Türk D~yası Araştırmaları Ekim 2007

PROPAGANDA VE PROVOKASYON:

MÜSLÜMAN KIYAFETİYLE TERÖRİST ERMENİ EYLEMLERİ

Yrd. Doç. Dr. Cevdet KIRPIK.

1Urklerin hoşgörülü yönetim anlayışı nedeniyle dostane giden 1Urk­

Ermeni tlişldlert. XIX. yiiZyılda bozulmaya ba.şlad.L Bağımsızlık ı.çın örgıJ.t­

lü ve organize hareket eden Ermeniler; terörü, bir yöntem olarak benimse­

diler. Makalede Ermenilerin özeUilcle 1890'larda kı.yafet değiştirerek yap­

tıkları terôr eylemleri ve diğer faaliyetlerinden bahsedilme/etedir.

Anahtar kelimeler: Osmanlı. Ermeni Eylemleri, Kıyafet Değlşlml, Av­

rupalı Devletler; 19. YiiZyıL

Propaganda & Provocati-On:

Disguised Armenian Terrorist Activities

The centurtes-long friendly 'relattonshtp, ma!nl':y as a resuıt of Turks'

humanitarlan admtn!strattve siyle, between Turlcs ·and Armentans started

to rutn tn the 19th century. The organlzed Armentans have accepted and

app lted terror as a method for so caUed .freedom Th1.s arttcle explainS

organlzedAnnenlan acttvlttes and specljlcallyfocu:ses on how Armenlans

have commıtted terror!st acttvıttes by dlsguıstng durliıg 1890s.

Key words: Ottomq.ns, Arrnentan Activtttes, Dtsgutstng, European Co­

untrtes. 19th Century.

Türklerin Anadoltı'ya yerleşmesiyle yoğunlaşan Türk-Ermeni 111şkil~r1. bu coğrafyada kurulan değişik Türk devletlerinde istisna teşkil etmeks1Zin hu­zur ve banş ıçerts1n9.e sürüp gitti 1• Osmanlı Devleti'nde herhangi bir vılayette çoğunluğu oluşturamayacak kadar dağınık bir şekilde yaşayan Ermeniler,

Erciyes Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Kayseri. e-posta: cevdetk@erc!ycs.edu.tr

191

2 TtlRK DÜI;IYASI ARAŞTIRMALARI

zımmi statüsünde yönetımın kendilerine sağladığı haklardan yararlandılar2 _:__ Devletin zor d_uruma düştüğü zamanlarda dahi gayrimüsllınler, bu arada Er­meniler, bundan hemen hiç olumsuz etkilenmedikleri gibi tam tersine siyasi ve ekonom!k balamından kendilerine fayda sağladılar. "Özellikle askere alın­mak üzere sadece Müslümanlara, bilhassa da Türklere başvurulmaktaydı. Keza vergi, öncelikle Müslüman unsurdan isteniyordu. Kapitülasyonların adım adım arbnlınası ve ecnebi devletlerin baskıları sırasında da yeni haklar elde eden gayr1müsl1mler. hak kaybedenler ise Müslümanlardı. Yöneticiler, nasıl olsa Müslümanlar ülkeye ve devlete bağlıdırlar. ayr.ı zamanda dini ba -kırn.dan devleti korumak farzdır mantığıyla bütün yükf:i Müslümanların üze­rine yüklerken, herhangi btr nimet paylaşımı söz konusu olduğunda ıse ön­celilde gayr1müsl1mleri gözetlyorlardl ve "aman bunların sesi çıkmasın, devle­ti Avrupa'ya şikayet etmesin" mantığıyla hareket edlliyordu. Gerçekten de Müslüman kesim uğradığı haksızlıkları ya da benzeri zorlukları Avrupalıya asla şikayet etmıyordu, çünkü devlet kend1s1nind1; ancak bozulan devlet çar­kı yüzünden de hakkını alamıyor ve sesini duyuramıyordu. Böylece ezilen, 1mkanlarını yıtıren ve güçten düşen kesim olmaktan kurtulamıyordu"3• Bu dunun yabancı ülke temsilciler! tarafuidan yazılan raporlara da yansıtıl,mış­tır. Örneğin Trabzon'dakı İpg111z Konsolosu Palgrave'in 30 Ocak 1868 tarihli raporunda şöyle demekteydi: "Müslümanlar; merkezi, sorumsuz ve lcesintistz

ol?rak süregelen lstanbul hülcümetinde kesinlikle temsil edilmemektedirler. Burada Müslümanlann çıkarlanm gözetebilecek ya da devletin yaptığı yanlış­

ları gösterebilecekleri gerçekten. bir kimse yoktur. Oysa Hıristiyanlann hükü­met merkeZinde ve bı:ı.tıln imparatorlukta başvurabilecekleri birçok istinaf

Mahkemeleri, şikayetlerini yapabilecekleri konsolos, yabancı memw: _kimi kez de sefaretler vardır ve bWllar ellerindedir. Bunların yalnızca yaptıkları şika­

yetler kaydedilmekle kalmayıp, şikci.yet yapılmadığı zaman orilar adına uydu­rulanlar da hesaba geçirilmektedir.· Bu gidişin öldürücü sonucu olarak bı:ı.tıln

yük ilkin mali .baskıdır. Bı,ı Osmanlı gibi, eskiden beri merkezileştirilmiş bir

hülcümet için normaldir. ikincisi yerel yönetim ve şahıs basktlannın ağır oluşu

nedeniyledir. Bundan kaçınmaya olanak yoktw: zira zayıf ve dengesiz mer-

1 Osmanlı dönemindeki 1ürk-Ermen1 llişkllerlnln özellikle bu yönüne vurgu yapan ve Kayser1'de

20-22 Nisan 2006 tarih!nde "Osmanlı Toplumunda Birlikte Yaşama Sanatı: 1ürk-Ermen1 lıışktler1

Örneği" başlığı altında gerçekleştır1len sempozyum bUc\lr1ler1 için bak. HoşglJnl Toplwrwnda Emıe­

nller; cUt: 1-IV. Erciyes Üniversitesi Yayını 153, Kayseri, 2007. 2 Osmanlı Devletı'nde gayrtmüsllmlerin hak ve yükümlükleri konusunu inceleyen pek çok araştır­ma yapılıruştır. Btınlardan b~ şunlardır: BUaJ. Eryılmaz, Osmanlı Devlett'nde Mlllet Sistemi, İs­tanbul, 1992; GülnJhal Bozkurt. Gayrtmı:ısllm Osmanlı Vatandaşlannuı Hukuki Durumu. Ankara,

1989; Yavuz Ercan, "Osmanlı imparatorluğu'nda Gayr1müsllnılerin Giyim, Mesken ve Davanış Hu­

kuku", OTAM, 1 (1990), s. 117-125; Salahl R. Sonyel, "The Protege System in the Ottoman. Emplre

and l ts Abuses", Belleten, 214 (1991), s. 675-686. 3 Abdıillaıı Saydam. Osmanlı Medeniyeti Tarthl Trabzon. 1999, s. 188.

192

CEVDET KIRPIK / MÜSLtlMAN KIYAFETİYLE TERÖRİST ERMENİ EYLEMLERİ 3

kezde oturan bir kuvvetin ihmalinin vilô.yetlerd.e yami.aca{jL ağırlık, Huistiyan­lara değil Müslümanlara çöker. Bu gerçek sebepten ötara Müslı1manla.nn. sesi

duyulmamaktadır. Diğerlerinin ise binlerce ağzı vardır". Şu sözler de ayılı konsolosa aıt: uHırt.stiyanlar OsmanlL lmparatorlu.ğU'ndaki. avantcylı himaye

durumu a1tuıda, son yarım yfrzyıldır şüpheli spekülasyonlar ya da doğrudan. sahtekdrltk ve tefecllikle kendilerini zengtnleştirmişlerdir"4•

Osmanlı hukuk ve yönetlm anlayışınlıı sağladığı bu tüt avantajlarla ekono­mik:. d1ai ve kültürel açıdan son derece rahat bir hayat süren Ermeniler, özellikle XIX. 'yüzytlın ikinci yansından ıtıbaren tıpkı diğer gayrimüsllın unsurlar gibi,

· Avrupa'da meydana geİen siyasi düşünce akımlarının etkisinde kaldılar. 1789 yılında ortaya çıkan Fransız İhtilali, öncelikle bireylerın özgürlüğü­

nü he~eflemekteydi. Bu a.IJ!ayış zamanla milletlerin de tıp~ insanlar gibi öz­gür olması düşüncesine dönüştü. Böylece başka devletlerin yönetımı altında yaşayan bir kısım niıııetler de bağımsızlıklarına kavuşmak için mücadele ver­meye başladılar. Aynı zamanda Avrupa'da sanayi ınkılabının gerçekleşmesiy­le sömürgeciliğin yeni bir çehreye bürünmesi, dünyanın diğer bölgelerindeki ekonomik: potansiyele sahip, fakat zayıf devletlerin aleyhinde bir d1z1 ekono­mik ve siyasi gelişmelere yol açb.. Sömürgeci devletler, zayıf devletıez-m hima­yesinde yaşayan milletleri özgürleştı.rme bahanesiyle kendi çıkarları için kul­lanmak üzere yoğun çaba sarf ettiler.

XIX yüzyılın son çeyreğinden itibaren Osmanlı'dan Cumhurtyet'e 1ürk mille­tın:ın gündemını ciddi şekilde meşgul eden Ermeni meselesinin ortaya çıkışı da buna benzer sebeplere dayanmaktaydı. Sorunun ortaya çıkmasında birçok yan etken olmakla birlikte en önemli sebepleri şöylece sıralayabillrtz: Osmanlı Devle­tl'n1 parçalamak isteyen büyük devletler, Ermeni aydınlarnıı tahrik ve teşvik ede­rek onların Osmanlı aleyhtarı bir tutum içerisine girrnelertni .sağladı!~. Ermeni Patrığl.'nln Avrupa kiliselerince desteklendi ve kışkırb.ldı. Avrupalılar ve Aınerika­War tarafından ülkede çok sayıda açılan misyoner okullari Ermeni gençlertni Osmanlı aleyhtarı ve aynlıkçı Ermeni m1llıyetçısı 41Sanlar olarak yetiştirdi. öte yandan siyasal, askeri ve ekonomik bakımdan son derece sıkıntılı bir dönem ya­şayan Osmanlı devletlnln yönetımı altındaki azınlıklardan bir kısmının bağinı­sızlığını kazanması, Ennenileri cesaretlend1rdi5 •

Ermenilerin bir devlet kurma fikirleri aslında XIX. yüzyıl öncesine kadar gider. Bu konuda ilk g1r1şiın1 Karabağlı bir d1n adamı olan İsrael Ori yap~ş­tır. Osmanlı Devletfnln 1683 tarthlnde Viyana bozgununu yaşaması 'üzerine söz konusu d1n adamı 1698-1711 yıllan arasında Fransa, İngiltere, Almanya ve Rusya'yı dolaşarak Erınentsfan'ı kurtarmak için bir Haçlı·Seferi düzenlen­mesi için girişimlerde bulurımuş, fakat bir netice alamamışb.. Bu çaba so-

4 Bilal N. Şimşir. OsmanlıEmıenllert, lstanbul. 1986, s. 77-78. 5 Mehmet Saray, Emıerıtstan ııe 'IYlrk-Emıerıı /Uşkllert. Ankara, 2005 .. s. 23. Osmanlı Devlet1'ndek1

yabancı okiıllar hakkında derli toplu bllgt için bkz. lıkııur Polat Haydaroğlu, OsrruznlL lmpara!Drlu·

!Ju'nda YabancL Okullar, Ankara, 199-0.

193

4 TÜRK DUNYASI ı\RAşTIRMALARI

nuçsuz kalsa da dın adanunın Rusya nezdınde yapmış olduğu glrtş1mleİ1n de etkisiyle bu ülke, x:vm. yüzyılda Kafkaslara yönelik istila hareketlertne başladı. Rusya, 1826'da İran'la ve 1828-1829 yıllarında Osmanlı Devleti'yle yaptığı savaşlari kazanarak işgal ettiği yerlerden çok sayıda Ermenfyt Re.van Hanlığı topraklan üzerinde yerleştirerek İran ve Türkiye sınırlan boyunca tampon bir Ennerustan oluşturdu. Ermeniler, bir Ermeni devleti beklerken, Rusya burayı Ermeni Vilayeti olarak ilan etti6

. Bu teşebbüsler Ermeniler açı-·

sından yeterli olmasa da önemli bir adımdı ve Ermenilerin koruyucusu ola­rak Rusya, diğer ülkelere göre en ön saftaydı. Fakat Rusya'mn asıl amacı ba­ğımsız bir Ermen1stan lesis etmek değil, bunlar üzerinde nüfuz lrurıriak1J7•

Ermeni meselesi, 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşı sonunda ımzaıanan Ayastefanos antlaşmasına kadar diğer azınlıklarla olan ilişkiler kadar Ciddi­yet arz etmemişti. Savaş sonrası Rusya ile 1ınzalanan antlaşmaya Ermeni Patıiği Nerses Vaıjebedyan8'ın g1riş1miyle Ermenileri ilgilendiren bir madd~ eklendi. Antlaşmanın 16. maddesinde Osmanlı Devletl'nin, Ermenilerin otur­duğu vilayetlerde derhal ıslahat yapmayı ve Hırtstıyanlann Kürtlerden ve Çerkezlerden korunmalarını taahhüt ettiği belirtılmekteydi. Ruslar, ıslah.atlar gerçekleşmedikçe Doğu Anadolu'yu terk etmeyeceklerdi. Bu madde ve genel anlamda Ayastefanos Antlaşması, İngiltere'nin Doğu Anadolu ve Ortadoği.ı.'­dakl. çıkarlarına aykırı olduğundan bu devlet, anlaşmayı tanımadığını söyle­yerek 1878'de Berlln Antlaşması'nın imzalanmasına öncülük etti. Eim.eniler­le ilgili konu bu kez 61. maddede küçük değişiklerle yer aldı. Böylece Osman­lı hükümetl, Ermenilerin sakin olduğu vilayetlerde zaman geçirmeden ıslahat yapmayı ve Ermenileri, Kürt ve Çerkezlerin saldırısından korumayı ta,a.hhüt ediyordu. Bu konuda alınan tedbirler ara sıra büyük devletlere bildirilecek, devletler bu tedbirlerin uygulanmasına nezaret edeceklerdi. Ermeniler hedef­leri olan bağımsızlığı elde edememiş olsalar da, Avrupalı pevletlertn ve özel­likle de İngiltere'nin desteğ1n1 almış olmaktan dolayı memnundular9 .

.İngiltere. antlaşmanın 1ınzalanmasından bir sene sonra ·Ermeni nüfusun diğer bölgelere nispeten biraz daha yoğun olduğu Sivas, Van, Erzurum, Kay­seri vilayetlerine asker-konsoloslar atadı. Bu özelllkteki görevlllertn atanması yeni bir uygulamaydı. Bunlar geldiklert·kentlerde kurtarıcı gibi tantanalı tö­renlerle karşılandılar .. Anadolu'yu köy köy gezip Ermenllerfo çok yakın te-

6 Saray, Tarlc·ErmentlUşkUert. s. 27-30. 7 Cevdet Küçük, Osmanlı Dtplomastslnde Ennenı Meselesinin Ortaya Çıkış~ lstanbul, 1986, s. 2. 8 Ermeni Patriği "Ermenıstan"ın Osmanlı Devlet!'nden ayrılması için yoğwı çaba sarf etmişti. Ner­

ses. Blsmarck ile diğer Uderlere bu içerikte birer mektup göndermişti. lnglltere'nln lstanbul buyllk­

elçlsl Layard'ın Nerses'e, ayrılması istenilen yerlerde nı1fusun buyllk çoğwıluğwıun Müsliimanlar­

dan oluştuğunu hatJrlatması üzerine Patrik: "Muslümanlann Ermeniler tarafından yönetilmekle

. mutlu olacağı konusunda gılvence .vermlştl." Justın McCarthy, ôltlm ve Sargan, Çev:· Bilge Umar,

lstanbuJ, 1998, s. 128. 9 Küçük, Ermenı Meselesinin Ortaya Çıkış~ s. 2-15.

194

CEVDET KIRPIK / MOSL'OMAN KIYAFETİYLE TERÖRİST ERMENİ EYLEMLERİ 5

ma.Slarda bulundular. Bunların, çoğu Osmanlı Devletrnın aleyhıne olmak üzere blrçok görevleri vardı. Ama görünen görevleri; ''.Anadoıu'da yapılacak reformların uygulanmasını gözetlemek ve bu uygulamanın halckıyln. yapılmasl·

m sağlamaktı"10• İngiltere, zamanla diplomatik alandaki baskılarını daha da arb.rdı. Antlaşmanın imzalanmasından btr süre. sonra Anadolu'da uygulana­cak ıslalıatlan beltrleyerek Osmanlı hükümetıne sundu. Hükümet, bazı deği­şıkllklerle ıslahatın uygulanacağını kabul ettiyse de ma.li,zorluklar nedeniyle bu gerçekleşttrııemedi. Sonraki yıllarda yeni ıslahat projeleriyle gelen İngiliz­ler yine isted1kler1n1 elde edemediler11

•

· İngiltere, Anadolu'da' Ennenilerin yaşadığı vilayetlerde ıslahat yapılmasuu istemekle aslında Osmanlı Devleti'nin içişlerine kanşıyor, Ermenilerin sem­patisini kazanarak onların Rusya'nın yanında yer almasını engelleme çabası

. - ' içine giriyordu. Ote )!andan gerek İngiliz, gerekse diğer ülke ·vatandaşı olan misyonerler, Osmanlı memleketlerinde çok sayıda okul kurarak yetişttrd1kler1 öğrencilerle bağımsız btr Ermenistan'ın ortaya çıkmasına destek vertyorlar­dı 12. Misyonerler, ayin zamanda Ermenileri cemiyet kurma konusunda da teşvik etmekteydiler. Bunun neticesi olarak Ermenilerin kurduğu ilk cemiyet. 1860'ta 1stanbul'da faaliyete geçen Hayırsever Cemiyetı'dtr. Ardından dini ve sosyal amaçlı cemiyetler birb1rini takip etmiştir. Bu tür cemiyetlerin· ardın~ dan 1880'den itibaren ihtılalci cemiyetler de kurulmaya başlandı13• 188l'de Erzunını'da Anavatan Müdafileri cemiyeti kuruldu ki, amacı, Ermenileri söz­de saldınlara karşı korwımalan için silah ve cephaneyle donatmaktı. 1885'te

. Van'da İhtilalci Armenakan Partisi teşekkül etti. Parti, ihtilal çıkararak Avru­pa'nın yardımını temin edip böylellkle bağlmsızlık statüsüne·ulaşmayı amaç- · lamaktaydı. Ermenileri terör. ısyan ve tedhiş hareketlerine sfuükleyen asıl ·

örgüt ise 1887'de Cenevre'de Marksist Ermeniler tarafından kurulan Hınçak

Partisi'ydi. Partinin hedefi Anadolu'daki Ermenilerin bağlmsızlığını sağla­maktı. Hedefe ihtilalle ulaşılacaktı. Aynı amaç doğrultusunda çalışan ve çok etkin şekilde terör faaliyetlerini destekleyen bir diğer örgüt de 1890 yazında T1fl.1s'te kurulan Ermeni İhtilal Federasyonu (Taşnaksutyun)'dur14•

10 Şimşir, OsmarılıErmenUert. s. 36. 11 Küçük. ErmenCMeselesfrıtn Ortaya Çılaş~ s. 17-30, 49-57. 162. Büyük devletlerin Ermenll_ertn ya­

şadığı bölgelerde ıslahat yapılmasıyla 1lgil1 olarak Ösmanlı Devleti nezdinde yapmış olduklan girişim­

lere dair bkz. Münir Süreyya Bey. ErmentMeselesfrıtn Sfyasi TarlhçesC (1877-1914). Ankara, 2001. 12 Saray. Tilrk·ErmenC IUşkUert. s. 35-37. Misyoner okullannın bu tür hareketlere gı.rtşmesln1n önemll sebebi Osmanlı Devletl'ntn okulları denetleyememeslnden kaynaklanmaktaydı. Çünkü ülke­

deki yabancı okullar, kapitülasyonlardan yararlanan devletler tarafından açılmıştı. Denetlml, sade­

ce okulu açan kuruluşlar yapabilmekteydi. M. Hidayet Vahapoğlu, Osmanlıdan Gtınılmtlze Azınlık

ve Yabancı Okullar. İstanbul, 1997, s. 116. 13

Küçük. Ermen! Meselesfrıfrı Ortaya Çılaş~ s. 99-100. 14 YusufHalaçoğlu. Ermene Tehctıi ve Gerçekler (1914-1918). Ankara, 2001, s. 16-17.

195

.;

6 TÜRK.D'tlNYA.sIARAŞTlRMALARI

il:ıtılalcı derneklerin kurulmasının ardından bu örgıltkrtn teşvtk ve ~e­riyle 1890 yılından itibaren ülkede adeta 1nsanlan canından bezdiren bir terör dönemi başladı. Bu çerçevede ilk .ciddi isyan. 1890 yllı Haziran ayında Erzu - . rum'da Anavatan Müdafileri Cemiyeti üyelerinin tahrikleriyle çıktı. Bunu Hın­çaklann tahrikiyle çıkan İstanbul Kumkapı'daki olay takip ett115

. Ardından Amasya. Merzifon. Ankara. Çorum. Tokat Yozgat.ve Diyarbakır'da isyanlar çı­kartıldı. Yine çok ses getiren 1894 Sasun 1syariından sonra 1895'te Hınçak ko­mitesi üyeler1n1n kışkırtması sonucu- İstanbul, Divriği, Trabz0n, Eğin, Erzincan, Gümüşhane, Bitlis, Bayburt, Urfa, Erzurum, Kayseri, Maraş. Zeytuiı ile Yozgat ve daha bir çok yerde olaylar meydana geldi. Sonraki yıllarda da Osmanlı Ban­kası baskını, Van. Saı;;Ün isyanları ile padişah II. Abdülhamit'e suıkast gırtşimi ve Adana olaylan Ermeniler taratindan gerçekleştlrilen önemli olaylardandır16•

Meydana gelen bu isyanlar sonucunda bir zamanlar "teba-1 sadıka" diye anılan ve devletin çeşitli kademelerinde üst düzey görevlere kadar çıkabilen Ermeniler ile Osmanlı Devleti ve toplumu arasında güvensiZlik, çatışma baş göstermiş oldu. Gelişmeler bu doğrultuda olmak üzere takip eden yıllarda da şiddetını artırarak devam etti. Bir1nc1 Dünya Savaşı yıllarında ortaya. çıkan çatışmalar, uygulanan tehcir kanunu, mütareke döneminde yabancı devletle­rin müdahaleleri Ermeni terör hareketle~ daha da şiddetlendirdi ve mesele Osmanlı Deyietı'ni ciddi şekilde uğraştırdı17•

Bu araştınnanın amacı sorunun çeş1~ yönleriyle ilgili bilgileri tekr<rrlamak de­ğildir. Ermenilerin yukanda kısaca özetlenen süreç içerisinde glrtştlklert terör ba­

reketlerl sırasında uyguladıkları blrçok yöntemden blrl olan ~et değiştirerek ge­rek Müslümanlara gerekse Hırtsttyanlara ve batta bizzat Ermenilere yönelttlklert saldınıan, bunlann toplumdaki ve dış dünyadakı yankılan. Osmaı:ilı Devletı'n1n al­maya çalıştığı tedblrleri arşiv belgeleri ışığında ortaya konmaya çalışılacaktır. Araş­tınnanın esas kaynağını Osmanlı arşiv belgeleri oluşturmaktadır.

Ermeni terör örgütlerının bağımsızlık amacına ulaşab1lmek içtn çok çeşit­li yollara ve yöntemlere başvurdukları bil1nmektedir. Kıyafet değiş1kllği yoluy­la kend1ler1n1 kamufle etmeleri bunlardan sadece bırtyd1.' Bu yön.temle çeşitli

15 Küçük, Ermen! Meseles!n!n Ortaya Çıkış~ s. 106-108. 16 Halaçoğlu, Erment TehclTt ve Gerçekler (1914-i918), s. 19-20. 17 Bu dönemdeki gelişmelerle ve genel olarak Ermeni meselesiyle llglll çok. sayıda araştırma. yapıl­mış. yapılmaya da devam etnıektedlr. Bunlardan bazılannı şu şekilde sıralayablllriz. Esat Uras. Ta­

rihte EmıenUer ve Emıent Meselesi, ls~bul, 1976; SadJ Koçaş, Tarth Boyunca Ermerıller ve TClrlc Er­

men! nışkflert. Ankara, 1976. Nursen Mazıcı, Belgelerle ıRuslararası Rekabette Erment Sorunwıwı

Kôkent 1878-1918, İstanbul 1987; Mehmet Beışlrll, "Alınan Belgelerine Göre Ermeni Meselesi ve Av­

rupa Empeıyallzınl 1878:1896", Tılrk Dılrıyası Araştvmalan Dergisi, sayı: 125, N!saıi 2000. s. 83-

97; Kemal Çiçek, Ermentlertn Zbrunlu Gdçll 1915-1917, Ankara. 2005; H. ôzdemtr, K. Çiçek. ô. Tu­

ran, R Çalık. ~· Halaçoğlu, Ermenller. Sargan ve Gdç, Ankara, 2004; Tılrk DOnyası Araştvmalan

Dergisi, Ermeni Meselesi Özel Sayıs~ Na: 131. 2001: Arş!v Belgeleriyle Emıent Faaliyetler! 1914-1918

(Genel Kunnay ATASE ve Genel Kwmay Denetleme Başkanlığı Yayınlan}, Cilt: 1-11. Ankara, 2005.

196

CEVDET KiRPiK / MÜSLÜMAN KIYAFETİYLE TERÖRİST ERMENİ EYLEMLERİ 7

aİnaçlara ulaşmak istediltleri görülmektedir. Yukarıda değ1n1ldiğ1 üzere Ber­lln Antlaşması'yla Osmanlı Deyletl, Ermenilerin yaş_adığı vilayetlerde ıslahat yapmaya. Kürt ve Çerkez saldınlanna karşı onlan korumaya muhtelif devlet­ler nez~de söz vermişti. İşte bu taahhüdün yerine getlrilmediğini göster­~ek Ermenı örgütleri açısından önemli bir kazanım olacaktı. Bu durum. te­röristlerin faaliyet alanlarında belirleyici olmuştur. Özellikle Yunanıstan. Sır­bistan. Romanya ve Karadağ'a bağımsıilığın, Bulgartstan'a muhtariyetin ve­rilmesinde Avrupalı devletlerin müdahalesının ne derece etkili olduğunu bi­

. len Ermeniler,· aynı tajct:lğe başvurarak onların dikkatlertnı çekme hevesine kapılmışlardı. İmzalanan antlaşmanın Avrupalı devletlerce takıp edilmesi bu­lunmaz bir fırsattı. Ancak bütün çabalara rağmen Osmanlı devletının direni­şi ve işi yokuşa sürmesi sayesinde, Berlln Antlaşması'nda ifade edilen ıslaha­tın yapılmaması nedenıyle karamsarhğa kapılan Ermeniler, antlaşma hü­kümlertnin çiğnendiği ızıenımını uyandırmak için kıyafet değiştirerek terör faaliyetlerinde bulunmak 1Çin eylem hazırhklarına başladılar. 9 Kasım 1891'­de Mamuratülaziz [Elazığ)'de Laz kıyafeti ~ymiş üç Ermeni yakalandığı habe­ri hüküm.ete ulaştı18• 21 Kasım 1891 tarthinde T1fl1s Valillği'nden Dahiliye Ne­zaretı'ne gelen telgrafta da, Muş'ta bir süre önce kurulan komitaya mensup bir çok kışının yakalanmasının yanında, bir de Kürt kıyafeti giymiş silahlı Emıeni'nin yakalandığı bel1rtllmekteydi19

• Haçın [Saım.beyll] kazasında dağa

çıkmış olan Ermeni serserilertnin sayısı ve amaçlan merkezi otoriteyi tedirgin .edecek nitelikteydi. Eldeki istihbarat bilgilerine göre sayısı 500'ü bulan bu insanlar, Çerkez kıyafetiyle dolaşıyorlar ve Ermenı köylerµıe saldırı hazırlığı içerisinde bulunuyorlardı20•

Güdülen amaç belliydi: Osmanlı devletının antlaşma şartlarına uymadığı. intibaı verilecek, böylece beklenen destek ve müdahale sağlanmış olac·aktı. Berlln antlaşmasının 61. maddesinde-yer alan Kürt ve Çerkez saldırılarına karşı korunma gar_antısının çiğnendiği havasını estirmek bağunsızlığa giden yolda önemll bir kilometre taşı olacaktı. İşte bu nedenle anlaşmanın imzası­nın üzerinden çok geçmeden, Anadolu'nun özellikle doğu bölgelerinden Mt7ıs­lüman kıyafetli insanların Ermeni köylertnı basarak can ve mallarına zarar verd!ğı yolunda haberler duyulmaya başlandı. Dikkat çekici olan ıse; vaille­rtn, kayniakamların, istihbarat b1rimlertnın, ordu komutanlarının ve daha alt düzeydeki memurlarui hep ayni hususu dile getırmelertydi: ·Kürt, Çerkez, Laz ve Gürcü kıyafetl21 giymiş olan Ermeniler, ya Ermenileri katlediyor ya da bu ~onuda hazırlık yapıyorlardı.

18 Başbakanlık Osman!L ArşWL (Kısaltması: BOA). Y.A.HUS (Yıldız Sada.ret Hususi Maruzat Evrakı), 1309.4.6. 6, 28 Tuşrin1evvel 1307 /9 Kasım 1891. ~ .

BOA,Y.PRK.BŞK. (Yı1dız Perı:ıkende Evrala. Mabeyn Başkltabett). 24/26. Lef: 3. 9 Thşrin1sanl

1307 /21 Kasım 1891. 20 BOA, Y.MIV (Yıldız MatenevvrMaruzat EvİTJJcr), 79/15, 6 Ha.ziran 1309/18 Haziran 1893.

197

8 TURK DÜNYASI ARAŞTIRMAı.ARI

Osmanlı hükümet yetk1lllert başından itibaren, Ermeıiı teröristlerin böyle da_y­ranmakla Ermeni köylertntn Müslümanlarca basıldığı. yolunda yayınlar yaptmp devleti, Avrupa'ya şikayet etmeyi planladıklannı bilmekteydi. Bu tür girişimlerin önlenmesi ıçın bölgede görev yapan asken b1rl1klere acıı tedbir alrnaian konusun -da uyanda bulunan hükümet. mesela Haçin"de dağa çıkan Ermenilere karŞı ge­rekil tedbirlerin alırunasuu. mevcut birllklerin yetmemesi ballnde Maraş ve Cebel-1 Bereket [Osmanıye]"ten de yardım talep edilmesini yetkllllere emretmıştı22•

Kıyafet değiştiren Ermeni teröristlerin önemli bir faaliyet alanı da ıstıbbarat toplamak ve örgüte eleman temin etmek üzere propagaı:.da yapmaktı. Nitek:im 30 Ağustos 1890 tarthİ1 Ş!vas vilayetinden merkeze çekilen bir telgrafta bu -çerç~­vede faaliyet gösteren Ermenilere dair haber yer almaktaydı. Buna göre Erzurum taraflanndan gelıniş. başlan,nda sırmalı Gürcü başlığı 01$1 silahlı beş kişi. yan­larındaki Ermeni kılavuzlarla birlikte Sivas'ın köy ve nah1yeler1n1 koyun ·tüccarı sıfatıyla g1Zlice dolaşmakta ve devlet aleyhinde konuşmaktaydılar. Vali. o taraf­lardan daha önce de tüccar gelmesine rağmen bunların hfil, hareket ve sözleri­nin farklı olduğunu ve şüphe uyandırdığını belirterek. Sivas vllayetı· dfilı1lindek1

kazalar ile bunların Zeytun'a g!.tmelertnin muhtemel olmasından dolayı Maraş Mutasamflığı'na gerekli uyarının yapıldığını bel1rtmekteyd123•

özellikle 1894'ten itibaren taşradan merkeze yoll~ evraklarda bu tür olayların artarak devam ettiği anlaşılmaktadır. Ge~çekten de bu yıllar. Ermeni terör olaylarının tırmaruna dönemi idi. Van Val1S1 Ferik Bahri Paşa'nm 17 Ka­sun 1894 tarıhl1 yazısı buna bir örnek olarak gösterilebilir. Yazıya göre; Van'ın Ercek Nah!yesi'ne y1rm1 kişi saldırarak halkın koyunlarını çalmış ve kaçmışlar­dı. Durumun bölgede devriye gezen kolluk kuvvetlert [zabtıye seyyar kolu] ta­rafından haber alınmasıyla takip başlamış ve taraflar arasında çatışma mey­dana gelmişti. Çatışmada bir aaker yaralanırken, bir onbaşı ile üç de sivil va­tandaş hayatını kaybetmıştı. Durumı.İn haber alımnasıyla eşkıyaların yakalan­ması için vilayet merkezinden yeteri kadar süvari kuvvetlert göndenll~. Boğaz­kesen köyü yakınlarında.ki mağaralarda saklandıklarının .haber alınmasıyla, tesllm olmayı reddetmelert üzeripe meydana gelen çatışmada bir onbaşı şehit olurken teröristlerden altı tanesi sağ ele geç1rilm1ş. bir losmı ıse karanlıktan.ve

21 Osmanlının uyguladığı hoş göriı politikası nedeniyle ülkede ya.şayan ınsaıµar. dJnl ve mllllyett ne

olursa kendi din ve kiiltılrlertnın gereği olarak farklı kıyafetler giymekteyc!J. Kılık kıyafette aynı difi­

den olunsa blle bölgesel farklılıklar olmaktaydı. ôte yandan bir bölgede ya.şayan ama dinleri farklı

olan ınsanlar arasında da kıyafet konusunda kesin çızgller söz konusu değildi. Aynı yörede ~yan

bir Rum Ue bir Ennenl"nln kıyafeti yahut bir Ermen! ile Müslüman'ın ya da Rum'un layafetıert bir­

blrtn.e benzemekteydi. Böyle ofmakla birlikte yine de bazı elnlk grupların endUe.rıne has layafetlert

yok değildi. ôrneğln Kürtlerin, Çerkezlerin. I.azlann kıyafetleri blrblrtnden farklılık arz ettiğinden

Uk baloşta bu anlaşılırdı. BOA, Y.PRK.BŞK. 44/13, 1313. Ca.28, 4 TuşrtnısanJ 1311/16 Kasım 1895. 22

BOA. Y.MTv. 79/15. 6 Hazıran 1309/18 J:iazlran 1893. 23 BOA. Y.PRK.UM (Yıldız Perakende Evrala Umum Vilayetler Tahrtrı:ıtı). 18/32, 18 Ağustos 1306/30

Ağl.lstos 18!)0.

198

CEVDET KIRPIK / Mtl'SL'ÖMAN KIYAFETİYLE TERÖRİST ERMENİ EYLEMLERİ 9

. . şiddetli kar yağışından yararlanarak kaçmışlardı. Yakalanan altı kişinin Kürt kıyafeti giymiş Ermeni olduğu valiliğin yazısında aynca yer almış ve konu hak­kında araştırmanın devanı ettığl blldJ.r;llm1ş id.124

• Araştırmanın son.ucu 24 Ka­sıın 1894 tar1h11 telgraf ile merkeze bild.1rildi. Savcı Muavini tarafından yapılan soruştutma neticesinde söz konusu ytrm1 kişi gerçekten Kürt kıyafeti giymiş cephane ve yeni silahlar taşıyan Ermenilerdi. Ele geçirilen altı Ermeni aslen Vanlt ·olup, daha önce değişik suçlardan [cinayat-ı rnü\eaddide] mahkum ol­muşken bir süre önce İran taraflarına kaçıp Ermeni terör örgütı1ne katılmış olan kimselerd125

• Tebd.11-i kıyafetle yapılan terör eylem]ert konusunda saraya ·ulaşan telgrafların saYısındaki artış üzerine val111kler uyarılcµ-ak konuya özel önem vermeleri ve ·sılo. tedbir almaları emredlldi26

•

Doğudan her- geçen gün bir çab.şma haberi geliyor. devlet yetk111lert olup bıtenlert anlamaya çalışıyorlardı. Zira burada misyonerler, aji:ı.nlar. farklı kılık ve kıyafetteki insanlar cırtt atıyor, yeni yeni gelişmeler oluyor, böylelikle her olay Osmanlı Devleti'nln· sürekli kan kaybetmesine neden oluyordu. 6 Kasım 1895 tarihinde Sivas Valiliğt'ne çekilen telgrafta Dersim'de bazı Kürt aşiretle­rtrun bir kısım köylere saldırdığı, bu köylerin Müslüman mı yoksa Ermeni mi olduğumuı araştırılması isteniyordu. Çılııkü bölgeden Ermeni eşkıyasının İs­lam kıyafetine girerek ve başlarına sarık bile sararak şuraya buraya tecavılz ve hücum ett:ıkler1ne da1r haberler gelmeye devam ediyordu. Kürt d!ye anılan insanlar gerçekten öyle mi idi yoksa bu bir şaşırtmaca mıydı? Validen konu­nun enine boyuna araştırılması istenmekteyd127

• Van Vaıist Nazım Bey, diğet doğu vilayetlertntn valileri gibi Kürt kıyafetli Ermenilerle ilgili bilgi iletmeye devam ediyordu. 1895 yılı Kasım ayı başlarında Kürt elbisesi giyen ve İran sı­nırından geçen bir Ermeni çetesinin tepelendiği haber vertlınekteyd126• ·

Konuyla ilgili bir kayıtta yer alan hükümet görüşü olayın ne kadar çok yön­lü olduğunu ortaya koymaktadır. Erzurum'da Çerkez bulunmadığı halde Çer­kez kıyafeti giymiş Ermenilerin Kürtlere saldırdığı şeklinde bilgtler bulunmak­tadır. Palandöken taraflarında Kürt yolcuların Çerkez kıyafetli insaıilar tarafın­dan soyuldukları haberi gelmişti. Padişah, bu bölgede soygunculuk yapan" ... Çerkes eşkıyasının öteden bert olduğu gibi Çerkez kıyafetine gırmış birtakım Ermeniler olması ... " 1httmal1n1 dile getirerek, bu konu~ gerekli tahktkab.n ya­pılmasını istiyordu. Bu ve benzeri olaylar, civarda asayiş sorunu olduğu 1Zleiı1-rnin1 verdiğinden bu .çeşit insanlar görüldüğünde üzerine derhal asker sevk edilmesı gerektiği de bel1rtllen hususlar arasındaydı29• "Öteden bert olduğu gi­bi" ifadesine bakılırsa Ermenilerin Çerkez kıyafeti giyerek bu nevi harekette ·

24 BOA, A.MKT.MHM (Sadaret Mahimme Evrakı}, 750/21, Lef: 3, 5 Thşı1nisan1 1310/17 Kasım 1894. 25 BOA. A.MKT.MHM. 750/21, Lef: 4, 12 Teşrinlsant 1310/24 Kasını 1894. 26 BOA, Y.PRK.BŞK, 44/13, 4 Tuşr1nlsan11311/16 Kasını 1895. 27 BOA, Y.PRK. BŞK, 43/90, 25 Tuşrinlevvel 1311/6 Kasını 1895. 28 BOA. Y.PRK.UM. 34/5, lQ Teşrtnısanı 1311/22 Kasım 1895. 29 BOA, Y.PRK.BŞK. 46/97, 4 Temmuz 1312/16 Tummuz 1896.

199

10 TÜRK DUNYASI ARAŞTlRMALARI

bulunmalanrun çok da yeni bir konu olmadığı kolayca ·anı.aşılmaktadır. Geli.§­melert dikkatle tzleyen hükümet. 16 Kasım 1895 tarıhinde Erzurum, Van, Si­vas ve Tıflis va11l1klerine gönderdiği. telgrafta bazı köy ve kasabalara değişik et­nık gruplann saldında bulunduğu ve bunlar arasında Laz ve Gürcü kıyafeti giymiş Ermenilerin olduğu yolunda haberler alındığı bel1rtllerek bunlanİı de­rınlemesıne ıncelenmesını istedi. Yazıda örgütlerin, fedailerin giymesi için elbi­se hazırlattıklarının ve giydirdlklerinln kesın olduğu dile getlrtlmekteydi30

. Bü­tün bu gelişmelerle Ermenilerin varmak ıstedlklert hedef açıktır: Onlar yalnız Ermeni-Müslüman çatışmasını değll, aynı zamanda İslam ahal1n1n de birbirly­le sürtüşmesını. bunlar .arasında da kın ve· nefretin. ortaya çıkmasını, bunun çatışmaya dönüşmesınt istiyor, bölgede meydana gelebilecek böyle bir karışıklı­ğın da kendi çıkarlarına uygun olacağını düşünüyorlardı. Değişik unsurlann tek vücut olması ve devletle birlikte hareket eden kltlenın bulunması. ayrılıkçı Ermeniler için ciddi bir engeldi şüphesız.

Ermeniler yalnızca Çerkez, Laz. Gürcü ya da Kürt kıyafetinde değll farklı mllietlerin kıyafetlerını dç giym.ekteydiler. Kasımpaşa sakinler!,· burada bulu -nan Çeşme Ermeni Mahallesl'ne Bulgar ve diğer kıyafetlerde yabancı Ermeni­lertn gelip gittığ1.n1 belirterek bundan dolayı güvende olmadıklarını dile getir­mekteydi. Hükümet, bu şahıslar hakkında gerekli soruşturmanın yapılarak, söz konusu şahısların geliş sebeplerlnin ortaya korunası konusunda Bahriye·

. Nezaretı'ne uyarıda bulunmuştu31 • Yine Yen1kapı'dak1 bir Ermeni okulu müdü­rünün Bakırköy'dekl bazı gençlertn evine gidip gelmesi şüphe uyandırmıştı. Eve yapılan baskında söz konusu gençlerin İng1l1z askeri elbisesiyle çek1lm1ş bir adet fotoğrafı bulunmuştu. Bu kıyafetle fotoğraf çektirm1ş olmaları şüphe uyandırmış, ayrıca gençlerin arkadaşlarının aranmakta olduğuna dair Küçük­çekmece kaymakamlığından bilgi gelmesi üzertne tutuklanmışlardı32•

I\ıyafet değlşımı ve bunun hır araç olariı..k kullanılmasıyla ııgııı olarak en çarpıcı örneklerden birl İstanbul'da Ermenilerln çıkardığı olaylar vesilesiyle gün yüzüne çıkmıştı. Olay sırasında asker ve halka karşı .Ermeni terö.rtstle­rlnce kullanılan . silah ve cephane ele geçir11m1ştl. Buna ilave~en isyan sıra­sında kullanılan elbiselerin çeşit ve mtktarı " ... tasavvurun haricinde kalacak derecede pek Ziyaden id133

• Ele. geçir1len elbiseler arasında başka elbiseler de olmakla bırl1kte özellikle softa yanı medrese öğrencisi kıyafeti. ile asker elbise­leri dikkat çekiciydi. Bu tür elbiseler! gıymış olan tahrlkçiler, muhtemelen olay öncesinde ve esnasında bütün tarafları galeyana getireı:-ek olayın çapını büyütmek amacındaydılar. Orılar için olayın Avrupa kamuoyunda ses getir­mesi önemllydi. Bunun ~çın de karmaşa ne kadar büyük olur ne kadar çok insan ölürse elde edilecek netice de o kadar ıyı olurdu.

3o BOA, Y.PRK.BŞK, 44/13, 4 Teşrtntsani 1311/16 Kasım 1895. 31 BOA, Y.PRK.BŞK, 47 /46, 17 Ağllstos 1312/29 Ağllstos 1896. 32

BOA. Y.PRK.ŞH, 7 /69, 15 Eylül.1312/27 Eylül 1896. 33

BOA, Y.PRK.BŞK, 47 /94. 11 Reblülahlr 1314/ 19 Eylül 1896.

200

CEVDET KiRPiK / MÜSLtlMAN KIYAFETİYLE TERÖRiST ERMENİ EYLEMLERi 11

Yine Müslüman ahaliyi töhmet albnda bırakmak ıçın yapılan hazırlıklarla il­glll haberlerden blrt Erzurum'dan gelm1ştı. Pasinler Kaymakamlığı. kazaya bağlı köylerde 60 kadar Çerkez kıyafetli Ermenı çetesının varlığına dair haber iletmek­teydi. Kaymakamlığın, bölgede görev yapmakta olan 35. Hamid.iye Alayı kuman­danlığıiıa dayanarak. Erzurum Valillğl'ne verd1ğ1 bu bilgi üzerine Val1 Rauf Bey, söz konusu kaymakamlığa ilaveten Hınıs kaymakamlığı ile bölgede faal1yet göste­ren askeri birllklere, bunların sebep olabilecekleri olayl~ ~şısında gereklı ted­birlerin alınması ve d1kkatl1 olunması konusunda uyanlarda bulundu34

•

Ermeni . teröristlerin glrtştlkleri eylemlerle ilgili en öneml1 kayıtlardan bir tanesı 14 Ekim 1901' tarıb.1nde Dördüncü Ordu komutanlığından saraya çe­kilen telgraftır. Ordu Komutanı Müşir Mehmet Zeki Paşa. Muş ve haval1s1nde Ermeni terörtstlertnın Müslüman loyafeti giymek suretiyle Osmanlı vatanda-

. ' şı bazı ınsanlan öldürdüğünü belirtmekteydi. Yerinde yapılan resmı tetkik-lerle bu gerçeğe ulaşıldığı gib1 Ermeni ileri gelenleri ve öldürülenlerin yakın­lan ile bilirkişilerin ilıbar ve 1fadelertn1n bunu teyit ettiğln1 arz ediyordu. Öte yandan J-4oıs ve Pasinler kazalarında da bu şekilde birkaç Ermeni öldürül­müştü. Mahkeme tarafından yapılan tahklkat neticesınde bunları öldürenle­rin isim ve şöhretleri belirlenmiş ve olayın bu şekilde olduğu 1spatlanmıştı35•

Müslüman kıyafeti gij1nerek ırkdaşlan ve d1ndaşlan olan Ermenilere saldırıl­masının sebebi açıktı: Davaya inanmamış, hfila 'Müslümanlarla barış içinde yaşamak ısteyen, bağımsızlık peş1nde koşmayan Ermenilerin düşünc~lerını deği.ştlrmek ve kendi saflarına katmak.

Kıyafet değiştirmek Ermeni koınıtalarının faal1yetlerin1 kolaylaştırıp.akta, dikkatleri çekmemekte, gerek örgütlenme gerekse ulaşıin ve haberl~mede avantaj sağlamaktaydı. Bazı örnekler verelim: Rusya sınırından geçen ve Kürt kıyafetiyle yakalanan on Ermeni'nin örgüt 1çi postacılık yaptığı üzerlerinde ya­kalanan mektupların. ıçertğlnden anlaşılmıştı.36• 28 Mayıs 1903 tar1hınde sa­raydan Y.azılan yazıda Ermenilerin loyafet değtştlrmek suretiyle Karadenız sa­h1llerine çıkacakları ve buradan da Batum yoluyla Rusya ve İran'a oradan da yıne Osmanlı sınırlarına gideceklerine dair istıhbarat bilgileri mevcuttu.! Bu nedenle Dördüncü Ordu'ya yazılan yazıda bunların sahile çıloşlarına ve geçiş­lerine ızın verilmemesi hususunda gerekli tedbtrlertn alınmas11stenmekteydi37•

Yine Trabzon'a silahlı ve Laz kıyafetinde Ermenilerin geleceği, güventrliliği ke­sJn olan ıstlhbarat bilgilerinden anlaşılmaktaydı. Padişah, bunlann şehre gtr­

melertnın engellenmesi için gözetleme kayıklarının tahsisi ve bu kayık:IJU°da ye­teq kadar polisin görevlend1rtlmesını emretmek:teyd138

•

34 BOA, A.MKT.MHM, 640 / 43. 27 Kanuruewel 1312.

35 BOA, Y.PRK.ASK. 176/l, Lef: 1, 1 Telirtnı.ewel 1317 /14 Ekim 1901. 36 BOA, A.MKT.MHM, 547 /6, 29 Haziran 1318/12 Temmuz 1902. 37

BOA, Y.PR.K..ASK. 196/10, 17 Mayıs 1319/30 Mayıs 1903. 38 BOA, DH. TMIK.S (Dahtl!ye Islahat), 46/51, 31 Mayıs 1319/ 13 Ha.ziıan 1903.

2Ul

12 TORK DfiN'YASI ARAŞTIRMALARI

Bir başka Örnek : 6 Haziran 1904 t:arıbJ.nde Bayeztt'ın Dertk köyünde ya­kalanan kışının bu amaca hJzmet ettiği anlaşılmıştı. Yanında 1kl İranlı Kürtle blrllirte Kürt elbısesı giymiş bir vazl.y~tte dolaşan Ermenak Veled Kıfaruk adlı şahsın üzerinde yapılan aramada, " ... komita tara,fından kendisine Baronluk yazıldığını mübeyyın evrak ile Ararat dağlarıyla Rusya hududunda bulunan" bazı köylert ıçeren küçük bir kroki bulwımuştu. Şahsın fotoğraf çekme, ha­rtta çt.zme ve cerrahlık konusunda usta olduğu aynca, Fransız, İngiliz. Tatar, Kürt, Fars ve 1ürk dillertne aşına olduğu anlaşılmıştı~9• öyle anlaşılıyor k1 komita, bu gibi yetent:kll kişileri yer tayını, ıstlhbarat ve belk1 de itaatkar olan halkı devlete karşi tahrik ve teşvik karı.usunda b111Dçlend.lmıek için gö­revlendinnlştl. Ermem komıtası mensupları açısından bu nevı bilgiler hayati bir öneme sahipti. Zira bir kısım mensuplar yurt dışından gelmekte, bölgeye yabancılık çekmekteydi. Nitekim Ermenak da esasında Tebr1Z'de ikamet et­mekteydi. 31 Ağustos 1907 tarih1Dde Mısır Fevkalade Kom1serliğ1'nden sada­rete gönder1Ien telgrafta, Mıoo-'dak1 komıta tarafından Erzurum, Van ve T1fl1s vilayetleri ahaliSini isyana teşvik ıçın tacir kıyafetiyle üç şahsın gönder1lm1ş olduğu habert de buna ver1lecek bir başka ömektlr"0

•

Yaptıkları eylemlerle Avrupa'nın d1kkatler1n1 bölgeye çekmeye ve b.u saye­de bağımsızlık elde etmeye çalışan Ermeniler, zamanla sadece böyle bir yolla hedefe ulaşamayacaklarını anladıklarından nüfus çoğUnluğuııu da kendi lehlerine çevırme gayretine düşmüşlerdi. Çünkü bütün aksi iddtalaima rağ­men gerçekte Ermeniler, devlet kurmak ıstectıklert vııayetıerın hıçbtrınde ço­ğunb* oluşturmuyorlardı41 • Hükümet, Ermenilerin Kürt, Laz, Gürcü kıyafe-1:1'> eya doğrudan doğruya saldırıya geçmek suretiyle bölgedeki Müslüman­ları katlederek nüfus çoğUnluğu sağlayıp bir Hıristlyan devleti kurmak iste­diklerini doğu bölgesi val1ler1D~ bildirdi. Alınan bilgilerden İslam ahaııntn çok sayıda kayıp verdtğıntn anlaşıldığı bellrtılerek durumun tehlikesıne vurgu ya­pılmış, bölgedeki Müslüman nt1fusun azalmasının çok vahım sonuçlar doğu­racağı dile getır1lm1ştl. Bundan dolayı gerekli tedbirlerin alınması noktasında bölge val1lerıne sıkı.tembihte bulunulmuştu42•

Ermeni bozgunculannın ne pahasına olursa Qlsun ülkeyi bölme gayeleri değ1ş1k eylem türlerini yapmaya sevk etmekteydi. Dın adamı kısvesıne bü­ıünmek de bunlardan bırtyd1. Bu şekilde hareket etmenin rtskleri olsa bile sonuçları·veriml1 olabilirdi. Çünkü d1n adamları; genelde saygı duyulan in­sanlar olup telkin ve vaazları k1m1 zaman çeşitıı toplumsal hareketlere yol

39 . BOA, Y.MTv. 260/154, Lef: l, 24 Mayıs 1320.

40 BOA. A.MKl'.MHM. 551/20, 17 Ag~stos 1323/30 Ağustos 1907.

41 Konuya dair ayrıntılı tstatıstlki bilgiler lçl!ı bkz. Kemal H. Karpat, Ottomarı Popı.clııtiDn (1830-

1914}. Wlscon.sın, 1985; Justın Mccarthy, Osmanli Anadolu Tupraklanrıdakt Masltlmarı ve Azınlık

Nafus, Çev: 1. Gürsoy, Ankara, 1995. 42

BOA, Y.PRK.BŞK. 44/13, 4 Thşrlnlsanl 1311/16 Kasını 1895.

202

CEVDET KiRPiK / MfiSL'ÖMAN KIYAFETİYLE TERÖRİST ERME.N:t EYLEMLERİ 13

. ·açabilecek bir potansiyele sahiptir. Bundan ·dolayı hoca yahut da medrese öğrencisi layafetl giyerek Müslümanlar arasında gezen ve aslında Ermeni ol­duğU anlaşılan 1n~anlann varlığına ve 'bunlann bir lasımnın faaliyetlerine daır ~yıtlar d!kkat çekici nıtellktedır . .

Bazı örnek olaylardan babsedel1m: · 12 Haziran 1895 tarıbinde sadaretten Ad­llye ve Zapt:ı:ye Neıaretlertn,e yazı.lan yazıdan hoca kıyafetınde bir Ermeni'nln ya­kaliı.nclığını öğreniyoruz. Aslen Bayburtlu olup 'Ihı.bzoq'un Of kazasına gelerek Müslüman olduğun:u iddia ed~n bu şahıs, ctvarda gezerken şüphe üzerine Sür­mene kazasında yakalanmışb. . . Elli yaşlannda olan ve hoca ls:ıyafetl ile şurada burada ·gezen bu kışi.nın .Ermeni komitası adına casusluk yapbğı, bu 9zelllğl.nl gizlemek için de Müslüman olduğunu söylediği anlaşılmışb.. Şahsın 1kl. arkadaşı­nın qa Batum'da olduğunu dile getınnesı üzerine Şehbend~ aracılığı. ile onla­rın da tutuklanması hakkında 'Ihıbzon'a emir ver1lın1ştl43• Bu hadise gösteriyor ki Ermeni komitacıları bağımsız Emıenıstan'a giden yolda din gibi kutsal değer­leri de araç olarak kullanmaktayclı. Hoca kıyafetiyle gezmekteki niyeti komitacı -lamı glrtşecekleri terör eylemlerine zemin ha.zırlamak noktas.ında ıstıbbari bilgi toplamak olabileceği gibi, Müslümanların d1ni duygularım ıst:ı:smarla Ermeniler aleyhinde laşlortmak ve kargaşalık çıkarmak da ol3.b1l1rd1.

Nitekim b1r kısını :Ermeni komitacılarının bu· şekilde eşine nadir ~astlamr teşebbüslerde bulunduğu anlaşılmaktadır. 8 Kasım 1895'de hükümet tara­fından Erzurum, Tıflis, Van, Diyarbalar, Mamuratq.laztz. Sivas, Ankara, Trabzon, Halep, Adana val.11.iklerine göndertlen telgrafta ·saıik sarar~ hoca kıyafetine giren Ermeni terör1stlertnııi ışın aslını bilmeyen Müslümanları, Er­meniler aleyhinde laşkırttıklan beliıtilmekteydi. Bu kişiler. Ermenilerin Müs­lümanlara karşı harekete geçecekleri konusunda onları 1nandmyorlardı. Bu­nunla da yetınmeyerek onlara karşı öÇ almak için Müslüman1ann acilen ha­r·ekete geçmelerının. d1n1n gereği olduğu şeklinde vaaz vererek provokasyonda bulunuyorlardı. Böylece Müslümanları tahrik edip, meydaı;ıa gelen olaylan onların üzerine yıkarak bundan çıkar elde etmeyi nmmaktaydılar. Çünkü clı­şandan balalclığında Müslümanlar haksızlık yapmış olacaklardı; Gerç~kten de bu tür telk1nlerden etkilenerek heyecanl~p galeyana geİen bazı İslam · ahali Ermenilere saldırmış, ısteruneyeiı sonuçlar ortaya çıkmıştı . .

Müslüman hallon galeyana gelerek birtakım hareketlerde b~unmasının ·hem Ermenilerin işine y~aması. hem de devlet olmanın asgari şar~anndan bırt olan vatandaşın güvenliğln.1 sağlama ve suçluyu yasal otorite .tarafından cezalandınna keyfiyetine halel getirmesi sebebiyle hükümet, öncellkle Muslü­man balkı teskin edici tedbirler "almaya yöneldi. ~u maksatla başlanna sarık sararak hoca layafetlyle Müslümanları Ermenilere karşı laşkırtan komitacı­ların faaliyetlertnı engellemek lçin muteciıı. barış ve huzuru telkin eden bir usül takip edildi. Müslüman din adamları ile.·diğer memurlar halka nasihat

43 BOA. A.MKT.MHM, 718/12. 31 Mayı~ 1311/12 Haziran 1895. :

203.

14 TtlRK Dtl?qASI ARAŞTJRMAlARI

etmek ıçın görevlendirildi. Göreve çıkacak ulemanın gerekil· görülen Müslü­man kÖyler1ne göndertlerek uzun uzadıya tembiblerde bulunmaları, herkese gayet ıyı niyetle doğrulan anlatmalan istendi. Böylece halkın provokasyona gelerek bazı öldürme ve mal gasp etme gibi hareketlere gırışmeleri 1htımal1-nın ortadan kaldınlması amaçlandı. Aynca yetkililere vertlen taııınatlarda ikı taraf arasında anlaşmanın sağlanması için olağanüstü çaba harcanması ge­rektiği, her 1k1 tarafın da bir biri aleyhinde iftlra ve suçlamada bulunmasının mümkün olduğU. zanlılarla ilgili ifadelerin gerçek olup olmadığının iyl araştı­rılması, bu konuda hiçb~ fer:din adalete aykırı bir muameleye tabi tutulma­ması gerektiği, buna aykırı davranan komutanların şiddetıı bir· şekilde so­rumlu tutulacakları açılcbır şekilde belJrtıımıştır. Bu esaslara dayalı olarak alınan Meclls-1 Vükela kararını padişah da onaylamış idi. Hükümet tarafın­dan esaslan belirlenen bu karar doğrultusunda mahalli yetkililere göndertlen tallmatlarda, asi olup, eşkıyalık yapan Ermenılere karşı halk sükünete davet edilerek; suçluları cezalandırma makamının yalnızca devlet olduğU, ahaliden hiç kimsenin bu yetkiye sahip bulunmadığı, halkın böyle bir yetki kullana­mayacağı ve kamın kuvvetının iblal edilemeyeceği ısrarla vurgulanmaktaydı. Merkezden göndertlen emırlerde nasihat yolu öncellkll yöntem olarak benim­senm1ş ise de, devlet otoritesinin ~a uğratılmaması amacıyla Os~anlı as~ kertne silahla karşı koyanlara "mukabele-i bilmisl" kaidesi uyarınca, aynıyla karşılık vertleceği de özellikle bellrtilm1şt:ı.r44.

Sarıklı hoca kıyafetinde faaliyet gösterenlerle ilgili haberler çok sık oı.nıasa da merkezi hükümetin gündeminde yer almaktaydı. Bunların mevcudiyeti ve eylemleri hakkında istihbari bilgiler alındığı gibi bazen s~ğ bazen de ölü ele olarak ele geçirilmekteydiler. 1895 yılında Dıyarbakır'da meydana gelen olay­lar sırasında ölen ve hangi maksada hizmet ettikleri belge içeriğinden _anlaşı­lamayan bir 1k1 Ermen1'n1n sarıklı olduğU, Diyarbakır Vallliği'nJn 16 Kasım 1895 tar1bl1 telgrafında be1Jrtilmekteydi45

• Bir başka kayıtta Ermenilerin olay çıkaracakları ve bu olayı çıkaran bozguncuların hoca ve asker kıyafeti giye­rek karışıklığa neden olacakları bellrtı.lmekteydi. Konuya dair sataya gelen istihbarat bilgileri ışığında yetkililerde böyle bir gırtşlmin olacağına dair kesin kanaat oluşmuştu46. 1896 yılı içertsı:nde tstanbul'a derviş fesi ve kıyafetiyle Ermenilerin geldiği.ne dalı' bilgiler mevcuttu47

•

Ermeni teröristleri, amaçlarına ulaşmak için sadece Müslüman din ada­mı k1mllğine bürünmüyorlaı:_dı. Bir belgeden anlaşıldığına göre komitacılar, papaz kılığında da hareket ediyorlardı. Zaptiye Nezareti'ne gelen bir yazıda; Avrupa' da savaş usulü ile clınamıtın 1mal edilmesi hakkında .öğrenim görmüş

44 BOA, A.MKT.MHM, 609/15, 27 ~r!nlevvel 1311/8 Kasım 1895. 45 BOA, Y.PRK.UM, 33/107. 4 Teşr!nlsani 1311/14 Kasım 1895. 46 !'OA, Y.EE (Yıldız Esas Evrala). 5/145, 4 Şubat 1312/16 Şubat 1896. 47 Hüseyin Nazım Paşa, Emıent Olaylan Tarthf, Ankara. 1998, s. 449.

204

CEVDET KIRPIK / MÖSL'ÜMAN KIYAFETİYLE TERÖRİST ERMENİ EYLEMLERİ 15

olan sekiz Ermeni·nın Varna'ya geld!ği, papaz lo.yafetınde denız yoluyla istan­bul'a geÇeceklert, bunlara dikkat edilmesi ve hemen yakal~ı hususunda uyanda bulunulmaktaydı48• 1895 Kasım ayı başında kaleme a.lır?-dığı anlaşı­lan bir belgede de bazı İngiliz ve Amerikan askerleı1n1n misyoner kıyafeti gi­yerek Ernıenilert Müslümanlar üzerine saldınnalan için teşvik ve tahrik et­tıklert de dikkat çekici bir başka durumdu49

•

Ermeniler amaçlarına ulaşmak için yalnız Müslüman-Ermeni çatışması mey-• dana getirmeye çalışmakla yetlnmiyor, daha büyük sonuçlar doğurabilecek. dev-

letlerarası bir 1ht1latin çıkmasına yol açabilecek s!yasi ol.aylara da zemin hazırlaya-

. cak eylemlerde bulunliyorlardı. Turtum Kaymakam Vekili tarafindan yazılan bir raporda yer alan bilguere göre bir sınır tecavüzü yoluyla Osİnanlı Devleti ile Rus­ya'run arasının açılması planlanmıştı. Bu dikkat çekici raporda özetle şu bilgilere yer verUmektecUr: Rusya ile Osmanlı Devleti arasında sorun ~için Turtuın Ermenileri, Laz kıyafetine girerek sının geçip, Rusya tarafindaki Ermeni köylerin­den bir kaçma hücumla bırtakım hayvan alarak gerı döİıüp Nanıervan [Narman] l'-1üslüman köyleıine bıralap kaçmaktadırlar. İki taraf Ermenileri arasında danı-· şıklı dövüş olduğÜndan, Rusya tarafındaki Ermeniler, Müslüman1ann sınırı geçe­rek mal ve ırzlarını ciyakJar altına alarak mallannı gasp ve talan ettlkleri idd!asını ileri sürüyorlardı. Bunun üzerine Rusya devreye glrm1ş, söz konusu olay 1k1 ülke

. arasında gergtnllğe sebep olmuş, Rusya'nm Erzurum Konsolos Vekill, Vallllğe bas­kı yaparak Namervan Nahiyesi köylerindeki çalıntı hayvanlann ıa~e edilmestnı sağlamıştı. Her ne kadar sonuç böyle olmuş ise de kaymakam vekili durumdan rahatsız olmuştu. O, hazırladığı. uzun raporunda Erzurum ve ctvanndaki asayiş sorunu ile Ennenileıin s~bep olduğu fen.alıklardan söz ederek, 7 Haziran 1890 ta­r1h1nde vilayette Ermenilerin yol açtıkları isyandan sonra şehirde Laz kıyafeti giy­~ eşkıya çetelertnın görünmeye başladığını ve olaylann yeniden alevlend1ğln1 be­l1rtmiş ve vilayetin gelişmeler karşısında aciz kaldığını ifa.de etmıştır>.

Osmanlı Devleti lo.yafet değiştirerek tahrtk, katliam, gasp ve benzeı::ı hare­ketlerde buhınan Ermeniler hakkında sadece soyut bir savwıma anlayışına yönelmemiştir. Her fırsatta yabancı cUplomatlk temsilcilere bunları yapanla­rın esasında lo.yafet değiştiren Ermeniler olduğu söylenmekte, ancak d!aha önemlisi bu durumun inkar edilmez biçimde ispatlanması . olduğundan bu yolda teşebbüslerde bulunulmaktaydı. Nitekim Elazığ'da lo.yafet değiştirerek eşkıyalık yapan Ermenilerin yakala,nmaları üzerine üzerlerindeki kıyafetle İs­tanbul'a göıider11meler1 emred1lm1ş51 , bununla bağlantılı olarak Sadrazam da 28 Ekim 189l'de bütün val111klere bir yazı yazmıştır52• Aynı şekilde Haç1n ci­

varında faaliyet gösterdtklerı haber alınan Çerkez kıyafetıı Erınen1ler1n ölü

48 BOA. A.MKT.MHM, 731/19. 3 Mayıs 1319/16 Mayıs 1903. 49 BOA. Y.PRK.JJŞK. 44/13, 4 ThşrlnJ.sarı11311/16 Kasım 1895. 50 BOA. Y.PRK.AZJ, /Yıldız Perokende EuraJaArzuhal veJum.aller), 25/64, 1310/1892. 51

BOA, YA.HUS, 1309.4. 6. 28 Teşrtntevvel 1307 /9 Kasım 1891. 52 BOA, Y.PRK.~ 24/26, Lef: 3, 9 Thşrtntsant 1307 /21 Kasım 1891.

205

16 TUR.K DUNYASI ARAŞTIRMALARI

veya d1r1 ele geçlrilmelert ve tutuklandı.klan kıyafetlerle ·tstanbul'a göndertl­melert merkezden gelen emirler arasındaydı53• Bir başka fermanda Müslü­man olduğunu söyleyip hoca kıyafetiyle Of ve Sürmene civarında gezen ve Ermeni ajanı olduğu anlaşılan kışının yakalandığı lo.yafetle b!rllkte İstanbul'a gizlice göndertlınesı ıstenm1ştl54• Ermeni koınıtacılanrun, özellikle kıyafetle­riyle İstanbul'a göndertlmelertnın istenmesi, tamamıyla olayı yabancı -diplo­mat ve gazetecilerine ispatlama kaygısından kaynaklanmaktaydı.

Aynı düşünceler dolayısıyladır k1 II. Abdülhamit, Van'ın Ercek nahiyesine baskın yaparak hallon koyunlarını çalan Kürt kıyafetli Ermen1lerden olup yakalananlarla bizzat yakından ilgilendi. Padişah, Van Vallsi'ne bu gibi olay­ların kamuoyuna açıkça ,ve aynen ilan ed1lınesını. suçluların yaİgıl~alan­nın da Van'dak!. bütün konsolosların gözlert önünde yapılmasını emretti. Bu çeşit gırtşiınlerden Müslüman ahalln1n, dolayısıyla devletin suçlanacağından endişe eden padişah, bu gırtş1mlert Kürtlerin yapmadığını ve Kürtleri itham için Ermen1lerin yaptığının konsoloslarca da.iyi bilınmesını istiyordu. Padi­şah aynca bu olayların gazetelerde sonradan değiştirilerek gerçeğe aylo.n bi­çimde yer aldığı konusunda ilgilileri uyarmaktaydı55• Anlaşılan II. Abdülha­ınıt. Ermeni fedailertntn muhakemesını konsolosların 1Zlemestntn ve olayın yayınlaması için herkese ilan ed1lınesi halınde bile olayın Avrupa'ya bütün çıplaklığı ile anlaWamamasından ve devletin töhmet altında bırakılmasından endışelenmekteydi. Bu nedeııle suçluların fotoğraflarının çekilerek göndertl­mesını de özellikle ıstedi56• Padişah daha önce de konuyla ilgili Hariciye, Da­hiliye ve Adliye nazırlıklann gerekli uyanlarda bulu.nmuştu57•

Van valiliği. ile yapılan haberleşme kayıtlarının hükümetçe Osmanıı elçi­llklertne gönderildıği ve bu konuda elçilerin gerekli gırtşiınlerde bulunmaları­nın istendiği. Hariciye Nazın'nın verdiği. bilgilerden aıılaşılmaktadır. Londra sefaretinden 11 Ocak 1895 tarıb1nde gelen telgrafta, Van valillğl. ile yapılan haberİeşmeye dair bilgilerin "telgraf suretinde" hıgiliz gazetelerinde ya~an­dığı haber vertlmektedlr. Yine Brüksel sefaretinden gelen 19 Kasım 1894 ta­rlhll yazıda da bu bilgilerin alındığı ve gerektiğinde duruma göre kullanılaca­ğı bellrtllmektedlr58

• Sadece Van'dakı ~!ayın değil, diğer olaylarda da ele geçi-

53 BOA. Y.MTV, 79/15, 6 Haziran 1309/18 Haziran 1893. 54

BOA. A.MKT.MHM, 718/12. 31Mayıs1311/12 Haziran 1895. ~ . . .

1893'te çıkan 1. Sasun isyanında olay yerinde inceleme yapmak fizere görevleııd1l'ilen kom.tsyo· na, lngıltere de bir üye sokmaya çalışınca bu reddedlldJ. Çünkü yetkililer, bu olaylarda lngıl.tzlerln

parmağı olduğuna lnaruyorlardı. Komisyona Amerlka'dan bir üye alınmak ıstendJyse de onlar bunu

kabul etmediler. Bu olayda isyanı başlatan Ermeni tarafı olduğu ve Müslümanlar daha fazla kayıp

verdJği halde, ölen ErmenJ sayısı M>artııdı, Avrupa'da 1ürk aleyhtarı bir propaganda başlatıldı. Kü­

çüle. EmıenL Meselesinin Ortaya Çıkış~ s. 110-112. 56

BOA, 1. HUS (irade Hususi). 96, 21 TeşrtnJsanl 1310/2 Aralık 1894. 57

BOA. AMKf.MHM. 750/21, Lef: 1. 17 TeşrtnJsanl 1310/29 Kasım 1894. 58

0

BOA. A.MKT.MHM, 750/33. lef: 4, 19 Kanunısanl 1894/19 Kasım 1894. BOA. A .MKT.MHM.

750/33, 31 Kanunısani 1310/13 Ocak 1895.

206

CEVDET KIRPIK / MUSLOMAN KIYAFETİYLE TERÖRİST ERMENİ EYLEMLERİ 17

. . rtlen çok sayıdaki eşya ile savaş araç ve gereçlerının resimleri çekllQikçe Londra Büyüke!Çiliğl'ne gönder1lmek:teydi59•

Bu dönemde Ennenilertn sebep 9lQuğu olaylan Batı kamuoyun,a doğru bır şekilde aktarmada devlet büyük sor:uniarla karşılaşm'aktaydı. Çıkan isyanlar­da ölen ·Ermeni sayısı sürekli abartılıyor. Müslüman hallan kayıpları ıse gör­mezllk:ten gel1niyordu60

• Bu vesileyle .başkente gönderilen tutuklular hakkında da nasıl bır sürecin 1Şlediğlne dalr ipuçlarına da ulaşlt!lş oluyoruz. Suçlular, mutlaka yargılanıyorlar. fotoğraflan ·çekilerek bunlar, Avrupalı devletlertnın muhtemel baslolannı engellemek !Çin ya basına verillyor ya·da bu amaca uy­gun bır şekilde kullanıİmak üzere llglll devlet bırımiertnde saklanıyordu.

ôrneğln 19 Eylül 1896 tartliınde tstanbul'da meydana gelen hadisede ele geçlrll~n medrese öğrencisi elbiseleri, asker lnyafetleri ve sUafı ve cephanenin sayısının düşünülenden de çok olması _nedeniyle ancak cüz! bır kısmını içer­mek üzere 50 adet fotoğraf çekilebtim1şti. Bu fotoğraflar Amlral Komhale? ve­rilmek üzere gönderildi. Belge 1çer1ğ1nden anlaşıldığına göre söz konusu Ami­ral, bu fotoğrafların kendisine göndertlmesi içln gırışıınde bulwımuştu61 •

Böyle hır glriş1m1n maksadı yukarıda da değ1ntldiğ1 üzere öncelikle bu tür

olaylan çıkaranların k1m11ğ1n1 ortaya çıkarma teşebbüsleriydi. Medrese öğ­rencileri ile askerlerin olayların çıkmasında etkili olduğu şeklinde bır şayia­nın kopanlinası muhtemeldi. Devlet. bu lnyafetlerle olay çıkaran _tarafın Müs­lümanlar değil, Ermeniler olduğunu dünya kamuoyuna duyurma çabası içe­risindeydi. Bu konuda öncelikle ikna edilmesi gereken devlet Ermenilerin ha­miliğine soyunarak Orta Doğudaki çıkarlarını koruma peşinde koşan lngUte­re'ydi. Londra sefareti, daha önce olduğu gibi yine bu belgeleri gazetelerde yayınlatarak İngıllz kamuoyunu aydınlatmaya çalışmaktaydı.

Osmanlı devlet adamları çıkan olaylar münasebetiyle Avrupalılar n_ezdin­de kendller1nin haklı1ıklannı ıspat için büyük hır çaba sarf etmekteydiler. ômeğln Dördüncü Ordu ~omutanı Mehmet Zeki Bey, Muş ve havallsınde Er­menileri öldürenlerin Müslüman kıyafeti gıyınış Ermeniler olduğunun Rusya konsolosu tarcİ.fından da tasdik edlldiğlnl önemle vurgulamaktaydı62•

Uzun yıllar boyu 1ürk hak1m1yetınde gerek 'lürk ve gerekse diğer Müslü­man unsurlarla barış içinde yaşayan Ermeniler, XIX. yüZyı1ın son çeyreğin­den itibaren Osmanlıdan ayrılan devletlerin ayrılış yollarını takip ettiler. Güç­lü devletlerin desteğlnl alarak, uluslararası antlaşmalara ken dileriyle llglll maddeler koydurdular. Maddeler, bu devletlere Ermenilerin haklarını koru­ma bahanesiyle Osmanlı Devletl'nJn içişlerine kanşabilıne hakkı verdi. Bu destekle bağımsızlık sevdasına düşen Ermeni komitacılan, 1~90'dan itibaren

59 BOA, Y.PRK.BŞK. 47 /94, 11 Rebhl.lahlr 1314/19 Eylül 1896. 60 Küçük, Ermenl Meselesinin Ortaya Çıkış~ s. 110. 61

BOA, Y.PRK.BŞK. 47 /94, 11 Reblülahir 1314/19 Eylül 1896. 62 BOA, Y.PRK.ASK. 176/l, Lef: 1, l Teşr!niew~l 1317 /14 Ekim 1901.

207

18 Tinut D~ASI ARAŞTIRMALARI

yaklaşık on yıl süreyle şiddetli bir terör dönem! başlatb. Ayrılıkçı Ermenllei"in bu çerçevede kullandıkları birçok taktikten bırt de kıyafet değiştirerek terör eylemınde bulunmak oldu. Bu nedenle Ermeniler ile devlet ve Müslüman halle karşılıklı birçok zayiat verdi. Osmanlı Devleti uluslararası alanda BerlJn Antlaşması'nın şartlarını yerJne getirmediği suçlamasıyla karşı karşıya kaldı.

KAYNAKÇA

Bazkıırt. Gülofb.al. GayrtmllsUm Osmanlı Vatandaşlannın HııkııJd Dwumu. Ankara 1989.

çı~. Kemal, Ennentıertn Zorunlu c;.,ça 1915-1917. Ankara 2005.

Eryılmaz, Bllill. Osmanlı ri~ Millet sıstemt. İstanbul 1992.

Haydariığ!u, İlknur Polat. O~ /mparatDrfııOıindıı Yabanct Okullar, Ank3ra 1990. ,

Halaçoğlu, Yusuf, Ermen! Tehdrt ve Gerçekler (1914-1918). Ankara 2001.

Hüseyin Nazım Paşa, Ermen! Olaylan Tarihi, Ankara 1998.

Karpat, Kemal H .. OttDmanPopulatlon (1830-1914), Wlsconstn, 1985.

Koçaş, Sadi, Tarih Boywıca. ErmenUer ve TI:lrk Ermen! htşkUerL. Ankara 1976.

Küçük. Cevdet. OsmanİıDtplDmas!slrıde ErmenlMese!estrıin Ortaya Çıkış~ lstaobu1 1986.

McCarthy. Justın, ôıam ve S!lrgiln. Çev: Bilge Umar, lstanbul 1998.

Mc Carthy, Justı.n, Osİnanlt Anadolu Topraklanndald Maslaman ue Azınlık Nüfus, Çev: 1. Gılr-soy, .Ankara, 1995.

Münir Süreyya Bey, ErmentMeseles!nLn StyaslTarlhçest_(l877-1914), Ankara 2001.

MazJa. Nursen. ~ Vluslararost Reknbette EmıentSorunwıun.Kôkent 1878-1918. lstanbu1 1987.

Öl.demir, H., Çiçek. K, Turan, ô., Çalık. R. Halaçoğlu, Y.; E)m.enller. Stlıytln ve Gôç, Ankara 2004.

Saray, Mehmet, Ermen!s~ tıe TO.rk-Erment/UşkUerL. Ankara 2005.

. Saydam, Abdullah, Osmanlı Medeniyeti Tarih~ Trabzon 1999.

şımşır. Blliıl N, Osmanlı Ermenaerı. lstanbul 1986.

Uras, Esat, Tarihte Er'fn!?nUer ve ErmentMeseles~ lstanbul 1976.

Vahapoğlu, M. Hidayet, Osmanlıdan Ganamtıze Azınhk ve Yabana Okıı/Iaı; İstanbul 1997.

Beşlrli, Mehmet "'Alman Belgelerine Göre Ermeni Meselesi ve Avrupa Emperyalizmi 1878-

1896", 1Ylrk DanyasıAro.ştırmalanDergıs~ Sayı: 125. Nisan 2000.

Ercan, Yavuz, "Osmanlı lmparatorluğu'nda Gayr1müsllmlertn Giyim, Mesken ve Davranış Hu-

kulru •• O'.ü\M, 1 (1990).

Sonyel, Salahl R "Th~ Protfge Syst.cm in !he Ottoman Emptre and lts Abuses", Belleten. 214 (1991).

Tark Dilnyas.ı Aro.ştırmalan Derg!s~ Ermen! Mes!?lesL özel Sayıs~ No: 131, 2001.

Arşiv Belgeleriyle Erment Fcıallyetl.ert 1914-1918 (Genel Kı.ırmo.y ATASE ve Genel Kurmay Denetle-. '

me Ba.,Qkanlı!Jı Yayuılan}, Cilt: 1·11, Ankara 2005.

HoşglJrtJ. Toplıununda ErmenUer. cilt: I-IV, Sempozyum Blldlrtlert, Erciyes Üniversitesi Yayını 153, Kayseri 2007.

Arşiv Belgeleri

Başbakanlık Osmanlı AişM (Kısaltma: BOA); BoA, A.MKT.MHM (Sadaret Mühlmme Evraln); BOA.

DH,1MIK.S (Dahillye lslahat): BOA. l. HUS (irade Husust}; BOA. Y.A.HUS (Yıldız Sadaret Hususi Maru­

zat Evrala}; BOA, Y.PRK.BŞK. (Yıldız Perakende Evrakı Mabeyn Başkitabetı); BOA, Y.MIV (Yıldız

Mütenevvi Maruzat Evrakı}: BOA, Y.PRK.UM (Yıldız Perakende Evrakı Umum Vilayetler Thhrtrab);

BOA. Y.EE (Yıldız Esas Evı:ak1J; BOA, Y.PRK.AZT (Yıldız Perakende Evrakı Am.ıhal ve Jurnaller).

208