İki ayda bir yayınlanır. Sahibi

Türk Dünyası Ara§ urmaları Vakfı adına Prof. Dr. Turan Y AZGAN

Yazı İşleri Müdürü

Saadet Pınar YILDIRIM Arşiv ve Tashih .

Muhiddin NALBANTOÖLU İdarehane

An karavi Mehmet Efendi Medresesi, Belediye Sarayı Arkası, Saraçhane/İstanbul

Telefon: 511 10 06-Posta Çeki Hesabı: 141720 Dizgi

Türk Dünyası Ara§tırmaları Vakfı, Yuluğ Tekin Dizgi Merkezi

n askı PamukOfset Abone bedeli

Yurtiçi:36.000 TL., Yurtdı§ı:SO $

MO GOLLAR'IN YAKINDOGU POLİTİKASI

VE İSMAİLİLER'İN AKİBETi ÜZERİNE

BAZI BİLGİLER.

Yrd.Ooç.Or.Abdülkadir YUVAU 1.

Cengiz Han'ın batı sereri ve daha sonra Yakındo~u'da görevlendirilen Cu rm~- . gun, Baycu ve Elcigidcy noyanlar zamanında Mo~ol hakimiyet sahası dı§ında kal­mayı ba§aran üç siyasi te§ekkülden birisi de İsm§ililer olmu§tur. XI. yüzyıldan bei Yakındoğu'da Selçuklu ve Harezm§ahlar'a kar§ ı kendilerine has metodlanyla mü­cadele etmi§ olan İsmaililer, 1090 yılında Hasan Sabbah'ın Alamat kalesine yerle§­mesiyle Yakındo~u'da kalelerden kurulu bir siyasi güç merkezi haline gelmi§tir. İsmaililer, 150 yıl boyunca yörede bir terör merkezi olarak rol oynamı§, özellikle kendi faaliyetleri için tehlikeli gördükleri devlet adamlarını öldürtmU§Ier, hüküm­dar ve beyleri de tehdit etmi§lerdir. Ba§ta ünlü Selçuklu ve~rlerinden Nizamül­mülk ve Kfi§ani olmak üzere, birçok vezir ve devlet adamları Batini fedaileri tarafından katledilmi§lerdir.

Batıda Mo~ollar'a tabi siyasi te§ekküller, Azerbaycan'daki Mo~ol askerivalile­rinin kontrolü altında olmu§lar, Karakurum'a veya Saray §ehrine giderek hüküm­darlıklarını tasdik ettirmi§lerdir2• Bu dönemde Karakurum'da kısa aralıklarla Büyük Hanlar'ın ve bilhassa naibeler döneminde aziedilen veya iltifat gören dev­let adamlarının yer de~i§tirmi§ olmaları yüzünden Karakurum adeta bağlı devlet reisierinin istilasına u~ramı§tır. Büyük Hanlık merkezinin uzaklığı sebebiyle gön­derilen buyrukların yerlerine ula§ması gecikmi§, bu yüzden mahalli yöneticilerde keyfi uygulamalar ba§lamı§tır. Ayrıca bazı mahalli hakimler Karakurum ile birlik­te, Bat u Han'ın merkezi Saray §ehrinedesiyasi amaçlı Ziyaretlerya pmı§lardıi3. Çün­kü Güyük Han zamanında bu iki merkezarasında sürtü§me ba§lamı§tı. Merkezden uzaktaki bu toprakları valiler tarafından idare etmenin güçlüğü yanında, zaman

1 Fırat Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü. 2 Aksarayi Müs§mcrctü'I-Aiıb§r, Yay: Osman Turan, Ankara, 1944, s .39-40. a Zeki Yelidi Togan, UmumiTürk Tarihine Giriş, İstanbul, 1946, s .223. Al;xlulkadir Yuva lı, "Mo­

ğollar'ın Önasya'daki İlk İlhan'ı Hakkında" Fırat Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 2,Eiazığ, 1982, s. 122.

90 . 2/IÜR.K DÜNYASI ARAŞTİRMALARI

zaman buralara Bat u Han'ın müdahalesi de Büyük Han Mengü'nün merkezile§tir­me siyasetiiizerinde tesirli olmll§tur. Çünkü Hülegü'nün gönderilmesinden son­ra batıdaki mahalli emir ve hükümdarların veya temsilcilerinin bizzat Karakurtimi git~el~ririe gerek' kalmaİnı§ zira; Büyük Han'ın batıdaki temsilcisi Hülegü'ye bağ­lanmı§ bulunuyorlardı4•

Hülegü'nün Yakındoğu'ya gönderilmesinin bir diğer sebebi de; batıdaki Mo­ğol askeri valilerinin (Curmagun, Baycu, Elcigidey) yörede kesin sonuç alamamı§ olmalarıdır. Gerçi Curmagun ve onu takiben Baycu, İran ve Azerbaycan'da ba§a­nir olmu§lardır. Kösedağ sava§ı ile Anadolu vergiye baglanmı§, Suriye ve Halife topraklanna sürekli akınlar düzenlenmi§ ise de, bunlardan kesin sonuç alamaml§­lardır. Güyük Han zamanında geni§ yetkilerle gönderilmi§ olan Ekigidey'e özel­likle Suriye ve Mısır üzerinde durması buyrulm~§ ise de, Mengü Han'ın tahta çıkması sırasında hanedan üyeleri arasında ba§Iayan mücadele bu seferden bekle­nen sonucun alınmasına ma ni olm U§, Elcigidcy. ailesi ve onun tarafında görülen vali ve kumandanlar da azledilmi§lerdir5• Moğol hanedan üyeleri arasında ba§la­yan bu ve benzeri anla§mazlıklar sebebiyle, batıda Moğol ilerlemesi durmu§, yö­redeki huzursuzluklarla ilgili olarak, Karakurum'a §ikayetler eksik olmamı§, bilhassa ism·amıer'in cinayet ve tehditlerine kar§ ı Moğol sarayından acilen yardım istenmi§tfr 6• Batıda, Moğol toprakları üzerindeki karga§anıİı sorumlusu olarak görülen BağdatAbbasiHalifeliği müslüman emir ve hakimleri Moğollar'a kar§ ı bii cephede toparlıyabilmek içtn faaliyet gösterirken, İsm§ililer de biryandan Fransa ve İngiltere iarallanna, Mogoııara kar§ı yardım isternek maksadıyla elçiler gö.n­dermi§lerdir. 1238 yılında batıya gönderilen İsm§ili· elçilerine gelen cevaplar an­sında, Winchestet ~iskopos'unun cevabı bu dönemdeki Doğu-Batı ili§kilerinin mahiyetini açıklaması bakımından üzerinde durulabilir7• Bu tarihlerde Moğollar­'ın batıdaki temsilcilerinden birisi olan Altınordu, Batu Han'ın yönetiminde ör­ta Avrupa'yı tehdit etmekteydi. Karadeniz.'in_ kuzeyinden itibaren Doğu

. . '-Avrupa'nın tamamı Moğol kontrolü altına girmi§, Orta Avrupa ise Moğol tehdi-di aUında bulunduğu sırada Pa pa ve Avrupa kralları, yakla§an bu tehlike kaf§ısın­da beklenen dayanı§mayı gösterememi§lerdir. OysakiŞark hristiyanlarını koruma ve kollama görüntüsü altında ba§Iatmı§ oldukları Haçlı Seferleri ile yüz binlerce 'insanı Ortadoğu'ya sürüklemi§lerdi. Moğollar kar§ısında Papalık ve Avrupa dev­letlerinin;Rusya, Hongrie, Polonya ve hatta Almanya'nın yardım çağrıianna ilgi-

4 Aksarayi,a.g.e.,s.49. 5 Cüveyni, Tilrilı-Cihlingü§ll, Yay: Mir.ıa Muhammed Kazvini,l,l..ondon, 1912,s.l84. Rene Grous­

seı, L'Empire des Steppcs, Paris, 1939, s.544. e İsmilililcr'in tehditlerinden usanmı§olan Mogoı tilbiileri BüyükHanlıkmerkezines ürekli §ikayet­

lerde bulunmu§lardır. Men gü Han 'ı ziyarete giden Kazvin §ehri ka d ısı üzerindeki zırhı ile Büyük Han'ın huzuruna çıkarak, tehlikeyi anlatmak istemi§tir. bk., RC§idud-din, Cilmi'u't-tevilrih,Yay: Quatrcm[ce, Hisıoirc des Mongols de la Persa, Paris, 1936, s.119-121.

1 Hisıoire de I'Angleıcrre, ıraduit du Latin par J.AGillcs,l..ondres 1852-1854, vol., I,p.132.

A YlN ALI/MOGOLLAR'IN Y AKINÔOÖU POLİTİKASI/3 . 91

siz kalmaları, Papalığın nüfOs kaybı, Avrupa devletlerinin milU menfaatlarını ön planda tutmaları ile izah edilebilir.

. .. Diger cephelerde sürekli ba§arılar kazanmı§ olan Moğol kuvvetlerinin Hali~e-

• • . J V

lik ve Jsmaimer kar§ısında beklenen neticeyi alamaml§olmaları yüzünden olmalı

ki, bu cepheyebu defa bir Moğol §ehzadesinin gönd~rilmesi, yörenin Karakurum nezdindeki ehemmiyetini göstermektedir. Yörede Moğol hakimiyetinin b3§lama­sından yirmi yıl sonra yani Men gü Han, zamanında, Büyük Han'ın nüfOzu altmda olmak kaydıyla İsm~ili, Halilik ve Mısır Meınhlk devletlerine kar§ı Hülegü görev­

lendirilmi§tir8. Mengü Han diğer karde§i Kubilay'ı da aynı statüde olmak üzere Çin'e göndermi§tir. Her iki karde§in de Cengiz Han-aöneminde görülen "Ulus ver­me" yerine bir ÇC§it tayin yoluyla görevlendirilıneleri, Mengü'nün merkez)ile§tir­

me siyaseti ile ilgili olmalıdır. Bu uygulama biçiqıi Orta Asya'da kurulmu§ olan Türk devletlerinin Doğu-Batı politikalarıyla benzerlik göstermektedir. Çin'de, Kubilay'ın 1294 yılında ölümüne kadar, İlhanlı devietinde ise, Gazan Han iama­nında (1.295) Büyük Hanlık'la bağlar koparılmı§tır. Bu tarihten sonra basılan İl­hanlı sikkelerinde Büyük Han'ın adı kaldırılmı§ ve kendileri için kullandıkları

"İL-Han'' yerine sadece "Han" ünvanı kullanmı§la!dı~.

Hülegü'nün emrinde Yakındoğu'ya gönderilccek ordunun hazırlanması sıra­sında, Cengiz Han'ın oğulları, karde§ ve yeğenieri arasında daha önce taksimi ya­

pılmı§ olan Moğol ordusundan her oiı ki§ iden ikisinin Hülegü'nün emrinde olması prensip itibarıyla kabul edilmi§ tir 10

• Yakındoğu'ya Cengiz soyuna mensup soylu ailelerin geli§lcri bu yotculukla yakından ilgili olmalıdır. Hazırlanan bu ordunun miktarı hakkında kesin bir rakkam vermek güç ise de, yolculuğa bizzat katılml§ ve daha sonra İlhanh devlet hizmetinde uzun zaman görev alnı!.§ olan ünlü tarihçi

Cüveyni bu ordunun 280.000 civarında olduğunu sö~emektedir11• Hazırlanan bu

ordunun her ncferi bir aile reisi olduğu dü§ünülüfs~ ki, bunlar çadırları ve sürü­leri yani bütün ağırlıkları ile yola çıkmı§lardır. Böyle olunca Hülegü ve onu taki­ben Yakındoğu'ya gelen Türk ve Moğol kabilelerinin nüfUs toplamı 1,5 milyonu

bulmaktadır. Yine Cüveyni ve çağda§ı diğer kaynakTa rı n görü§ bjrliğinde oldukla­rı bir diğer husus da; Güyük Han zamanında Yakındoğu'ya yapılan sefer sılasın­da yörede bırakılmı§ olan Moğol kabilcleri de dü§ünülQrse, Hülegü ve ondan önce bu yöreye göndcrilmi§ Türk ve Moğollar'ın miktarı irırnilyon civarında olması kuv-vetle muhtemeldir. ·

Men gü Han, kardC§ine bu sefer sırasında yapması gereken i§leri sıralarken; a­

taları Cengiz Han'ın örf ve adetlerini batıda Ccyhun nehrinden Mısır sınırına ka­dar hakim kılmasını, emirlerine itaat edenlere iyilik ve yardımını esirgememes ini,

a RC§rdud-dln,a.g.e.,s.128. 9 İran Mo~ollan ve Altın Paralar, İstanbul, 1973, s.4-7. 10 RC§idud-dln,a.g.e.,s.133. 11 Cüvcyni,a.g.e., lll,s.90.

.. ·

4{fÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI

kaf§ı koyanları ise acımadan cezalandırmasını söylem~ tir. Özellikle Mazendcran ve çevresinde ya§ayan, Yakındoguyu yüz yıllarca korku ve deh§et içerisinde bıra­kan İsmaililcr'i cczalandırmasını, Bağdad Abbasi Halifeliği itaat altına girmeyi ka­bul ederse affetmesini, aksi halde ona da diğer dü§manlarına davrandığı gibi ceza uygulamasını buyurmu§tur12. Kaynakların mutabık kaldığı bu görevlendirme ile Hülegü'nün batıda takip ettiği politika hemen aynı doğrultuda gel~mi§tir. Bu na_­sihatları bir emir kabul eden Hülegü, ağabeyisinin batıda ~lerini bitirdikten son­ra geri dönmesi hususundaki isteğine uymadığı , aksine fethettigi yerler üzerinde yeni bir devletin kurulması için gayret gösterdiği bilinmektedir.

Yakındoğu'ya gönderilmek üzere hazırlanan ordu, mahiyet itibarıyla Büyük Hanlık ordusunun küçük bir kopyasından ibarctti_. Çünkü Hülegü'nün emrindeki bu orduda, Cengiz Han devrindeki Mo go ı kumandanlarından bir çoğunun oğul ve y~kınları ilc Moğol §ehzadclerindcn bazıları da bulunmu§tur. Ordunun öncü bir­likleri N ayınan boyuna ~cnsup, ünlü Kct-Buka noyan kumandasında yola çıkmı§, İran ve Azerbaycan'daki Moğol kuwetlcrinin kumandanı Baycu noyan ile Tatar boyuna mensup emrinde bir tümen kuwct ilc KC§mir sınırında bulunan Sali no­yan da, Hülegü'nün emir ve koroutası altında olmu§lardır13. Batıseferiiçin hazır­lanmı§ olan bu orduda Cöçi ve Çağatay oğullarını temsilen görcvlendirilmi§ §Chzadelcr arasında Cöci'nin torunu Kuli ve Bulgay ile Çağatay ailesinden Tekü dar bulunmu§lardır14• Hülcgü'nün kendi kardC§Ierinden Subtay da sefere katılın ı§ ise de, yolculuk esnasında Scmcrkand yakınlarında ölmü§tür.15• Hülegü'nün oğul­larındanAbaka ve YC§mut babalarının yanında oldukları halde, Kuik hatundan olma ve ya§ bakımından Abaka'dan iki ay küçük §ehzade Cumkur Büyük Han'ın

12 RC§idud.<Jin'e göre, Mengü Han kardC§i Hülegü'yü göndermeden önce"kuvvetli ordularının ba­§ında Turan ülkesinden İran eyaJetine gidiyorsun. Ceyhun nehrinden Mısır'a kadar her yerde Cengiz Han'ın örf, adet ve kanunlannı tanıt, saygılı olanlara iyi davran, kar§ı çıkanlan ortadan ka Idır. Bagdad Halifcsi sana saygı gösterir, boyun egcrse, onu hırpalama, aksi olursa, ona da dil§­manlanna davrandıtın gibi davr.ın"diyeöğüt vermi§tir. RC§idud.<Jio, a.g.e., s.141-143.

13 RC§idud.<Jin, "a.g.e:", s.l39. Bar Hcbraeus Ebu'l-Fercc, "Muhtasaniddüvel", Çev: M.Şerafettin Yalıkaya, İstanbul, 1941, s.26.

14 Cüveyni, "a.g.e.", III, s.89 Ebu"I-Ferec, Hülcgü ilc birlikte Yakındogu•ya gelen kumandanlar a­rasında "Kataroğul' 'adında birisinden bahsctmektedir. Bar Hebraeus Ebu'I-Ferır, "Chronog­rophy", Çev: Ö.Rıza Dogrul, TTK, II, Ankara, 1950, s.SS6.

15 Cüvcyni, "a.g.e.", lll,s.96.

A YUV ALJJMOGOLLAR'IN Y AKJNDOGU POLİTİKASI/S

yanında bırakılmı~tı. ŞchzMclcrden birinin Büyük Hanlik merkezinde kalmı§ ol­ması tabilik ili~kilcri ilc de açıklanabilir. Şchzadelcrin dı~ında devletin kurulma­sında ve yükselmesinde emeği geçm~ ünlü noyanlar ve devlet adamlannın oğul ve torunları ile, bizzat kendileri de bu yolculuğa i§tirak ~tmi~lerdir. Bunların b~ ın­

da Hülegü'nün muteber emirlerinden Celayir boyuna mensup İlgey noyan, Sulduz boyundan ve Ba~arguci'si Suncak noyan, Uyratlar'dan Buka Temür, Kongratlar'­dan Aba.tay, Tatarlar'd'an Durbay ve Gircy noyanlar ~le mC§hur Samagar noyan, Sünit'dcn de Sünitay noyan ve ba§kalan Hülegü'nün emrinde Yakındoğu'ya gel­mi§lcrdir16. Tarihçi Akncrli Grigor ise Hülegü ilc birlikte KaO<asya'ya gelen ünlü kumandanların sayısının yedi olduğunu kaycictmcktcdir17

•. B~tınikalelerininku§a­tılmasında ve bilhassa Bağdad gibi bir §ehrin alınması sırasında gerekli olacak mancınıkların yapımı ve kuUanılması için bu·i§t'e mahir.oldukları sanılan Hıtaylı bin aile (hane) ordunun refakatında Yakındoğu'ya gönderilmi§tir18• Ordunun ia­§C ve yol hazırlıklan yapılmı§, scfcre katılacak olan §ehzjde ve noyan la ra hazırlık­larını tamamlamaları için haberler göndcrilmi§tir. Gerekli erzakın temini için Yakındoğu'da Moğollar'a tabi devletler ve emirlikler yeni vergiler koymak zorun­da kalmı§lardır 19. Her asker için ortalama 500 kg. un ve bir tutum §arap esas alın- ·. mı§, ordunun geçeceği güzerg~h ve konaklama yerleri tesbil edilmi§tir, bir konaklama yerinden diğerine ta§ınan erzakı bölgelerinin emirlerinin hazırlaması

ve ta§ ımaları kararla§tırılmı§tı?0. Bu kararlar, Büyük Han'ın buyruğu olarak vali ve tabi devletlere bildirilmi§tir. Ayrıca Karakurum ilc BC§balığ arasında bulunan Ta i b dağından itibaren Ccyhun nehrine kadar ordunun geçeceği güzerg~h üzerin­de bulunan otlak ve çayırlıklara cl konmu§, yol üzerinde bulunatı asker ve kabile­lerin ba§ka taraflara gitmeleri cmrcdilmi§ti. Aynı §Ckilde ordunun geçeceği yol güzergahındaki sular üzerine köprüler kurulması ve yoUarın clveri§li hale getiril-

16 Cüvcyni, "a.g.e.", ı 1 ı, s.89. 11 Hülcgü ile birlikte Yakındoğu'ya gelen kumandanlar hakkında Aknerli Grigor: " Yedi Han oğ­

lu ndan her birinin emrinde birer tümen askeri vardı. D unlar: Hulau (Hülagü olmalı), Khul (Ku­li olmalı), Datakay (§ehı.ade Dulgay' olmalı), Tutar (Ebu'l·feree'in belirttiği Katar olabilir), Togudar (Çağatay §ehıAdesi), Gaıagan ve Do ra", gibi isimler sıralama ktadır. Aynea Grigor, ku­mandanlar arasında ihtilaf bulunduğunu, Azerbayean'a geldikten sonra, Mengü Han'ın emri ü­zerine Hülcgü'yü ba§kan seçtiklerini kaydetmekte ise de, birinci dden kaynaklann birle§tiği Mengü Kağan tarafından ve kurultay kara n ile görevlendirme husus u kesin olsa gerektir. Akner­li Gdgor, Çev: Hrand D. Andrcasyan, İstanbul, 1954, s.25.

18 RC§i'dud-din,a.g.e.,s.133. Cüvcyni.a.g.e., Ill,s.94. ı9 Cüvcyni, Hülegü'nün yol masraflan için yeni vergilerin getirildiğini ve bunun Em ir ve Beyler i­

çin de geçerli olduğunu kaydetmektedir. a.g.e., lll, s. 94. 20 RC§idud-din,a.g.e.,s.135-145.

94 6fl'9RK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI

mesi içiq de yöre Mkimlcrine.ul,aklar gÖnde~ilmi§tir21• Bu hazırlıklardan sonra Men gü Han, b~ ta Hülegü olİi'IBk üiei:e yolculuga çıkacak hat un ve opıllan ile no­yanlara ayrı ayrı hediyeler ver~i§t.i~22• Hülegü, yanında Dokuz Hat un, Olcay Ha­tun, ogullanndan Aba ka ve Y eş mU..~ oldugu halde 1253 yılı ilkbaharında (24 Nisan) Karakurum'dan hareket etmi§ti~. Öncü birlikler ise daha önce 24 Agustos 1252 de Ket-bu~ noyan kumandasındf!·gönderilmi§ti. Öncü birlikler, Kuhistan üzeri­ne yürüdü gü suada, asıl ordu ha~lıklannı tamamlamış ve yola çıknııştı24 •. Kara­kurum'dan hareket eden ordu, yol boyunca yapılan şenlikler ve illihaklar yüzünden agır ilerlemi§tir. Ordu Khangai sıra daglannı a§tıktan sonra Hoen-Mu­ren nehrini geçip, Kızılbash gölüne d9külen Arungu nehri kıyısı, ilk konaklama

· yeri olmll§tur25• Buradan hareketle Almalık §ehrine gelen Hülegü ve ordlısunu, Çagatay oğulları büyük törenlerle ~rşılamışlardu. Maveraünnehrve.Bau Türkis­tan'ın sivil idaresinden sorumlu Mesüd Yalvaç ile yörede görevli digervali ve emir-

. ler baglıl.ıklarını bildir~ek üzere ziyaret. etmiş ve hediyelerini. sunmll§lardır. 26. Daha sonraları Hülegü resmi kabullerinde bu çadırı kullanacaktır. Ordunun bun­dan sonraki ilk durağı Kes h (Keş) olm U§, bu konaklama suasında ise, İran'da Mo­goııar'ın sivil valisi olarak görevli Argun Aka b~ta olmak üzere bir çok-vali ve emirler gelerek bağlılıklannı bildirmişlerdir. Bu konaklama yerinde iken, Hülegü henüz kendisiniziyaret eder~k bi at ~tmemi§ olan yerli emirlere, Yakındopı'yu yü~­lerce }?ldan beri tehdit altında tutan İsmaililer'e b~latmış olduğu bu sefere iştiak etmeleri için çağrıda bulunmuş~ur. 27 .Hazırlatmış olduğu mektubunda Yakındo­ğu'yu korku ve dehşet içerisinde yaşamaya mecbur eden ismaililer'i ortadan kaldı­racağını, bu mücadele<!e kendisine yardımcı olmalarını, bunun kutsal bir vazife oldugunu, düzenlenecek sererde kendisine yardımcı olm~larını, bunun kutsal bir vazife oldugunu, düzenlenecek seferdekendisine katılmayanları mutlaka cezalan­dıracağını söylemektedir. Bu. ve benzeri mektuplar ile diğer prop~gandalar tes~ri­ni göstcrmi§ olmalı ki, bir müddet sonra Yakındoğu hakim ve emirlerinin hemen tamamı bu çağrıya uymu§lardır. Bu tarihlerde Anadolu Selçuklu devleti adeta iki

21 Bu emir Maveraünnehr, Horasan ve Azerbaycan· için geçerü idi. Cüveynt, a.g.e., III, s. 89. Rqt-dud~in,a.g.e.,s.l35.

22 Rqidud~in,a.g.e.,s.143. Cüveyni,a.g.e., III, s. 94-95. 23 Rqidud~in,a.g.e.,s.96.

24 Cüveynt, a.g.e., lll, s. 29. 25 R~fdud~fn,a.g.e.,s.143. . 2tl Re§tdud~in, a.g.e.,s.lSl.J.Hammer Purgstall, Geschicteder İlehane in Persien, Dramstadt 1842,

I,s.88. . 21 Hülegü'nün batı yolculu~u esnasında, Önasya bakimlerine gönderdiği mektup, Moğolsa~ ge­

leneğinin tipik bir örneğini te§kil etmektedir. Bu mektubunda :"Mengü Han'ın emri üierine İs­mailfJer'in kalelerini yıkmak ve taıjkatıyok etmek için geliyonız. Bizzat kendiniz bana gelir, asker, erzak v_e araç getirirseniz ~leriıiıi kolayla§tırırsınız, dutumun~u muha[aza edersiniz. Aksi tak­dirde, emirlerimin uygulanmasında ihmali görüleni Ulu Tann'nın emri ile ~ler imi bitirdikten sonra, üzerlerine yürüyüp, size de mallanmza da dil§manlanma davrandığım gibilavranacağım", demekteydi.Rqidud~in,a.g.e.,s.lSl.

A YUV ALI/MOGOLLAR'IN Y AKINDOGU POLİTİKASin . 95

sultanlı y§ni aynı anda iki merkezde iki sultan saltanatım sürdürmektc oldugun~ dan dolayı Moğol i§galine kar§ı beklenen direnç gösterilememi§tir. Fars Atabeği, Irak, Azerbaycan, Horasa n, Erra n ve Gürcistan'dan bir çok emirler ve beyler ile tanınmı§ §ahıslar kıymetli hediyelcrle birlikte bağlılıklanm bildirmek üzere Hü-Iegü'nün huzuruna çıkmı§lardır. 28• ·

Ordunun Ceyhun nehrinden geçmesi sırasında o yöredeki gemiler (Sal ta§ıma­cılığı) kullanılmı§, bunun kaf§ılığı olarak da gemiciler o güne kadar ödemekte ol­dukları vergilerden muaf tutulmu§lardır29• 10 Ocak 1253 (653 yılı Zilhicce ayının ilk günü) te Ceyhun nehri geçilmi§, mevsimin kı§ olması yüzünden Sçeburkan o­vasında konaklamak zorunda kalan ordu hava §artları yüzünden hayVanlannın bü­yük bir kısmını kaybetmi§ oldukları için ilkbabara kadarpurada kalİnı§lardır. Bu. bekleme sırasında da yöre hakimleri gelerek itaatlerini arzetmi§ler, bu sırada su­nulan hediyeler arasında Emir Argun'un getirmi§ olduğu altın i§lemeli çadır dik­kati çekmi§tir. Hülegü daha önce Mesud Yalvaç'ın: hediye ettiği altın i§İemeli kuma§ tan yapılmı§ çadır ile bu yeni hediye edilen çadırı konaklama yerlerinde ter­tip edilen toplantı ve kabuller için tahsis etmi§tir30

• Bu sırada Hülegü'nün resmi yazı§malarını Emir Argun'un oğlu Melik Ahmed Giray ile Al§eddin Ata Melik Cüveyniyap·mı§lardıf1~ Her ikisi de daha önce Emir Argun'un yanında ve hizme- . tinde yeti§mi§ler, Argun'un, Hülegü tarafından BüyükHan Mengü'nün sarayına gönderilmesinden sonra, onun dönü§üne kadar Hülegü'ye hizmet etmi§İerdir. Bu dönemde artık Hülegü sivil kadroya da ihtiyaç duymu§ olmalıdır. Yak~ndogu'da­ki yerli emir ve hükümdarlara yazılan mektuplar, İsm§ililerve Bağdad Abbasi Ha­lifeliği ile yapılan yazı§malar sebebiyl~ sivil memurlar (Bitikçiler)'a ihtiyacı olmu§tur. ·

Hülegü'den önce Yakındoğu'da görevlendirilmi§ olan Moğol generalle~nin ba§aramadıkları görevlerden birisi de İsmaililer meselesidir. Yakla§ık 150 yıldan beri ݧledikleri cinayet ve tehditler ile Yakındoğu'daki hü.kjimdarve devlet adam­larını korkudan titreten bu nifak ünsuru uzıw $fire Moğollar ile de mücadele et­tiler, hatta Moğollar'a kar§ı batı dünyası ya·wr Papalık ve Avrupa devletleri ile andla§ma yollarını aramı§lar, bu maksatla yazı§malar olmU§tur. Yakındoğu'daki Moğol tabi devletlerinden hanlık merkezine yapılan §ikayetlerin ardı arkası kesil­memi§tir. Bu yüzden Yakındoğu'da Hüle~ü'nün yapması gereken görevlerden il­ki, İsm§ili meselesinin halli olacaktır. Çünkü, batıseferiiçin hazırlanml§ olaıplana

28 Re:jidud-din,a.g.e.,s.153. 29 Cüveynf, a.g.e., lll, s.96. Hammer Purgstall, a.g.e., s.89. 30 Altın i§lemeli kuma§tan yapılmı§ çadınn Hülegü'ye hediye edildiğine dair RC§idud-din, a.g.e.­

' s.159 da bilgi varsa da, Cüveynf, a.g.e., III, s.lOO de bu çadınn "Sufgan" vadisin~ekl "Kerbas· "bahçesinde kurulduğu zikredilmektedir.

3t ArgunA.ka tarafındanl{ülegü'nün hizmetineverilen Bitikçileriçin bkz. RC§fdud-din , a.g.e., s.159.

96 8/fÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI

göre, Kitbuka noyan kumandasındaki öncü birlikleryörenin en sagıam kalesi ola­rak bilinen Girdkuh kalesini ku§atmı§lardır32• Ku§atma o günün teknik imkanla­rına göre gcli§t.irilmi§ araç gcreçlerle yapılm!§ olmalı ki, bu ·ku§atma ·haberi yöredeki diger kalelerde korku ve dch§Ct uyandırmı§tır33• Girdkuh kalesi ·savun­ma yönünden çok büyük avantajiara sahip olmasına rağmen, kU§atmacılann Mo­ğollar olması sebebiyle, müdafiler Alamat kalesind~ oturan Büyük Reisieri AJacddin Gur§ah'dan yardım ~stcmi§İerdir34• Gitdkuh ku§atması uzamı§, Kilbu­ka noyan kaleyi sava§ ile almanın güçlüğünü anla.mı§ olmalı ki, ~u§atmayı emrin­deki kumandanlardan Buri noyana bırakarak, kendisi Mehrin kalesini, diğer Moğol kumandanları da yörede bulunan Şahdiz, Tareni ve Rudbar kalelerini ku. §atmı§lardır_. Adı geçen kaleler kısa zamanda Moğollar'a teslim olmU§larsa da Girdkuh kalesi uzun surc dayanmı§, hatta 1253 yılı kasım ayında beklenmedik bir çıkı§ harekatı ilc ba§ta kumandan Buri noyan olmak üzere ileri gelen bir çok ku­§:itmacıyı da öldürmü§lerdir. Girdkuh kalesinin bu ba§arısı diğer ismaiü kaleleri­ni cesaretlendirmi§ ve ku§atmaların uzamasma sebep olmu§tur. Aynı yıl içerisinde Tu n, Tur§ iz ve Mchrin kaleleri de teslim olmu§lardır. Girdkuh kalesindeki ku§at­ma sürdürülmü§, §ehirde açlık ve hastalık çıkmasına rağmen kale dü§ürülememi§, Alaeddin Gur§ah bu kalenin yardımına muteber adamlarından Hoca el-Din Ha­sanScrpani'yigöndermi§tir.BusıradaAlamutkalesindeAlaeddinGur§ah,oğlunun

düzenlemi§ olduğu bir suikast sonucu öldürülmü§ ve yerine bu olayı tertipteyen oğlu Rükneddin geçmi§tir. 35.Bugeli§melcr AlamiiLİsmailileriarasındakidayanı§­mayı zayıflatmı§ ve Moğollar'a kar§ı beklenen direnci göstermelerini engellemi§­tir.

651 yılı Zilhiccc ayı sonunda (Ocak 1254) Moğol öncü birlikleri kumandanı Kitbuka noyan, Ku histan ve Mazcnderan yöresindeki kalelerden büyük bir bölü­mü ele geçirmi§, diğerlerini de ku§atmı§ olduğ~ sırada, Hülegü ve beraberindeki kuvvetler Ccyhun nchrini gcçmi§, öncü birliklerin gerisinde kalmı§ olan kaleler­den bazıları ku§atma, tehdit veya kendiliğinden teslim olmaksuretiyle Moğollar­'ın kontrolüne geçmi§tir. Sefer sırasında, kendiliğinden teslim olan kale ve §ehirlcrdcn sadece kurtul u§ parası ve vergi alınmı§, kar§ı koyanlar ise yakılıp, yı­kıldığı için, §ehir ve kalelerden çoğu kendiliğinden teslim olmu§lardır. Diğer ta­raftan yakla§an büyük tehlike k~r§ısında varlığını korumak isteyen mahalli emirler de, Hülcgü'nün huzuruna çıkıp itaatlerini arzetmektc adeta yarı§ etmi§lerdir. Hü­Iegü daha Karakurum'da bulunduğusırada ün ünü duymu§ olduğu Nasireddin Tusi, Sertaht kalesinde İsmaililcr'in bir nevi tutsağı durumunda, aile ve çocuklarıyla o­

turmaktaydı. Şemseddin bu ünlü alimi aile ve çocuklarıyla birlikte Hülegü'nün ya-

32 R~idud-din,a.g.e., s.l67. Hammer Purgslall, a.g.e.,s.93. 33 RC§idud-din,a.g.e.,s.169. 34 RC§fdud-din,a.g.c.,s.l71. Cüveynt,a.g.e., III,S.l06. 35 R~fdud-din,a.g.e.,s.174.Ebu'l·Ferec,Muhtasarüddüvel,s.27.

A YUVALI/MOGOLLAR'IN YAKINDOGU POLİTİKASI/9 97.

nına getirmi§, Hülegü onu Payze ve Yarlıg ile mükafatlandırını§tır36• Men gü Han, daha Karakurum'da iken Nfuiireddin Tusi'yi bulup kendisine göndermesi için kar­

. de§ine ögüt vermi§ ise de, Hülegü onu Karakurum'a göndermemi§, daha sonra Mogoııar tarafından alınacak olan Tun kalesini ona bıraktığı gibi, hayatı boyunca da, onun bilgisinden istifade etmi§tir.

Hülegü, Herat'dan hareket ile Havafve Zave §ehirleri yakınına geldigi sırada, öncü birlikleri kumandanı Kitbuka noyan ile İlka noyanlan da Kuhistan'da Mo­gol hakimiyetine girmemi§ olan kalelerin alınması için görevlendirmi§tir. Adı ge­çen kumandanlar 21 Mayıs 1254 te yörenin en önemli kalesi durumunda olan Tun'u alml§larve bölge kısa zamanda tamamen Moğollar'ın idaresine geçmi§tir37•

Zave §ehrinden kuzeye yönelen Hülegü, Tus §ehrine gelmi§, burada Argun Aka

tarafından törenlerle kaT§ılanml§tır: Daha sonra Mansuriye, Radagan alınmı§, Merv, Abiverd ve D histan taraflannda asker ve hayvanları için bol miktarda erzak ve yiyecek temin etmi§tir. Buradan, daha önceki Moğol akınları sırasında tahrip edildiğinden dolayı, sakinlerinin terk etmi§ oldugu Habu§an'a geçmi§, bu §ehrin yeniden kurulması için Seyfcddin Aka'yı görevlendirmi§tir38

• Habu§an'dan, Ko­mis bölgesinin önemli merkezlerinden Bistam'a hareket etmi§, burada iken, İs­maililer'in Reis'i Rükncddin Gur§ah'a teslim olması için Bek-Temür Kurt, Bitikçi Sahireddin ve Şah Emir'den olu§an elçilik heyetini gön<;lermi§tir 39

• Rükneddin GuT§ah'ın genç ve tecrübesiz olu§u, etrafındaki adamlarının da uzagı görememi§ olmalarından dolayı olacak ki, Moğol elçilerine iyi davranamamı§lardır. ·Moğol kuvvetleri Mazenderan'a yakla§tığı sırada yaptıkları hatayı anlamı§lar ve hazırla­dıkları bir elçilikheyetini Hülegü'ye göndermi§lerdir. Bu elçileri vasıtasıyla da, ba­basının Mogoııar'a dü§manca davranı§ içerisinde oldugunu, kendisinin ise dost olduğunu isbat etmek için bazı kalclerin kapı ve burçlarını yıktırmı§tır 40

• Aslın­da Rükne~din SÖZ ve davranı§lannda samimi olmayıp, kı§ mevsimi yakla§tığı için zaman kazanmak maksadıyla bu yolu_ tercih etmi§tir. ismaili Reis'inin maksadını

· anlamı§ olan Hülegü, dağılmı§ kuvvetlerini Bistam'da toplatmı§, öncü birlikler i­le asıl ordunun birle§mesi için batıya d-oğru yürü yü§ emrini vermi§tir. Kuh~tan ve Mazendcran'daki Moğol ba§arılarından sonra, durumun İsmıiililer aleyhine geli§­tiğini gören yöre hakimteri de, kendi istekleriyle Moğotlar'ın yanında olmU§Iardı r.

Bistıim'dan batıya doğru yürüyü§e geçen Moğol ordusunun sağ kanadına Bu­ka-Temıür ile Köke-İl ka noyanlar, sol kanadına §ehzade Teküdar oğul ile Kitbuka noyan, merkezde ise seçme askerlerin ba§ında Hülegü yer almı§tır41.0rduFirfizk-

38 R~idud-<fin, a.g.e.,s.177. Z. VclidiToğan,a.g.e., s.267. 37 Cüveyni, a.g.e., III, s.l06. Hammcr Purgstall, a.g.e., s.96. 38 R~idud-<fin, a.g.e.,s.183. Hammer Purgstall,a.g.e., s. 97. 39 R~idud-<fin,a.g.e.,s.l85.

40 R~idud-din,a.g.e.,s.187.

41 RC§idud-<fin, "a.g.c.",s.187. Cüvcyni, "a.g.c." ,III,s.l 07. .

. 98 lO(fÜRK DÜNYASI ARAŞTİRMALARI

uh §ehrine girerken, Hülegü, Rükneddin Gur§ah'a yeni bir elçilik heyeti göndere­rek, itaat altına girmesi için çağrıda bulunmu§tur42

• Moğol kuvvetlerinin ilerle. mesi kaqısında çaresiz kalmı§ olan Rukneddin Guf§ah, Hülegü Demavend §eİıri önlerinde iken, veziri KeykubM ba§kanhğında ileri gelen adamlarından olu§an bir elçilik heyeti göndermi§tir. KeykubM, daha önce kendilerinden istenilenleri yeri­ne getireceklerini ve Kuhistan'da Moğollar'a kar§ı koyan kaleleri de teslime hazır olduklarını bildirmi§tir43

•

ismaililer, bu davranı§ları ile bir yandan ümitsizliğe dü§erken, diğer yandan da · zamanın kendi lehlerine i§lediğine inanıyorlardı. Çünkü mevsim kı§ olduğu için

.havaların soğuması ile Moğoilar'ın ku§atma sava§ını sürdürmeleri. güçle§ecekti. · Moğol kuvvetleri Demavend §ehrinden hareket ederek, Rey §Chri yakınlarındaki Abbasabad'a gelmi§lerdir. Bu sırada Rükneddin Gur§ah'ın teminatı üzerine, Şern­seddin Kilgi ba§kanlığındaki bir elçilik heyeti Girdkuh kalesine gönderilm i§, ayrı-·

ca Rükneddin Gur§ah'a gönderilen bir diğer elçilik heyeti ile de daha önceki istekler tekrarlanmı§tır44• Hülegü'yü daha fazla oyalayamayacağını anlayan Rük­neddin Gur§ah, daha önceki Moğol istekleri arasında bulunan rehine meselesini ÇÖzmek için, cariyesinden olma 7-8 ya§larındaki bir çocuğu kendi öz oğlu olarak göstermi§ ve bir elçilik heyeti refakatında Hülegü'ye rehine olarak göndermi§tir45•

Hülegü, çocuğun durumunu öğrenmi§ olduğu halqe, iyi bir kar§ılamadan sonra geri göndermi§tii. Elçileri vasıtasıyla da, Rukneddin Gur§ah'a bu defa ya kendisi-· nin veya karde§i Şirvan§ah'ın huzuruna gelmelerini buyurmu§tur46 •

. Kar§ıhklı elçilik heyetlerinin gidip gelmesi hayli zaman almı§, kı§ mevsimi ö~

masınarağmen havaların iyi gitmesi Rükneddin Gur§ah'ın aleyhine olmu§tur. Her geçen gün biraz daha ümitsizliğe dü§en ismaili Reis'i, daha direnememi§ olmalı ki, 1256 yılı Ekim ayının 26. Pef§embe gÜnü kardC§i Şirvan§ah ve yakın adamların,. dan Asıleddin Zuzen ile birlikte 300 ki§ ilik bir heyeti Hülegü'ye göndermi§tir. Bu heyet Mogol·kavvetlcrine Rey §ehri Civarında yeti§IDi§ ve Rü.kneddin Guf§ah'ın, . Hülegü'nün isteklerini kabul ettiğini bildirmi§lerdir. Ancak Hülegü, Şirvan§ah'ı

42 Hülegü, Rükneddin Guf§3h'a "eğer kınanınası gereken tutumuna rağmen bizi kar§ılamaya ge­lirse, planımızı deği§tireceğiz'.' diye haber gönderdi. RC:§fdud-din, "a.g.e.", s.195.

43 Rükneddin Guf§3h;Kuh~tan'daki kalelerio Moğollor'a teslim olmalan için mektuplar gönder-mi§tir.RC:§idud-din, "a.g.e.",s.ıoı. ·

44 RC:§fdud-din,"a.g.e.",s.201. 45 Cüveyni, "a.g.e.", III, s.l06. Bar.Hebraeus Ebu'l·Ferec, "Choronogrophy" s.560. "Muhtasarüd­

düvel", s.28. 46 Cüveyni, "a.g.e.", III,s.107. RC:§idud-din, "a.g.e.",s.205.

A YUV ALI/MOGOLLAR'IN Y AKJNDOGU POLİTİKASI/ll 99

yanında alıkoymamı§._mutlaka Rükneddin Gur§ah'm gelip itaatını arz etmesini bildiren bir mektubu Şirvan§ah'a vererek geri göndermi§tir47

•

Mogol kuvvetleri Rükneddin Gur§ah'ın oturmakta olduğu kal.eye yakla§tıkla­rı zaman, İsmaili Reis'i kendi kalesi yakınında bulunan Mo gol kumandanlanndan Buka-Temür ile Köke-İl kanoyanlara göndermi§ oldugu bir mektupta özetle "Hü­legü'nün emirlerine uyarak kalelerimi yıktın yorum, sizlerin buraya gelmesini ge. rektiren bir olay mı oldu?" tv{ o go ı kumandanlarının bu mektuba cevabı ise hemen aynı mahiyettedir. "İki taraf da bar47 duğuna göre hayvanlarımızı otlatmak için gel­mi§ bulunuyoruz" 48• Mektuplardaki ifadelcre göre her iki taraf da neticeyi tah­min etmi§ olduğu halde bunu ifade etmek yerine, kapalı ifadeler kullanmayı tercih etmi§lerdir.

Yazı§malarve kaf§ılıklı elçilik heyetlerinin gidip geldigi.sırada Hülegü, İsmail­ller'in en kuvvetli ve alınması güç kalelerinden Meymundiz'i kU§atmı§tı. Mevsimin kı§ olması (31 Ekim 1256), kalenin sarp kayalıklar üzerinde kurulmU§ olması Mo­gol askerlerinin i§ini zorla§tırml§ olmalı .ki. Hülegü'nün kumandanlan arasında görü§ ayrılıgına sebep·oımu§tur. Ku§atma devam ederken yapılan bir toplantıda bazı kumandanlar mevsim §artları, asker ve hayvanla~ın erzak durumundan dola­yı; ku~atmanın kaldırılmasını istemi§lerse de, ba§ta Kitbuka noyan, Buka-Temür ve Seyfeddin Bitikçi ku§atmanın aralıksız sürdürölmesini istemi§lerdir. Hülegü de ikinci görܧü beniınsemi§ olduğundan dolayı kU§atma devam ettirilmi§tir49

• Ku­§atmanın kaldırılması henüz Mogoııar'ın eline geçmemi§ olan diğer isinam kale lerine de cesaret verecek ve i§galcilerin i§lerini güçle§tirecekti.

Hülegü, İsm§ililer'in Reis'ine be§ günlük süre tanıyan yeni bir mektup göndeı:. mi§ti50

. Kalelerinin bir bir elinden çıktıgını ve kı§ mevsimine rağmen Mo gollar'ın aralıksız ku§atmalan devam ettirmi§ olmaları Rükneddin Guf§ah'ı ümitsizliğe dü­§ürmü§ ve güvend.igi adamları ile yap mı§ olduğu bir toplantıdan sonra, ileri gelen bazı adamları ile birlikte karde§i Şirvan§ah ve o gl u Turkia'yı kıymetli hediyeler i­le birlikte, baglılığını bildirmek maksadıyla 654 yılİ Zilkade ayı sonunda (19 Ka­sım 1256) Hülegü'nü·n kararg§hına göndermi§tir. Hülegü, Rükneddin Guf§ah'ın elçi olarak gönderdlgi heyet üyelerini birbirlerinden ayırmı§ ve ayrı ayrı sorguya çekm.ek suretiyle Rükneddin Guf§ah'ın içerisinde bulundugu durumu ve maksa­dını ögrenmi§tir. Bu görü§meler devam ederken, ünlü kumandan ve §ehz§deler­den Buka-Temür, Köke.İlka, Kitbuka noyanlar ile §Chz§de Balagay (Bilkay) ve

47 Hülegü, kendisine elçi olarak gönderilmiş olan Şiıvan§ah aracıtıgıyla Rükneddin Gurşah'a şu emri göndermiştir. "Rükneddin Gurşah'dan gördüğüm itaat ve yakınlığa dayanarak, abasına bağlı olaniari aiTediyorum. Rükneddin babasının yerine geçtiğinden beri kötü bir davranış ta bu· lunmadı, eğersöylediği kaleleri yıkmış ise bizden hiç korkmasın". RC§idud-din, "a .g.e.", s.2fJ7. Bar Hebraeus Ebu'I·Ferec, "Chronogrophy", s.561.

48 RC§idud-dio, "a.g.e.",s.2fJ7.HammerPurgsıall,"a.g.e." ,s.lOl. 48 Cüveyni, "a.g.e.", III, s. lOS. so RC§fdud-din, "a.g.e.", s.211. Bar Hebraeus Ebu'l-re~e"c;~'Muhtasarüddüvel", s.28.

.100 12/fÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI

Tutag, İsm§ililer'in merkezi ve en kuvvetli kalesi Alan.ıılt'u kı§ mevsimine rağmen ku§atmı§lardı. Hülegü ise, Alamılt'un alınması zor bir:mevkide bulunması, mevsi­min kı§ olması, asker ve hayvanların erzak ve yiyecek problemlerini göz önüne a­larak, bu kaleyi andla§ma ile teslim almanın yollarını aramı§tır.

Rükneddin ise, Moğollar kar§ısında daha fazla dayanmanın mümkün olmaya­cağını anlamı§ olmasına rağmen adamlanndan bazıları bu görܧe yanrujmadıklanı gibi onu Moğollar'a teslim olduğu takdirde öldürmekle tehdit etmi§lerdir51• Ken­di adamlarının ölüm tehdidi ile kar§ı kar§ıya kalan Rükneddin, içerisinde bulun­duğu bu güç durumu Hülcgü'ye bildirmi§tir. Böylece bir yandan kendi adamlam tarafından ölümle tehdit edilen, diğer taraftan da Moğollar'ın amansızca ku§atmı§ olduğu kalesinde daha fazla kalmak istemeyen Rükneddin Gur§ah, 654 yılı Zilka­de ayı sonunda (22 Kasım 1256) yakla§ık 200 yıldan beri ailesinin sahibi bulun d uğu AlarnOt kalesinden, yanında aile mensuplan ve ileri gelen adamlanndan baz­ılan ile birlikte çıkarak, Hülegü'nün kararg§hına gitmi§tir52• Hülegü onu iyi kaf§ı­lamı§ ve geleceğe dair bir takım vaidlerde bulunmu§, böylece Ml§ teslim olmam ı§ bazı ism§ili kaleleri Rükneddin Gur§ah'ın emri ile Moğollar'a teslim olmu§lardı53• Rükneddin'in Hülegü'nün karargahına gelmesinden dört gün sonra yani 26 Kasım 1256 da teslim olan Alamfit, 1290 yılında Has~n Sabbah tarafından hile ileele geçirilmi§.vcAlamfit merkezolmak üzerekalelerden kurulu birsiyasi tC§­ekkül olarak kar§ımıza ç~kmaktadır. İsm§ililer için Alamılt'tin ayrı bir yeri vardır. Bu kaledemaddi ve manevi değeri yüksek bir çok ganimetler elde edilmi§, Moğol geleneği icabı olarak mad~i~eğeri olanlar ku§atmaya katılan as~erleredağıtılmı§;

mC§hur Alamılt kütüphanesinin tasnif gör~vini tarihçi Ata Melik Cüveyni üstlen­mi§tir. Cüvcyni bir çok kıymetli eserleri kurtarml§ ise de özellikle İs m§ ili tarikatı i­lc ilgisi buluiıiin bir.Çok kıymetli es.erlerin yanmasına seyirci kalml§tır54• Her ~ey~ de bir batın yani gizli mana ve kıyınet araması, .kendilerine kaf§ı çıkanlan acıma -· dan öldürmeleri sebebiyle olacak ki, halk, aydın hemen herkes onlara ku§ku ve korkuylabakmı§tır.Batiniler'infesadıbirdatıaetrafaya~ılmasındiyerek,Alamılt kü­tüphanesinde bu tarikat ile ilgili bulunan kitapların yanmasına o çağın aydın dev­let adamları dahikaC§ı çıkmamı§larveya çıkamamı§lardır. Gizlilik üzerine kurulan b~ görü§, bu kütüphanedeki kitapların yanmasıyla kısmen gizliliğe bürünm:ü§tür. Şayet bu kitaplar yanmamı§ olsaydı, Selçu~u, Harezm§ah, Abbasi Halifeliği ve Yakındoğu'daki bir çoksiyasi tC§elçküller ile İs?taililer arasındaki ili§ kiler seb~biy­le de olsa önemli bilgiler elde etmek müİnkün olurdu.

Hülcgü, 20 Zilhicce 654 Çar§amba günü (17 Arcılık 1256) karargahının bulun­duğu Kazvin §·ch rinde kaıanml§'Olduğu zaferi kutlarken, Lanbeser ba§ta olmak ü-

51 Cüvcyni, "a.g.e.", s.129. Bar Hebraeus Ebu'I-Ferec, "Chronogrophy", s.561. 52 Cüvt.')'ni, "a.g.e.", III, s.134.·B.Spuler, "Les Mongols Dans L'Hisıoire", Paris, 1961, s.36-37. 53 Rqitluti-Uin,"a.g.e.".,s.213. 54 RC§idud-din, "a.g.e.", s.217. Hammer Purgstall, "a.g.e.", s.103.

--~

A. YUV ALI/MOGOLLAR'IN Y AKINDOGU POLİTİKASU13 101

zere çoğunluğu Suriye'de bulunan İsm§ili kalelerinden bazıları Rükneddin Gur­§ah'ın isteğine rağmen, Moğollar'a teslim olmamı§lardı. Hülegü alınması güç ka­yalık yerlerde kurulmu§ bu kaleleri askeri yormadan, elinde bulunan Rükneddin

Gur§ah'ın isteğine rağmen, Moğollar'a teslim olmamı§lardı. Hülegü alınması güç­kayalık yerlerde kurulmu§ bu kaleleri askeri yormadan, elinde bulunan Rükned­din Gur§ah aracılığıyla teslim alma yolunu tercih etmi§ olmall ki, İsmaill Reis'ine kar§ı ioleranslı davranmı§Lır. Gerçekten o sırada aile ve yakınlan ile birlikte Kaz­vin'de oturan Rükneddin Gur§ah, henüz Moğollar'a teslim olrnaml§ kaleterin ku­mandanlarına mektuplar yazıyor veya sadık adamlarını Moğol kumandanları ile birlikte göndererek, teslim olmalarını istiyordu. Bu tutum ve davranı§ı sayesinde de Hülegü'nün her arzusunu yerine getirdiği için adamları tarafından terk edilm i§­tir. Artık onun mektupları ve emirleri Moğollar'a teslim olmak istemeyen kale ku­mandanları nezdinde bir mana ifade etmez hale gelmi§ti. Diğer taraftan Hülegü onun tutum ve davranı§lanna kar§ ı lık yarlıg ve payze vermi§, ayrıca bir Moğol kı­zı ile evlenmesine de müsaade etmi§tir ss. İran ve Suriye'de bulunan İsm§ili kale­

leri birer birer Moğollar'ın kontrolüne geçtikçe Rükneddin Guf§ah da, Hülegü ncıdindeki itibarını kaybetmi§tir. Bu durumu fark et mi§ olan Rükneddin Guf§ah, Büyük Han'a gitmek istemi§ ve dileği Hülegü tarafından olumlu bulunmu§tur. Kendi adamları ve Hülegü'nün görevlendirmi§ olduğu muhafizlarla birlikte Mengü Han'a gitmek özer~ yola çıkan Rükneddin, yolculuk öncesi ve yolculuğu esnasında her geçen gün kendisine ve adamlarına kar§ı takınılan tavrın d.eği§mek­

te olduğu için gizlice bal§ Moğollor'a kar§ ı direnen İsm§ili kalelerine haberler gö­ndererek, kendisinin aldatıldığını mücadelerini sürdürmelerini istemi§ti~6• Bu davranl§ı Moğollar tarafından ~ark edilmi§ olmalı ki, Karakurum'a vardığı zaman Mengü Han onun getirmi§ olduğu hediyeleri kabul etmemi§, gerfdönmesini ve İsm§il:i kalelerinin teslimi tamamlandıktan sonra gelmesini bildirmi§tir. Üzgün ve ümitsiz dönü§ yolculuğu sırasın.da Rükneddin Gur§ah ve adamları, Büyük Han'ın buyruğu ile öldürülmü§tür. Ayrıca Mengü Han, Hülegü'ye'İsm§ililer'den bir tek ki§ inin dahi sağ bırakılmaması için buyruk göndermi§tirs7• Hülegü, Kazvin ve yö­resindeki İsm§ililer'in imhası için Bitikçi Bukray'ı , Kuhistan'daki İsm§ililer ign de, Ötçiğin no yanı görevlendirmi§tir ss. Her iki Moğol kumandanı, Büyük Han'ın buy­ruğunu yerine getirmi§ler ve bu arada yerli halk tarafından da desteklenmi§lerdir.

Böylece Hülegü'ye verilmi§ olan görevin ilk bölümü tamamlanml§, XI. )'üz yı­ldan beri Yakındoğu'daki dini, siyasi ve sosyal karaga§anın müsebbiplerinden biri­si olarak kabul edilen İsm§ililer meselesine çözüm getirilmi§tir. Büyük Selçuklu Devleti'nin en güçlü olduğu bir dönemde, saltanat merkezi yakınlarındaki Ala m tl- . t kalesine yerle§en Hasan Sabbah'ın kurup geli§tirdiği bu fırkanın mensupları yü-

55 Re§idud-din, "a.g.e.",s.217. Bar Hebraeus Ebu'l-Ferec, "Choronogrophy",s.562. se Cüveynf, "a.g.e.",lll, s.27S. 57 Cüveynf, "a.g.e.",s.275.Re§idud-din,"a.g.e.",s.219. 58 Cüveyni, "a.g.e.", lll, s.27S. Bar Habraeus Ebu'I-Ferec, "Muhtasarüddüvel", s.29.

"102 14/IÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI

z yıllarca Yakındogu Mkimleri için korkulu rüya olmu§lard~. Yerli halk ise, bir yandan devlet kuvvetlerinin İsmaill fedailetin tehdit ve korkusundan dolayı tedir­gin olmU§tur. Böyle bir ortamda herkes birbirinden §üphe eder hale gelmi§, öyle ki Batiıll olarak itharn edilen bir kimsenin cezalandınlması veya Bauni ligekal"§ı çı­kan bir kimsenin fedailer tarafından katledilmesi oıagan hale gelmi§tir. Zamanla herkes birbirinden §üphe eder duruma dܧmü§, Bağdad'daki Nizarniye Medrese­si müderrisi daht Batıni olmakla itharn edilmi§, a~cak Halife'nin §ahidligi sayesin­de kurtulabilmi§tir. Yakındogu'nun siyasi, sosyal ve ekonomik hayatındaki karga­§aya son verilmesi Hülegü'nün batı seferi ile yakından ilgili olmalıdır. Çünkü, Moğolllır'ın yöreye hakim olmaları ve bilhassa Hülegü'nün gelmesiyle birlikte, ön­re siyasi birlik sağlanml§, sonra bunu sosyal ve ekonomik hayatın düzene girmesi takip etmi§tir. Abbasi Halifesi'ne kat"§ı tutum ve davranl§ından dolayı isıarn tarih­çilerinin yerdikleri Hülegü, batılı ara§tırmacıların "Moğol Barı§ı" olarak ad­landırdıkları dönemin açılmasında büyük hizmeti olmU§tur.