1

MT NN VN HC CNG GIO BNG CH QUC NG

CHNH THC BT U VI GIO S ALEXANDRE DE RHODES[1]

Khi n Vit Nam vo th k XVII, cc v tha sai ngoi quc tn trng nn

vn ha Vit Nam: h hc ting a phng, ch vit Vit Nam, lc l ch

Nm, th ch ca tng lp c hc sch thnh hin. Cc gio s n t Vit Nam

vi mc ch truyn gio. V yu mn nhng ngi m cc ngi Loan Bo Tin

Mng, nn cc ngi knh trng nn bn sc vn ha bn a. Cc ngi em Li

Cha cho ht mi ngi, khng phn bit thnh phn x hi, nn hc ch Nm

tip xc vi thnh phn tr thc, quan li, s phu v s si ang quen s dng

loi ch vit ny. Nhng thnh phn i a s dn chng thuc tng lp tht hc,

m ch khng bit c ch Nm, lam l vi ming cm manh o hng ngy, ting

ni vi cung ging nh ting chim ht tuyt vi nhng kh hc. Cc ngi nghin

cu ting ni Vit Nam trong khung cnh vn ha lc , to ch vit mi bng

phin m v vit theo mu t la tinh, son cng ng php v nhng ni

dung gio l.

Gio s Trn Vn Ton nhn nh v thi ca cc gio s mi n hi

nhp vo vn ha nc ta nh sau[2] :

Trc ht, ngay t th-k XVII, cc gio-s Ty-phng sang Vit-Nam

truyn gio, ra cng quan-st phong-tc tp-qun, ng thi hc ting ni v

ch vit ca ta, d b chia-s nim tin ca h vi ngi mnh. H rt c thin-

cm vi ngi Vit, v vit ra nhiu li ca-tng vn-ha v ngn-ng ca chng

ta. Ngay trong u th-k XVII, gio-s Girolamo Maiorica l ngi (Italia)

son ra hng chc cun sch o bng ch nm. Sau gio-s Alexandre de

Rhodes (c- L) qu Avignon (nay thuc v nc Php) cho in ti Roma

nm 1651 sch gio-l bng ch quc-ng Vit-Nam v ting La-tinh, sch v

ng-hc Vit-Nam bng ting La-tinh v t-v Vit-B-o-nha-La-tinh. Nhng

ngi xng-xut ra cc cng-trnh y vn l nhng ngi c hc-thc, c u

c ci m, v ra cng hc hi c nhiu, nhng ta khng nn qun rng cc v

y hc vi ngi Vit mnh.

Cc gio s dng Tn trong th k XVII v cc gio s truyn gio trong

nhng th k k tip vn tn trng vn-ha dn-tc, nghin cu lm cc t in v

trnh by gio l bng ch Nm cho mt s quan li, nho s v s si.

[1] V Long T, Lch s vn hc Cng Gio Vit Nam" , cun 1, ca, nxb T Duy, Si Gn 1965, tr.236.

[2] Gio s Trn Vn Ton, Ch quc-ng v ch nm-T-v Taberd v di-sn vn-ha Vit-Nam C trch on trong Dictionarium Anamitico Latinum, VH NXB Vn Hc, trong tiu mc: T V Taberd v

Di Sn Vn Ha Vit-Nam trang il v nhng trang k tip.

2

Khi vit sch v cho ngi Vit v nhng iu rt tn-nghim nh tn-

gio, h dng ngay ch nm (nh trong cc tc-phm ca Girolamo Maiorica),

v ngi cng-gio tip-tc vit, in v dng sch ch nm cho n gia th k

XX. Tuy vy h cng tm cch vit ting Vit theo mu-t La-tinh cho ngi

u-chu hc ting Vit cho d. Th ch vit y c khnh-thnh trong sch

Php ging tm ngy ca A. de Rhodes cho in ti Roma nm 1651. Chnh v -

thc c rng ngn-ng l kho-tng qu-bu ca vn-ha dn Vit, v cng

chnh v mun dng ting Vit cho ng ngha, cho ng vn-php, cho nn ngay

t th-k XVII, t A. de Rhodes tr i, nhiu gio-s u-chu ra cng lm t-

v v vit v ng-hc Vit-Nam[3].

Trong sch T in, c cha Taberd cng quan tm bo lu v i chiu ch

Nm, son tho nhiu kha cnh trong t in ca ngi bin son (1838) tri

rng kin thc khoa hc, gio l cho nhiu thnh phn dn chng cn tra cu (s

trnh by trong phn ni dung bi nghin cu ca Gio s Trn Vn Ton).

Gio s Trn Vn Ton khng nh nh sau:

i vi nhng ai c lng tha-thit vi vn-ha dn-tc, th cun t-v Vit-

La-tinh do gim-mc Taberd bin son v cho in bn n- nm 1838, thc l mt

ti-liu khng th b qua, v n nh du mt chng ng quan-trng trong lch-

s hnh-thnh ca nn quc-hc Vit-Nam. Quan-trng l v y l ln u tin

ch quc-ng c i chiu vi ch nm trong mt cun t-v c in ra. Cc t-

v ch nm c bin son v n-hnh sau ny u ly li ci sng-kin nh l

mt vic rt t-nhin[4].

Ngay trong th k XX, Gio hi Vit Nam vn tn trng ch Nm v son

tho sch dy ch Nm cho dn chng hc tp, nh quyn Hn T Qui Ging

ca . H Ngc Cn (nm 1927), mn t nhiu trong sch Thy Prmare v

Thy Chouzu son tho[5].

C th ni, t hu bn th k XVII dn dn phn ra 2 xu hng thc tin

trong vn hc nc nh: Vn hc Vit nam c trnh by theo ch vit Nm v

Vn hc Nh o theo ch quc ng, t t pht trin trong khng gian tn gio

cng gio, c V Long T gi : Vn hc Cng Gio bng ch quc ng[6].

[3] Gio s Trn Vn Ton, Ch quc-ng v ch nm-T v Taberd v di-sn vn-ha Vit-Nam [

4] Xin xem : Gio s Trn Vn Ton, Ch quc-ng v ch nm-T v Taberd v di-sn vn-ha Vit-Nam. [

5] Xin c Phn Ta ca Hn T Qui Ging ca . H Ngc Cn, in ln th hai, Hng Kong, Imprimerie

de la Socit des Missions trangres 1927.

[6] V Long T, Lch s vn hc Cng Gio Vit Nam" , cun 1, ca, nxb T Duy, Si Gn 1965, tr.236.

3

Tht vy, phm tr theo thut ng Vn hc Cng Gio bng ch quc ng

c hai bi tham lun trong Hi Tho Khoa Hc BNH NH VI CH

QUC NG, t chc ti Tp. Qui-Nhn vo ngy 12-13/01/2016 trch dn bi

nghin cu ca ng V LONG T, Lch s vn hc cng gio Vit Nam, cun

1, nxb T Duy, Si Gn 1965 , trang 236, i n kt lun nh sau:

Vi T in Vit-B-La, Ng php ting Vit v Php ging tm ngy, ch

Quc ng c in ch v th nghim trong phm vi sng tc. Mt nn vn hc

cng gio bng ch Quc ng chnh thc bt u vi gio s Alexandre de

Rhodes - nh nghin cu V Long T nhn nh.[7]

Chng ti da vo nhng tham lun ca cc nh nghin cu trong k Hi

Tho Khoa Hc, Bnh nh Vi Ch Quc Ng ngy 12-13/01/2016 ti TP. Qui-

Nhn. c bit chng ti trch dn phn ln nhng bi chuyn su trc 1975 v

Gio S c L nh ca cc nh nghin cu: ng Nguyn Khc Xuyn, Phm

nh Khim, nxb. Tinh Vit Vn on, Si-gn nm 1961, ng V Long T,

Lch s vn hc Cng Gio Vit Nam" , cun 1, ca, nxb T Duy, Si Gn 1965,

cng nh gio s Trn Vn Ton (sd) tm hiu ni dung sau y:

MT NN VN HC CNG GIO BNG CH QUC NG

CHNH THC BT U VI GIO S ALEXANDRE DE RHODES

Chng ti xin trnh by ti nghin cu trn theo cc chng nh sau:

[

7] + Xin xem bi tham lun ca ThS. Nguyn Vn Biu, T BNH NH TRONG TIN TRNH LCH S

CH QUC NG (Hi Tho Khoa Hc Bnh nh vi Ch Quc Ng, ti Tp. Qui-Nhn , ngy 12-

13/01/2016.)

Trong phn trch dn, chng ti in ch m cu: Mt nn vn hc cng gio bng ch Quc ng chnh

thc bt u vi gio s Alexandre de Rhodes nh im khi u cho vic nghin cu ca chng ti.

+ Xin xem thm bi tham lun ca 2 tc gi Th.s. Nguyn Ngc Oanh v PGS. TS. Nguyn Cng c:

MT VI CH DU CA PHNG NG BNH NH - NAM TRUNG B TRONG T IN VIT -

B - LA CA ALEXANDRE DE RHODES.

( Xin trch on):

tin cho ngi u chu hc ting Vit, c L dng cng vit ring phn ng php ting Vit

bng ting La tinh t u sch. y l phn dn gii v ch v vn, trng m v cc thanh iu, v

danh t, i danh t, ng t, n c php. y cng l phn tn nhiu cng sc ca v gio s ny.

Vi T in Vit-B-La, Ng php ting Vit v Php ging tm ngy, ch Quc ng c in ch v th

nghim trong phm vi sng tc. Mt nn vn hc cng gio bng ch Quc ng chnh thc bt u vi

gio s Alexandre de Rhodes - nh nghin cu V Long T nhn nh.

https://vi.wikipedia.org/wiki/Alexandre_de_Rhodes

4

I- CHNG MT: S LC TIU S CA GIO S ALEXANDRE

DE RHODES (C L) : GIA TC V S NGHIP [8]

II- CHNG HAI: PHN TCH CC TC PHM CH QUC NG

CA ALEXANDRE DE RHODES [9]

A - T in Vit-B-La, Ng php ting Vit.

B- Php Ging Tm Ngy, ch Quc ng c in ch v th nghim trong

phm vi sng tc.

C- Mt nn vn hc cng gio bng ch Quc ng chnh thc bt u vi

gio s Alexandre de Rhodes.

III- CHNG BA: NHN NH & MT S TC GI VN HC KI-

T GIO QUA DNG THI GIAN TRN 200 NM.

Chng ti xin trnh by NI DUNG bi nghin cu trong Chng Mt.

I- CHNG MT: S LC TIU S CA GIO S ALEXANDRE

DE RHODES (C L) : GIA TC V S NGHIP

Cng trnh La tinh ha ting Vit Nam vo tin bn th k XVII l mt vic

lm tp th ca cc gio s Dng Tn truyn gio ti ng Trong, c s ng gp

tch cc trong nhng nm thng di ca mt s tn hu Vit Nam. Nhng vic son

tho, in n T in Vit-B-La, Ng php ting Vit v Php Ging Tm Ngy

vo nm 1651 c coi l cng lao to ln ca gio s ALEXANDRE DE RHODES

(thng gi l C L)[10

]. Nhng con ngi v i nh th hp th c

[

8] Da trn ti liu Gio S c L v Tc Phm Quc Ng u Tin, Nguyn Khc Xuyn - Phm nh

Khim. Ti bn trn cun Php Ging Tm Ngy ca Alexandre de Rhodes , do Andr Marillier sao lc,

ch thch v lp bng tham chiu. Tinh Vit Vn on, Ban S hc : 232/19 Hin Vng, Saiggon `961

(K Nim Tam Bch Chu Nin).

[9] V Long T, Lch s vn hc Cng Gio Vit Nam" , cun 1, ca, nxb T Duy, Si Gn 1965.

[10

] Xin xem Petrus Paulus Thng,Ch Quc Ng v Mi Trng Bnh nh.

Xin trch on : Tht vy, Ch Quc Ng (CQN) Vit Nam cng do cc v Tha sai thuc Dng Tn

Tnh Dng Nht Bn (lc y tp trung Macao) ngh ra, theo cng mt m thc, nhm cng mt mc ch,

trng tn tt p mi n ngy nay do nhng yu t khch quan nhng ch yu do nhng yu t ch

quan. Ch quan y chng ti mun hiu theo chiu hng ch ng tch cc. Phi khng nh CQN l

mt cng trnh tp th. Ni Alexandre de Rhodes (c L) l cha , l ng t ca CQN, ch l mt

cch ni thng dng, ph thng, tin dng. c L l ngi tp i thnh CQN. Tuy nhin cch thc

ny cng khng nh vai tr ca c L. Gn y c kin cho rng c L ch c cng chp li nhng

cun t v, t in ca hai v tha sai Dng Tn khc l Gaspar dAmaral (1592-1645/1646), vi cun

Diccionario da Lingua Annamitica v cun Diccionario amanita-portugues-latim v Antonio Barbosa

(1594-1647), vi cun Diccionario portugues-anamita. Thc t th nhng cun trn b tht lc mt

ri. Ngy nay chng ta ch nghe ni th hoc bit qua mt ti liu no . Tht ra cng vic son t in l

5

dng mu gia tc, mi trng tn gio, v c o luyn trong mt khng gian

sng i thnh hin cho l tng cao p: truyn gio vng Vin ng nh th

no?.

C th tm tt vi nt s lc tiu s ca Gio s ALEXANDRE DE

RHODES da vo mt s ti liu nghin cu trong ngy Hi Tho Khoa Hc

Bnh nh vi Ch Quc ng (Bnh nh, ngy 12-13/01.2016)[11

]. Tuy nhin,

c tm nhn tng qut v Gia tc, v S nghip ca Gio s ALEXANDRE DE

RHODES, chng ti xin php trch on hu nh ton b ti liu ca hai tc gi

Nguyn Khc Xuyn Phm nh Khim, ti bn trn cun PHP GING

TM NGY, ca ALEXANDRE DE RHODES, NXB Tinh Vit Vn on

(nm 1961), t trang XIV XXVI.

(I). CNG DN C GIO HONG

Nu Gio s c-l c th cn cc v th y cn gi c n ngy

nay, chc chn ta s c thy , sau hng ch h, tn, n mc quc tch ghi

my ch: Cng-dn c Gio-Hong (sujet du Pape). Qu thc mi chnh

l quc-tch ca Cha c-l trn thc t cng nh php l. Bi v tnh Avignon,

sinh qun ca ngi, thuc a ht Comtat Venaissin, lc y tuy khng cn l ni

ng tm ca my v Gio Hong thi cn kim, song vn l lnh th ca Ta

Thnh La-M m c Gio Hong l Quc Trng.

Nguyn qun gia nh c-l trc th x Rueda thuc tnh Calatayud, x

Aragon, trong nc Ty-Ban-Nha. T a phng ny ng ni gio s l

Bernardin da Rueda[12

] v b ni l Jeanne de Tolde (tn mt tnh Ty Ban Nha)

mt cng vic tp th, thng ngi i sau da theo cng trnh ca ngi i trc hoc ngi khc, hoc

l cng vic ca nhiu ngi cng tc, ngi ng tn tc gi chng qua l ngi ch bin m thi. Ngoi

ra nu em so snh cc cun trn, nu c th so snh c, vi cun Dictionarium Annamiticum

Lusitanum Latinum (nm 1651) ca c L th s thy cun t in ca c L s hn nhiu, hon

chnh hn. l cha ni n cng sc ca mt ngi khi lm cun t in khng Vit Nam, khng c

s gp cng gp sc ca cc cng tc vin ngi Vit. Phi cng nhn cng sc v ti nng ca c L

thi. Khng g bng thc t trc mt! Trc cha ai lm c mt cun t in CQN nh vy. V mi

187 nm sau mi c mt cun t in khc vt qua c. l cun Dictionarium Anamitico-

Latinum (nm 1838) ca J.L.Taberd.

[11

] Trch dn theo ti liu tham lun ca ng Th Phng (Vin T in hc v Bch khoa th), L CH S

NGHI N CU V S RA I CA CH QU C NG , trang 38-39, trong ti liu Hi Tho Khoa

Hc BNH NH VI CH QUC NG, Bnh nh, ngy 12-13/01/2016.

Alexandre de Rhodes sinh nm 1593 ti Avignon, vo d ng Tn ti Roma nm 1612. ng c c i

truyn gio ti ng Trong nm 1624, c c n thnh lp vng truyn gio ng Ngoi nm 1627 v

y cho n khi b trc xut nm 163 . n nm 164 , ng li c c ph trch vng truyn gio ng

Trong (164 -1645), 1645 b vnh vin trc xut ti Vit Nam. C nhiu kin khc nhau v vai tr khai

sinh cc cng trnh c tnh cht quyt nh s hnh thnh ch quc ng ca Alexandre de Rhodes. Nhng

vai tr ca Alexandre de Rhodes v s hnh thnh ch quc ng c ghi nhn chnh thc vo nm 1993.

Ngy nay c nhiu ti liu coi ng c tn vinh nh ngi khai sinh ra ch vit Vit Nam.

[12

] Nguyn Khc Xuyn Phm nh Khim, ti bn trn cun PHP GING TM NGY, ca

ALEXANDRE DE RHODES, NXB Tinh Vit Vn on (nm 1961), t trang XIV

6

di c n Avignon hi thng bn th k th 16 [13

] sng bng ngh bun t la.

Thn sinh ngi l ng Bernardin de Rhodes (tc Bernardin II) c lit vo bc

thn ho (noble) tnh Avignon.

Theo cc sch xut bn th Alexandre de Rhodes cho i ngy 15 thng

03 nm 1591, nhng nu tnh tui theo nhng bt tch ca chnh gio s, th ngi

phi sinh vo nm 1593 mi ng[14

]. Ngoi ngi anh c l Raymond de

Rhodes, mang tc Seigneur dAuriac[15

] gio s cn c ngi em l Georges

de Rhodes, sinh nm 1597, cng ti Avignon. Ngi em ny, nm 1615, cng vo

Dng Tn theo bc chn anh, ri lm Vin trng hc vin Dng tn ti Lyon,

vit nhiu sch v thn hc v trit hc, v t trn ti Lyon ngy 17/05/1661. Mt

ngi ch rut ca gio s cng sinh sng Lyon, lm mt y s thi danh lm

khoa trng trng y khoa Lyon[16

].

Theo nhiu nh kho cu, v con chu ngy nay cng nhn nhn [17

] th t

tin dng h c L vn l ngi Do-thi cng tr li cng Cha. Danh t

Rhodes (m ta phin m l c L) gc ting Y-pha-nha Rueda, va l tn th

x qu hng, li va c ngha l bnh xe, biu hiu ca ngi Do Thi. Biu

hiu ny c khc trn m ch ng b ni ca gio s hin cn ti Avignon. Nhiu

gia nh Do Thi cng gio Avignon thi y cng c ph hiu nh vy.

Ra i di bng nhng n i c knh ca my triu i Gio Hong A-

lch-sn c L li c nui dng trong mt gia nh o c, c lin lc cht

ch vi cc cha Dng Tn s ti: Giy t cn lu tr li vin bo tng Calvet

(Avignon) cho bit ng ni Gio s c L dng cng cho nh Dng Tn mt

tha t khu Cavaillon ly hoa li chi dng.

Theo mt ti liu ring chng ti hin c, th tn ng ni gio s c L l Barthlmy de Rhodes. iu

y ng hay l do s sao chp ln chnh t Bernadinus ra Bartholomeus?

[13

] Sd. Trong cun Ngi Chng Th Nht, chng ti d theo GAIDE, quelques renseignements sur la

famille de Rhodes (Bulletin des Amis du Vieux Hu, B.A.V.H., 1927, t tr. 225) ni gia nh c L n

Avignon t cui th k 15, xt ra khng ng. Gio s sinh vo nhng nm cht th k 16, m gia nh n

Avignon mi t i ng ni m thi, vy th ch 5,6 chc nm trc.

[14

] Sd ca Nguyn Khc Xuyn Phm nh Khim : Cn c theo bc th dn ch thch (1) trang XIV,

gio s c L, hi ma thu nm 1617, bc vo nm th 25. Cn c theo Voyages et Missions

(1854) trang 5 th gio s ri qu hng vo nh Tp D ng Tn (nm 18 tui). Bt tch ca nh Tp Dng

Tn nm 18 tui. Bt tch ca Nh Tp ny (ti liu vn kh) ghi r thanh nin c L c gia nhp

nm 1612 v phng 19 tui. Vy nu gio s c L sinh nm 1591, th nm 1612 ng 21 tui, v

nm 1617: 26 tui, l sai. Cn c theo cc iu ch dn trn y v s tui, th nm sanh ca gio s ng

hn ht phi l nm 1593: sinh nm ny th n nm 1612, ng c 18-19 tui, v nm 1617: chn 24

tui hay l bc sang nm 25 tui. Do s tra cu h s gia nh c L ti Avignon (ti liu ring ca

tc gi).

[15

] Sd : Chi tit ny do s iu tra c h s gia nh c L ti Avignon (ti liu ring ca tc gi).

[16

] Sd: Gaide: Sch dn thng.

[17

] Sd: Cn c theo mt bc th ca ng Hugues Jean de Dianoux, vin chc cao cp ngnh ngoi giao

Php. ng ny l dng di gia tc c L v pha ngoi. (Ti liu ring do gio s Gustave Meillon gi

cho). Li theo tin tc t Avignon, th hin nay khng cn ai mang tn de Rhodes, song c tc danh du

Roddr, c l cng mt nguyn y. (Ti liu ring nhn c do Cha Franchet, Vin trng hc vin Dng

Tn Avignon).

7

Sau nhng nm tiu hc v trung hc qu nh, Alexandre de Rhodes ny

ch dng hin cuc i cho Cha: nm 1612, khong 18-19 tui, ng c nhn

vo nh tp Dng Tn La M tp vin Saint-Andr du Quirinal. Dng Tn Cha

Gisu do thnh Y-nha-x sng lp nm 1534 vi mc ch tng phn cng trn

mt trn truyn b c tin, hi y ang pht trin rt mnh m, do nh hng trc

tip ca v sng lp, v tm gng sng chi ca thnh Phan-xi-c-Xa-vi-, quan

thy ng Phng. Cc chin s ca Dng chia nhau i khp th gian chinh phc

cc linh hn, nhiu v ni ting nh cha Matteo Ricci (Li M u) Trung Hoa,

cha Nobili n . Alexandre de Rhodes, ri y sp ni tip lp ngi xut

chng .

Ti hc vin La M, chng sinh c L chuyn ch v thn hc v ton hc.

Mn ny vo thi , l mt (ph t) rt c lc cho vic truyn gio, v nh n

m cc gio s tnh ton c nht thc, nguyt thc, v c a thin , ch

to c ng h my mc, do m gy c cm tnh v uy tn i vi vua

quan cng nh dn chng cc x truyn gio. Mt trong nhng bn ng mn

ca Gio s c L l gio s Schall, ngi c, sau ging o Trung Hoa, c

son b sch bch khoa thin vn hc bng ch Hn [18

].

Sau khi c php cha b trn Vitelleschi, gio s c L n lnh php lnh

ca c Gio Hong Phaol V, ri theo ng b i Lisbonne, Th B o

Nha, sang Vin ng truyn gio. Ngy 4 thng 4 nm 1619, ng p tu

Thnh n T-r-xa cng vi nm bn ng tu Dng Tn trong c cha

Jrme Majorica, ngi , v sau c ging o X Bc, v trc tc c mt

kho sch Nm hin nay cn lu tr ti Vatican. Va ra khi c my ngy

gp phong ba rt gi, xong nh n ring c M can thip m gio s k nh mt

php l nn c cu thot.

Sau nhng chng gh kh lu ti Goa (n ) v Malacca (M Lai) Cha

c L n o Mn (Trung Hoa) ngy 29/05/1623, nh vo ging o Nht

Bn. Nhng lc y sau nhng cuc tn st cng gio rt gi di ngi Nht

ng cht mi ca ng. Cha b trn tnh Vit ng ca Dng Tn lin phi Gio

s c L n x Nam tc ng Trong Vit Nam, tng cng on tng

n hot ng t nm 1615 [19

].

(II). DI NH SAO SINH NHT

Sau 19 ngy vt bin mt thi gian kh lu v gp nhiu sng gi cui

thng chp nm 1624, ngha l di nh sao Ging Sinh Gio s c L t chn

[

18] Xem: H. Bernard-Maitre: Pour la comprhension de lIndochine et de lOccident, tr. 123-125.

[19

] Sd ca Nguyn Khc Xuyn Phm nh Khim, t trang XIV-XVII.

8

n (x Nam) ln u tin. Gio s ln b Tnh Qung Nam ( Nng hoc Hi

An). Ngoi Gio s c L chuyn tu ny cn a n x Nam 6 gio s Dng

Tn khc, trong s c cha Gabriel de Mattos, thanh tra v mt gio s ngi

nht tho ch Hn.

X Nam, cn gi l ng Trong, lc y di quyn Cha Nguyn Phc

Nguyn tc Cha Si (1613 - 1635), con k nghip Cha Nguyn Hong, ngi

on giao vi Cha Trnh x Bc v tuy vn thun phc vua nh L ng

H- Ni, song trong thc t gy dng mt giang sn bit lp t Sng Gianh

vo n Ph Yn. Ca Hn v Ca Hi An (thi y gi l Hi Ph, ngi u vit

Faifo) u thuc tnh Qung Nam, l hai ca ng thng thng vi ngoi quc.

Ngoi cc thuyn b Nht Bn, Trung Hoa, M Lai, tu bun Ty Phng nht l

ca B o Nha, t u th k XVII vn thng qua li ca b ny, nhn ,

cng thng c gio s lui ti song khng lu. Gio s Dng Tn Francesco

Buzomi, ngi , n x Nam ngy 18 thng ging nm 1615, chnh l v khai

sng Gio on x Nam. Sau 10 nm u, o cng gio c mt s t tn hu

do ba gio s trng coi, di quyn iu khin ca cha b trn Buzomi ng ti

Nc Mn, lc y thuc Ph Qui Nhn nay l tnh Bnh nh. Cc Gio s ny

u phi dng thng ngn, duy c cha Francesco di Pina, Hi An, rt thng

tho ting Vit, nn cc bi ging ca ngi c ch li hn.

Vic u tin ca gio s c L khi n x Nam l hc ting Vit, mc du

nhn thy rt kh khn. Gio s hc bi mi ngy, cng chm ch nh x hc thn

hc La m, li nh c nng khiu ring v ngn ng, nn ch bn thng gii

ti c v su thng ging c bng ting Vit. Gio s ghi cng mt ngi

gip gio s cch l lng: Mt thiu nin trong x, ch trong ba tun l dy ti

ht cc cung ging ca ting Vit, v cch c ca tt c cc ting. Cu y

khng hiu ting ti, v ti cng chng hiu ting cu, nhng cu thng minh n

ni t nhin hiu c ht cc iu ti mun ni, v tht s, cng trong ba tun l

y, cu hc c c cc th ca chng ti, li cn vit c ting Php, v

gip c l bng ting La-tinh. Ti ngc nhin thy mt tr khn mn tip nh

vy v c tr nh vng chc na. T , cu lm thy ging gip cc cha, v

tr nn mt li kh rt c lc lm sng danh Thin Cha Gio on ny v

trong x Lo, v v sau thy sang hot ng my nm rt c hiu qu. Thy

ging y yu mn ti n ni ly tn ti (A. de Rhodes, Voyages et Missions

(1854) tr. 88-89).

Sau su thng hc ting, gio s c l cng vi gio s Pina t Qung Nam

ln Thun Ha (Kim-Long). Ti y, Cha c-l c chng kin mt cnh

tng v cng khch l, y biu hin tt lnh cho tng lai: Cuc tng gio ca

mt bc mnh ph ngang hng quc mu: b Minh c Vng thi phi, tit ph

cha Nguyn Hong, m ng Tng Trn Nguyn Phc Kh tc Ngha hng Qun

9

Vng, d gh ca v cha ng quyn. B ny trc kia rt sng bi thn

tng, n khi nghe Cha Pina ging, c n Cha Thnh Thn soi sng, lin b

hn s lm lc, chu php ra ti, ly tn Thnh l Maria Maalna, ri t tr

nn ct tr cho Gio Hi mi ny. Gio s c L ghi chp: Trong sut thi k

ti x ny, ti vn gp b v ti tng rng t 28 nm nay, b vn mt lng bn

trong s thc hnh y cc nhn c cng gio. B lp ra trong dinh b mt

nh nguyn rt p (); b dng nhng li l khn ngoan lm cho nhiu

ngi ngoi gio tr li, trong s c nhng ngi h hng vi nh vng.

Hin nay b vn l ni nng ta ca cc gio s v khng mt gio hu no m

b khng ht lng gip . (A. de Rhodes, Voyages et Missions (1854) tr. 91 v

xem Phm nh Khim : Minh c Vng thi phi, Tinh Vit, 1957).

Sau cuc i phc truyn gio ti Kinh , hai gio s tr v Qung Nam.

Chng may cng trong nm (1625) gio s Pina phi cht ui trong khi tha

hnh nhim v tng ngoi ca Hi An; ri tip n mt sc lnh u tin ca

cha Si cm o Thin Cha. Nh c th t Nguyn Phc K, con Cha Si

lc y lm trn th Qung Nam, t ra rng ri, nn cc gio s vn c cch li

c trong x.

Thng by nm 1626, gio s c L c B trn gi v o- Mn trao

ph mt nhim v khc. Trong 18 thng lu tr x Nam ln u tin, gio s

c L cha thu hoch c kt qu bao nhiu, nhng l mt thi k chun b

cn thit cho nhng cuc chinh phc ln lao sau ny.

(III). SNG LP GIO HI NG NGOI

Cng nh x Nam, x Bc trc thi cc Cha Dng Tn, c nhiu gio

s lai vng, nhng vic truyn gio cha c kt qu. Thng ba nm 1626, Cha

Baldinotti l gio s Dng Tn u tin n ng Ngoi, v khng bit ting, ch

ra ti c bn tr em gn cht. Nhng phc trnh ca ngi gi v o Mn

m ng cho gio s c L n sng lp Gio hi ng Ngoi.

Cng vi cha Pierre Marquez, sau tm ngy vt b, gio s c L ln b

Ca Bng, trong tnh Thanh Ha, chnh ngy l Thnh Giuse, 19/03/1627. ghi

nh k nim y, ngi t tn cho ca b ny l ca thnh Giuse (port de Saint-

Joseph) v nhn Thnh Giuse l quan thy ca Gio hi ng Ngoi. Vic la

chn ny v sau c chnh thc xc nhn do Cng ng u tin ca a phn

ng Ngoi hp ti Ph Hin ngy 14 thng 02 nm 1670 di quyn ch ton

ca c Cha Lambert de la Motte, gim mc ng Trong, i din c Cha

Franois Pallu, gim mc ng Ngoi lc y t Xim v u Chu. (Texte du

synode, dn trong : Nguyn Hu Trng: Les Origines du Clerrg vitnamien).

Nh bit ni ting Vit, vic truyn gio ca Cha c L c kt qu ngay

t lc u. Trc m ng dn chng ko xung tu xem cc hng ha do tu

10

B o Nha ch n, Cha c L cng m mn hng ca ngi ra theo li

ngi v rao rng: Ti c mt mn hng cn qu hn na v r tin hn ht mi

th khc, ai mun c th ti cho khng, y l o tht, l ng tht a n hnh

phc (A. R. Voyages et Missions (1854) tr. 109). Sau bi ging u tin y, v

trc khi ln b, c hai ngi rt khn ngoan quyt nh xin tng gio. My

ngy sau, Cha c L ra ti cho h cng c gia quyn. Trong hai thng hot

ng trong tnh Thanh Ha, gio s ra ti c ti hai trm ngi, mt phn

vng ca Bng, v phn ln khu An Vc, ni lp ngi nh th u tin x Bc,

gn Thn Ph gip gii Ninh Bnh (C.A Poncet : Les voyage du Pre A. de

Rhodes de Ca Bng Hanoi, trong B. A. V. H 1942, tr. 261-282). Do c cu

ca dao:

Th nht n Thnh Phapha (T a c Gio Hong Roma)

Th nh Ca Bng, th ba Thn ph.

Trong thi gian ny gio s c gp cha Trnh Trng ch huy 400 chin

thuyn, 300 tht voi v 120.000 qun thy b i nh cha Nguyn trong Nam

(A. de Rhodes, Voyages et Missions (1854) tr. 110; Histoire du Tunquin, tr. 94-

95). Cha Trnh tip hai gio s v cc thng gia B o Nha rt t t. Cha c

L tng cha mt ci ng h qu lc v mt quyn sch ton php in bng ch

Hn c m vng rt p. chnh l quyn K h nguyn bn vin dung hiu

ngha, do gio s Matteo Ricci (Li M u) dch nguyn vn b sch ca nh

ton hc tr danh c thi Hy lp: Euclide, v n hnh ti Bc Kinh t nm 1607.

Trnh Trng hn cc gio s li ch ng trong tnh Thanh Ha. n khi tht trn

tr v, cha Trnh mi cc gio s xung thuyn cng v H Ni, dc ng

ch ni truyn thin vn, ton php v xem ng h.

V ti Kinh (K ch) ngy 2/7/1627, Trnh Trng cp cho cc gio s mt

cn nh rt p, va dng lm nh th, va dng . Ting n lan i khp x,

ngi ta ko n rt ng, khin gio s phi ging mi ngy bn ln, c khi su

ln; m ngy th qu ngn, gio s nhiu khi phi thc c m tip truyn

nhng ngi xin tng gio hoc gii ti cho bn o. Kt qu rt mn nguyn

ngay t lc u v cng ngy cng tng. Mt ngi em gi ca Cha Trnh Trng

cng 17 ngi trong thn thch tng gio mt lt. B ny tn thnh l Catarina,

nguyn l mt na s thnh th tt c cun gio l, t vic khai thin lp a

n Cha Gisu ra i, chu nn, chu cht, sng li v ln tri (A. R. Histoire du

Tunquin, tr. 115) Ngoi ra, li cn nhiu v quan, binh lnh, s si cng xin ra

ti: Nm u 1.200, nm sau 2.000, v nm th ba: 3.500 ngi. ().

Khng th ng, c tin ca cc gio hu u tin l mt c tin, c kh

nng chinh phc ngi khc. Mi ngi c ra ti ri, li i khuyn d bao

nhiu ngi khc tr li cng Cha. Nh ng s kia, sau khi tng gio, dn

n cho cha c L nm trm ngi tn tng.

11

Trc tinh thn tng mnh m ca gio dn Vit Nam, gio s c L

lin ny ra kin la chn mt s phn t u t, cha c gia nh, lp thnh on

thy ging, chuyn gip vic truyn gio: l chng vin u tin Vit Nam

tin n hng gio s bn quc. Bn thy ging u tin c lm l khn ha

l Phanxic, Anr, Ynhax v Antn, u l nhng tng xut sc.

Chnh trong thi k ny gio s c L bt u son cun gio l bng ting

Vit phin m theo mu t La m gi l quc ng: cun Php ging tm ngy.

Ngi cng son nhiu kinh v sch ngm mi lm s thng kh Cha Gisu.

Sau mt nm ri bnh an, ging t bt u ni dy trong Gio hi mi. Do

s xc xim ca quan li, u nm 1630, cha Trnh ra lnh cm cha c L

ging o v phi rt ngay v i Mn hoc ng Trong. V lc y khng c tu

i o Mn, gio s b gii xung thuyn tng kh vo x Nam. Khng ng

cuc lu y y tr nn mt cuc hnh trnh tha mn: Trong ba tun lnh nh

mt bin, gio s ra ti c 24 trong s 36 ngi lnh c phn s thi hnh n

trc xut gio s. Sau cng vin i trng cng xin ra ti, ly tn thnh l

Augutin. T ngi mang n pht lu tr nn ch nhn ng chic thuyn Nh

nc. Thay v ch gio s n hi phn ng Trong, h gio s ln b Bc

B Chnh, gp cc gio hu min ny.

Cha c L hot ng kn o vng B Chnh, Ngh An trong bn thng,

ri li gp hai cha Dng Tn khc a tu B o Nha n n Ca Cha

(Ngh An) v en v H Ni. Cha Trnh Trng bit vy nhng khng ni g, n

khi tu bn ht hng v nh neo, cha sai ngi n truyn cho c bn gio s

phi ri x (thng 5/1630).

Gt nc mt t gi gio hu ng Ngoi, gio s c L em theo mt bc

th ca h vit bng ch Hn gi ln c Gio Hong Urban VIII by t lng

knh mn trung thnh ca cc gio hu ng ngoi lc y[20

]. H cng gi gio s

c L mt th khc cho Cha B trn c Dng Tn, thnh cu gi gio s n

truyn gio (Nguyn Hng : Lch s truyn gio Vit Nam, tr. 140 Ni dung th

ny khng khc nhau my).

(IV). CNG C GIO HI NG TRONG

Sau ba nm hai thng x Bc, Cha c L rt lui v o Mn, lng su v

hn v nh gio hu Vit Nam. ().

Sau mi nm o Mn, gio s c L li c c sang x Nam ln th

hai vo thng 2 nm 1640. Lc y trong x c chng 50.000 gio hu

(Statistiques A. Brou) m khng c mt linh mc no, v nm trc, cha Thng

[20

] (Th ny c ng bng ting Php trong Mission de la Cochinchine et du Tonkin (1858) trang 381-382.

Cha Mutius Vitelleschi B trn C D ng Tn np th ny ln c Gio Hong)

12

Nguyn Phc Lan (1635 - 1648) trc xut tt c cc gio s, v Cha B trn

Buzomi t trn sau 24 nm tn ty vi Gio hi ny.

Sau khi chinh phc c cm tnh ca vin bang trng Nht Kiu Hi

An, gio s c L c ng ta dn ln yt kin cha Thng Kim Long. Bao

nhiu tin mang theo chi dng trong mt nm, gio s dng ht mua l vt

dng tng cho nh vng, c vng i i rt c cm tnh. B Minh c

Vng Thi Phi, sau mi bn nm xa cch, rt sung sng c gp li gio s;

b mi gio s v dinh v ku gi cc gio hu n chu cc php B tch. Ngy

no Cha c L cng lm l trong nh th b lp trong dinh b. Trong 35 ngy,

gio s ra ti c 94 ngi, trong c ba b c h gn vi nh vng v mt

thy si.

n khi tr v Hi an, tu B o Nha try ri, quan Cai b Qung Nam

m gio s gi l Onghebo tc ng Ngh B, ra lnh cho gio s phi ri x bt

c bng cch no, du phi i trn mt nc. Gio s buc lng phi mua mt

chic thuyn, ri cng vi mt gio s khc, v ba thanh nin cng gio t li ly

thuyn vt sng Thi Bnh Dng i o Mn. Tht l mt cuc phiu lu nguy

him, nhng nh n Cha dn dt thuyn ti bn bnh an ngy 20/09/1640.

Ba thng sau, Cha c L tr li ng Trong ln th ba vo ngy p l Sinh

nht 1640 cng vi gio s Benoit de Mattos, ri li b trc xut vo ngy 2

thng 7 nm 1641. Trong thi gian ny, sau khi hot ng t lu Qung Nam,

hai gio s chia tay, de Mattos ln pha Bc: Thun Ha, Qung nh, gip gii

ng Ngoi; c L xung min Nam: Qung Ngi, Qui-Nhn, Ph Yn, gip

gii Chim Thnh. Ring h Ph Yn, trong hai thng, gio s ra ti c

90 ngi trong s c mt thanh nin 16 tui sau ny s l v T o tin khi:

thy ging Anr Ph Yn. Cuc ra ti ny c hnh trong bn ngy lin ngay

trong dinh quan Trn Th Trn Bin dinh, lc y l ng Ph tng Nguyn Phc

Vinh; v ngi ng t chc cuc l li chnh l b v quan Trn th, tc cng

chc Ngc Lin, trng n cha Si, ch rut cha Thng. B ny tng gio t

nm 1636, c ra ti ngay ti Ph Yn, ly tn thnh l Maria Maalna cng

nh b Minh c Vng Thi Phi, hn l do gng sng hoc nh hng ca b

Minh c vy. (Phm nh Khim : Ngi Chng Th Nht, tr. 58-68).

Ln th t gio s c L lu tr x Nam tng i lu hn c: t cui

thng ging 1642 n thng chn 1643. Chnh trong thi k ny, gio s thnh lp

on thy ging ng Trong theo kinh nghim ng Ngoi. Trong mi thy

ging u tin lm l khn ngy 31 thng 7 nm 1643, sau ny s c ba v t o:

Anr Ph Yn ni trn, Y-nha-x Qung Tr, cu quan Chnh Dinh, th lnh

cc thy ging, v Vinh Sn Qung Ngi cng 19 tui nh An R. Sau khi cha

c L tm ri x, mi thy chia nhau i khp ni thm ving bn o v ra

ti c 596 ngi.

13

Vi mt lng trung kin him c, gio s c L cn vt trng dng n

x Nam ln th nm, v l ln cht, vo u thng ba 1644. y l giai on leo

ni S ca nh truyn gio. Trong khi on tng c cm tnh ca cha

Thng hn mi khi v nng lui ti nh cc quan i thn tho lun v tn

gio, th bng nhin do mt lnh ca Tng Th, mt dm hu phn phc v ght

o, ng Ngh B Qung Nam cho n vy nh Cha c L Hi An, bt

thy ging An R Ph Yn iu n Dinh trn Thanh Chim (Dinh Chim). Ni

ngy hm sau, 26 thng 7 nm 1644, An r Ph Yn anh dng mu xng t

c tin: l Ngi chng th nht ca Cha Gisu x Nam, v cng ng

k l tin khi t o ca ton quc. i sng nhn c, ci cht anh hng v cc

php l ly lng ca ngi t Vit Nam qua u Chu chn ng d lun thi

y v cn gy nh hng cho bao th h v sau (Xin xem cun Ngi Chng Th

nht (Tinh Vit 1959).

Hai thng sau, n lt chnh gio s c L b cha Thng ghp n t

hnh, sau i ra n trc xut, lm cho gio s va tic phc t o, va bun v s

bit ly.

Ngi ri x Nam ngy 3 thng 7 nm 1645, nhng lng v tr lc no

cng c x Nam cng nh x Bc. Tnh c nm thi k, ngi ch ng

Trong khng qu nm nm by thng, nhng em n cho Gio Hi ny,

nhng tin trin quan trng cng c nn tng ca Gio Hi bng t chc thy

ging, v nht l bng mu cc v t o u tin.

(V). S GI CA GIO HI VIT NAM TI U CHU.

Ri Vit Nam ngy 3 thng 7 nm 1645, hai mi ngy sau, gio s c L

ti o Mn. B trn Dng Tn ti y thy khng th ngi tr li ng trong

c v lm nh th l khiu khch nh cm quyn , lin quyt nh c ngi

i u chu tm s gip v ng thing ling v thc t. Trong khi sa

son v ch ngy ln ng, Cha c L dy ting Vit cho hai cha khc c

nhim v n th ngi ng trong: cha Metello Saccano v cha Carlos della

Rocca, u l ngi .

Ngy 20 thng 12 nm 1645, hai cha ny p tu i x Nam th gio s c

L p tu i u Chu vi s mng r rt:

- Tu trnh c Thnh Cha nhu cu cn thit ca gio hu Vit Nam cn c

Gim Mc;

- By t cho cc vua cha cng gio bit s thiu thn cc ca cc cha

cc x truyn gio tt p y;

- Trnh by cng cha B trn C nhng hy vng ln lao v vic lm cho cc

dn tc tr li cng Cha, nu c s ngi truyn gio rao ging Phc m.

14

Cha c L nh em mt ngi Trung Hoa, mt ngi x Bc v mt

ngi x Nam i u Chu vi ngi gii thiu ba Gio Hi mi , song v

c kin B trn, ngi ch em theo mt ngi Trung Hoa. Nhng mt s gi

v hnh ca Gio Hi Vit Nam, v t o An R Ph Yn, i theo Cha c

L, v ng gi vai tr then cht trong cng cuc ln ny, nh sau y chng

ti s ni r.

Sau 25 ngy vt bin trong mt on gm tm chic tu ln ca ngi B

o Nha, cha c L n Malacca (Nam Dng qun o) ngy 14 thng Ging

nm 1646, chnh l ngy ngi Ha Lan k nim cuc chim ot o ny c

su nm. Cha c L nh li 23 nm trc, khi i qua y, chng kin bao

nhiu cng cuc cng gio do ngi B o Nha gy dng m nay ch cn ng

tro tn di nh hng bi cng gio ca ngi Ha Lan, gio s phi au lng

lm.

Tun theo li dn ca B Trn, ngi ri on tu B o Nha, nh p tu

Ha Lan v u Chu cho mau chng hn, v l tu B o Nha thng gh

li Goa (n ) rt lu. Sau 40 ngy ch i v hiu, ngi lin i Djakarta (th

Nam Dng) hy vng y c nhiu chuyn tu i u Chu hn.

Khng ng v lng st sng, v Tng li b nh cm quyn y bt

giam cc kh lun trong ba thng, ch v khi n ni, v trong thi gian ch i

(nm thng) ngi truyn b c tin Cng Gio gia nhng ngi Ha Lan th

phn. c gii phng, gio s i Bantan (o Java) nh nh tu Anh Ct Li v

u Chu song ngi b t chi t cng v vn chia r tn gio. Ngy 25 thng

10 nm 1646, cha c L ri Java trn mt chic tu B o Nha i Macassar,

trong qun o Clbes. Sau nm thng i y, ln ny ngi c mt tu

Anh Ct Li nhn ch v u Chu. ()

Ra i u thng ba 1648, gio s c L nhp bn vi on l hnh qua

Chiras v Ispahan, u l c Ba t; Tauris, c x Mdie nay l Azerbaidjan

b Nga S chim c; Irvan, th ph X Armnie Thng, di chn mt ngn ni

cao cht vt v ngi ta ni xa kia tu ng Noe u trn sau k i hng

thy, nay cng b Nga S thn tnh. Sau , gio s qua x Armnie H v x

Anatolie l t ca ngi Th Nh K. n Hi Cng Smyrne ngy 17 thng ba

nm 1649, gio s p tu bun ca ngi , vt a Trung Hi, qua o Sicile,

sau cng v n La M hai ngy trc l thnh Phr v Phaol tng , 27 thng

6 nm 1549. Cuc hnh trnh m ngy nay ta c th thc hin trong 20 ting ng

h bng phi c phn lc y tin nghi, gio s c L phi ko di trong ba

nm su thng, trong 12 thng i b, vt bao him nguy v cc nhc v tng

lai Cng Gio Vit Nam.

V ti Th Gio Hi, Cha c L lo thi hnh ngay s mng ca ngi.

Ngi yt kin Gio Hong Innocent X nhiu ln v hng ngy n g

15

ca cc c Hng Y nh li ngi ni tng tnh v cc Gio hi mi

kia ang gi tay ra v hi ng ln thin ng. (A. R., Voy. Et Miss., tr. 435)

Ngi hai bn iu trn, mt ln cc c Hng Y B truyn gio,

ngy 2 thng 8 nm 1650, v mt ln chnh c Gio Hong ngy 6 thng 3 nm

1651. Trong c hai ti liu , ngi trnh by i khi: Hai min ng Trong v

ng Ngoi nc Vit Nam l mt Gio hi c n 300.000 gio hu v mi

nm tng thm t nht 15.000 linh hn, ri rc trn mt din tch bng c nc ,

vy m cha mt gio hu no c chu php Thm sc v rt nhiu ngi cht

khng c chu php B tch sau ht, vy li cn b bch hi, v c by

ngi t v o. gip mt Gio Hi nh vy, ng l phi cn gi i t 300

n 400 linh mc mi , nhng trong thc t khng th no thc hin c mt

chng trnh nh vy, y l cha ni n s kh khn v phng din chnh tr

cc x truyn gio. Kt lun, gio s ngh thit lp ngay hng gio s bn quc,

v mun vy, cn phi c cc v Gim Mc sang phong chc cho cc linh mc

bn quc chn trong s cc thy ging.

Lc y vic truyn gio cc x Vin ng cn ty thuc s bo tr

(Patronat) ca vua nc B o Nha, m ch bo tr ny n lc t ra c

nhiu tr ngi cho s tin trin ca vic truyn gio. V vy gio s c L

ngh mt gii php c bit: Cc v gim mc s do Ta Thnh c thng sang

Vin ng khng phi qua Kinh B o Nha nh trc v s mang tc hiu

c bit l i din Tng Ta (Vicaire Apostolique) ti cc dn ngoi (in

partibus infidelium), ch khng phi l gim mc chnh ta (Evques

rsidentiels).

Sau khi tho lun nhiu ln, ngy 1 thng 8 nm 1651, cc Hng Y ngh

ln c Gio Hong c sang ng Dng mt v Thng Ph Gio Ch

(Patriarche) hai hoc ba v Tng Gim Mc v 12 Gim mc u c tc hiu in

partibus infidelium. ngh y b tr v nghin cu li.

Ba nm qua, m kt qu cha t, gio s c L ri La M i Ba L

(11/09/1952) vn ng cho cng cuc truyn gio v la chn ngi c th

sung chc Gim mc Vit Nam. Ti y, gio s lm quen vi nhm Les Bons

Amis y tinh thn truyn gio, nhit lit hng ng chng trnh ca ngi,

nht l cha Franois Pallu, sau ny s l mt trong hai v Gim Mc u tin

Vit Nam v cng l ngi sng lp Hi Truyn Gio Ngoi quc ti Ba L.

Nhiu bc th gi cng hng ng bng cch quyn cng tin bc. Sau cng,

chnh i Hi hng Gio Phm Php hai ln gi tnh nguyn ln c Gio

Hong, xin c cc Gim Mc sang coi sc Gio Hi Vit Nam. Bn thnh nguyn

th hai ngy 29 thng 9 nm 1653 c c ch k ca b Thnh i- danh Vinh

Sn Phaol, m nm 1690 cng l nm k nim tam bch chu nin hy-nht.

16

n y cuc vn ng ca Cha c L sp t ti thnh cng, th cng l

lc m ngi hc s phi m xa n vai tr v hnh nhng c tnh cch quyt

nh ca v s gi Vit Nam: thy ging Anr Ph Yn t o.

Lc ri ng Trong ln cht, gio s c L mang theo bn mnh mt ngun

an i duy nht: th cp ca v T o tin khi Vit Nam, ngi con thing ling

t nay tr nn v th bo h ca ngi theo chnh li ngi ni. Tu i n

ngang o Hi Nam th gp phong ba d di, tng cht khng t cu. Gio s

cm u ca v t o ln, bo mi ngi qu xung cu nguyn. Cha c ht

kinh cu c M, th tc khc bo t dng li, mi ngi la ln Php l! Php

l!. V gio s ti o Mn bnh an. n khi c c i La M, ngi quyt

nh em th cp v T o Vit Nam v tn Gio chng c tin ca dn

Vit. Khi n bin Nam dng (25 thng 2 nm 1646) tu ca gio s ng

ngm, v mt ming ln. Chnh lc y, th cp ca v T o li c a ln

cho mi ngi cu nguyn. V c Cha Tri lm mt php l ly lng khc

n hin danh Ti t Cha v cu Gio s c L: t ng v v tu, v tt

c hnh khch c bnh an v s!

Chng nhng bao nhiu cng cuc vn ng ca Cha c L v sau u ty

thuc n cu t y, m chnh v T o An R cn lm nhiu php l khc

gia Kinh nh sng, (1653) gy nn mt tro lu thin cm nng nhit Ba

L i vi cng cuc truyn gio Vit Nam, v nh vy l trc tip gip vo s

thnh cng ca s mng cha c L. Tt c cc s vic ny u c gio s c

L ghi chp cn k nhiu ln trong cc tc phm ca ngi.

(VI). THY T CC TC PHM SCH QUC NG .

Ngoi s nghip truyn gio, Cha c L cn thc hin mt s nghip vn

ha cc k quan trng trong s tin ha ca x hi Vit Nam.

Nguyn trc kia, ngi Vit Nam ch dng ch Hn hoc ch Nm lm

phng tin din t v truyn b t tng. Hai li ch ny u rt kh hc, kh

nh, nn s ph bin c phn hn ch. Khi cc gio s u Chu ti ging o, cc

ngi sng ch ra mt li vit ting Vit theo mu t La M, thot u ch c cho

d nh bi hc Vit Ng. n lt cha c L, ngi lm cho li phin m

hon ho hn, bt u dng li ch son sch, v n khi v La M,

nh n qun ca Ta Thnh c ring li ch mi n hnh cc sch . Nh

vy, ngi l v c cng nht trong vic thnh lp ch Quc ng v chnh l

thy t cc sch Quc ng vy.

Nhng tc phm cn bn l:

1) Cun gio l La tinh v Quc ng i chiu, nhan : Cathechismus pro

iis qui volunt suscipere Baptismum in octo dies divisus Php ging tm ngy

17

cho k mun (mun) chu php ra ti m beo (vo) o thnh c Cha bli

(Tri, li). Cun ny, gio s bt u son t lc ging o ng Ngoi, v khi

cn l bn tho, c dng vo vic truyn gio ng Ngoi cng nh ng

Trong, nht l hun luyn cc thy ging, sau c n hnh ti La M nm

1651. Sch ny c dch ra ting Xim v mi y c Cha Chappoulie

dch ra ting Php in trn vn trong b Rome et les Missions dIndochine au

XVII sicle Paris, 1943.

2) Cun t in Vit B La, nhan : Dictionarium Annamiticum Lusitanum

et Latinum, in ti La M cng nm 1651, dy gn 5 trang. son sch ny,

tc gi nh s cng tc ca ngi Vit Nam, nht l cc thy ging, gip

ngi hc ting trong gn 12 nm hot ng ng Ngoi, v c cc nh truyn

gio khc, nht l gio s Francesco de Pina, D ng Tn. Tc gi cng li dng

bn tho cun t v Vit B (Annamiticum - Lusitanum) ca Gaspard de Amaral,

v cun B Vit (Lusitanum Annamiticum) ca Antonio Barbosa, c hai u l

gio s D ng Tn, n ging o mt ti k ng Ngoi sau cha c L v

t trn nm 1646 1647.

3) Cun vn phm Vit Nam nhan Linguae Annamiticae seu Tunchinensis

brevis declaratio. Cun ny ng chung mt tp vi cun t in trn, song thc

l mt vn phm ring bit, chia lm tm chng nh s trang ring khng ty

thuc vo cun T in. Chnh gio s c L cng k l mt cun sch ring

(A. R. Voyages et Missions, tr. 89).

C ba cun sch k trn tht l nhng ti liu v gi chng nhng v

cng hin cho ch quc ng mt hnh thc xc nh v mt a v vng chc, n

c n l vin u tin ca ng hc, vn hc v truyn gio hc Vit Nam.

Ngoi ra, trong thi k u Chu, gio s c L cn cho n hnh nhiu

tc phm ngy nay tr nn nhng s liu qu gi cho Vit Nam v c cc

phng din lch s, a d, tn gio, phong tc Quan trng nht l cun lch

s x Bc K bng ting (1650), ting Php (1651) v ting La tinh (1652); v

cun Hnh trnh v Truyn Gio bng ting Php (1653) sau c dch ra

ting c (1858) v.v Ngoi ra gio s c n tng thut y v cuc t o

ca Thy ging An R trong mt cun sch ting (1652) sau li vit ra ting

Php (1653).

(VII) NHNG NM CUI I

Tui lc tun, thng tnh l tui ngh ngi, hu dng, ngi ta tm v qu

hng vui th in vin. Gio s c L, tri li, gia 61 tui, li ri qu hng ra

18

i mt ln na, vi s mng lnh o mt c s truyn gio ca Dng Tn mt

x hon ton xa l: nc Ba T.

()

Lc cuc i x bng, ngi c vui mng thy nhng cuc vn ng nhit

thnh ca mnh my nm trc c hon ton thc hin. Ngy 29 thng 7

nm1658, c Gio hong Alexandre VII k sc b nhim hai v Gim mc

gi sang Vit Nam. Nm sau li c o sc ngy 9 thng 9 thnh lp v qui nh

ranh gii hai a phn cng gio u tin Vit Nam: ng Trong v ng Ngoi.

Trong mt bc th ngy 3 thng 6 nm 1659, gio s c L biu l s hoan

h v kt qu tt p y.

() Theo chng c ca ngi ng thi, gio s c L t trn, nhng ngi

Hi Gio tuy khng cng tn ngng, nhng h coi ngi nh mt ng thnh,

mt ngi thng tr, v h x nhau i theo quan ti ca ngi, lm thnh mt

m tang him c kinh x Ngn l mt m ny. Anh em trong Dng cng

tn knh ngi nh bc ng knh v ngi thc hnh mi nhn c v lp cng

nghip v vn (Mnologe : Alexandre de Rhodes).

PHM NH KHIM [21

]

II- CHNG HAI: PHN TCH CC TC PHM CH QUC NG

CA ALEXANDRE DE RHODES [22

]

A - T in Vit-B-La, Ng php ting Vit.

B- Php Ging Tm Ngy, ch Quc ng c in ch v th nghim trong

phm vi sng tc.

C- Mt nn vn hc cng gio bng ch Quc ng chnh thc bt u vi

gio s Alexandre de Rhodes : Mt s t in v bi vit trong Vn Hc Nh o.

Phn tch cc tc phm ch quc ng ca Alexandre de Rhodes

Trc khi nhn nh phn ng gp ca gio s Alexandre de Rhodes trong

cng cuc sng ch ch quc ng v hnh thnh ngn ng Cng gio, chng ta

hy ln lt gii thiu ba tc phm ch quc ng ca gio s l T in Vit-B-

La, Vn Phm Vit Ng v Php Ging Tm Ngy.

[

21] Xin xem: Nguyn Khc Xuyn Phm nh Khim, ti bn trn cun PHP GING TM NGY, ca

ALEXANDRE DE RHODES, Tinh Vit Vn on (nm 1961), t trang XIV XXVI

[22

] V Long T, Lch s vn hc Cng Gio Vit Nam" , cun 1, ca, nxb T Duy, Si Gn 1965, tr.222-258..

19

A - T in Vit-B-La, Ng php ting Vit.

1.- T in Vit-B-La

Cun ny in ti Rma ngy 5 thng 2 nm 1651 do Thnh b Truyn gio

xut bn vi tn sch: Dictionarum Annamiticum Lusitanum et Latinum.

Trong bi ta bng ting La tinh, tc gi cho chng ta bit v qu trnh son

tho v xut bn cun t in ny.

Theo tc gi, mc ch xut bn cun t in l gip ch cho cng cuc

truyn gio. V s quan trng ca ting Vit, tc gi vit: Ting Vit Nam l th

ting khng nhng cho hai x khc rng ln l x ng Ngoi v x ng

Trong, thm vo ta cn phi k n x Cau Bng l mt x cng ang thun

ting Annam, m cn chung cho nhiu x ln cn, Ciampa, Laorum v Siam[23

].

Tc gi cn cho bit hc ting Vit vi nhng ngi bn x trong thi gian 12

nm ng Trong v ng Ngoi nht l vi cc gio s khc nh gio s

Francesco de Pina. Tc gi li dng cun t in Vit B ca Gaspar dAmaral

v cun t in B Vit ca Antonio de Barbosa v chua thm ting la tinh[24

].

Cun t in ny dy gn 500 trang, mi trang chia lm hai ct, nh s theo

ct ch khng theo trang.

Tc gi su tp nhng ting n v thnh ng thng dng.

Chng hn nh ting c, tc gi ln lt a ra ting ng ngha d v cc

thnh ng: c tm (l d = lng d) i c (d lm), chi c, hay c, c nghip.

V ting n, tc gi ln lt a ra cc thnh ng: n cm, n mng, n tt,

n my, n mt, n via, n tp, n chay, n chay c, n king, n li, n tin, n

gy, n ch, n l, n li, ca tu n, gy n mc, bum n ru, bum n gi, n

nn ti, n trm, n cp, ca n g.

Tc gi cn nh ngha theo nhn nh ca ngi ng thi. Chng hn

nh ting B lo l mt b ng knh, b gi l ngi n b c tui, b sang l

mt v cung phi ca nh vua qu c. (Theo Thanh Lng, sd, trang 22).

[23

] Theo bn dch ca Thanh Lng, Biu nht lm vn hc cn i, tp sd, trang. Cau Bang = Cao bng, by

gi thuc v nh Mc, Ciampa = Chim Thnh, Laorum = Lo, Siam = Thi Lan.

[24

] Xem chng VI, tiu mc Gaspar dAmaral v Antonio Barbosa.

20

Cun t in Vit-B-La ca gio s Alexandre de Rhodes khng nhng l

ha thn ca cc t in ca Gaspar dAmaral v Antonio Barbosa, m cn l ti

liu chc chn v hnh thc ch quc ng. Nh cng trnh san nh v dch ngha

ca Alaxandre de Rhodes m chng ta c ti liu tm hiu s tin ha ca ngn

ng vn t Vit Nam.

2) Vn Phm Vit Ng

Nh trn ni, y l mt tc phm ring bit bng ting La tinh ng

chung vo vi cun t in Vit-B-La v mang ta : Linguae annamticae seu

Tunkinensis Brevis Declaratio (Tiu lc v ting Vit hay ting ng Kinh).

M u tc gi ni chung v nhng c tnh cn bn ca ting Vit. Theo tc

gi, ting Vit cng nh ting Tu, ting Nht khng c ging loi, t ng khng

bin th nh cc th ting Ty phng. ch nh thi gian cho ng t, c

nhng ting thm vo ng t. Cc du ging ln xung l linh hn ca ting

Vit.

Tip theo l 8 chng bn v vn phm Vit ng.

Chng I: De littris et syllabis quibus haec linguae constat (Bn v ch

v vn cu to ni ting Vit).

Sau khi lun rng ch nm kh hc, c th c hn tm mi ngn ting khc

nhau nn kh m thng tho ht c, tc gi bn v cc mu t ch quc ng:

Ting Bc k c ht cc ch nh ting chng ta, ch tiu c ch z. Thc ra hc

khng c ch F ca chng ta m ch c ch ph hay ng hn ch ph Hy Lp.

Tuy vy chng ti c dng ch ph cho d dng hn v tin li hn, cn sao trnh

c s hiu ln ln. Ngoi ra, cn phi trn bn ch mi pht m my ting

ring bit m trong ting u Chu khng c. Bn ch l hai ch nguyn m

v v hay ch ph m b v [25

].

Tc gi ln lt gii thch cc nguyn m v ph m a, b, c, d, , e, f ng

hn l ph) g, h, i, k, l, m, n, o, , , p, q, r, s, t, u, , x.

Chng II: De accentubus et aliis signis in vocalibus (Bn v m thanh v

cc du ca nguyn m).

Tc gi cho rng linh hn ca ting Vit ta cc du ln xung v su du

ln xung trong ting ta nh su du trong nhc l u Chu.

[25

] Thanh Lng trch dch, sd, trang 24. V cc im ny, xin xem thm chng VIII, tiu mc 1 sau y.

21

Tc gi c tiu xo a ra ting Vit tng ng vi nt nhc chng

minh lp lun: d (pedica) r (radix), mi (nomen cojusdam familiae) pha

(miscere) s (cathalogus) l (folium). ()

Chng III: De Mominibus (bn v danh t)

Tc gi chia lm hai hot danh t: mt loi thun ty l danh t, khng th

tr nn li ting khc c nh: Tri, t, Ngi, mt loi va c th l danh t,

va c th l ng t, ty phn s ca n trong cu, nh cho va l ci cho,

va l cng vic cho.

Bn v s t nhiu ca danh t, tc gi nu ra ba cch ch s nhiu:

Cch th nht l thm trc danh t nhng ting nh: Nhng, m, chng.

Cch th hai l thm nhng ting tng hp nh con (qun), cc, mi, nheo

(nhiu), mum (mun) ht.

Cch th ba l dng nhng ting ch ging ch loi nh: Mung (mung)

chim, cy ci, hoa qu.

Chng IV: De Pronominibus (Bn v i t)

Tc gi xc nhn tnh cch phong ph v phin phc ca cc i t Vit

Nam v gii thch tng i t.

Chng V: De adjectibus (Bn v trng t)

Chng VI: De verbis (Bn v ng t).

Chng VII: De reliquis orationis partibus indeclinabilibus (Bn v

nhng loi ting khng c dng)

Chng VIII: De praecepta quaedam ad syntaxim pertinentia (Bn v

nguyn tc lin quan n c php).

Tc gi nu tm nguyn tc:

Nguyn tc 1: Ch t phi i trc phi i trc ng t, nu khng, ch t

khng cn l ch t na. Th d:

My ci

Ci my

22

Nguyn tc 2: Danh t no i theo ng t th l tc t ca ng t y. Th

d:

Ti mn Cha.

Cha mn ti.

Nguyn tc 3: Ting ch ng phi t trc ting trng t gip ngha cho

n. Th d:

Cha c, thng nh.

Nguyn tc ny cng c trng hp ngoi l. Th d:

C lo (c lng), c gan.

Nguyn tc 4: Hai danh t t lin nhau th danh t th hai l tc t cho

danh t th nht: Th d:

Cha nh.

Nh Cha.

Nguyn tc 5: Trng t thng c ngha mt ng t v th thng khng

cn phi dng n ng t, nht l khi trc trng t cn c mt ting ch nh r

rng. Th d:

Ni ny cao

Thng y lnh.

o ny c.

Mli Cha tht.

Nguyn tc 6: Ting Vit t dng lin t, b i th li ni tr nn vn hoa

hn. Th d nh cu: k c o th thc sm ac (c) kinh, ln ht, i xem l,

th ca cho k kh, lm phc

Nguyn tc 7: Phi lp li ng t trc tng ng t mt. Th d:

Ti ly thy, ti bi lng m n, ti nhac (nhc), ti xin xng ti, ti

xin chu mnh Cha.

Nguyn tc 8: C nhng ting Vit c v sang trng i cc kh c th dch

ra bng mt ting ngoi ng, chng hn ting th va ch nguyn nhn (c

mun (mun) th lm), va ch tnh cch i lp (c k th lnh, c k th d)

(Theo Thanh Lng, sd, trang 55-56 ).

Cun Vn phm Vit ng l mt ti liu v h thng phin m Vit ng phi

thai v chng t tc gi hiu r t im m thanh v c php ca ting Vit.

23

B- Php Ging Tm Ngy, ch Quc ng c in ch v th nghim

trong phm vi sng tc.

Php ging tm ngy

Tc phm ny do Thnh b Truyn gio n hnh ti nh in ca Thnh b ti

Rma nm 1651 nhan l: Cathechismus pro illo qui volunt sulcipere baptisnum

in octo dies divisus. Php ging tm ngy cho k mun chu php ra ti m bao

o thnh c Cha Bli.

Sch dy 324 trang kh 17 x 23 in bng hai th ting song song, bn tri l

La ng, bn phi l Vit ng. tin vic so snh, tc gi ghi mu t theo th t

t a n z trc mi cu La-ng v Vit-ng tng ng.

Theo hin tnh nghin cu, chng ta khng bit n bn u tin gm bao

nhiu cun cng nh khng r sch c c ti bn hay khng. C iu chc

chn l cun php ging tm ngy c sao chp rt nhiu hoc bng ch quc

ng hoc bng ch nm, v c phin dch ra ting Thi Lan v ting Php.

Chng ta khng r sch c son tho nm no, ch bit rng nm 1649 khi

v n Rma, tc gi d liu xut bn cun Php ging tm ngy, cun T

in Vit-B-La v Vn phm Vit ng. Nguyn Khc Xuyn c on rng cun

Php ging tm ngy c bin son hay khi tho t nhng nm 1627 -

1629 (Nguyn Khc Xuyn, Gio s A-lch-sn c-l vi ch quc-ng bd,

trang 97). iu c th tin c l sch ny c son tho trong kinh nghim

truyn gio, sao chp tay bng ch quc ng hay ch nm thng dng trong

cc gio on, sau ny c tc gi tng b trc khi n hnh nm 1651.

Theo s nghin cu ca Andr Marillier, bn vn La ng ca cun Php

ging tm ngy khng phi l qu n gin s lc, cng khng phi l theo c

php c in: nhiu lc ch l phin dch thng t cu vn Vit ng (Xem ti bn

ca Tinh-Vit xb. Si-g n, 1961. Chng ta hy lu n li chnh t ng thi,

c bit v li vit hoa cc v cc nhn nh). Cng nh tc gi thm phn ch

gii La ng trong cun T in theo lnh ca cc c Hng Y, tc gi ph

thm thoi La-ng cun Php ging tm ngy gip ch cho cc tha sai.

Sch chia lm tm ngy nh nhan ni r, mi ngy l mt chng,

khng ghi i mc v tiu mc. Trong khi sao lc ti bn, Andre Marillier c

da vo nguyn tc t i mc v tiu mc (Xem ti bn ca Tinh Vit, xb.

Si-g n, 1961. Chng ta hy lu n li chnh t ng thi, c bit v li vit

24

hoa cc v ca nhn-danh) gip ta thy r b cc ton sch v ton chng nh

sau:

Ngy th nht: o thnh c Cha Tri

- i ny, i sau

- Tri v c Cha Tri

- Ba ng b trn

- Ba ng thng pht

- o Cha khng phi o Pha lang

Ngy th hai: c Cha tri

- c Cha tri l ci r u

- ch khng phi loi ngi

- cng khng phi mt th cht no

- Ci r u l ng th no?

- Ba loi nh bc thang

- Php tc v cng

- Tnh v cng

- Hng sng v cng

- Lng lnh v cng

- Cng bng v cng

- Ta phi i li th no vi nhng s trn lnh ca Cha.

Ngy th ba: c th c

- Ngy th nht: chn ng Thin thn

- Lucifer v c thnh Michael

- Nm ngy sau

- Loi ngi: ng Adam

- B Eva

- Ngy th by

- Trong vn vui v

- T tng phm ti.

Ngy th t: Nhng o vy

- Con chu ng Adam

- ng Noe v lt c

25

- Thp Babel

- Nc i minh phn ra nhiu o vy

- o bt: gio ngoi v gio trong

- o Lo

- o Nho: Vic th ng Khng

- Nhng s di tr ca Thch ca v linh hn ta

- Nhng iu lm li trong vic th cng cha m

- Linh hn ta chng hay cht

Ngy th nm: Mt c Cha Tri Ba Ngic Cha tri ra i cu th.

- Sng siu nhim [26

]

- Mt c Cha Tri ba ngi

- c Cha Tri ra i cu th

- c b Maria ng thn

- Thin thn truyn tin

- c M Cha Tri

- c M ving b thnh Elisabeth

- ng thnh Joseph nh bn mnh

- c Cha Jesus sinh Bethlem

- c M vn cn ng thn

- K chn chin n th ly.

- Ba vua dng cng ca l.

- Ly nh tng c M v c Cha Con.

Ngy th su: Thy thuc c

- Cha Jesu ti Nazareth

- Cha Jesu ging o gratia.

- Cha Jesu lm nhiu php l

- Php l u ht Cana

- Php l bt c

- Cha Jesu lm cho bnh ra nhiu

- Ngi n b tt huyt

- Con gi ng cu ng nh thnh.

[26

] Andr Marillier vit l xiu nhim.

26

- Con trai b ga

- Cha Jesu b mnh l c Cha Tri

- Ngi Seribae v Pharisaei ghen ght cha Jesu

- Ngi au nng n ngy th by

- Ngi lit chn tay

- Ngi ti mt t tha mi sinh

- Cha Jesu bin hnh

- ng Lazaro sng li

- Ngi Iudaeo lo toan git Cha Jesu

Ngy th by: con chin lnh v ch si d

- Thng Juda np Cha Jesu cho oan gia

- Qun d n bt Cha Jesu

- n thy c Caipha

- Trc quan ta Pontio Pilato

- Ln ni Calvaria

- Cha Jesu b ng anh

- Cha Jesu linh hn ra khi xc

- Trc nh Cha Jesu b ng anh

- Ving a ngc limbo

- Cha Jesu trong m

- Cha Jesu sng li

- Hin ra cng y t

- Cha Jesu ln tri

- Cha Spirito Sancto hin xung

- Dn Jerusalem tan hoang

Ngy th tm: Mi bc thang ln thin ng

- Phn xt chung

- Nhng du hin bo trc

- Mi ngi u sng li

- Cha Jesu li xung th phn xt

- Ln thin ng hay xung a ngc

- Mi iu rn

- Li rn th nht

27

- Li rn th hai

- Li rn th ba

- Li rn th t

- Li rn th nm

- Li rn th su

- Li rn th by

- Li rn th tm

- Li rn th chn v th mi

- Dn mnh chu php ra ti

- Nhng iu tr ngi.

Qua s phn tch trn y, chng ta thy b cc ca cun Php ging tm

ngy rt cht ch, ni dung ct trnh by gio l trong mu sc minh gio, thch

hp vi vn ha v x hi Vit Nam trong tin bn th k XVII.

* *

*

Vi ba tc phm ny, ch quc ng c in ch v th nghim trong

phm vi sng tc. Mt nn vn hc cng gio bng ch quc ng chnh thc

bt u vi gio s Alexandre de Rhodes [27

].

C- Mt nn vn hc cng gio bng ch Quc ng chnh thc bt u vi

gio s Alexandre de Rhodes : a v va gio s Alexandre de Rhodes trong

vn hc. Chng ti xin chia ra 2 tiu mc chnh :

I/. GIO S ALEXANDRE DE RHODES V CNG TRNH HON

THNH CH QUC NG[28

].

Khi gio s Alexandre de Rhodes, n Vit Nam nm 1625 cng vic la m

ha ch vit quc ng bt u[29

] nh nh hng ca cc cng trnh la-m-

ha Nht ng v phin m Hoa ng[30

].

[

27] L cng dn c Gio Hong nh ni phn tiu s gio s Alexandre de Rhodes hot ng v s

mng truyn b Phc m. Cng trnh vn hc ca gio s d to tt n u cng l ph thuc snh vi s

nghip thnh lp Gio Hi Vit Nam m gio s tch cc gp phn xy dng. Trong nhn nh ny, ti

xin ng vi Phm nh Khim khi tc gi ny ch trch lun iu sai lm ca s gia Iaboulet: Le pre

Alexandre de Rhodes Introduisit le Christianisme et la France au Vit Nam (Gio s c L em o Thin

Cha v nc Php vo Vit Nam), La geste franaise en Indochine, Tome I, trang 9. Xem ch thch 3,

trang 204 2 5 trong sch Ngi chng th nht ca Phm nh Khim, Tinh Vit, xb, Si gn, 1959.

[28

] V Long T, Lch s vn hc Cng Gio Vit Nam" , cun 1, ca, nxb T Duy, Si Gn 1965, trang 238-

249.

28

Hon cnh khch quan thc y gio s Alexandre de Rhodes theo di phong

tro, v nh kh nng c bit v ngn ng, gio s hon thnh vic sng ch

ch quc ng mt cch tt p.

1- Kh nng a ng

Nh trnh by trong phn tiu s [31

], lc t chn ln t n , gio s

Alexandre de Rhodes thng tho ba ngn ng c v ba sinh ng thng dng,

ba ngn ng c l ting Do Thi, ting Hy Lp, ting La Tinh. Ba sinh ng thng

dng l ting Php, ting l ting ni trong th Gio hi Rma, ting B l

ting ph thng trong quc o Nha.

Va n Goa, gio s bt u hc ting bn x, v ch trong ba thng gio s

c th giao thip v ging dy bng ting canarin (Xem Alexandre de Rhodes,

Divers voyages et MissionsLille 1854).

n o Mn, gio s bt u tip xc vi ch Hn v bt u hc ch Nht

v gio s c ch nh n truyn gio Nht Bn. Theo Nguyn Khc Xuyn

(Nguyn Khc Xuyn, Gio s A-lch-sn c L vi ch quc ng, bd, trang

94) mc d gio s c l khng vit c Hn t, song ngi c th tm ni c

ting Trung Hoa (v c l c ting Nht). Tt mt li, trong cun Vn phm,

ngi c ln so snh cc m vn Nht ng.

Nhng Cha Quan Phng li a gio s Alexandre de Rhodes n ng

Trong v gio s c dp hc hi Vit ng. Gio s th nhn: Va ti min Nam

v nghe ngi bn x ni vi nhau, nht l ph n, th ti tng nh c nghe

chim lu lo ht, ng thi ti tng khng bao gi c th hc c th ting

[32

]. Nhng ch l cm tng u tin. Sau su thng hc hi nh mt

thanh nin Vit Nam v nht l nh gio s Francesco de Pina, gio s c th

giao thip, ging dy bng ting Vit.

Sai hai nm ng Trong, gio s li c phi ra ng Ngoi nn Gio s

c c hi so snh cch pht m hai min. T nm 1630 n 1640, gio s lm

gio s thn hc o Mn. y l thi gian thun tin cho gio s nghin cu

thm v ch quc ng. Chng ta c th phng on rng khi tr li ng Trong

nm 1649 thay th gio s Buzomi, gio s Alexandre de Rhodes khi tho

[29] V Long T, Lch s cng gio Vit Nam, cun 1, xin xem phn th nht, chng VI [30] V Long T, Lch s cng gio Vit Nam, cun 1, xin xem phn th nht, chng IV [31] V Long T, Lch s cng gio Vit Nam, cun 1, xin xem phn Tiu s, chng VII [

32] Alexandre de Rhodes, T in Vit-La-B, ct 801. Nguyn Khc Xuyn trch dch trong Tc-phm quc-

ng u tin: Php ging tm ngy, trang LI

29

cc tc phm ch quc ng. Tic rng chng ta cha tm ra ti liu hiu bit v

bo tho hay tin thn ca cc tc phm in nm 1651.

2) H thng mu t phin m

Qua ba tc phm ch quc ng ca gio s Alexandre de Rhodes, chng ta

mt h thng mu t, phin m gn nh l hon ton, khng khc h thng thng

dng hin nay bao nhiu.

a) V nguyn m, Alexandre de Rhodes dng nguyn m n, nguyn m

kp v nguyn m ba.

Nguyn m n: a e i o u .

Nguyn m kp: ai ay ao au u

eo u

ia i io i iu i

oa oe oi i

ua u ui uy u u a i u

Nguyn m ba: iai iay iy

iao iau iy

ieo iu

ioi ii ii

i

(iua) ia iu iu

Oai uay uy

uie uy

i ru.

Chng ta nhn thy trc Alexandre de Rhodes cha c nguyn m ba, v

vi Alexandre de Rhodes ch cn thiu nguyn m ba iua, nhng li tha nguyn

m ba i cn uy th vit ui (nguin = nguyn)

b) V ph m: gio s Alexandre de Rhodes dng nhng ph m n nh: b,

c, d, , g, h, k, l, m, n, q, r, s, t, x, v nhng ph m kp nh: bl, ch, gh, kh, ml,

ng, ngh, nh, ph, th, tl.

Chng ta nhn thy thiu ph m v v cc ph m kp bl, ml, tl ngy nay

khng cn thng dng na.

30

c) V du ch: Gio s Alexandre de Rhodes dng cc du trn ch I du

m (^), du ru nh cc ch , du () trn cc ch v ch trng b hn du hai chm trn ch i.

d) V du ging: gio s Alexandre de Rhodes dng cc du sc hi nng

ng huyn.

3.- i chiu ch quc ng theo gio s Alexandre de Rhodes vi ch

quc ng ngy nay.

i chiu vi ch quc ng ngy nay, ch quc ng theo gio s Alexandre

de Rhodes c mt s im d bit

a) Theo php ging tm ngy.

- khng dng ng ch, khi khng cn li xut hin (nh hc thay v hc,

nhc thay v nhc) khi ng dng li vit l a (nh bng thay v bng, mt

hay v mt).

- (c du nga nh ) thng dng trc nguyn m nh a hoc u (nh

on th vit l n, a ngc th vit l a ngc).

- thng dng thay cho (nh ly th vit l ly, t th bt l t).

- thng thay cho (nh mun th vit l mun, nhng th vit l

nhng)

- du (tilde) dng thay cho ng cui mt ch (nh cng th vit l c,

ng th vit l : tuy nhin c nhiu ch vn vit vi ng nh chng, chng).

- ao thng thay cho o (trong a thay cho ong, lng th vit l la, ng th

vit l , song th vit l sa).

- ou thng thay cho trong o thay cho ng (nh sng th vit l s, ng

th vit l , khng th vit l kho).

- Ch Bta Hy Lp (tm ghi l bv theo Hong Xun Hn) dng thay cho v

(nh vua th vit l bvua, vo th vit bvao, vui v th vit l bvui bv).

- C nhiu khi thay cho q (nh qun th vit l cun, quyn th vit l cuyn;

tuy nhin ch q c lc vn ng nh ngy nay: quan, qu).

- Bl dng thay cho tr, gl hay l (nh bli thay v tri, gii, li; bli thay v

tri, li).

31

- ml thay v nh hoc l (nh mle thay v nh hay l; ml thay v nhn hay

ln).

- tl dng thay v tr (nh tlc thay v trc, tlu thay v tru).

- i dng thay v y (nh nguyn th vit nguin).

- Nhiu ting c phin m theo th m nh nht, nht th vit l nht;

nhn, nhn th vit l nhin; rt th vit l rt: gi, gi th vit l gi; nhiu th

vit l nhu; vng th vit l bvng.

b) Theo T in Vit-B-La:

- vn thng dng trong cun T din nh c th vit l c, mc th vit

l mc, sch th vit l sch. Nhng mt vi ni, cun t in phin m nh

ngy nay (nh ch ngc, t in ghi: hy coi ch ngc , v ch rc rc, hy

coi ch rc- rc).

- e khng cn dng na (ch e c ch nga nh ch ) (nh da ghi hy coi

dea, di ghi hy coi dei).

- o vn cn c duy tr nh (ch o c ch nga nh ch ) hoa, khoa

Tuy nhin c mt vi s thay i (nh v ch tc th ghi hy coi toc, ngc th

ghi hy coi ngoc).

- thng c thay th bng ch trong rt nhiu ch y thay y, y

thay y, y thay y

- c thay th bng nh rui = rui, nui = nui v tr cng

c thay th bng (nh phng = phng cng = cng, ci = cui).

- Du (tilde) vn cn thng dng. Tuy nhin ng thay th du tilde trong

nhiu ch nh v ch rng th ghi hy coi ch r, x th ghi hy coi ch xung.

- ao th vn dng tay cho o.

- ou vn dng thay cho .

- Ch Bta Hy Lp (tm ghi l bv theo Hong Xun Hn) c s thay i

(nh bvn = vn, = bvt = vt, bv = v) l nhng ch c ghi mc bta.

n mc v hoc u (trong cun t in thc ra khng ch v song ch u va l ch

u thay cho v, chng ta thy nhiu ch bt u bng ph m v).

32

- Nhiu ch c thay bng q nh qun = cun, quen = cuen, quin =

cuin, qun = cun, qun = cn).

- Bl vn cn dng nh bl (tr), bl (tr), blc blc (lc lc), blai (trai, glai,

lai), bli (tri, gii).

- Ml c thay th trong nhiu trng hp theo cch pht m ngy nay,

nh mlt = nht (lt), ml = l (nh) mlm = lm, mln = ln (nhn).

Tl vn c dng nhng tr xut hin. Gio s Alexandre de Rhodes

ch: Tla c ngi c l tra, ngha l i l thnh r v trong nhng ch tip sau

y cng u nh vy c [33

].

c) Theo Vn phm Vit ng:

- Ch v nh ngy nay cha c. Tc gi ni ngi Vit Nam c hai ch b v

gii thch nh sau: Mt ch ging nh ch b ca chng ta (tc ngi Ty

Phng) chng hn nh ba, tc con s 3, tuy vy n cng khng ging hn ch b

ca chng ta. Khi c ch khng c th ra phi ht kh vo cng ging nh

ngi mun c ch m, ri sau mi pht hn ra. Ch b th hai c hu ging nh

c ch bta Hy Lp chng hn nh khi c ting bao (vo). Thc ra n cng

khng ging hn ch v ca chng ta v khi c n khng nn ht mnh lm, m

ch cn m mi ra nh kiu c ca ngi Do Thi ch khng c bng rng

[34

].

- Ngoi ch l c nh ngy nay, Gio s Alexandre de Rhodes ghi nhn

ng Ngoi cn c ch l c mm, chen gia cc phc m khc nh bl (l =

tr); c mt min c b ra t, th d nh tl (tr); ngi ta cng cn dng l sau m,

th d ml (l), i khi dng l sau p, th d pln (ln) nhng cng c ni dng ln

thay v pln. Cn vic dng l sau t th rt thng dng, th d tla (tra), tle (tre)

[35

].

[33

] Alexandre de Rhodes T in Vit-B-La, ct 801 Nguyn Khc Xuyn trch dch trong Tc phm quc

ng u tin: Php ging tm ngy, trong LI

[34

] Alexandre de Rhodes, Vn phm Vit ng. Thanh Lng trch dch, Biu nht lm vn hc cn i tp 9

trang 25. Theo Thi Vn Kim, trong cuc Nam tin, ging ni ca ngi thay i rt nhiu theo vi

thi gian v khng gian. Trong khi tip xc vi dn Chm, dn Min, ngi Vit l b nh hng trong cch

pht m, v d nh ngoi Bc ni i v th trong Nam ni i d hoc i bv hoc i bva, i bgi, i jy,

chnh l chng ta b nh hng cch pht m ca ngi Chim Thnh, v trong ngn ng ca h c rt

nhiu ch pht m tng ng, v d nh ch bia hoc bja c ngha l cng cha, cung phi, hong hu.

nh Bia Tan Chan tc l B Cha Ngc v ca vua Po Rom, hin cn th trong thp Hu sanh (Ninh

Thun) (Dn theo Grard Gagnon, Hn Vit, Cn Th n qun, 1959, trg 315).

[35

] Thanh Lng trch dch, sd trang 29 30.

33

4. Nhn nh v li phin m v ch vit quc ng ca Gio s Alexandre

de Rhodes

Kho st chung v cng trnh ng hc ca Gio s Alexandre de Rhodes,

chng ta c th a ra nhng nhn nh sau y:

Nhn nh th nht l Gio s Alexandre de Rhodes ha hai khuynh hng

bo tn v canh tn trong tinh thn tn trng c tnh Vit Ng.

L ngi tip tc cng trnh phin m, gio s tn trng v bo tn nhng

thi quen hp l v cch phin m. Trong khi bn v l do chn ph m ph thay

v f, gio s tuyn b theo thi quen v gii thch ph ng hn f: F hay ng hn

ph, v khi c n khng cn phi tch bit hai mi nh c ch f ca chng ta.

Thc ra khi c ch , mi ch gi ra rt t v th rt nh: trong t in, chng

ti khng dng ch f m s ch dng ch ph v cc sch chp u quen dng

nh vy [36

]. Mt ni khc, khi bn v nhng vn ghp gia, giu, gi, gi c

nh ting (theo gio s, ch tht ra khng th c nh ting c), gio s

vit: Nh th va tin li, va hp vi thi quen dng trong cc sch [37

].

nh rng cn phi tn trng nhng thi quen nhng s canh tn cng c

nhng l do chnh ng, cho nn gio s b thi quen dng hai chm trn ch

y, trn ch a hay ch o, trong cc vn au, ao trnh nhng phin phc v l.

Nu chng ta so snh cch phin m ca Gio s Alexandre de Rhodes vi cch

phin m c t i trc, chng ta s nhn thy nhng ci cch hp l nh

thm nguyn m, thm ph m, thm du ch v du ging.

Nhn nh th hai l Gio s Alexandre de Rhodes tn trng cch pht m

ca thi i v ca a phng trong khi vn thc v s thng nht ca Vit

ng trong ton quc.

- Ly (ly) t (t) l ghi theo ging c c bit ca vng Nam Ngi thuc

ng Trong cn tlu (tru) tlm (trm) l vit theo li phin m ca mt i

min ng Ngoi.

- Bvua (vua), bvui v (vui v) ghi vi bta Hy Lp, mlt (nht) ml (l) l

vit theo cch c thng dng ca thi i.

V mt lch s a l ngn ng hc, cc sch ca gio s Alexandre de

Rhodes l chng tch gip ch cho rt nhiu nh kho c.

[36

] Thanh Lng trch dch, sd trang 27

[37

] Nh trn, trang 27

34

Nhn nh th ba l gio s Alexandre de Rhodes lm vic vi tinh thn

khch quan cn thit ca mt nh ngn ng hc. Nu trong Php ging tm ngy,

gio s phi vit theo mt li phin m nht nh, trong Vn phm Vit ng v T

in Vit B La gio s cn thn gii thch cc li pht m v i chiu nhng li

vit khc nhau.

Nhn nh th t l gio s Alexandre de Rhodes, vi kh nng a ng,

bit vn dng k hiu ca nhiu ngn ng phin m Vit ng mt cch tinh

tng xc ng.

V du ging. cc du sc huyn ng ly trong ting Hy Lp du nng ly

ch iota di, du hi ly trong chm hi La ng.

Cc m vn cng c ghi theo k hiu thch ng nht th d nh:

Q c nh ting La tinh trong qua, qu.

A th c nh ting B hoc Sc ca ting .

R khng c nh ting B song c nh ting .

Ph c nh ch phi trong ting Hy lp.

Ng c nh ngin ca ting Do Thi.

Nguyn Khc Xuyn nhn xt rt tinh tng v s phin m Vit ng ca

Alexandre de Rhodes: Tc gi khng tri buc mnh vo mt h thng no ring

bit, mt ngn ng no c tn, tri li cn c vo cch pht m c bit ca Vit

ng, ngi tm trong ht cc ngn ng ca ngi bit ng hu ghi cho xc

ng. Nu ting ny, khng ph hp, th ngi dng n ting kia, nu m vn

ngn ng ny xem ra phin toi th ngi khng ngn ngi cu cu n ngn ng

khc, mc du ngn ng y khng phi ngn ng ring ca ngi, ting m ca

ngi. Qu tht, con ngi quc t, tinh thn quc t ca ngi gip ngi rt

nhiu v v th cng cuc thnh tu v () s thnh tu lu bn[38

]

II/. GIO S ALEXANDRE DE RHODES V S HNH THNH NGN

NG CNG GIO VIT NAM39

Qua cun Vn phm Vit ng, chng ta thy gio s Alexandre de Rhodes

thu trit nhng nguyn tc cn bn ca c pht Vit Nam. Trong cun Php

[38

] Nguyn Khc Xuyn, Gio s A-lich-sn c L vi ch quc-ng bd trang 1 5. [39] V Long T, Lch s vn hc Cng Gio Vit Nam" , cun 1, ca, nxb T Duy, Si Gn 1965, trang 249 -

258

35

ging tm ngy, gio s ng dng nhng nguyn tc y vo vic sng tc v

nh , ngn ng cng gio Vit Nam c xy dng trn cn bn ng hc v

thn hc vng chc.

Chng ta s ln lt nhn nh v gi tr ng hc, vn hc, v thn hc ca

cun Php ging tm ngy.

1) Gi tr ng hc

Ngn ng Cng gio trong cun Php ging tm ngy chng t tc gi va

tn trng va ci ting nhng phng thc sng ch ca ngi ng thi.

c im th nht l tc gi ch trng n s din t trn vn v y

nhng yu tnh ca o Cng gio n nhiu khi phi hy sinh tnh cht nh

thun hay lm ni bt ni dung su sc. Tc gi dng li phin m v li

trc dng t ng La tinh v cha tm ra t ng Vit ng tng ng. Thp gi

cn ghi l cy Crux, b tch l sacramento, Cha Thnh Thn l Spirito santo,

knh mng l ave, n ngha Cha l gratia V nhng danh t ring, phng

php ny c th chp nhn, nhng v nhng danh t chung, phng thc no to

nn nhng t ng lai cn kh nghe.

c im th hai l tc gi sng to c mt s danh t mi, va c tnh

cch Vit Nam, va din t chnh xc ni dung ca danh t La tinh tng ng.

o cng gio c mnh danh l o thnh c Cha Tri. V s mng ca c

Cha Con, tc gi dng cc ng t gin d m thm thy nh chuc ti, ra i,

cu th. V c M, tc gi ca tng l c Cha B, c M ng thn. Rt

thnh c M Cha Tri.

c im th ba l tc gi ra ti mt s danh t tn gio sn c ca dn

tc v gii thch theo tin l Cng gio Thin ng l th no? Tc gi tr li: Ai

th c Cha Tri cho nn, th c ln Thin ng cng c Cha Tri (Ngy

th nht) V a ngc, tc gi cho rng th gian gi l m ph th phi, v chng

l ni ti tm m mt. (Ngy th nht) tc gi phn bit gic hn, sinh hn, linh

hn, v dng linh hn theo ngha Cng gio. n chay, th phng, li ngha,

phm o l nhng ng t thng dng nhng hm sc ngha Cng gio nh

vn mch.

2) Gi tr vn hc

Xt v phng din thun ty vn hc, chng ta nhn thy ngh thut c

bit ca gio s Alexandre de Rhodes.

36

u tin tc gi dng to nn mt li vn ph thng nhng khng km

phn su sc.

mi gii c th lnh hi c chn l mc khi, tc gi khng dng

nhng lp lun kh hiu, nhng kiu ni cu k ca nhng thin i lun. T

nhin nh lc m o, thn mt nh ni chuyn tm tnh, tc gi nhm mc

ch nh ng ngi nghe hn l ph trng s hc. Ln u tin, vn hc Vit

Nam vang ln nhng gio lun thm trm nhng gin d d hiu v khuyn mi i

su vo s tm hiu chn l.

V k thut hnh vn, tc gi vn dng nhng phng tin bt php lm cho

tc phm mang mt sc thi ring bit.

Li gii thch ca tc gi hp dn, i t nhng hiu bit sn c ca ngi c

dn a n nhng gio iu. cc nh nho hiu ch Thin theo ngha gio

l cng gio, tc gi dng ti chit t: Ch thin l tri, gii ra th c hai ch,

mt l ch nht, hai l ch i, ngha l mt c. Song le ai l mt c, t l c

Cha tri sinh ra tri t mun vt, tht l mt c: c v loi ngi ta th phi

th knh y, y l l phi. (Ngy th nht). Danh ngn ng thch ng

cng c vin dn bin minh cho lp lun, nh sinh k. T quy (Ngy th

nht).

Li c th ha lm cho vn ngh lun phn kh khan lm cho ngi c

khng h cm thy mnh ang c mt quyn sch o nh li nhn xt ca

Trng Bu Lm[40

]. Nhng hnh nh v v d lm cho nhng nim tru tng,

kh hiu c lnh hi d dng hn. Mi iu rn, theo tc gi l mi bc

thang ln thin ng (ngy th tm). V mi tng quan gia hn v xc, tc gi

a ra tng quan ch t: Linh hn nh ch nh, xc nh ti t hay y t, n

th phi phc linh hn nh ch, v chng y t cng ti t lm ch nh, hay ch

nh lm ti t th ln lo cng chng phi l (Ngy th nht).

S gia vit v vn ha Vit Nam cn c th tm thy trong cun Php ging

tm ngy nhng ti liu lch s v ngn ng, vn hc, phong tc, t chc x hi

Vit Nam. Tc phm ny, l mt di tch lch s v trnh tin ha ca vn xui

quc m. nh rng cu vn mang c tnh tc gi v nh hng tinh thn phn

tch Ty Phng vi mt li phn c r rng, nhng tc gi tn trng nhng

c im c hu ca c php Vit Nam. Ngoi ra, tuy khng ch tm vit s,

nhng tc gi vn c dp phc ha mt i nt v x hi Vit Nam th k XVII.

V t chc chnh tr, v t t trong nc, tc gi vit: u nm vua cha Annam

[

40] Trng Bu Lm, Vit Nam kho c tp san s 2 trang 220.

37

lm php c, c i thn c v nc v qun quc n cng thin h i cng, ra

giao m t thng . n khi vua cha t thng on, th i thn cng

k c trong nc, cng c v thin h th mi ly vua cha trc mt dn. Thi

on ai ny v nh m ly vua cha trc mt dn. Thi on ai ny v nh m

ly cha m cng k b trn mnh ng b ng vi (Ngy th nht, trang 21, 22).

V tc t vng m, tc gi ni n nhng ngi dng giy lm nh, cng o,

tin vng bc v cc k s v, m cng cha m (Ngy th bn, trang 121).

Chng ta cn c th su tm trong cun Php ging tm ngy nhiu nt chm ph

c o v trnh sinh hot nc ta.

3) Gi tr thn hc

Nhiu hc gi pht huy gi tr thn hc ca cun Php ging tm ngy41

.

Chng ta c th ng vi Nguyn Khc Xuyn nhn nh rng tc phm ca

gio s Alexandre de Rhodes khng phi l mt cun gio l i cng, nhng l

sch gio l trnh by trong mu sc minh gio, thch hp cho mu dn tc, mt

vn ha ring bit l x hi Vit Nam vo th k XVII (Nguyn Khc Xuyn,

Tc phm quc ng u tin : Php ging tm ngy, bd, LVII [42

]. V nh Andr

Mariller xc nhn, ngi ta c th nhn thy trong cun Php ging tm ngy

ca gio s Alexandre de Rhodes mt chng tch ca phng php ging dy gio

l ca cc Cha Dng Tn ng vo th k XVI-XVII (Andr Mariller, Le

Catchisme du Pre, Alexanhdre de Rhodes, bd, trang XLII).

Tht ra, nu chng ta so snh vi nhng tc phm ng thi Trung hoa v

Nht Bn, tc phm ca Alexandre de Rhodes c nhng c im r rt.

Chnh tc gi trnh by phng php ging dy gio l ca tc gi trong

nhiu tc phm khc.

T kha cnh hu l ca tn gio, tc gi a cc tn tng vo cc mu

nhim ca o cng gio.

Ch tng rt hi lng v thy ti lm cho h nhn bit s ha hp gia tn

gio v l tr, v nht l h khen ngi thp iu ca Cha. H nhn rng khng

cn c th ni g hp l hn na, khng c n g ng cho mt Cha t ban b ra

hn na.

[41

] Xem Andr Marillier, Le catchisme du pre Alexandre de Rhodes, bd, trang XXXIII LI; Nguyn Khc

Xuyn, Quan im thn hc trong Php ging tm ngy ca Gio s c L, bd, trang 37-57 v tc

phm quc ng u tin: Php ging ngy, bd trang XXXVIX LXVI; Le catchisme en langue

vietnamiene romanise du Pre Alexandre de Rhodes, S 1, lun n ti i hc ng Rma, 1958.

[42

] Nguyn Khc Xuyn, Tc phm quc ng u tin: Php ging tm ngy, bd, LVII.

38

Phng php ti em trnh by vi h l trc ht ti bn v linh hn bt

t v s sng i sau, t ti lm chng c Thng , ri s quan phng ca

ngi, v dn d ti a h ti nhng mu nhim kh hn.

Kinh nghim cho hay rng li trnh by gio l cho ngi ngoi Kit gio

nh th rt b ch. Phng php ti gii thch sut trong sch gio l m

ti chia lm tm ngy trong ti c gng bn gii cc chn l chnh phi dy

cho ngi ngoi quc. (Alexandre de Rhodes, Voyages et Mission trang 96,

Nguyn Khc Xuyn trch dch, i hc s 19 trang 45-46 ).

Nguyn Khc Xuyn c cng gii thiu mt on vn khc ca chnh

Alexandre de Rhodes m chng ta c th xem l bi ta ca cun Php ging tam

ngy.

Mc du vn cn c nhng thy ging Phc m cho ngi ngoi ngoi

Kit gio ch trng rng trc ht hy hy dit nhng sai lm ca ngoi gio

v lm cho nhng k tin theo l thuyt phi chi b, trc khi xy dng v ging

dy nhng im v chn l ca o Kit, chiu theo th t m Thin Cha

giao cho v tin tri rng: Ta t ngi ph hy v chi b, kin thit v

vun trng. C n v mu nhim v cng cao c Ba Ngi Thin Cha, th ch bn

gii cho chu nhng mt khi hc sn sng chu php ra ti, h khng b

ri tr bi h nghi v mu nhim rt cao c v khn t

- Nhng vi kinh nghim ti thu lm c th phi c mt lp trng

trung dung, tm mt phng php gio hun thch hp cho x ny.

l ng phn i nhng sai lc ca cc gio phi min Bc, trc khi

cha t mt vi nguyn tc m nh sng t nhin ca l tr c th nhn bit

c, nh vic to thnh thin a, cu cnh m ng Ti cao, nguyn l ca th

to, t nh v quy hng loi th sinh c l tr, c ngha v th sinh phi

cng nhn ngi, phng s ngi: nh vy l t trong tm hn h mt nn tng

vng chi, trn cc tin tng khc s c da vo. Nh vy cng l trnh

c s h pht ngay bui u, khi thot k thy, h nghe ch trch v ch nho

nhng sng knh ca h mc du l sai lc, c n nhng kin hp v nng cn

ca h: l iu vn xy ra. C theo iu ti c th quan st, th ti cng

thnh cng nu ti n vo lng h mt t nhng tm tnh o hnh v tnh yu t

nhin i vi ng Ha Cng v nguyn l u tin ca hin hu h.

Ri khi ni n Lt Hng Thy v Ln xn ngn ng th by gi mi cho

h hiu v Cha m h phi knh s v tn th, sau mi bi bc ngu tng

39

gio, sai lc m chnh qu ma cng cha c th em vo th gian trc nn Hng

Thy.

Ri ti rt ng vi nhng v khc rng khng nn trnh by cho lng

dn m ta mun chinh phc nhng mu nhim v Ba Ngi Cc Thnh, v nhp

th v v cuc Thng Kh Con Thin Cha, v gieo ht ging cc chn l trng

i trong tm hn h trc khi nh cc sai lm v d oan ngu tng

khc[43

].

Theo phng php trn y, tc gi li dng nhng gi tr vn ha tn

gio tch c ca dn tc Vit Nam trnh by mt gio l mi. Mt mt khc,

tc gi tun theo l li ging o c truyn ca gio hi l ku gi vn dng l tr

suy lun nhng vn cao s ph thc trong nguyn cu khim nhng, trnh

by gio l nhng vn thc y gio hu tm hiu.

Sau cng chng ta cng nn xt thi ca tc gi i vi cc tn ngng

tn gio khc Vit Nam. Tc gi phn tch tinh vi vic th knh thn linh, cng

nhn nhng gi tr tch cc ca o Khng, thng thn ch trch nhng phong tc

d oan. V Pht gio v Lo gio, tc gi t thi nghim khc, mt i khi c

nhiu phn on cc oan.

V im sau ny, Nguyn Khc Xuyn nhn xt: Nhng phn on ca

c L v cc tn gio, mt phn chu nh hng ca mt khoa thn hc bng

bt th k XVI XVII. Theo gio l thiu st ny, (tri vi hc thuyt c truyn,

t nh ca cc gio ph Hy Lp th k III - IV) th ngoi Kit gio, ch c sai lm

v vic ca t ma qu qui trong ht cc tn gio khc. Chng ti khng bo phn

on ny sai lm song khng hon ton ng. y l mt phn on mt chiu, i

xa c truyn Phc m, cc tng v cc gio ph. Bi vy, c th ni c

rng cc nh truyn gio thi xa cha c sa son y tm hiu, cm

thng vi cc tn gio khc.

Ngy nay, ngi Kit gio c mt thi khc vi thi c th ni c

l thiu st ca cc nh truyn gio th k XVI XVII. Cc lun iu qu gay gt

v c on khng cn thch hp v khng c cng nhn. l iu phi

l[44

].

Nhng ngi ngoi cng gio c th ch trch mt vi phn on ca gio s

Alexandre de Rhodes nhng thit tng cn phi t cun Php ging tm ngy

[

43] Alexandre de Rhodes, Histoire de Tunquin, trang 175-178 ()

[44

] Nguyn Khc Xuyn, Tc phm quc ng u tin : Php ging tm ngy, bd, trang XLIV.

40

trong hon cnh lch s, trong khun kh ca cc khoa thn hc v truyn gio

thi i ca tc gi trnh mi s hiu lm c th c trong hin ti.

Trong vn hc ch quc ng ni chung v vn hc cng gio Vit Nam ni

ring, gio s Alexandre de Rhodes gi a v ca mt nh khai sng tin phong.

Trong mt vin tng lch s, chng ta nhn thy gio s Alexandre de Rhodes

l ngi hon tt mt s nghip chung ca nhiu th h tha sai. Nhng trong

cng vic hon tt y, gio s Alexandre de Rhodes d phn ng gp quan

trng. Lch s vn hc Vit Nam trn trng nhc nh n gio s Alexandre de

Rhodes khng ch v cc tc phm ca gio s c may mn n lot v lu truyn,

m chnh cn l v th hin nhng gi tr hin nhin, gy nn mt phong tro

vn hc mi nc ta.

CHNG BA: NHN NH & MT S TC GI VN HC KI-T

GIO QUA DNG THI GIAN TRN 200 NM.

Chng ti rt tm c cc ni dung v nhn nh va trnh by trn, c bit

qua ti liu Gio S c L v Tc Phm Quc Ng u Tin, Nguyn Khc

Xuyn - Phm nh Khim. Ti bn trn cun Php Ging Tm Ngy ca

Alexandre de Rhodes, do Andr Marillier sao lc, ch thch v lp bng tham

chiu. Tinh Vit Vn on, Ban S hc : 232/19 Hin Vng, Saigon `961 (K

Nim Tam Bch Chu Nin) v ca tc gi V LONG T , Lch s vn hc cng

gio Vit Nam, cun 1, nxb T Duy, Si Gn 1965, trang 222- 258.

A. Nhn nh ,

V thi k nghin cu ca cc tc gi trn cn b hn ch v t liu nghin

cu, do chng ti ngh cn b sung vo phn trnh by ca chng ti mt vi

nhn nh c nhn, nht l ghi thm mt s bi nghin cu ca cc tham lun va

qua c t chc Hi Tho Bnh nh Bnh nh Vi Ch Quc Ng ti Tp.

Qui-nhn vo ngy 12-13/01/2016.

Mt vi nhn nh:

1- T in Vit B La c hnh thnh sut mt qu trnh di lu. Cc V gio s Dng Tn v hon cnh c bit khng th truyn gio ti nc Nht,

nn chuyn a bn truyn gio n x ng Trong t i Vit (Vit Nam ngy

nay) vo nm 1615 v nhng nm k tip. Cc ngi mang s mnh truyn gio,

bng hi nhp vn ha bn a, hc ting v phin m ting ni a phng bng

41

mu t la-tinh. Do , bt c i n u, cc ngi canh cnh bn lng v s mng

cao c v thc hin phng thc truyn gio. D c tr tm thi hay di lu nh

Hi An, Thanh Chim, Nc Mn hoc cc ni khc thuc ng Trong hay

ng Ngoi, cc ngi vn thc hin s mng Loan bo Tin Mng bng ting Vit

Nam qua li vit ch quc ng sao cho mi ngy hiu nng hn.

2- i tng c cc tha sai loan bo Tin Mng l con ngi, bt k h l ai, thuc thnh phn no trong x hi Vit Nam. C th ngi Vit Nam, lp

s phu, s si, c bit l thng dn, nhng con ngi ngho : ngho v tin ca,

ngho v a v x hi, ngho v i sng tm linh . Do , T in Vit B La

qui np rt nhiu t m hng ngy c ngi dn s dng. Ng php c cc

tha sai bin son ly m thc ng php ca u chu thnh hnh lc by gi bng

phn tch ting ni, cch ni ca ngi dn, gi li nhng c th thuc nn vn

ha bn a v thm vo nhng kha cnh mi cho r rng theo mt in ng

vic dy gio l ca cc tha sai, cc linh mc bn x v ca cc thy ging cho

chun xc.

Nh T in Vit B La, Ng Php v Php Ging Tm Ngy mt nn Vn

Hc Tn gio Cng gio bt u, c tip ni v kin ton cho phong ph trong

i sng ging dy nh trong cc B tch, Thnh L, kinh sch (kinh mc lc),

Gio l d tng, gio l hn nhn, gii tr. Quyn Kinh sch (sch mc lc) l

quyn vn hc nh o lu i (sau Php Ging Tm Ngy) v tn ti n ngy

nay dng kh nhiu t ng trong T in Vit-B-La[45

] C th ni trong

sut hn 200 nm bt u cc n phn ra i (1651), MT NN VN HC

CNG GIO BT U V LN MNH.

3- Theo s nghin cu ca Andr Marillier, bn vn La ng ca cun Php ging tm ngy khng phi l qu n gin s lc, cng khng phi l theo

c php c in: nhiu lc ch l phin dch thng t cu vn Vit ng[46

].

Nhng qua vic phn tch ng php, c th l cu trc cu (mnh ) ca

quyn sch Php Ging Tm Ngy, theo thin chng ti thy rt nhiu on

tng xng song hnh gia cu La-tinh v ting Vit nam nh:

[45] Soeur Trsa Bi Th Minh Thy O.P, nhn nh :T in Vit- B -La gip hiu r mt s kinh c cc dp c bit.

Xin trch : VRNs (19.06.2014) Si Gn- Trong nhng ngy qua, ti dng T in Vit B La gii thch ngha cc t c trong cc Kinh c thng ngy, Cha Nht, L Trng v cc Kinh cu. Nhiu

c gi kht khao c ti gii thch thm cc Kinh nguyn gi (cu cho linh hn no mi qua i, hoc l

trong nhng ngy gi), cc Kinh php ngm Rosa, cc Kinh ving ng Thnh Gi, cc Kinh ngm By S

c M (bun vui), By S ng Thnh Giuse Trong gii hn ca mnh, vi kht mong p li lng yu

mn Cha ca gio dn Vit Nam, ti s gi n qu v dn dn qu v kp nguyn gm tht su, nhng ti

sn qu gi cc nh truyn gio cng nh ng cha ta li. Nguyn Cha chc lnh cho qu v

Xin xem ti liu ca soeur theo ng dn:

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.chuacuuthe.com/2014/06/tu-dien-viet-bo-

la-giup-hieu-ro-mot-so-kinh-doc-cac-dip-dac-biet/ [

46] Xin xem V Long T, sd, trang 230. (Xem ti bn ca Tinh-Vit xb. Si-gn, 1961.

http://www.chuacuuthe.com/2014/06/tu-dien-viet-bo-la-giup-hieu-ro-mot-so-kinh-doc-cac-dip-dac-biet/http://www.chuacuuthe.com/2014/06/tu-dien-viet-bo-la-giup-hieu-ro-mot-so-kinh-doc-cac-dip-dac-biet/

42

(cu a)[47

] : Ta cu cng c Cha tri gip sc cho ta bit t tng o

Cha l dng no. (cu a):Suppliciter petamus ab optimo Coeli Domino ut

diuvet nos, ad hoc ut intelligamus probe legem Domini.

Nu so snh nhiu on trong Php Ging Tm Ngy, c nhng cu trc

song song gia 2 bn vn La-tinh v Vit nam, nn chng ti ngh bn vn ting

la-tinh l chun mc c trc bn vn ting Vit hin hnh c dch hoc sao

chp li hay t nht c s ng thun to ra hai bn vn La v Vit sau khi trao i

gia cc tha sai vi nhm nho s, s si tng gio, gio l vin v ni dung v

cu vn cho tng hp. iu ny cng ng cho cc bn dch ra cc vn bn ting

khc nhau, nh nhn nh sau y: Theo hin tnh nghin cu, chng ta khng

bit n bn u tin gm bao nhiu cun cng nh khng r sch c c ti

bn hay khng. C iu chc chn l cun php ging tm ngy c sao chp

rt nhiu hoc bng ch quc ng hoc bng ch nm, v c phin dch ra

ting Thi Lan v ting Php[48

].

Nhn xt v mt thn hc trong Php Ging Tm Ngy c ng V

Long T nhn xt trong ti liu nghin cu ca ng[49

] nh chng ti va trnh

by trn. y chng ti thm mt da trn chng l song song gia 2 vn bn

La Vit v c mt cuc trao i v ni dung th mt phn v vn hc a phng

cng nh tn gio c tham gia tch cc ca gii nho s, cc tn tng, cng on tn

hu ni chung trong hng thch nghi vn ha thi i trng nho, coi nh Pht

gio. Ni dung ca Php Ging Tm Ngy cao vai tr ca vua l thin t,

php nc. Nhng gii thch trong nhn quan nho gio, Php Ging Tm

Ngy cp quan nim TAM PH v nhiu quan im khc na. Tht th, li

sng th tc trong mt x hi thi i u nh hng n i sng tm linh tn

gio. Nn, vo nhng th k XVII-XVIII, o Pht c tinh thn DUNG HP cc

thc hnh biu l lng tin ca ngi dn, i khi pha tp nhng nghi thc che m

o php tinh rng truyn thng Nh Pht. iu ny cng cn nghin cu cho mi

tn gio k c Ki-t gio khi tip nhn yu t th tc trong mt thi i no .

B- Nhng ngi Vit Nam gip sc cho cc gio s Dng Tn bin

son ch quc ng v tip tc s nghip hnh thnh nn vn hc cng gio .

1/ Trong mt s tc phm c xut bn t nhng nm 1960-1970 ca mnh,

cc tc gi Quang Chnh, V Long T u cp n s ng gp ca

[

47] Xin xem ti liu Gio S c L v Tc Phm Quc Ng u Tin, Nguyn Khc Xuyn - Phm nh

Khim. Ti bn trn cun Php Ging Tm Ngy ca Alexandre de Rhodes , do