Momčilo Mitrović

Narodni i državni neprijatelji u Srbiji posle Drugoga svetskog rata

U periodu naznačenom u naslovu rada egzistirale su naj-manje dve konstante: stalna afirmacija ukupnog razvoja i napretka društva u Srbiji, s jedne strane, te, na drugoj stra-ni, neprekidno uočavanje subjekata koji su razvoj i napre-dak usporavali i kočili. Medijski su, stoga, pompezno nagla-šavani, na primer, rezultati obnove, petogodišnjeg plana, samoupravljanja, privredne reforme, raznih ustavnih pro-mena i sl., ali i, s druge strane, narodni i državni neprijatelji - ibeovci, špekulanti, grolovci, đilasovci, rankovićevci, libe-rali, šezdesetosmaši, trockisti, državni neprijatelji raznih boja, skrnavljači imena i lika Josipa Broza Tita itd. Ovde izdvajamo, u širokoj lepezi navedenih, dve kategorije: na-rodne i državne neprijatelje, koristeći u analizi pre svega sudsku dokumentaciju kao osnovni istorijski izvor i činje-nicu da je politička retorika potkrepljivana praksom (čitaj zakonodavstvom).

Na prelazu iz rata ka miru i desetak godina posle toga u Srbiji su bili aktuelni tzv. narodni neprijatelji. Naime, u vre-me kada je predznak narodni bio naglašavan (narodna vlast, demokratija, milicija, inteligencija, imovina itd.), naj-veći su protivnici novog režima označavani kao narodni neprijatelji. Termin je, inače, preuzet iz Staljinove nomen-klature - neprijatelji naroda, a koristio se u Sovjetskom Savezu, posebno u vreme tzv. čistki. U Jugoslaviji je defini-

Neprijatelji u Srbiji od 1945. godine 250

san još Uredbom o vojnim sudovima maja 1944. godine,1 odlukom Anitifašističkog veća narodnog oslobođenja Jugo-slavije iz novembra iste godine, Zakonom o krivičnim de-lima protiv naroda i države 1945. godine i kasnijim drugima aktima saveznih i republičkih organa. Drugim rečima, na-rodni neprijatelji imali su utvrđeno mesto u hijerarhiji krivaca neposredno posle Drugoga svetskog rata. Teže od njih, na primer, kvalifikovani su ratni zločinci,2 a lakše lica osuđena za radnje protiv srpske nacionalne časti, razni špekulanti i drugi.

Dok su ratni zločinci po pravilu na sudskim procesima osuđivani na smrtne kazne, gubitak svih građanskih prava i konfiskaciju imovine, narodni neprijatelji su često osuđivani na vremenske kazne (sve više kako se vreme udaljavalo od

1 Narodnim neprijateljima imaju se smatrati: svi aktivni ustaše, četnici i pripadnici ostalih oružanih formacija u službi neprijatelja i njihovi orga-nizatori i pomagači; svi oni koji su u službi neprijatelja ma u kom vidu - kao špijuni, dostavljači, kuriri, agitatori i sl.; koji su nateravali narod da okupatorima preda oružje; svi oni koji su izdali narodnu borbu i bili u dosluhu sa okupatorom; svi oni koji se odmetnu od narodne vlasti i rade protiv nje; svi oni koji razaraju narodnu vojsku, ili su na drugi način pomagali i pomažu okupatora; svi oni koji izvrže teške slučajeve ubistva, pljačke i slično (Uredba..., čl. 14, prema: S. Nešović, Stvaranje nove Jugo-slavije 1941-1945. godine, Beograd-Ljubljana, 1981, 414-415, odnosno prema: V. Geiger, Smrtna presuda Vojnog suda Komande grada Zagreba poglavaru Hrvatske pravoslavne crkve u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj metropolitu Germogenu 1945. godine, u: Dijalog povjesničara/istoričara, 2, prir. H.-G- Fleck i I. Graovac, zbornik radova s međunarodnog skupa održanog 19.-21. studenoga 1999. u Pečuhu, Zagreb, 2000, 576). 2 Ratnim zločincima, pak, smatrani su:

pokretači, organizatori, naredbodavci te pomagači i neposredni izvršitelji masovnih ubijanja, mučenja, prisilnog iseljavanja, odvo-đenja u logore i na prisilni rad stanovništva, zatim paleža, uništa-vanja i pljačke narodne i državne imovine... (isto).

Momčilo Mitrović

251

završetka rata), gubitak građanskih prava na određeno vreme i obaveznu konfiskaciju imovine. Ova poslednja, tzv. sporadična mera u primeni revolucionarnog srpskog zako-nodavstva bila je zajednička za sve okrivljene. Pokazalo se da je ona bila suštinska u razvlašćivanju, u eksproprijaciji eksproprijatora.3 Godinama proučavajući sudbine osuđenih u Srbiji, nailazili smo, stoga, na mnoga pomilovanja okriv-ljenih, preinačenja ili skraćivanja njihovih kazni, ali retko, gotovo u zanemarljivu broju, na slučajeve umanjenih ili ukinutih konfiskacija imovine.

Nedostatak dokumentacije, međutim, sprečava rekonstrui-sanje i približnog broja narodnih neprijatelja ili onih koji su proglašeni narodnim neprijateljima u Srbiji, ali su zato poneki primeri o tome očigledni.

Prema Upisniku Državne komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njegovih pomagača tokom 1945/1946. oglašeni su narodnim neprijateljima predstavnici uprave, kulturnog i javnog života predratne i ratne Srbije. Naročito su za neprija-telje proglašavani vlasnici fabrika, preduzeća, trgovinskih radnji, ugljenokopa i slično: na tom su spisku, na primer, bili članovi, upravnih odbora firmi Bometal, Hemorad, Jasenica, Mlava itd.4 Upisnik... je brojao više od 2000 lica, među kojima je najviše onih iz Srbije. I beogradska je Politika, u tom sklopu, još decembra 1944. godine, objavila spisak od 104 pogubljena narodna neprijatelja, među kojima su bili glumci, novinari, profesori univerziteta, radnici i dr.

Mikroistraživanja ove problematike, na primer u valjev-skom okrugu, jednome od 16 okruga u Srbiji, pokazuju vrlo

3 Termin preuzet iz Kardeljevih predavanja. 4 Up. Arhiv Jugoslavije, Beograd, Ministarstvo finansija 475, nesređeno.

Neprijatelji u Srbiji od 1945. godine 252

revnostan rad vojnih sudova kada je reč o narodnim nepri-jateljima. U lokalnom arhivu sačuvana je Kartoteka narodnih neprijatelja (njih više od 1000),5 čiji su podaci dopunjavani i više godina posle oslobođenja. Tu se, za period od oslobođenja Valjeva do februara 1945. godine, nalazi više od 200 smrtnih presuda Veća Vojnog suda korpusne Vojne oblasti – Valjevo.6 Za izvršenje kazni čekale su se, ipak, i potvrde viših organa.

Kako je vreme prolazilo narodni neprijatelji traženi su i nalaženi i na Univerzitetu te u srednjim školama, posebno gimnazijama, raznim organizacijama i udruženjima, a uvek u službi klasne borbe protiv protivnika nove narodne vlasti. U većini slučajeva okrivljeni su kažnjavani za grehe poči-njene tokom Drugoga svetskog rata. A među neprijateljima registrovanim posle Drugoga svetskog rata najviše ih je

5 Osnovna odrednica u kartonu tih neprijatelja svodila se na držanje osumnjičenog ili osuđenog u ratu, a odnosila se na četnike DM (Draže Mihailovića), aktivne četnike, saradnike četnika i okupatora, neprijatelje, koljače, mobilisane četnike, četnike, pa i lica sa dobrim držanjem ili sa nepoznatim držanjem prema narodu (up. S. Radić. Prilog za istorijsku belešku Okružnog narodnog odbora/ONO Valjevo (1944-1947), Glasnik, br. 26-27, Beograd, 1992, 118). 6 Up. ONO Valjevo, Fond Predsedništva, fas. 3: među osuđenima najviše je bilo seljaka, potom i delovođa i žandarmerijskih narednika, ali i kapetana predratne Vojske Kraljevine Jugoslavije. Maja 1945. na smrt je, na primer, osuđen i svršeni maturant, star 23 godine, jer je 1941. godine, u ime omladine valjevskog okruga, govorio pred Nedićem, koji ga je i poljubio. Okrivljeni je 1944. slao u sedam srezova i propagandni materijal majora Komaščevića i održao 40 govora "za račun organizacije DM" te se, oktobra iste godine, sa 105 četnika, vratio iz Sjenice u okolinu Valjeva sa ciljem da obnovi četničku organizaciju. Uhvaćen je u sukobu sa Narod-nom milicijom u šumi sela Raduše, kada je i ranjen. Osuđenom na smrt je konfiskovana i celokupna pokretna i nepokretna imovina.

Momčilo Mitrović

253

zabeleženo među srednjoškolskom i studentskom omladi-nom, naročito, na primer, među gimnazijalcima, koji su, po ugledu na Savez komunističke omladine Jugoslavije i Narodnu omladinu (NO), formirali i posebne omladinske organizacije, sa vlastitim statutima i programima delova-nja.7 Nedavno objavljen dosje o izdržavanu kazne velikog srpskog književnika Borislava Pekića rečito potvrđuje na-vedeno: on je, među dvanaestoricom svojih kolega, osuđen na 10 godina zatvora jer je radio na objedinjavanju ilegalnih grupa u Savez demokratske omladine Jugoslavije (SDOJ) i napisao Statut te organizacije,8 koja se "neumorno sprema za ideološku i oružanu borbu protiv komunizma."9 Pri tome, u obrazloženju presude Pekiću, za našu teme je karakteristična jedna rečenica:

/D/užina neprijateljskog delovanja jasno ukazuje da su to osvedočeni narodni neprijatelji, te se ne može uzeti da je nez-natna opasnost od istih.10

Tokom 1947. na Univerzitetu je, pak, vođena kampanja da se sa fakulteta izbace narodni neprijatelji ili njihova deca. Sretna okolnost bila je ta što je kampanja, kao i mnoge slične dotadašnje (o setvi, žetvi, pošumljivanju i sl.), bila kratkog daha, pa su izbačeni studenti brzo vraćeni na fakultete na kojima su nastavili studirati.11

7 Up. M. Mitrović, Antisocijalistička i ibeovska delatnost u NO Srbije 1945-1952. godine, Tokovi revolucije, br. 1, Beograd, 1989, 160-189. 8 SDOJ je, inače, formiran u Beogradu, ali je sličnih organizacija bilo i u gotovo svim većim gradovima Srbije. 9 Politika, Beograd, 25. jul 2001. godine. 10 Isto. 11 Up. M. Mitrović i Đ. Stanković, Zapisnici Univerzitetskog komiteta Saveza komunista Srbije (SKS), Beograd, 1985.

Neprijatelji u Srbiji od 1945. godine 254

Pojam državni neprijatelj, u političkoj praksi poratne Jugoslavije, vezan je, s druge strane, uz Zakon o krivičnim delima protiv naroda i države, koji je krajem 1945. godine sublimirao sve tzv. revolucionarno zakonodavstvo prime-njivano do tada. U njegovu čl. 2. za krivično delo protiv naroda i države proglašena je svaka radnja sa ciljem na-silnog obaranja ili ugrožavanja državnog uređenja Demo-kratske Federativne Jugoslavije te ugrožavanja spoljne bezbednosti zemlje ili osnovnih demokratskih, političkih, nacionalnih ili ekonomskih tekovina oslobodilačkog rata (federativno uređenje države, ravnopravnost i bratstvo jugoslovenskih naroda te narodna vlast.). U vreme njegova donošenja bili su ustrojeni sudovi nove vlasti, počevši, na primer, od sreskih i okružnih sudova do Vrhovnog suda Srbije, koji sve više sude za dela učinjena neposredno nakon rata i revolucije, a samo izuzetno za grehe počinjene u ratu i revoluciji (i dalje se, pri tome, obično sudi industrijalcima i kulacima).

Potom je, kako je vidljivo iz dokumenata nastalih radom Prezidijuma Narodne skupštine Srbije, koji je davao pomilo-vanja, suđeno i zbog vređanja mesnih narodnih odbora, dakle narodne vlasti, zbog psovanja države, majke Predsednika, njegove žene i sl. Pojedincima su odmeravane kazne i "zbog stvaranja nemira i nespokojstva kod naroda i nepoverenja u narodnu vlast."12 Dodeljivane su kazne od jednoga meseca do sedam meseci, zatim i do godinu i po zatvora zbog iznošenja neistinitih činjenica "o stanju u našoj zemlji", "ugrožavanja

12 Arhiv Srbije, Beograd, Prezidijum Narodne skupštine, nesređeno. Up. na primjer, i sledeće obrazloženje kazne:

Okrivljeni je govorio da se uzima narodu žito, ali /da/ je to poslednje oduzimanje.

Momčilo Mitrović

255

novog poretka", "ometanja privredne obnove" itd. Bilo je dovoljno i izjaviti da se niko ne stara o radnicima, da su im plate toliko male da mogu samo pocrkati, da su četnici bili borci za pravdu i sl.13 Smatralo se napadom na narodnu vlast ako je okrivljeni konstatovao i da "izbori nisu bili nikakvi", da će 1947. doći preokret, vladati kralj Petar itd.14

Pojedinci su kasnije proglašavani krivim što su psovali vlast, narod ili armiju, vređali nacionalne manjine, pisali pesme - i time vršili agitaciju "za nasilno obaranje postojećeg držav-nog uređenja", netačno davali podatke strancima o Federa-tivnoj Narodnoj Republici Jugoslaviji (FNRJ), vređali privat-nog tužioca, a time i sudstvo, vršili neprijateljsku propa-gandu govoreći da se Nedić nije ubio, da novine lažu, da udarnici ne postižu pripisane rezultate, da vlast nepravilno oduzima privatna preduzeća i nasilno mobiliše omladinu za radne akcije, odakle se omladinke vraćaju u drugome stanju.15 Na 18 meseci zatvora osuđena je, na primer, jedna domaćica što je kao član Tajne ilegalne oslobodilačke orga-nizacije (TI) tokom 1945. i 1946. ilegalno rasturala letke i parole.16 Četiri godine zatvora i konfiskaciju imovine dobio je, pak, jedan zadrugar zbog toga što je izazivao nered na zadružnoj konferenciji govoreći da je gladan od kako je u zadruzi i da u njoj nema života.17 A na sedam meseci zatvo-ra od Okružnog suda, a zatim jednu i pol zatvora od Vrhov-nog suda Srbije osuđen je jedan vozovođa, i to zbog sledećih reči:

13 Up. isto, presuda br. 73/1948. 14 Up. isto, Referat, k. 154/1948. 15 Za ovakva dela kazna je bila i četiri godine lišavanja slobode sa prinudnim radom i gubitkom građanskih prava na dve godine (up. isto, k. 53/1948). 16 Up. isto, k. 439/1949. 17 Up. isto, k. 177/1949.

Neprijatelji u Srbiji od 1945. godine 256

Mi Srbi slavimo slavu, /iako su u Srbiji/ /.../ Turci bili 500 godina. Nismo promenili veru ni slavu ostavili, a sad oni /- predstavnici nove vlasti -/ hoće za pet godina da promenimo veru i neznamo za slavu.18

Još je, pri tome, vređao narodnooslobodilačku borbu i nov-čanice nove Jugoslavije, veličao dražinovce i sl.19

Suđeno je, na primer, nadalje i agentu neprijateljske oba-veštajne službe zbog prikupljanja "naročito čuvane vojne tajne i druge državne tajne radi njihove predaje stranoj državi". Zatim, jatacima odmetnika zbog davanja hrane, obaveštavanja o kretanju milicije itd. U zatvor se išlo i zbog tvrdnji da su izbori bili nedemokratski, da će do prevrata doći ratom, da pripadnici Jugoslovenske narodne armije dobro žive, da su najbolji oni ljudi koji se bore protiv FNRJ, da je socijalistički poredak u suštini protiv naroda, da se u kapitalističkim zemljama bolje živi, da nema demokratije u Jugoslaviji itd.20 Krivice su često kvalifikovane kao "pod-rivanje vlasti radnog naroda i razbijanje bratstva i jedin-stva", što je uvek značilo odmeravanje veće kazne.

Godina 1948. i sukob partijskog i državnog rukovodstva Jugoslavije i Sovjetskog Saveza doneo je do tada nezabeležen primer. Prvi put nastaju ozbiljne pukotine unutar samog revo-lucionarnog subjekta. Opredeljujući se za Rezoluciju Informa-cionog biroa ili protiv nje, najmanje 50.000 ljudi, većinom članova Komunističke partije Jugoslavije, svrstani su u državne neprijatelje i izdajnike svoje Partije i svoga naroda. Istoriografija u Srbiji, kao i memoarska literatura daju dosta podataka o toj temi, posebno o Golom otoku, pa nama, za

18 Isto, k. 134, 1950. 19 Up. isto. 20 Up. isto, k. 267/1951.

Momčilo Mitrović

257

ovu priliku, ostaje da samo navedemo nekoliko činjenica. Pre svega, prvi put posle Drugoga svetskog rata u Jugoslaviji, a time i u Srbiji, javljaju se dva koncepta društvenog razvoja unutar ideoloških istomišljenika. Iz tih razloga, među narod-nim, a sada već i državnim neprijateljima naći će se ljudi iz svih partijskih struktura, vojske, policije i vlasti, radnici, seljaci i obični građani. Između 1948. i 1955. godine sudovi će u Srbiji suditi za "krivična dela protiv naroda i države" Sretenu Žujoviću – Crnom, do tada jednome od najistaknutijih srpskih komunista, Mihailu Renovčeviću, Ištvanu Dobošu, Nikoli Božoviću, Trajanu Floru, Korijolanu Lupušiću, Predragu Soti-roviću, Mirku Grubotiću, Svetoliku Živanoviću, Vasi Stanko-viću, Blašku Stražarkoviću, Bajramiju Useljiniju, Spasoju Rado-vanoviću i Aleksandru D. Trajkoviću, narodnim poslanicima skupštinskog saziva 1948.-1951. godine,21 kao i mnogo-brojnim prebezima u inostranstvo i povratnicima.

Represija, vršena prema mnogobrojnim aktivistima poretka u nastajanju, dobrim delom poklapala se i sa represijom koja se kroz otkupnu politiku vršila na srpskom selu. I to je bio prese-dan jer se partijsko rukovodstvo države masovno obračunava sa seljaštvom, saveznikom u ratu i posleratnoj izgradnji. Tokom 1949. godine, na primer, kažnjena su 10.932 seljaka, kojima su, uz vremenske kazne zatvora, izrečene – u gotovo 5500 slučajeva - i kazne konfiskacija imovine. Ukupno je najmanje 100.000 seljaka kažnjeno raznim kaznama zbog otkupa do sredine 1951. godine, dok je 86.000 žitara prošlo kroz zatvor Zabelu.22

21 Up. Stenografske beleške Skupštine Narodne Republike Srbije 1948-1952. godine, Beograd, bez g. izdanja. 22 Up. M. Pavlović, Srpsko selo 1945-1952. godine. Otkup, Beograd, 1997, 409.

Neprijatelji u Srbiji od 1945. godine 258

Ove dve činjenice – tačnije primera i presedana – značile su razbijanje monolita revolucionarnog subjekta, kasnije pot-vrđenog i u pojedinačnom odmetanju istaknutih partijskih i državnih funkcionera - Vladimira Dedijera, Milovana Đilasa i Aleksandra Rankovića.

Kraj šezdesetih godina 20. veka obeležiće, pak, dva doga-đaja značajna za politički život u narednim decenijama. Oba su vezana za 1968. godinu, a odnose se na terorističku aktivnost, do tada nepoznatu u najbezbednijoj zemlji Evro-pe, i studentske demonstracije.

Naime, u garderobi železničke stanice u Beogradu, uz ve-liko iznenađenje javnosti, 3. maja 1968. eksplodirala je eksplozivna naprava, podmetnuta, kako je dokazano u Okružnom sudu u Beogradu, od ustaške organizacije (Bodensee grupa) iz Nemačke, na čijem su čelu bili Žarko Odak, Božo Pašalić, Ivan Kutuzović, Dane Šarac i Marko Uremović. Sva petorica su u nekoliko navrata lično ili preko posrednika izvodili napade protiv jugoslovenske države: pripremali su napade na ekspresni voz Minhen-Beograd-Atina, konzulate u Klagenfurtu i Gracu i sl., a trojica od njih osuđeni su u Nemačkoj na kazne zatvora od 12 do 15 godina.

Eksplozija u Beogradu izazvala je ranjavanje devet lica. Inače, taj je teroristički akt izvršio Ivan Jelić, a u Beogradu je, pred Okružnim sudom, održan proces protiv Ante Buljana, jednoga od saučesnika u tom terorističkom aktu. Sud ga je teretio što je u "nameri neprijateljske delatnosti protiv Jugoslavije stupio u vezu sa stranom organizacijom i

Momčilo Mitrović

259

pomagao joj u vršenju neprijateljske delatnosti."23 Njegova pomoć sastojala se u tome što je u radionici u Singenu zavario cevi od kojih su napravljene eksplozivne naprave, prethodno pokušavajući da sam pronađe adekvatan ma-terijal za pravljenje bombi. Iako se na sudu branio kako je mislio da pravi "cevi za vaze za cveće", Okružni sud ga je, kao "učinioca krivičnog dela protiv naroda i države,"24 aprila 1969. osudio na sedam godina zatvora. Presudu je, među-tim, ukinuo Vrhovni sud Srbije, pa mu je, na ponovnom suđenju sledeće godine, izrečena kazna strogog zatvora u trajanju od tri godine.25

Opisani teroristički akt označiće početak terorističke aktivnosti u Srbiji i Jugoslaviji: eksplozivna naprava posle toga aktivirana je u beogradskom bioskopu 20. oktobar, a u Jugoslaviju je, potom, upala teroristička grupa od 20 diverzanata, itd.

Demonstracije studenata Beogradskog univerziteta juna 1968. godine, iako su završile hepiendom (kozaračkim ko-lom), koji je inicirao govor J. B. Tita, ostavile su, s druge strane, daleko dublji trag u političkom životu Srbije od onoga kako je na prvi pogled izgledalo. Od učesnika demonstracija studenata regrutovaće se, na jednoj strani, pojedinci ili grupe sumnjičeni ili suđeni za krivična dela protiv naroda i države, a na drugoj strani, od grupe pro-fesora na Filozofskom fakultetu, oformiće se čvrsto opozi-ciono jezgro, koje će - i nakon udaljavanja sa Univerziteta 1975. godine - biti suprotstavljeno politici delovanja Save-za komunista Jugoslavije, odnosno SKS, i državnih organa.

23 Arhiv Grada Beograda (AGB), Beograd, F. Okružni sud, Presuda, k. 815/1969. 24 Isto. 25 Up. isto.

Neprijatelji u Srbiji od 1945. godine 260

Inače, student Božidar Borjan (izdavao časopis Krug) pre-kršajno je, na primer, kažnjen zbog delenja letaka o štrajku glađu na Filozofskom fakultetu. Devet je studenata optu-ženo zbog širenja lažnih vesti, petorici studenata i jednome docentu oduzeti su, iz razloga državne bezbednosti, pasoši, dok je Vladimir Mijanović 1970. osuđen na 20 meseci zatvora.26

Kako je reagovalo javno mnenje na ove procese najbolje ilustruju natpisi u štampi koji su popratili hapšenje grupe studenata na čelu sa Milanom Nikolićem i Pavluškom Imširevićem 1972. godine. Za njih dvojicu Ekspres Politika konstatuje u januaru iste godine da su učinili "krivično delo protiv narodne države iz člana 117. i krivično delo neprija-teljske propagande iz člana 118. Krivičnog zakona."27 Povod za hapšenje bio je rasturanje letaka i drugih materi-jala neprijateljske sadržine.28 Politika je još dodala da je kod osumnjičenih zaplenjena veća količina raznog materi-jala, "čija sadržina ukazuje na postojanje organizovanog rada neprijateljske grupe."29 Grupa se, uz to, povezivala sa nekim organizacijama i grupama u inostranstvu.30 Inače, ovaj je list – naslovom: Protiv svih opozicionara boriti se jednakom merom - sugerisao očito širi problem koji se u

26 U grupi spomenutih studenata bili su Zoran Minderović, Slobodan Cvijetić, Nenad Nedeljković, Jovan Bjelica, Dušan Bošković, Ilija Mojković, Vlado Vojvodić, Mladen Delić, Ljiljana Jovičić, Slobodan Perunović, Sonja Liht, Dušan Kuzmanović i Milan Nikolić. Vladimir Mijanović je, pak, bio predsednik Fakultetskog odbora Saveza studenata, dok je sekretar bio Goran Đapić (up. Politika, Beograd, 20. oktobar 1970. godine). 27 Ekspres Politika, Beograd, 8. januar 1972. godine. 28 Up. isto. 29 Politika, Beograd, 9. januar 1972. godine. 30 Up. isto.

Momčilo Mitrović

261

Srbiji nametao početkom sedamdestih godina 20. veka: time je i tada rečeno da na Univerzitetu postoje "desne nacionalističke snage kao i neke ultralevičarske grupe". Konstatovano je i da su neki članovi, koji se ne slažu sa linijom Saveza komunista (SK), stavljeni na dnevni red osnovnih partijskih organizacija, a kako bi se donele "odluke u skladu sa Statutom SK."31

Inače, za uhapšene studente već je tvrđeno da su povezani sa trockističkom Internacionalom.32 Potom je nedeljna re-vija Svet otkrila (prenele su i Večernje novosti) da su "trockisti u ćeliji". U reviji se navodi i da su, posle hapšenja advokata Subotića, dva uhapšena studenta okvalifikovana kao ekstremna levica i povezani sa neprijateljskim snagama u inostranstvu. Pretpostavlja se, kaže se u tekstu, da su bili povezani sa Organizacionim komitetom trockista Istočnih zemalja i Međunarodnim komitetom za obnovu Četvrte internacionale, koji su, pak, delovali u Francuskoj, Nemač-koj, Belgiji i nekim drugim zemljama.33

Na glavnom pretresu, koji je održan nakon pominjanih hapšenja tokom meseca jula 1972. godine, osuđeno je troje beogradskih studenata: M. Nikolić, student Filozof-skog fakulteta, P. Imširović, student Saobraćajnog fakul-teta, i Jelka Kljajić, studentkinja III stepena Sociologije - prva dvojica na po dve godine, a treća na godinu i pol dana zatvora, zbog stvaranja grupe i delovanja na stvaranju neprijateljske partije u cilju "da silom i protivustavnim putem obore vlast radnog naroda i svrgnu Ustavom izabra-na predstavnička tela društvenopolitičkih zajednica, kao i 31 Isto. 32 Up. isto. 33 Up. Svet, Beograd, 14. januar 1972. godine.

Neprijatelji u Srbiji od 1945. godine 262

političko-izvršne organe odgovarajućih tela."34 Okrivljeni su proglašeni krivim što su, pored ostaloga, osnovali Inicija-tivnu grupu za Revolucionarnu radničku partiju, koja je radila na stvaranju ilegalne političke partije u Jugoslaviji, te napisali Predlog demokratske organizacije za Radničku revolucionarnu partiju, u kojoj su izneli principe rada i organizacije te partije, kao i principe budućeg društvenog uređenja Jugoslavije. Rasturali su i razne letke i knjige, na primer Zahtevamo, Neki značajni podaci relevantni za ras-pravu o socijalnoj nejednakosti itd. Stavljano im je na teret i povezivanje sa grupama u inostranstvu, kojima su slali izveštaje o stanju na Filozofskom fakultetu i listu Student, te odlazak u druge zemlje, gde su se povezivali sa pri-padnicima trockističke struje.

Sredinom jula 1972. suđeno je i profesoru Mihailu Đuriću, redovnom profesoru Pravnog fakulteta u Beogradu povodom rasprave o Ustavnim amandmanima 1971. godine. Okružni sud u Beogradu osudio ga je na dve godine zatvora zbog "zlonamernog i neistinitog prikazivanja društveno-političkih prilika u zemlji" (neprijateljske propagande) i širenja nacionalne mržnje i netrpeljivosti.35 Vrhovni sud Srbije preinačio je, me-đutim, tu presudu i kaznu smanjio na devet meseci zatvora. Potom je, zbog peticije, upućene Republičkom sekretarijatu za pravosuđe i opštu upravu Socijalističke Republike Srbije (SRS) za pomilovanje profesora Đurića, i velike afere koja je posle toga izbila, više profesora Pravnog fakulteta kažnjeno partijskim kaznama ili udaljeno iz nastave: Ružica Guzina, Branislav Jojić, Andrija Gams, Stevan Vračar, Aleksandar Stojanović, Danilo Basta, Vojislav Koštunca i Kosta Čavoški.

34 AGB, Beograd, F. Okružni sud (presuda), k.-br. 348/1972. 35 Isto, f. 35.

Momčilo Mitrović

263

Inače, tokom 1972/1973. i 1975/1976. godine, zbog krivičnih osuda za javno izneto mišljenje, nepodobnosti za izvođenje nastave i sl., 16 nastavnika sa Filozofskog i Pravnog fakulteta izbačeno je sa nastave. Najdrastičniji primer desio se januara 1975. godine kada je Skupština Srbije stavila na raspolaganje osmoro nastavnika Filozofskog fakulteta: Zagorku Golubović, Trivu Inđića, Mihaila Markovića, Drago-ljuba Mićunovića, Nebojšu Popova, Svetozara Stojanovića, Ljubomira Tadića i Miladina Životića. U Pismu grupe profe-sora Skupštini SRS izbačeni nastavnici Filozofskog fakulteta tvrde da su na njih pre izbacivanja vršeni pritisci i zastra-šivanja, eliminisanja iz naučnog i javnog života - zabranom knjiga, časopisa, istupanja na javnim tribinama, uskraćiva-njem sredstava za istraživački rad na projektima, oduzi-manjima pasoša, proganjanjima i slanjem na robiju studenata koji su ih branili, te činjeni pokušaji korumpiranja itd. Zbog njih je dvaput menjan Zakon o visokom školstvu, a posebne komisije ispitivale su njihovu moralnu i političku podobnost za nastavnički poziv. A sami izbačeni nastavnici, na tvrdnje da imaju veze sa inostranstvom, odgovorili su:

Istina je: imamo mnogo veza sa inostranstvom, ali ne sa stranim velmožama, ne sa finansijskim magnatima, biznismenima, gene-ralima, obaveštajcima, kraljevima i carevima, već sa filozofima, naučnicima i poznatima intelektualcima celog sveta, /dakle lju-dima koji nas brane i nisu neprijatelji Jugoslavije nego osvedočeni prijatelji demokratije i/ /.../ socijalističke budućnosti u Jugoslaviji. /.../. Odavno je dobro znano da su neodređene insinuacije o neprijateljskoj delatnosti uvek najsigurnije sredstvo da se suzbije svako suprotno mišljenje. /Optužba da/ /.../ trujemo omladinu je stara gotovo koliko i istorija filozofije, dok bavljenje politikom smatramo obavezom koju nameće društveni i politički sistem.36

36 Isto, Pismo grupe profesora, januar 1975. godine.

Neprijatelji u Srbiji od 1945. godine 264

Sredinom sedamdesetih godina 20. veka zbog neprijatelj-ske delatnosti suđeno je i književniku Dragoljubu Ignja-toviću i njegovom braniocu advokatu Srđi Popoviću. Prvi je na Zimskim filozofskim susretima, s temom Kultura i re-volucija, održanima na Divčibarama februara 1974. godine, u diskusiji uzeo reč i nepovoljno ocenio položaj kulture, povezujući ga sa nedovoljnim razvojem socijalnih i ekonomskih odnosa, odnosno zaostajanjem industrije i poljoprivrede, kao i s izvozom radne snage na kapitalističko tržište. Služba je državne bezbednosti, po završetku sus-reta, izvršila pretres njegove hotelske sobe, zaplenila rukopis izlaganja i celokupni materijal (magnetofonske tra-ke) susreta, koji je, međutim, nakon dužeg vremena, vraćen, ali je, ipak, nakon privođenja kraju njegova štampanja, časopisu Filozofija za 1974. godinu zaplenjen celokupni tiraž. U valjevskom Okružnom sudu protiv Ignjatovića je, uz to, podignuta optužnica, pa je 7. aprila 1974. osuđen na zatvor u trajanju od 3,5 godine, a zbog krivičnog dela neprijateljske propagande. Slabo zdravs-tveno stanje pomoglo je književniku da se vrati sa izdr-žavanja kazne, koju je, septembra 1975. godine, Pred-sedništvo SRS, na svoju inicijativu, zamenilo uslovnom kaznom.

No, da presedan bude očitiji, isti sud je 10. marta 1976. na godinu dana zatvora osudio i Ignjatovićeva branioca - beogradskog advokata S. Popovića - zbog širenja lažnih vesti, koje izazivaju uznemirenje građana, jer je tvrdio da se činjenice - koje je izneo njegov branjenik - "imaju smatrati tačnim sve dotle dok se ne pokaže suprotno."37

37 Isto, Peticija, 6. april 1976. godine.

Momčilo Mitrović

265

Sažetak U društvenom životu Srbije posle Drugoga svetskog rata egzistirale su dve konstante: na jednoj strani, stalna afirmacija ukupnog razvoja Srbije, a na drugoj uočavanje subjekata koji su kočili napredak. Potonji su uglavnom kvalifikovani kao narodni i državni neprijatelji. U poratnim godinama narodni neprijatelji ili oni koji su tako kvalifikovani pronalaženi su među učesnicima rata, političkim protivnicima sistema u nastajanju i drugima.

Kako je rat ostajao u pozadini novih događaja, represija sistema bila je usmerena na takozvane državne neprijatelje koji su za svoja nedela odgovarali pred različitim nivoima sudske vlasti. A oni su, pored ostalih, bili profesori Univerziteta, književnici, advokati, studenti i druga lica - u najvećem broju slučajeva - iz intelektualne strukture.

Zusammenfassung Das Leben in Serbien war nach dem Zweiten Weltkrieg von zwei Konstanten geprägt: ständige Förderung der Gesamtentwicklung Serbiens einerseits, und die Identifizierung der fortschrittshindernden Elemente andererseits. Die Letzteren wurden gewöhnlich als Volks- bzw. Staatsfeinde gebrandmarkt. In den Nachkriegsjahren suchte man nach Volksfeinden bzw. denjenigen, die als solche identifiziert wurden, in den Reihen der Kriegsteilnehmer, der Gegner des Systems in Entstehung u.a.

Da der Krieg durch neue Ereignisse in den Hintergrund verdrängt wurde, richteten sich die Repressionsmaßnahmen des Systems gegen die sogenannten Staatsfeinde, die sich vor diversen Hierarchiestufen gerichtlicher Gewalt für ihre Untaten verantworten mußten. Unter ihnen befanden sich unter anderem Universitätsprofessoren, Schrift-steller, Rechtsanwälte, Studenten, also hauptsächlich Personen aus intellektuellen Schichten.

Neprijatelji u Srbiji od 1945. godine 266

Summary This paper examines two constants of life in Serbia after the Second World War. On the one hand, there is the constant positive attitude towards the overall development of Serbia, and on the other hand the stigmatisation of those persons that obstructed the progress. The latter were normally referred to as the people's enemies, i.e. the state ene-mies. In the post-war years, the people's enemies, i.e. those who were proclaimed to be such, were found among those who fought in the war, as well as among the opponents of the developing new system.

As the war was pushed to the background in the face of new developments, the system focused its repressive actions on the alleged state enemies who answered for the atrocities they committed at courts of different instances. Among them, there were university pro-fessors, writers, attorneys, university students and other persons, mostly from the class of intellectuals.