Mustafa Akdağ:celali fetreti

8/3/2019 Mustafa Akda:celali fetreti

1/55

C E L L F E T R E T

Doent Dr. MUSTAFA AKDA

A. 1596 SIRASINDA OSMANLI DEVLETNN UMUMD U R U M U

1 RAN VE AVUSTURYA HARBLERNN UZAMASINDANDOAN HONUTSUZLUK

ktisad darln bir neticesi olarak, Anadol u'da ve ha tt Rumel i'de,itima sarsnt almetler inin, Kanun 'n in son, senelerinde tehlikeli siyas

vakalara sebep olduunu, "iftbozan reay"nn artmas yznden her tarafta "le ven d t" trediini, medrese talebesinin btn Trkiye'de birden ayaklandklarn, memurla halk arasnda eitli meseleler yzndenanlamazlk ktn ve bu hdiselerin 1596 ylna kadar geirdikleri safhalar tesbit ve ksmen de makaleler halinde yaynladk 1. imdi, ayni bilgilere dayana rak, r an ve Avusturta harbler inin, Ana dol u'n un 1596 dan*sonraki durumu zerinde yapt tesirleri ksaca hulsa edeceiz:

Osmanl mparatorluu b sylediimiz duruma gelmi bulunduundan dolay, 1578 de, ra n' a harb iln meselesi devletin ileri gelenleriarasnda mnakaalara sebep olmutu. Devleti uzun bir harbi gze almyasevkeden zaruretleri bilmemekle beraber, Sokullu Mehmed Paa'nn bukarara muhalif kalmasnn 2 yerinde bir ileri grten doduunu tahminetmek zor deildir.

Cell mcadelesi daha Kanun devrinden itibaren meydana gelmekle beraber, I I I. Murad zaman nda alan bu uzun harblerin Anadolu hdiselerinin seyrine byk tesirler yaptklar tarih bir hakikattir. Bu sralarda yalnz itima bnye deil, bizzat devlet messeseleri de byk bir deimeyemaruz bulunuyorlard. Ordunun temeli saylan timarl sipahi snfnnharbetme bakm ndan bozulmya balamas Kanun Sleyman'n sonzamanlarnda iyice hissolunmutu. Kbrs seferinde ise btn btn meydana kt. Uzun r an harbleri srasnda devlet deta bu askerlerdenmidini keserek, cretli asker saysn arttrmya mecbur oldu. Bu suretle bir taraftan ulfeli asker devletin esas kuvveti oldu; dier taraftan da, beylerbeyleri ve sancakbeyleri kanun mikta rdan ok fazla sekban beslemeye baladlar 3. Timar erbabnn seferden kamalar veya gitmemeleri dirlik-

1 Bilhassa u etdlere bakn z: Tim ar rejiminin bozulmas, DTC FD , c. I I I , Sa. 4 Yenieri ocak nizamnnnm bozuluu, DTCFD, c. V, Sa. 3: Medreseli isyanlar, iktisatFakltesi Mecmuas, c. 11, sa. 14

2 Kareelebi Zade Abdulaziz, Ravzat'ul-Ebrr, S. 4583 Tima r rejiminin bozulmas adndaki makalemizde izahat vardr: DTC FD, c.

I I I , Sa. 4


2/55

54 MUSTAFA AKDA

lerinin ellerinden alnmasn icabettiriyor; fakat bo kalan tmarlara harbe yarar kimseler talip olmuyordu. mer snf, tmarllar gibi azli ve her trl cezay gze almamakla beraber, onlar da ellerinden geldii kadar seferden kalma yollarn aryorlard. Tarihi l bunlarn, mesel 1583sralarnda, mflis bir durumda olduklarn ve sefere deta srklendiklerini bildiriyor 1 . Ml darlk yznden devlet tevcih berat verdii mery bunun mukabilinde bir hayli ar vergi demiye mecbur ediyordu. Seferden kanma gibi haller de bir ok beylerin azline sebep olmaktayd. Douya ve Batya geni salhiyetlerle yollanan serdarlar, yeter derecede asker tedar iki iin, mazl veya vazifeli demiyerek, "kaps kuvvetl i" beyleritercih ediyorlar ve tabii mukabilinde de bylelerine rastgele mansplar tevcih ediyorlard. Mansbnda tutunabilmek veya yeni bir mansp ala bilmek iin, "kuvvetli kap beslemek" beyler arasnda bir az da yar halini

almya balamt . Ayrca, Divan'da bir ok rvet ve irt ikpla da tevcih yapld grlyordu. Bu durumlar merann vaziyetini hayli kartrmt. 1596 sralarnda Anado lu 'nu n her tarafnda pek ok mazl beyler vard2.

Ka pu Kul lar 'na gelince, 1559 dan beri Anado lu 'nu n her tarafnda yerleme imknn bulan yenieriler 3, Alt-Blk sipahileri ve "sa ir pdih kul lar" bu ra larda ev-bark ve ift-ubuk sahibi olmalar dolaysiyle,Devle tin istedii zamanda, sefere gitmeleri ilerine gelmiyordu. On uniin, ran ve Avusturya harbleri srasnda hkmet iin mhim bir meselede, vilyetlerde oturan Kap Kullar'n sefere gitmiye mecbur etmekti.

Bu harbl erde Devlet Oca a trklerden toplu olarak asker ald iin, bu yenieri ve hele sipahilerin ou bulunduklar yerin halkmdandlar 4.Cell isyanlar bakmndan ran ve Avusturya harblerinin halk,

bilhassa kyl zerindeki kt tesirleri ise ok daha iddetli olmutur.Bu sralarda harbte ie yar ar hizmet cretli ve gnll kimselerden teminolunduundan dolay, bu hususta halk ilgilendiren bir ey yoktu. Fakatpek byk olan harb masraflar tamamiyle rey tarafndan deniyordu.Seferler iin halktan alnan vergileri iki ksmda toplamak lzmdr: Birisi"Teklif-i Div niye", yahu t "Avar z" vergileridir ki, bu snfa dahilolanlar Devlet kendisi tahsil ediyordu. Dieri ise, dirlik erbabnn, kendilerine verilmi olan dirlik sahalarndan (timar, zeamet, has), Kanungereince almalar det olan vergilerdir ki, bunlar uzun seferler srasndakanun mkdar larn aarak halkn z arar na ok vakit bir ka misli alna-gelmilerdir.

1 l, Knh'l-Ahbar, Nuruosmaniye Yazmas, No. 3407, S. 5542 Selnik, Nuru osma niye yaz m. No. 3133, Yapr ak 340 ve 343: K t ip elebi, Fez

leke, C.l, S. 289; Hele u ferman btn bu hususu tamamiyle meydana koymaktadr: Ankara Etnografya Mzesi, Ankara sicilleri, No. 6, S. 258

3 Timar Rejiminin bozulmas adl makalermize bak. DTCFD, C. III, Sa. 44 Bu mevzua it u maka lem iz: Yenieri ocak nizamn n bozuluu, DT CF D, C.

V, Sa. 3


3/55

CELL FETRET 5. j

En geni olan Pdih haslarndan, en kk olan bir sipahi veya kaleeri timarma kadar, ahslara maalarna bedel olarak terk olunmu vergilerin kanun miktarlarndan fazla ve usulsz tahsil olunmalarnn bir netice

si olarak doan memur-halk anlamazlnn tarihi hayli eskidir. Fakat, bilhassa bu son uzun harb yllarnda mesele hakik bir mcadele ve dmanlk mevzuu olmutur. "Kanun ve er'e muhalif" fazla vergi almaktankan dvalarn mahkemelere aksettirilebilenlerinde halkn hemen daimahakl kt, yani, memurlarn fazla vergi aldklarnn bit olduu grlmektedir . Bu gibi hallerde, kanunsuz hareket eden memura tertip olunacak cezann fermanla tyini gelenek olduundan, kad sadece hdiseyitesbit ile merkeze bildiriyordu. Beylerin veya herhangi bir dirlik sahibininfazla vergi almas devletin otoritesini sarsacak bir hdiseye sebep olmadka,srf bu sutan dolay memurun azli cihetine gidildii hemen hemen grlm yor. ikyet umu m ise, gidilen yol kadya, 'hukuk- fukaray iade" ettirmesi iin emir vermekten ibarettir. Merkez otoritenin kuvvetli olduu busrada " m er " hakkndaki bu msamahan n sebebi meydandadr.nk, devlet, harp zaruretleri dolaysiyle, "kaps kuvvetli beylere" dimaitibar ediyordu. Bu suretle de meran n halktan kanunsuz vergi almalarnakendisi zmnen raz olmu bulunuyordu. Bununla beraber, kanun ve er'hilfna reayadan sekiz on misli vergi al nmas yle kolay kolay temin olunamyordu. Her eyden evvel, bir hdiseye meydan vermeden geni halk tabakalarnn itirazlarn yenmek ve hatt, srasna gre lm gze almak lzmd. Esasen pek ok kylnn vergi verme kudreti tkenmiti. Ayrca,merkez tarafndan byk bir itimada sahip olan kadlarla uramak lzm

geliyordu. O halde, bu kadar zorluklara ramen beyleri kanunsuz hareketetmeye ve devleti de bu hususta az ok msamahaya sevkeden tarih miller nelerdir, bunun sylenmesi icabeder.

merann yapacaklar hizmetlere ve sosyal hiyerarideki mevkilerinegre, kendilerine tyin olunan has gelirlerinin mikdarlar XIV. ve XV. Asrlarda tesbit olunmutu, ve 1596 ylna gelindii zaman da, hemenhemen hi deimemi bulunuyordu. Halbuki, hizmet erbabn n borluolduklar hizmetleri ve sosyal itiba rla r eskisinin ayn kald kabul olunsadahi , Osmanl maliyesinin ve vergi sisteminin kurulmasnda temel lolan akenin geirdii kymet deiiklii devlet hizmetinde olanlarn

ok zararna olmutu. Bu durum hakknda bir fikir edinmek iin akeninkymetleri zerine baz rakamlar vereceiz:kinci Bayezid zamannda 100 dirhem gmten 280 ake kesilirken,

1596 sralarnda ayn mikdar gmten 950 ake kesiliyordu. Tabi akenin itibari kymeti de ayar dmesiyle beraber inmi, bir filori altunununresm rayici 35 den 120 akeye kmt. T am kuru da 30 dan 80 akeye ykselmi bulunuyordu. Halbuki Osmanl mal esaslar ve vergi sistemiakenin bu kymet deimesine katiyyen uyamam, vergi kanunlar ilk konduklar zamandaki ekillerini muhafaza etmilerdir. Mesel, FtihSultan Mehmed devrinde iki koyuna bir ake resm-i anam alnyordu.


4/55

56 MUSTAFA AKDA

O zam an bir koyun 20 akeye, iki koyun ise 40 akeye, satlabilmekteydi.Bundan takriben 150 sene sonra da, resm-i anam gene iki koyuna bir akeolarak kalmt. Halbuki, bu sra larda bir koyun ort alama 100 akeye, ikikoyun ise 200 yz akeye satlr olmutu. Hayvann fiyat eskisinden bemisli fazlaya ktna gre, ad geen verginin de 5 ake olmas icabederdi.Hulsa, dirlik erbabnn nakid olarak almakta olduklar b tn vergiler bu suretle sabit kaldndan, akenin dmesi bakmndan resm deeregre defa azalm demektir . Yalnz, reayadan mahsul olarak alm an vergilerde bir art olmas tabi idir . nk, mesel buday bile eski fiya tnanazaran 1596 sralarnda iki misli ykselmi bulunmaktayd. Hulsaeskiden muayyen bir sancan beyine takdir olunan 300 bin akelik haskanunnamelerde hi deimeden muhafaza edildiine gre, ayni sancan1596 sralarndaki beyi de nazar olarak ayn mikdar alyordu, demektir.

Halbuki eya fiyat larnda grlen ykselmeler hesaba katlmasa bile,I I . Bayezid devrinin 300 bin akesi 7500 floriye msavi iken, I I I . Mehmeddevrinin 300 bin akesi ancak 2500 flori etmekteydi.

Gerek devletin ve gerek sefere gitmekle vazifeli olan dirlik erbabnn(beyler ve timar sahipleri) her sefere kta yapmya mecbur olduklarmasraflarn, XV. Asra nazaran XVI. Asrn sonlarnda ne kadar yksek olabilecei hakknda bir kanaat edinmek zere, cebeli iin denmesi lzmolan insan cretinin senelii 600 akeden 3000 akeye ktn, o zaman150-200 akeye alnan bir kat r veya iyi b ir atn bu sra larda 2500-3000akeden aa alnamadn dnmek kfi gelir 1.

Akenin byle mtemadi kymet dklne uramasna kar,devlet mal kanunlarn deitirmeyerek aynen muhafaza etmitir. Dirlik erbab (bilhassa beyler) ise, sylediimiz sebeplerden dolay vergileri kanunmikdarla rna gre almya raz olmyarak ykseltmilerdir. Giderek buiin rndan kt, devletin pek aldr etmemesi neticesi, beylerbey-leri'nin ve sancak beylerinin maiyyet memurlar ve haslarn banda bulunan voyvodalarn halk zorla soymya balad klar grlmtr. Vergidefterlerinin ve kanunnamelerin bu kadar uzun mrl olmalar dolay-siyle, diyecekleri vergilerin mikdar larm pek iyi bilen reaya memurlarn bu yolsuz hareketlerine kar iddetle itiraz ediyorlard . Devletin kendisiiin almakta olduu avarz vergileri de eskisine gre on misline yaknartrlmt. Fakat vrz vergilerine it bir kan un name yoktu; her seneihtiyaca gre bu vergilerin mikdar fermanla tyin olunuyordu ve merkezden defterle yollanan "vrz eminleri" ile kadlar tahsilat birlikte yap yorlard. Dikkate ayandr ki, halk bu vergilere itiraz etmemekte-, yalnzkadlarla eminlerin ahslar iin aldklar "mbair akesi"nin fazlalndan ikyet etmekteydiler.

1 Bu hususta bilgi iin u makalelerde tafsilt va rdr : Osmanl mparatorluununkurulu ve inkiaf devrinde Trkiyenin iktisad vaziyeti, Belleten, Say: 51 ve 55


5/55

CELL FETRET 57

Bu hususta son sz olarak denebilir ki, en ziyade ran ve Avusturyaharbleri y znden 1596 sralarnda, halk, eskisine bakarak or talama onmisli vergi demek zorunda bulunuyordu. Halbuki, iktisad buhrandanen ok zar ar gren kyllerin deme gleri , aksine, sfra doru dmekteydi.

Grlyor ki, beylerin ve askerin devaml surette sefere gidip gelmeleri yznden memnuniyetsizliklerine mukabil, halk ta ar vergiler altndakendilerine kar kin duymy balamt. Anadolu'nun her tarafnda fazla vergi aleyhine, toplu halk ayaklanmalar meydana geliyordu. Beylerbeyi-lerinin ve sancak beylerinin zulmlerine kar olan bu hareketlere ramen,cebr vergilerini almak zorunda olan bu beylerin maiyyet memurlar (kapuaalar) artk beylere it resimleri almya giderken, btn bir kyn veya bir ka kyn birden toplanm halkyle arpmaya varr gibi, kalabalk maiyyetlerle dolamakta idiler. Byk Cell gruplar, kyllerin, maiyyetmemurlarna kar durmak iin bir araya gelmeleri deil, tersine, maiyyetmemurlarnn kylleri, szde itaate almak iin, balarna daha kalabalk derecede sekban toplamala rndan meydana gelmitir ki, ileride bu ciheti vakalara dayanarak gstereceiz.

2 ANADOL U'DA DA R TEKLTIN KARIMASI

XVI asrn ortalar ndan itibaren , Anadolu'da, sosyal snflar arasndaki dzenin sona erdiini, medreselilerin topluca ayaklanmay det

edindiklerini, "alak hall" tmar erbabnn, "levendt" yanlarna alarak,ilk kk Cell blklerini bunl arn kurmu olduklarn, nihayet, byle bir durumda bulunurken meydana gelen ehzade Bayezit isyannn idar bakmdan mhim deime yaplmas neticesini verdirmi olduunu evvelce bir ka etdmzde izah etmitik .

Vilyetlerdeki idar tekiltn nasl kark bir hal aldn anlaya bilmek iin, evvel normal devrin idare tarzn ksaca sylemek lzumludur.Onun iin, mesel Kanun devrinin sonlarnda vilyetlerin idare eklinitetkik edelim:

Osmanl mpar ator luu nda "An a Memlek et" teki idar taksimatn

temeli kadlklar idi. Balarnda adl ve idar yetki sahibi birer kad bulunankazalar (yahut kadlklar), birbi rler inden tamamiy le ayr olarak merkeze bal idiler. Osmanl merkeziyet rejiminin en salam tarafn kazalarn bu ekil idar durumlar tekil ediyordu. Asayiin salanmas ve askeridare yn nden ise, kadlk lar byle bir bamszla sahip deillerdi.Bir ka kadln asayi ve asker idaresi birletirilerek sancak beyi denen bir ahsn zerine verilmiti. Sivil idare bak mndan bir ja nd ar ma miri

1 u makalelere baknz: Dil ve Tar ih Fakltesi Dergis i C. II I . Say: 4 ve C. V,Say: 3; Ayrca, ktisat Fakltesi Mecmuas, G. XI, Sa. 14 de "Trkiye Tarihinde timaBuhranlar serisinden Medreseli syanlar" adl makale.


6/55


7/55

CELL FET RET 59

sesinden beri , yava yuva, fiilen yenierilerle alt-blk halk yapar olmulard. Beyler, c rm ve cinayet resimlerini bun lar n elinden kurt armak ve kanunsuz vergilerini cebren toplayabilmek iin, yukar da saydmz

maiyyet memur luk lar na ok vakit yenieri ve bilhassa "s ipah zorbas"almaya baladlar. Bu suretle, 1596 sralarnda mernn ekseriyeti seferlerde bulunduklarndan dolay, Anadolu tamamiyle bu kapukullarndantreme maiyyet memur lar nn idaresinde bulunuyo rdu. Beylerbeylerinin ve sancak beylerinin kethdalar, kaymakamlar ve subalar sfatiyle, blk blk sekbanlar banda olduklar halde, do laarak umum Celli bayra n eken bu si maiyyet memurl arnn ou alt-blk sipahisi idiler ki, ilerdeki bahislerde bu mhim ciheti tetkik edeceiz.

Beylere it bulunan "crm ve cinayet" resimlerinden dolay, asayiinmuhafazas hususunda sancaklar ayr birer hkmet gibi idiler. Bir san

can beyi ve onun adamlar bitiiklerindeki sancan toprana katiyengeemiyorlard. Hatt kendi sancaklar ierisinde bulunan "serbest" hakkn haiz olan dirlik ve vakf top rak lar na dahi girmeye yetkileri yoktu1.

XVI. asrn ortalarndanber i suhtelerin ve Celli blklerinin faali yetleri yukarda anlatlan asayi dzenini bozmutu. nk, bu si gruplar yalnz tredikleri evrelerde deil, daha uzaklarda da dolayorlard. Bazan bir ka sanca birden geerlerdi. Bunlarn pelerine taklan "ekiya serdarlar" yahut, bir sancan maiyyet mumurlar "ekyalar" takip ederek bir ok sancaklara giriyorlar, ve tabi, mcrimleri veya mensuplarn yakaladka "crm ve cinayet resmi" almay ihmal etmiyorlard. Bu hal"toprak subalarnn", yani, silerin bal bulunduklar yerin asayimemurlarnn itirazna, hatt, bazan silhla mni olmaya kalkmalarnasebep oluyordu . Cell isyanlar henz devriye blkler inin faaliyetisafhasnda iken, bu sancak ve vilyet hudutlarn geme ii olduka mhim bir dva idi. Mesel Rum beylerbeyisinin blkleri Krehir ve Aksaray taraf larna hep tecavz eder dur ur lar d; Cell fetreti balad srada, beylerbeyisine aa olan alt blk halkndan birisi yzelli sekban ileKrehir'e hcum etmi, arkasndan gene alt-blk halknn idare ettikleri beylerbeyi blkleri gelmekte devam ederek, bural ard a byk bir korku yaratmlar ve halk "crm ve cinayet resmi" bahanesiyle soymular, pek ok da insan ldrmlerdi2. Hele her beylerbeyinin kendi

vilyetine maiyyet memurl ar n, bire r kuvvetli blk ile, devre karmas bu sralarda daim bir hal alm gibi idi. Halbuki bunlarn paasancandan harice kmalar dier sancak beylerinin haklarna ve yetkilerine tecavz saylmak lzmd.

1 'Serbest kaydyle has veya zeamet olan ky gruplar ilerinden en byne bal olarak nahiyeleri tekil ediyorlard. Buralarn asayiini koruma vazifesi dirlik sahibinin voyvodasna ait idi. Nahiye hangi kadlk dahilinde ise orann kads bu durumdaolan yerlere birer naip tayin eder. Vovvodannn hareketlerinin "er'e" uygun olup olmadn bu naibe kontrol ettirirdi.

2 stanbu l, Babakanlk arivi, Divan kayt defteri, No. 132, Yaprak 130.


8/55

6 0 MUSTAFA AKDA

1596 sralar nda duru m o kadar karmt ki, idar gelenek ve kanundiye bir ey kalmamt. Kasabalardaki ve ehirlerdeki kethdayerleri, ve bilhassa yenieri serdarlar sancak beyinin iini deta paylamlard.Bun lardan baka, merkezden Anado lu'ya asker srmee ve yah ut herhangi bir vazifeye yollanan avu, kapc veya blk zabitlerine, geeceklerisancaklara ait bir ok dvalarn halli de veriliyordu. Hele mfettiolarak yollanan paalar pek geni selhiyetlerle hareket ederek haylikarklklara yol ayorlard; kalabalk maiyyetleriyle getikleri kasaba, ehir ve kylere misafir olmalar halka ar masraflara mal oluyordu.

Kadlklara ve kadl ara gel ince: kadlar n vaziyet inde d aha iyi bir kararllk grlmektedir. yle "sancak beyleri gibi" sk sk azlolunmuyor-lard. Tevcih beratlar ndaki mddet lerini umumiyetle ikmal ediyorlard; berat mddetini birtirmeden azlolunanlar ok azd. Bunun sebebi dekadlarn tyininin kazaskerler vastasiyle yaplmasnn art olmasdr;nk, byle bir halden dolay, serdarlar, "orduy- hmayun" namnahareket ederek kadlar tyin etmek imknn bulamyorlard

ran ve Avusturya harbleri srasnda kadlarn idar ileri ok fazlaolmutu. Pek ok kadlar at stnde n inmiyorl ard; "teklif-i divaniye" y i2

kendiler i topl amak krekileri yahut nzul zahiresini istenen yere bizzatgt r p teslim etmek zor und a idiler. Ayrca, il-erleri'yle beraber, ekiyatakibine de kyorlard. Bu vaziyette adl ilerini ihmal etmeleri yznden, Yerlerine braktklar naibler bir ok yolsuzluklar yapmaya frsat bulu yorlard.

3 1596 DA CE L L FETRET NN BALAMASI

Byk Cell mcadelesinin yarm asr iinde nasl doduunu vegelitiini, 1596 da, Eri seferi ald srada birden bire ne suretle byk bir kriz halinde Anadolu'nun her tarafn kapladn yaknda kacak dier bir etdde gstereceiz. Cell isyanlar iin kat bir safha ifade eden bu yldaki durumun bir tablosunu izelim:

Adalet fermanlarna dayanan Anadolu halknn, kadlar idaresinde,kendilerini korumaya karar vermeleri ve "il -erl eri "nde n tekil ettikleri

blklerin balarna ileri gelen kimseleri "yiitba" tyin etmeleri, her tarafta, maiyyet memurlar n ve "sekban blkler i"ni devre kmaktan vazgemeye zorlamt. Fakat yanlarndaki kalabal beslemek zorundaolan bu memu rlar n hareketsiz kalmalar na imkn yoktu. nk blkba-

1 Kadaskerlerin sefere gitmeleri det olmadndan, btn ilmiye mansplar bitek kanaldan tevcih olunmakta idi. Halbuki dier mansplara hem iki taraftaki serdarlar ve hem de padiah dorudan doruya kendisi tayinler yapmakta olduklarnd bir ok karklklar olmakta idi.

2 Bun lar: nzul bedeli ve nzu l zahiresi, srsat bedeli ve srsat zahiresi, krek bedeli veya kreki erleri.


9/55


10/55

62 MUSTAFA AKDA

olduunu ileri srerek padiahlk iddia etmee balad. Halbuki zamannruh haleti buna msait deildi. Belki de bu cihetin yardm ile isyan bastrld. Bu mhim hdiseyi Selnik gayet ksa kaydetmi olduu iin, imdilik fazla bilgi vermek mmkn deildir 1.

Ayn sralarda bir baka hdise de Kt ahy a taraf lar nda geti.Bu sancan Altnta nahiyesinde zeameti olan dergh- l avuu ve vezirzam brahim Paann "defterl adamlarndan" Bayram adnda birisi, "Sinan Paa adam yazmak iin Anadolu'ya vardnda yazd ekiyaysipah olan ve silhtar ve cebeci ve topu" blkleri halinde bana toplam, defterde isimleri olup da gelmek istemeyenlere hakaret ve ikenceederek ie balam idi. Bir mderrisi ve btn ev halkn ldrmek suretiylezengilere kar giritii cinayetler halk arasnda byk bir korku yaratt.

Pek ok insanlarn kann dkmekte idi. Btn o tarafn kasabalarndan ve ehirlerinden stanbul'a bu hususta feryat mahzarlar yayor; hatthusus adamlar gidiyorlard. Kadlarn hemen hepsi arzlarnda, "mezkrlarn haklarndan gelinmezse Cell eklinde bir azm fitnenin zuhuruna bis olur" demekte idiler. Bayram hakknda ferman karak, zeametindenazlo lunduu ve ele geirilerek katlo lunmas emrolundu ; fakat, Eri seferinin tel iinde, araya stanbul muhafz Hasan Paa girerek katline mnioldu ve adamlariyle beraber kendisini Eri seferine yollad2. Daha Anadolu'nun bir ok taraflarnda hakik yenieri ve alt-blk halk veya kendilerini kapkulu gsteren bir tak m kimseler blklerle dolaarak Eriseferine hazrlk yapmakta olduk larn ileri srmekte ve ha lktan at, katr,

deve gibi hayvanlarn zorla almakta idiler. Aa yukar btn Anadolu'nun sancaklarnda bunlara benzer

hdiseler arkas arkasndan sratle kmakta idiler. Ky halknn ounluunu tekil eden fakir insanlar devaml sure tte yamac blklere katl yorlard. Bu yzden, maiyyet memurlarnn ve Cell eflerinin yanlarndakisekban saylar binleri ayordu. Halk n arzusu ile tekil olunan "i l-erler i'-ni n" banda bul una n yiitbalar bile, blkleriyle berabe r Cell olmaktaidiler. Mesel suhtelere kar uzun zamandanberi yiitba olarak kendisini tan tan Nesliolu, bu vaziyetinden faydalanarak, kyllerin banagemi, Afyonkarahisar ve spa rta t araf lar nda en mhthi bir Cell

olmutu. Kastamo nu ve ankr tarafl arna hret salan UrgancoluMehmed Pehlivan da ayn ekilde idi. Artk, ne halk ve ne de hkmet,"il-erleri'ne ve yiitbaarma fazla" gvenmiyorlard.

Hulsa, o zamann yaz diline "Cell Fetreti" diye geen byk krizEri seferinin ald 1596 yl yaz nd an itibaren balamt. Yukardamisl olarak verdiimiz hdiseler, eitli karakterde vakalar gibi grnmelerine ramen, hepsi de birer "levendt" veya resm tbiri ile, "sekban" baskn idiler, ve menelerini de ky halknn iktisad bir knt iinedmelerinden alyorlard.

1 Selnik, Nuriosmaniye yazmas, No. 3133, yaprak. 222.2

stanbul, Babakanlk arivi, Divan kayt defteri, No. 136, yaprak 34 ve 39.


11/55

CELL FETRET 6 3

4 " E R S E F E R F R A R L E R " N N C E L A L S YA N L A R IN D A TESRLER MESELES

Gerek doktora tezi olarak hazrladmz, yaynlanacak tedkikte vardmz netice ve gerek bu ra da imdiye kadar verdiimiz bilgi, Celli ayaklanmalarnn Karayazc ile balad hakkndaki kanaatin yanllnortaya koymutur. Bu suretle, Eri seferinde yaplan yoklamada bulunmadklarndan dolay "f ir a ri " saylarak takibe urayan 30 bin sipahinin Anadolu'ya geerek "Celllerin zuhuruna sebep olduklar" yolundakiiddiann yersiz olduu anlalm oluyor.

Evvelce sylediimiz gibi, 1596 ya kadar her vilyet ve sancakta, devriye blklerine dayan an maiyyet memur lariy le ve bunlar n iinden Celliolanlarla, halk arasndaki mcadele bazan hafif, bazan iddetli, fakatdank bir ekilde devam edip dururken, Eri seferinin iln olunduu

bu yldan itibaren bu halk-memur (ehl-i rf) mcadeleleri birdenbire genilemi ve byk bir i ha rb haline gelmi bul unmak ta idi. Aceba hdiselerin, birden bu kadar sratle bymesinde "firarilerin" bir tesiri yok mudur? Bun a cevap vermeden nce, "seferden fira r" meselesinin mahiyeti

ve genilii zerinde durmak zarurdir.Bir defa, tmarl sipahilerin yoklamada bulunmamas , yahut sefere

gitmekten kanmas ilk defa 1596 da grlm bir olay deildir. Daha Yavuz Selim'in ah smail zerine at ran seferi srasnda, Kemah'ta yaplan yoklamada bir ok tmar erbabnn sefere gelmedikleri, bir ks

mnn yerlerine bakalarn gnderdikleri, bazlarnn da bedel yolladklaranlalmt. "Kanun zere" bunlara den ceza, seferde bulunmayanlarndirliklerinin alnmas ve birer yllk mahsullerinin (yani topladklar r ve resimlerin) hazineye zaptndan ibarettil . Kanun'nin son yllarndatmarl sipahilerin ne vaziyetlerinden ve ne de tmarlarndan memnunolmadklar hdiselerle sabit olmutu2. Hele Kibrisin zap t srasnda, seferden firar edenlerin bsbtn artt grlyordu3. ran ve Avusturyaharbleri devamnca, yalnz tmarl sipahi deil, Anadolu'da oturan vemiktarlar tmarllardan aa olmayan kapkullar da seferden kanmaya balamlard. Bu askerleri ne beyler ve ne de balarndaki efleri yerlerindenkmldatamyorlar, merkezden gelen sefer emirlerine aldr eden olmuyordu.

Artk her sefer ilnnda "A nadolu 'nun ko luna" da ayr ayr "asker src ler i" yollamak det olmutu. Askeri sefere gitmee mecbur etmek iin, kadlar, mera kaymakamlar, ky kethdalar, imamlar, hatipler

1 Topkap Mzesi arivi, Edremit er'iye sicilleri, No. 1, yaprak 362 Ali, K an un 'n in memleket fethi arzusundan bahsederken, tm ar erbab hakknda

"eer fkar-yi sipahin zaaf hallerini tasavvur etmeseler bir an payitahta gelmezler ve yllarla serhadlerde kalrlar idi" diyor: Knhlahbar, Nuruosmaniye yazmas, No. 1407s. 323.

3 Tmar rejiminin bozulmas adndaki makalemizde bilgi vardr: Dil ve Tarih-Co-rafya Fakltesi dergisi, c. III, say: 4 de.


12/55

64 MUSTAFA AKDA

evrelerindeki kapkullarn yola karmaya memur oluyorlard. Btntedbirlere ramen seferden kalanlara, "padiah kulu" gzyle baklmamas

iin reayaya ilnlar yaplmakta idi. Byle bir zor altnda kalan altblk sipahilerinin ve yenierilerin, bilhassa Avusturya seferlerine varmamak iin, son bavurduklar are, aalar iyle beraber , yollarda, ehir ve kasabalarda fazla elenmek, adrlarda vakit geirmek ve bu suretle "sefer mevsimini" atlatmak idi. Bazan Bursa ehri Anadolu'dan gelip de sefere gekalmak iin ayak sryen askerle dolup tayordu. Askerin Macaristan'agelip yetimedii hakknda "ordu-y hmyun serdarlarnn" kopardklarferyat zerine, stanbul'dan bir asker src karlarak "yollarda elenenlerin adrlarn balarna ykp iki kona bir edip tez sefer mahallineeritiresin" diye eline bir de ferman verilir, baka bir ey yaplamazd.

Avusturya seferlerinin, askerlerin sefer mevsimini kasten yollarda,adrlarnda geirmeyi det haline getirmelerinden dolay uzayp gittiiniFerhat Paa, stanbul'da kaymakam bulunduu srada serdar vezirzamSinan Paaya yazd mektupta ac bir dil ile ifade etmiti1.

Bunlar kaydetmekle unu sylemek istiyoruz: 1596 da gerek kapkull arnn ve gerek tmarl sipahiler in, dah a dorusu her snf askerin bir oklarnn Eri seferine emirsiz olarak itirak etmemeleri veya harb sahasnda n kamal ar ilk karlalan bir hdise deildi; geen seferlerde deayn haller grlmt. Esasen II I . M ehmed 'in bu sefere bizzat gitmeyekarar vermesinin en mhim sebebi bt n askeri, tam kadro ile ve zamann

da, Avusturya cephesine yetitirerek harbi zaferle bitirmek midi idi.Btn gayretlere ramen, hem tmarl sipahilerden ve hem de kap-kullarndan pek oklarnn her trl cezay gze alarak gene seferdenkaldklar, bir oklarnn yollarda elendikleri ve bir ksmnn da harbkarkl srasnda dorudan doruya katklar muhakkaktr. Pdihla birlikte sefere gitmi bulunan brahim Peev, III. Mehmed'in clus bahii verdii 80 bin kiiyi aan kapkulundan 50 binden fazlasnn Eri seferinegitmi bulunduklarn, vilyet askerlerinin de yz bin deil ise elli-altm bin kadarn n seferde mevcut bulunmu olduklarn tah min etmektedir 2.Eer Peev 'nin verdii bu ra kamlar hakikate yakn ise, her iki snf askerden de, ortalama otuzar bin kii seferden kalm demektir. Fakat, vilyetaskerlerinin yzbin ve kapkullarnn seksen bin kii olarak ifadesi phesiz, devletin resm defterlerine dayanmaktadr. nk kapkullarndansaylar binleri aan bir zmre vard ki, ehirlerde ve kasabalarda kasaplk, frnclk vesair esnaflk ediyorlar; kylerde ortak veya, iftliklerinsahibi olarak, geni mikyasta, iftilik ve hayvanclk ile ura yorlard. Yal bal olan ve geni birer iin banda bulunan bu insanlarn zatenhi harbe itirak ettikleri yoktu. Esasen bu gibileri, kapkulluu sfatn

1 Kaymakam Ferhat paann vezirzam Sinan paaya 20 Ramazan 1002 (1594)tarihli mektubu: Babakanlk arivi, mhimme: 7, S. 307.

2 Peev, C. II, S. 203.


13/55

CELL FET RET 65

ulufesi iin deil, kendilerine temin ettii hukuk imtiyazlar iin tayorlard.nk "pa di ah kul u" vergiden muaf idi ve mahkemele r kendisini mu

hakeme ve tevkif salhiyetini haiz deillerdi. Eer devletin elinde hakikaten harble mkel lef 80 bin ulfeli askeri bulunsa idi, arka ve garbe her ordu karlnda kapkulu boluunu doldurmak iin ihtidadan 7 akaulufe ile binlece insan ocaa ve ble yazmaa ne imkn ve ne de lzumgrl rd. nk serdarlara koulan kapkulu miktar umumiyet le on bine bile varmyordu.

Tahminen yz bin kii kabul olunan vilyet askerlerinden, merannahs askerleri olan sekbanlar ktktan sonra, tmarl sipahilerin ne kadar tuttuunu bilmiyoruz. Yalnz, bunlardan da pek oklar resm defterlerdetmarl sipahi grnmekle beraber, hakikatte her biri bir ka tmar birdenelinde toplamak imknlar n bularak, bu dirliklerinin mahsu lnden srf bir mltezim gibi istifade eden, fakat iltizam bedelini, devlete deil de,nfuzlu bir takm ricale rvet olarak veren ve bu yolla geni kazan yollar bulan kimselerdi. Bunlar da, kapkullarnn i tutan zmresi gibi, hi bir sefere gitmiyor, hkmet ok sktrd zaman, "bedel vermek" veya"cebeli yollamak" gibi kaamak vastalarla yakalarn kurtaryorlard.1596 da, harbi kaybetme tehlikesi geirmi olmann verdii psikolojik tesirle yapl an Eri seferi yoklamas, sefere gelmiyenleri, veyahut harbmeydanndan kaanlar cezalandrmak ad altnda yaplm olsa dahi,hakikatte tmarl sipahilerin defter zerindeki nazar mevcutlar ile ordununeli altndaki hakik mevcutlarn birbirinin ayn yapmak gayesini gtt

meydandad r ; yani, bu vesile ile devlet, rical hizmetkrlarna vesair askerlikle ilgisi olmayanlara geen tmarlar bu gibilerin ellerinden kurtarmak istiyordu. Bunun en kuvvetli delili, kapkullarndan sefere gelmeyenlerin ve firar edenlerin miktarlar da tmarl sipahilerden az olmad halde,kapkulu kadrolarnda yaplan yoklamann zerinde durulmam olmasdr.Esasen her iki snf askerden de yokl amada bul unmayanla rn evvelki seferlerde grlen noksanlardan farkl olacaklar tahmin olunamaz. Yalnz, bu defa padiahn sefere km olmas, "seferliler" kadrosunu geni tutmayicabettirdiinden, "f ir ar i" rakk amnn bir az yksek olmas tabiidir.

Hdisenin bu sefer bu kadar bytlmesinde, Avusturya seferininalmasndan sorumlu olduu rivayet olunan Sinan Paann da mhimrol oynadn tahmi n etmek mmknd r.

Hkmetin binlerce dirlik erbabn azl iin bu yoklamay bir vesile yapmak istedii undan da bellidir ki, yoklamay "seferliler defte rinden" yaptrmas lzm gelirken, imparatorluun umum tmar defterleri zerinden yaptrm, bu suretle, sefere memur olmayan ve hatt donanmaya,Badat muhafazasna ve Eflk seferine -ki bu sonuncular mhim yekntutuyorlad- memur olanlar da tmar defterinden silinmilerdir. Bu gibilerin byle haksz bir azli tanmak istememeleri zerine dirlikleri iadeolunmutur.

1

Babakanlk arivi, divan kayt defteri: No. 129, yaprak 6,8, 32, 35.


14/55

66 MUSTAFA AKDA

Eri yoklamasnda tesbit edilen firarilerden Rumeli yakasndanolanla rn "f irar i defterler i" elde mevcu ttur ki, bu defterin iinin tetkiki de bize bu hususta kymetli malmat verecektir 1. Ad geen defterde, fira r edenlerin isimleri, tmar larn tekil eden ky gruplarn n "ba ' kariye-leri", tmarlarnn aka tutarlar ve bu dirlikler kendilerinden alndktansonra kimlere tevcih olunduu ak bir surette gsterilmitir. Firariler arasnda tmar alt binden aa olanlar sayl denecek kadar azdr; bunamukabil, dirlikleri 20 bin ile 50 bin aka arasnda olan zaimler byk

bir ekseriyeti tekil ediyorlar; 60 bin akal zaimler in bir ka kii olduugrlmektedir.

Bu defter bize ispat etmektedir ki, firari saylanlarn ou yal bal ve mtemadiyen "terfi" alarak 20 bin akay am zaimlerdir. Hakikatte

ise, bunlarn hemen hepsi, yalnz Eri seferine deil, uzun zamandanberihi bir sefere itirak etmiyorlard; her biri fazla mal ve mlk sahibi olmular d; zeametlerine birer mltezim gibi tasarruf ediyorlar ve ricalin himayesinde bu lunuyorlard . Bir oklar da gene "ric alin dairesi ha lk nda n" idiler

Firarilerden boalan tmar dirliklerinin yeni kimselere verilmesindetakip olunan yol dahi yoklamaya ait bu tahminimizi teyit etmektedir:Hkm et elde ettii bu binlerce ak tma rn tevcihinde hazinenin masraflarn azaltma bakmndan byk faydalar temin etmeyi dnmtr.Bu suretle binlerce yenieri, sipahi , ulfeli avu, mteferrika ve serhadkullar (yenieri, fris, azab, gnll) ulufeden tma ra karlmlard r.Bunlarn hepsinin de ulufelerinin yksek olduu dikkati ekmetedir. Meselekserisi 20 ile 50 aka arasnda idi, ve hele 30 ile 40 aka arasnda olanlar

byk bir yekn tutuyordu. Hazinenin ykn hafifletmek ve bilhassa, yerlerine daha az ulufe ile, seferde ok ie yarayan yeni kul yazmak gayesiyle hareket edildii anlalan bu geni lde ulufeden tmara akta rmamuamelesi evvelki kanun ve nizamlara pek uymuyor. Kapkullarndanisteyenleri tmara geirme deti Kanun devrindenberi yerlemitir. Gayede, ulufeleri ykselmi olanlardan stanbul'da kendilerine daha fazlaterfi kadrosu bulunamyanlara zeamet vermek suretiyle bu mahzurunnne gemek idi. Bylelerine, "ulufeleri hazineye kalmak artiyle" tmar verilirken, beratlarna" slsn zere" kayd muhakkak konuyor ve bu

suretle, mesel, on be aka ulufesi olan bir yenieri, on be bin akalk yerine, on b in akalk tmara geiriliyordu2. Bu defa ise "slsn zere"kayd yalnz ulufeleri 20 akadan yukar olanlarn beratlarna konmu,fakat hi birisinin, bu kayt dolaysiyle, dirliinin zeametten aa dmesinemeydan verilmemitir 3. Ulufeleri 20 akadan aa olanlarn bera tlar na

1 Babakanlk arivi, Kmil Kepeci tasnifi, divan tahvil kalemi, No. 3472 Buna ait bilgi iin, tmar rejiminin bozuluu adndaki makalemizde bilgi vard

Dil ve Tarih-Co. Fakltesi dergisi C. III say: 43 Bundan anlaldna gre, 20 ile 30 aka arasnda ulufe alanlara dahi "sls

zere" kayd konmam tr. nk, konduu takdirde bunlarn dirlikleri 20 bind

aa der ve zeamet olamazd.


15/55

CELL FETRET 67

ise, "k an un la r nd an iki bin ziyadesiyle" yahut bin ziyadesiyle, vesair kaytlar ilve olunmutur ki, bu suretle, mesel, 6 aka ulufesi olan bir yenieri iki veya bin ziyadesiyle sekiz veya dokuz bin akalk tmarageirilmitir 1. Grlyor ki, maziye ve mevcut gelenee nazaran bu sralarda ulufeye karlk tutulan tmar miktar iki mislinden de fazlayakarlmtr. Tabi bunun en byk sebebi dirlie kacak yenierilerinitirazlarna yer brakmamak ve onlar memnun etmekti; nk bu sralardatmar dirlikleri itibarlarndan ok kaybetmilerdi.

Btn bunlar anl atmakla gstermek istediimiz cihet ud ur: 1596da alevlenen Anadolu hdiselerinin Eri seferi firarileri tarafndan karld yolundaki vekayiname kaytlar ve ondan sonra devam eden buna benzer grler tar ih realiteye uymamaktadr. 1596 ile 1610 yllar ara

snda geen byk "Gell Fet re ti "nde yalnz Eri seferi firarile ri olan sipahilerin deil, umumiyetle tmar erbabnn katiyen ba rol oynamadklarn,mcadeleye kar an snflar aras nda ok tli derecede kaldklar n ileridegreceiz. Yalnz, buraya u kadarn ilveye lzum vardr ki, Karayazc'nmetrafnda toplanan kalabalk arasnda her snftan olduu gibi tmarlsipahilerden olanlar da az deillerdir; fakat bunlarn Eri yoklamas ilealkalar yoktu; nk mazl olmadklar, "Cell yanna varanlarn gnahlar afvolunmas" dolaysiyle, bir ok kimselerin dirliklerine mdahaleolunmamas iin aldklar emirlerden anlalmaktadr 2.

Hulsa, Eri seferi yoklamasnda tesbit edildii anlalan "30 binfir ar "ni n azlolunduklar hakkndaki karar n, hakik sipahilerden, bu rak-kama nisbetle, ok azn akta brakt muhakkaktr ve hk met de bunu byle hesaplad iin bu karara cesaret etmitir, nk, 1553 de ve bt n I ra n harbler i sralarnda grlmtr ki, toplu sipahi azillerine bavurulmamas devletin tecrbe ile kabul ettii bir prensipti3.

B - T M A S IN I F L A R I N M C A D E L E D E K D U R U M L A R I

1 MEMURLA HALKIN ANLAMAZLII, ALTI-BLK ZORBALARI,BLKBAILAR

Cell mcadelesinin douundan 1596 ya kadar olan safhasn in

celediimiz evvelki eserimizde, itima snflarn hdiseler karsndadurumlar tamamiyle tesbit olunmutur. Fakat, "Cell Fetreti" olarak elealdmz meselenin bu safhas daha ba tan itibaren o k adar kark vemhim hdiselerle cereyana balamtr ki, bu yeni du ru m iinde itimasnflarn yerler ini tekrar gzden geirmeye iht iya vardr.

Mcadelenin XVI. asrn ortalarndaki safhasnda, yani balangta, Anadolu'da ve hatt Rumeli'nin, Trk nfuslu kasaba ve kyleri itibariyle

1 Babakanlk arivi, divan kayt defteri. No. 130 (bu defter tamamiyle byle muamelelere aittir.)

2 Babakanlk arivi, divan kayt defteri, No. 150, s. 753

Bu hadiselere ait malmat yaknda kacak baka bir etdmzdedir.


16/55

68 MUSTAFA AKDA

sosyal ve ekonomik haya t Anadolu'ya ok benzeyen geni bir sahasnda balca huzursuzluk unsurlar, ift bozan reayadan ve aileyi terkeden generkeklerden treyen "l ev en dt " ile vazifesizlik yznden medreselerde ylan "suh tev t" idi. Bu sralarda harbten bkm vaziyette olan ve beyler gibi reayay soymak iin ellerinde salhiyetleri de bulunmayan tmar erbab da iktisad perianlk yznden itaatsizliklerini geniletmeye bal yorlard. Bilhassa "alak hall" olan sipahilerin levendlerden pek farklar yoktu.

Yarm asrn gemesi srasnda, suhtelerin blkler halinde genisahalarda ayaklanmalar Celli mcadelesinin gelimesine esasl surette yardm etmekle beraber, levendt ve tmarl sipahileri dairesine alamam,tek bana devam eden ayr bir hdiseler serisi karakterin i muhafazaetmitir. " Leve nd t " ise, evvel devletten mem nun olmayan tmarlsipahilerin etrafnda toplanarak ilk kk Celli blklerini kurmulard.Gittike ie "mukataalar" tutan mltezimler ve bilhassa beylerbeylerin ve sancak beylerinin maiyyet memurla r olan kaymakamlar, kethdala r ve subalar da kartkla rndan dolay, levendler etra fnda toplanacaklar yeni unsurlar bulmaya baladlar. Gene levend bolluunun neticelerindenolarak, II . Selim'in ta hta kt zamand an i ti bar en, Anadolu'nungittike iine srklendii itima dzensizlie yeni bir snf insanlar daha karyorlard ki, bunla r da kapkulluu iddia edenlerdi. Yalanckapkullarndan "yenieri ve acemi olan namna ola nla r"m da mca

delede aktif rol oynadklar hemen hemen grlmemitir. Yaptklar btn uygunsuz hareketler, kulluk imtiyazlarna gvenerek unun bununmaln trl bahaneler altnda elinden almak ve etrafta soygunculuk etmek gibi bir nevi mtegallibelik idi2 . Buna mukabil, alt blk halkndan olduunu iddia ile "sar ve krmz bayrak gtren ler" in Cellisyanlarnda byk bir nemleri vardr. Altblk halknn, "sipahi hizme tkr " almaya salahiyetl i olmas dolay siyle bu kimseler, tmarl lar veyamaiyet memurlar gibi ayn suretle, yanlarna levend toplamak imknn buluyorlard. Yalnz, bunlar n levendleri sekban de i l. .. "S ipahi olan " veya "s ipahi hizmetk r" grnmekte ve alt ble mahsus kisve giymekte idiler.

nceler i Cellilere karmayarak uzun mddet suhteler gibi kendi balarna faaliyette bulunan bu "bayrak kaldran blkler", 1596 sralarnda ok artm bulunuyorlard . Sar ve krmz bayraklarla gezen yzlerce blk Anadolu'nun her tarafnda grlmekte idi.

1 Bu hadise hakk nda: Yenieri nizamnn bozuluu adndaki makalemiz: Dil vTarih-Corafya Fakltesi dergisi G. V, say: 3

2 Kylere dalan muhtelif kapkulu snflarnn veya kapkulluu iddia edenlereayadan ne gibi garip usullerle para, hayvanat ve erzaklarn aldklar 23 Haziran 1(29 Zilkade 1007) tarihili bir fermanda tasvir olunmutur: Bak. Ankara Etnografya Mz

Ankara sicilleri, No. 6, s. 258.


17/55

CELL FET RET 69

Celli Fe treti devamnca bunl arn adetleri azalm olmakla berabe r,hemen her zaman mevcut olmular ve ayr hviyetlerini muhafazaetmilerdir. Celllere karanlar ise phesiz bayraklarn ve elbiselerini karyorlard.

Uzun ran ve Avusturya harbleri srasnda hkmet Anadolu'dan grup grup yenieri ve "sipah ve sil hd ar" kaydederek cepheleregnderdii iin, kapkullannm sancaklardaki mikdarlar pek artm,fakat kontrol lar aksine azalm idi. Bu vaziyet ten dolay, altblk halkndan geinenlerin soyguncu ve isyankr hareketleri az zamandahakik alt-blk halkna da sirayet etti . Celli Fetretinin baladsralarda "sipah ve silhtar" blkleri kuvvetlerini "levendat" ilede artrarak gezmeye baladlar. Hatt ileri gelen "sipah zorbalar" beylerin maiyet memur lukl arn ellerine al dklar ndan dolay " sip ah

ve silhdarlar" maiyyetlerine alyorlar ve merann sekbanlar yerine bunlar kullanyorlar, soygunlarda halka dehet veriyorlard. Hele1602 de sipahilerin stanbul'da kardklar isyann kendi malubi-

yetleriyle sona ermesi zerine, Anadol u'ya geerek Karayazc aaln yapm olan arkadalariyle birleen zorbala r Ankara, Konya,Ktahya, Bursa, Balkesir, Manisa, Aydn taraflarnda "Celli Fetretini n" cereyanna yeni bir istikamet verdiler. "S ip ah zorbas yamas " yahut "sipah s rgn" diye halk dilinde mehur olan bu mh im hdiseler "b y k kag un" devrine ait olduk larndan, onlar ileride tetkik edeceiz.

Byk sekban dalgalarnn asl sevk ve idarecisi olan mer

maiyyet memurlarna gelince, bunlar, suhte, tmarl sipahi ve kapkullargibi messes bir snf tekil etmiyor lard. Normal zaman larda beylerin,kendilerine hizmet edecek maiyet memurlarn dirlik erbabndan (tmarl,sipahi, vilyet divan avuu, zaim) semekte olduklar n ve ida rigelenek bozu lduktan sonra, kap ku ll annm dirlik erbabnn yer ine getiklerini yukarda sylemitik. Arkas a rkas na te rt ip olunan seferlerelzm olan yenieri ve sipahi ihtiya larnn Ana dol u'dan yazlanlevendlerle karlanmas dolaysiyle, Trk ahal i arasnda alt-blekar byk bir rabet uyanyordu. Fakat , bu, ulufeden faydalanmagayesiyle deil, kulluk imtiyazlarn elde etmek iin idi. Sipah ve silhdar yaz lan lar dan ou ne sefere gidiyorlar ve ne de ulufe iin s tanbul 'unsemtine uruyor lard . Dier bir ksm ise hak ikaten seferlere gidiyorlar,fakat dndkten sonra blklere yerleemediklerinden maada, ulufede alamyor lard. Buna ramen sipah olanl mdan vaz gemiyorlard.Bunu n yegne sebebi, hukuk imti yazl ardan faydalanma meselesi yan nda bir de maiyyet memuru olma imkn salamak idi. Hakik aten , sipaholan yazldktan sonra, bir beye maiyyet mem uru olmak ve orada n bir mektup (inha tezkeresi) elde ederek bir sancaa bey tayin edilmek

1 Karaelebi zade Abdlaziz, bu hdisede Anadolu'ya kaarak zorba arkadalarnakatlanlar 4 bin kii olarak kaydediyor: Ravzatlebrar, s. 405


18/55


19/55

CELL FETRET 71

kuvvetli bir Celli grupu datld zam an si blkbalarn drt bir tara fa dala rak sancak beylerinin dairesinde kolayca yer buluver-meleri hdisesi umu m bir ekilde, her zaman grlmekte idi ; halkn

btn ikyetlerine ramen, hkmet, merasna emir dinletemiyor ve bunada mni olmyordu.

Blkbalar sekbanlarn arasndan yetitikleri iin, levend saylmak lzmdr. Alt-blk halkndan blkbal kabul edenlerin bu lunup bulunmad n bilmiyoruz. Blkbalardan da beylerin aalna (yanimaiyyet memur luuna ) ykselenler var mdr, belli deil, yle zannedi

yoruz ki, bunlar mera snfna gemek istedikleri takdirde, evvel ble gemeleri ve oradan bir beye aa olup, sancak beyliini bu yoldan istemeleri lzmd. nk, yukarda da dediimiz gibi, ende rungelenei Anadolu'da bu ekilde tatbik ediliyordu.

2 CELL FETRETNDE KYLERN DURUMU

XVI. asrn ortalarndanberi fiil vakalarla kendisini gsterencelli mcadelesinin tamamiyle ky sosyal ve ekonomik bnyesiiersinde cereyan ettiini imdiye" kada r verdiimiz bilgiler tamamiylegstermi bulunmaktadr. 1596 da balayan "Celli Fetreti" ise grlmedik bir hzla ky formasyonunu tamamiyle tahrip cihetine ynelmi bulunuyordu. Bunu daha iyi anlayabilmek iin "Fetret"tenevvel geen hdiselerin ky halk zerindeki tesir ekillerini gzden geirmek zarureti vardr.

Osmanl mpara tor luunu tehdit eden iktisad buh ran n ilk ykcemareleri ky ekonomik kurulu unda hissolunmaya balamt: bir taraftan, kanunnameler aynen muhafaza edilmesine ramen, vergilerin sekiz on misli tahsil olunmasnn deta tabi telkki edilir olmas, dier taraftan, buna tahamml edemeyen kylnn pa raihtiyac karsnda, "murab aha cl ara "m r ac aa t etmesi neticesi olarak,ky topraklarnn mahdut insanlarn tasarrufuna gemesi ihtimalinin belirmi bulunmas Trkiye'n in ileri ky formasyonunu bozacak iki mhim hdise olmak zere orta ya kyordu. Ayrca, kylnnihtiyac olan eyann satn alma fiyatlar da, mesel I I . Bayezit devr inenazaran, 1596 sralarnda or ta lama olarak yedi sekiz misli fazla idi.

Zira mahsu ln fiyatla rndaki fark ise iki devirde 4 mislini gemiyordu1

.Ky evrelerinde cereyan eden u hdiselerin reaya zerindekiilk tepkisi bir ok insanlarn ziraatten vaz geerek saa sola dalmalarolmutu. Daha Kanun devrinde bile "ift bozan reaya"nn artm olmasndan endie ediliyordu 2. Cell mcadelesinin gelitii devir olan XVI.

1 Darya ok hub ubat karlan garbi Anadolu 'da ve Bursa ile stanbu l gibi iki byk ehrin yan yana bulunduu Marmara evrelerinde hububat fiyatlar da dier eya fiyatlar gibi, hatta onlardan daha fazla bir fiyat fark ile 4 akadan 30 akaya karlmt.

2 Selnik s. 75.


20/55

72 MUSTAFA AKDA

asr dilinin mehur olan "le ven dt " ve "su hte v t" tamamiyle ky halkarasndan tremekte idiler. mer nn maiyyet memurlar tarafndanistenen salmalar ve vergi eminlerinin sui-istimalleri, ayrca 'kylere kadar sokulmu olan yenieriler, sipahiler, hatt kad, mderris, sancak beyi,avu, mteferrika ve sair gene hkmetten olan bir takm isnsanlar tarafndan kylerde iftlikler tesisi neticesine doru giden faizcilik, yarclk vesir iktisad tazyikler ky halkndan bir takm insanlar "kaparam aya" , yani bir beyin sekbanhma girmeye mecbur ediyordu. Uzunharbler ve reaya ile vilyet memurlar arasndaki mcadele meray fazlasekban beslemeye sevketmi olduundan, kynden ayrlan her "l evend"kolaylk ile bir "ka p " bulabi liyordu. Evveline it etd de Celli mcadelesinin birinci derecede rol oynayan bir unsuru hal ine girdiini greceimiz "devriye blkleri" tamamiyle kyn terkeden bu insanlard.

u halde kyn ekonomik bnyesinin bozulmasndan meydana gelen bu binlerce insanlar , beylerin sekbanlar olarak tekra r ky ekonomisinemusallat oluyorlard. Hulsa kyn sosyal bnyesini gene kendisinin kemirmekte olmas gibi ok garip bir sosyal hdisenin cereyan ettii akagrlmektedir 1.

Kylnn bu ekilde levend olmas hareketi ile muvazi olarak, ky formasyonunu yeni bir ekle sokma gayesi gden "iftlikler" kurulmashdisesi, yani toprak larn mahdu t ellerde toplanmas faaliyeti, bata mernn ve tahsildarlarn vergi hususundaki tazyiklerinden hayli faydalandise de, 1596 sralarna gelindii zaman sekban blklerinin iftliklere dahi

tecavze baladklar grlyordu. Bir taraftan "mernn" sekban blkleri halin de birleen kyl "l evend t" m, "y em ve yemek" ve "sekban "akas vesair adlar altnda, reayann iktisad varln tamamiyle ldrmefaaliyetleri, dier taraftan, gene hkmet adamlarndan, ou kapkullar,pasif bir takm hizmet erbab ve mtekaitler olmak zere, paral bir zmrenin kyde bir nevi toprak aristokrasisi yaratma gayret i, her iki hareket inde, netice itibariyle Osman l devletirin tar ih ky kuruluunu tahrip veyatamamiyle deitirme neticesini verecekleri aikr idi. F akat , topraklar byk paralar halinde birletirme hareketi beylerin gezici "levendlerinin"soyguncu faaliyetleriyle zd dyordu. nk, bu blkler balarndaki

sancak beyini bile kendi gayelerinin icaplarna itaat ettiren hr teekkller olmalar itibariyle, buraya girecek ky ferdinin itima stats hi bir kayda tbi deildi. Halbuki iftlik sahibi, kyly tamamiyle oban veyaiftlik hizmetkr ha line getirmek isti yordu2.

Kuruluunun hususiyetleri itibariyle ileri olarak kabul ettiimiz ky sosyal ve ekonomik bnyesinin karlat, bu dardan gelme tesirler ile yklmas iht imaline kar devlet ne gibi tedbirler almt r? bizzatkyn kendisi bunlara kar herhangi bir reaksiyon gstermemi midir?

1 "Celli syanlarnn balamas"na it tedkikimizde izah olunacak 2 Bunlar hakknda Belleten Sa. 55 deki makaleye bak.


21/55

CELAL FETRET 73

Reayann iftini terk etmeye balad ilk zamanlarda hkmettarafndan buna mni olunma arelerinin dnlp dnlmediini bilmiyoruz. Ancak, beylerin devriye blkleri ve kk Celli gruplar

teekkl ettikten sonra, ky halkn bunlardan kur tarmak ve iftliklerinkurulmasn nlemek iin hayli vastalara mracaat olunmu, fakat bir trl mni olunamamtr. Mesel, ilk zamanlarda kalabalk maiyyetlerlehalk soymaya kan merya veya maiyyeti halkna iddetli cezalar veriliyordu. Faka t gerek devriye blkleri ve gerek Celli grup lar , esasta"l evend t" okluundan meydan a geldii iin, bunl ar bir netice vermiyor idi. Nihayet, II. Selim ve III. Murad zamanlarnda suhtelere iddetli cezalar tertip olundu; "il- erle ri" denen maha ll milis tekilt gelitirildi. Devriye blklerinin datlmas iin pek ok emirler verildi. Bununla beraber hibir netice kmad. En nihaye t bu sonuncu padiah kadlar n ve kyl

reayann arzu larna uyarak devriye blkleri ile gezen "ehl-i r f kylerine sokmamalar iin baz yerlerin halkna msaadeler verdi. Bununarkasndan, Celli mcadelesinde pek byk tesirleri grlen mehur bir adalet ferman yaynlayarak, reayaya, resmen, devriye blkleriyle gezenmeray ve adamlarn muhitlerine yanatrmamalarn tavsiye etti. Yukar da ky sosyal bnyesine musallat olduunu sylediimiz sekbandalgalarna kar hkmetin son ve en mthi tedbiri bu birinci adaletferman olmutur.

Ky iktisad esaret altna almak isteyenlere kar devletin yaptmcadelelere ait fazla bilgimiz yoktur. Yalnz faizciler iin yzde on ileon be arasnda resm bir faiz koymu, buna riayet etmeyenlere cezalar verdiinden baka, faizcilii bir kazan haline getirerek byk sermayetoplayan kimseleri halk ikyet ettike stanb ul' a getirterek kasaplk yaptrm ve bu suretle iflsna sebep olmutur.

Bununla beraber, tetkik ettiimiz vesikalarda, her ky er beer iftlik haline getirmeye alan bu sonuncu ekonomik hdisenin fazla akislerine tesadf edemedik. Halbuki nerolunan adalet fermanlarnda vedier bir takm "hkm-i hm yun la r" da, ky formasyonunun bozulmasna mil olanlar arasnda ky iftlik yapmak isteyenlerden de uzunuzun bahsolunuyor 1. Ancak, u ilve olunabilir ki, ekseriyeti yenieriler tarafndan kurulduu anlalan bu iflikler, yahut be ailenin tarlalarn birletirmek suretiyle yaplan geni ziraat Fetret devrinin birinci safhasndamuvaffak olamam tr. nk byk sekban gruplar tamamiyle kylerde faaliyette bulunuyorlard.

Ky sosyal bnyesini bozmakta olan bu hdiselere kar dorudandoruya kyllerin gsterdii reaksiyonlara gelince, ky iin en byk tehlike saydmz merann fazla vergi almalar eklinde grlen "sekban"soygunlarna kar phesiz ifti halkn mcadelesi etin olmutur, "il-erleri" ve bunlarn banda bulunan "yiitbalar" nceleri hakik bir "ky

1 Mesel u adalet fermanlarna bak.: M. aatay Uluay, Saruhan'da ekyalk, vesika 1 ve 37.


22/55

74 MUSTAFA AKDA

koruma" tekilt idiler. Bundan baka, kyllerin dorudan doruyamemurlara kar ayaklandklar da grlyordu. Hele kyllerin, "ehl-irf" hakkndaki ikyetleri pek fazla olmutur. Bazan halk kendilerinisilhla mdafaa iin msaade istiyorlar, fakat hkmet kabul etmiyordu.Nihayet, nc Murad, yukarda sylediimiz adalet ferman ile, btn

Anadolu kylerine "devriye blklerine" kar kendilerini koruma hakkntanynca; memlekette deta bir ihtill havas esmee balad. Adaletfermanlarn ellerine alan halk kylerinin yollarn kapatarak hi bir ya bancy geirmiyorlard. Hatt bu hal bir ok mmtakalarda kyllerin btn memurlar ve dolaysiyle hkmet tekilt aleyhinde toplu ayaklanma tertip etmelerine kadar gitmekte idi. Tabi bu gibi haller hkmetiendieye drdnden, sk sk halkn elindeki silhlarn toplattrlmasna bavuruyordu. 1595 sra larnda kyllerin kendi kendilerini silhla mdafaa

tekiltlar ok ilerlemi vaziyette idi; bir ok sancaklarda beylerin aalankylere kamaz olmulard. Fakat mernn maiyetindeki muazzamlevend ynlarn uzun mddet hareketsiz tutmaya imkn yoktu. Neticedeky mdafaalar kamilen ykld. Levend blkleri deta yarm asrlk bir hazrlktan sonra kyleri tahrip ile" o zamana kadar kylerinde kalmaimknlarn bulan dier levend arkadalarn da ayaklanmaya zorladlar.Bu suretle, iktisad tazyiklere kar ky sosyal bnyesinin yaratmaya teebbs ettii "kyl isyan" daha bata muvaffakiyetsizlie urayarak,onun yerine, byk ve tahr ibkr levend isyan geti ki, b un un safhalarn bundan sonra gelen bahislerde tetkik edeceiz1.

3 BYK CEL LI GRUP LAR ININ BRLEMELER :KARAYACI'NIN ORTAYA IKI I

Celli mcadelesinin, 1596'da, birden genileyerek btn Anadolu'yu byk bir krize srklediini sylemitik. Bilhassa kyl reayaya zerinesaldran blklerin banda alt-blk sipahileri "beylerbeyisinin aas"ad ile hareket i idare ediyorlard. "Ehl- i rf" n -yani memurlarn - "b lklerle dolamalar hkmete yasak olunduundan ve bu hususta halknelinde adalet ferman dahi bulunduundan, buna riayet etmeyen beyler ve adamlar fiilen Cell olmulard.

Ayn yln sonuna doru btn asker ve mer Eri seferinden dnmolduklar iin, sancak beyleri ve beylerbeyleri namna dolaan sekban blkleri daha ok artm idiler. mer, grnte, merkezin itaatindenkatiyen ayrlmyorlard. Fakat kendi namlarna soygunculuk eden maiyyet-lerini aktan aa himaye etmekte idiler. Bir ok sancak beyleri ise,dorudan doruya kendileri bile Celli eklinde dolayorlard. Halk adalet fermanlarn ileri srmekle beraber, hi kimse dinlemiyor 2; Hkmet,

1 Kylerin sosyal ve ekonomik durumlarna ait mhim hdiseler ad geen eserimizin son ksmmda anlatlacak.

2 Ankara Etnografya mzesi, Ankara sicilleri, No. 7, sayfa 287.


23/55

CELL FE TR ET 75

bir taraftan, beylerin el altndan soyguncu blklerini kendilerinin idareettiklerini gryor, buna ramen bir ey yapamayarak, ancak seferleredavet ediyordu. Artk devriye blklerine kar "il-erleri" karlmas da

bir fayda sa lamamakta idi. nk pek ok yiitbalar da il-erleriyle beraber halk soymaya bakyorlar, mhim hi bir vazife yapmyorlard.

Bu sralarda Anadolu sancaklarnda bir takm insanlara "vilyetmuhaf azas " iin fermanlar verildii ve halka da gnll blklerinintekili iin msaade olunduu grlyor. Fakat bu iin bana geirilenler gene avu, mteferrika, sipahi gibi hkmet mensubu kimseler olduklarndan, yeni birer soyguncu sekban bl toplayarak soygunculuakmaktan baka bir ey yapmadlar. Nide kadsnn, "ynve erafn" bugibi kimseler hakk ndaki ikyetlerini arzederken verdii mal mat , "vilyet muhafazasna memur olanlarn" Celllerden hi farklar olmadngstermektedir. Kad, halkn "vilyet muhafazas nam iy le" bir daha kimseye ferman verilmemesini talebettiklerini bildiriyordu1.

Btn vilyet ve sancaklarda bu sralarda faaliyet tamamiyle kylerdecereyan etmekte idi. Sar ve krmz bayrakl lar (yani alt-blk halk ),ekiya serdarlar (yani merkezden ekiya takibine memur olanlar,) yiitbalar, beylerin aalar, hep kalabalk birer sekban blnn banda olarak,kylerden silindir gibi geiyorlard. Tesadf ettikler i iftlikleri talan etmekte, zenginleri b t n para lar n teslime mecbur etmekte ve at, katr,deve gibi hayvanlardan bulduklarn srmekte idiler. Ekinlere mthizarar veriyorlard. Halkn "yem ve yemeini" yiyorlar ve icabnda kylerdegnlerce oturuyorlard. Levendler ahlinin evlerine misafir edildiklerinden, bir ok da uygunsuz hareket ler olmakta idi2. Dolaan blkbalarnfazlal dolaysiyle her ky hemen hi bo kalmyor, aa, avu, serdar,Celli birbirlerini takip ediyorlard.

Bu artlar alt nda kyde bar nm ak ok zorlamt. On un iin fakir halk mtemadiyen silhlanarak kyn terk etmekte ve gidip bir sekban blne yazlmakta idi. Abdlkadir Efendi, kylerin ackl durumundan bahsederken : "iftiler hizmetlerini ve kuralar n brakp vesvese-i eytanizlliyle tfenklenip sekbanlara karp seyyidi olurdu" diyor 3.

Kylerde birbirlerini takip ettiklerini sylediimiz bu kadar ok sekban blklerinin kendi aralarnda arpmaya yer vermemeleri btn

Celli isyanlarnn hayret edilecek hususiyetlerinden birisidir; yalnz, bunlardan suhteleri ayrmak lzm gelmektedir.

Denebilir ki, gerek 1596 ve gerek 1597 yllar, geni ky itima muhitinin hdiseler tarafndan uzun "Celli Fetretine" hazrlanmas faaliyetiile gemitir. Gittike kab aran levend dalgalar kyleri tamamiyle yiyip

1 Babakanlk arivi, divan kayt defteri, No. 136, yaprak 1302 "Y em ve yem ek" , par a salmala r ve levendle rin halk n evlerine misafir edilmeleri

mhim ikyet mevzuu idi. u ferman bu durumu olduka tasvir etmitir, AnkaraEtnografya mzesi, Ankara sicilleri, No. 6, S. 258.

3 Abdlkadir, Vekayii tarihiye, Esat efendi yazmas, No* 2151, yaprak 73


24/55

7 6 MUSTAFA AKDA

bitir iyor lard; zengin kimseler ehirlere ve kalesi olan yerlere hicret etme -te idiler. Netice itibariyle levend grupla rnn artk kasaba lara ve ehirlerehcum etmeleri zarureti kendiliinden douyordu. Fakat, beer altar yz nfuslu kyleri basmaya kfi gelen kk sekban blklerinin byk kasabalara ve hele ehirlere yanaamyacaklar tabi idi. Onun iin, artk blkleri bir araya toplayan kalabalk Celli guruplarnn teekkl etmeye balad grlyordu. Yukarda da sylediimiz gibi, itima ve ekonomik dzeni ykmaya alan sekban blkleri, "sar ve krmz bayrak kaldranlar", yiitbalar idaresinde il-erleri, ellerinde fermanlarla muhafz veya"ekiya serdar" olanlarn muhafaza blkleri ve nihayet adalet fermanlarna kar alenen ayaklanan devriye blkleri faaliyetlerini eitli bahanelerle devam ettir iyorlard . Binaenaleyh bunlar Cell bayra a ltnda nasltoplanabilmilerdir, bunun safhalar hakknda bilgimiz yoktur. Yalnz

u kadarn sylemek mmkndr: Kylerde sekbanlarna yiyecek vegndelik ulufe tedarik edemeyen efler, ya gidip daha kuvvetli bir Cellyeiltihak etmek veya sekbanlarnn kendilerini birer birer terk etmelerineraz olmak mecburiyet inde idiler. Bu vaziyette blkleriyle gidip Cellyekartklar ihtimali kuvvetlidir. Bundan baka, malm olan dier bir cihet de ud ur: Yukardaki eitli katagorilerden yalnz devriye blkleriCell gruplar halinde bymler, dierleri nemlerini kaybetmilerdir.

Cell mcadelesinin balad XVI. asrn ortalarndan Karayazc'-nn idaresinde toplandn grdmz byk Cell grupunun hareketegetii 1597 sonlarna kadar olan zaman zarfnda, hdiselerin geirdii saf

halara dikkat edilirse grlecektir ki, suhteler memlekette soygunu bir geim vastas haline getirmiler ve ayn yola levendler de srklenmi,nihayet, tmarl sipahi ie kararak levendleri kk Cell blkleri halindetoplamlar ve de ta Cell mcadelesine muayyen bir ekil vermilerdir.Tmarllarn yerine geen alt-blk halk maiyyet memurluunu da ellerinegeirerek Cell blklerini bsbtn kuvvetlendirmiler, bir ta raftan daalt-ble ait bayrak lar la dolama deti inkiaf etmitir. 1596 sra larnda"sar ve krmz bayrakllar" ok kalabalk idiler. Nihayet alt-blk halkdevriye blklerinin bana geerek, Celllii "merann maiyyet memurla rnn" ayaklanmas ekli a ltnda Fetret devrine evirmilerdir. O halde

Cell isyanlarn idare edenler umumiyetle alt-blk ileri gelenleri olmakla beraber, resm grnte beylerbeylerinin ve sancak beylerininmaiyyet memurlar (daha dorusu aalar) olarak hareket etmeleri neticesi,hdiseler, hemen daima mernn kendilerine mzheretleriyle bsbtnnem kazanmtr. unu da kaydetmek lzmdr ki, Cell efleri arasndaavulara, zaimlere ve ileri gelen tmar erbabna da tesadf edilmektedir.phesiz bun lar da beylerin dairelerinde maiyyet memuru olarak hizmetediyorlard; ancak, zeametlere, son zamanlarda, alt-blk halkndanpek ok kimse karlmakta olmasndan dolay bunlarn da ounun genealt-blkle alkala rnn bulunmas ihtimali kuvvetlidir.


25/55

CELL FETRET 77

Bylece, meseleyi vilyet beylerinin maiyyetlerindek i memurl arnayaklanmalar eklinde tesbit ettikten sonra, imdi Karayazc'nn byk sekban guruplanmasnn efi olmasna yardm eden tarih artlar gzdengeirelim.

Hseyin Hsamettin, asl ad Abdulhalim olan Karayazc'nm ahshviyetini "Urfa dahilinde Kll airetinin efradndan Ali'nin olu"olarak tesbit etmitir 1. Eserini XV II . asrn ortalar nda yazan ermenitarihi Arakel ise, Urfa'da, Karayazc'nm orumlu bir trkn oluolduunu iittiini sylyor 2. Fakat Celli Fetretinin mhiyeti ve si eflerin oynadklar rollerin siyas rengi bakmndan, bizim iin mhim olanural veya bural olduu deil, yukarda tesbit ettiimiz zmrelerdenhangisine mensup bulunduunu bilmektir. Osmanl vekayinmeleri de bu sonuncu nokta zerinde durmu olduklar halde, Abdlhalim'in resmhviyetinin dorusu tamamiyle mal m olamamtr. "Veka yin me "mellifi Abdlkadir'e gre, eski Habe beylerbeyisi Hseyin Paa Kara-man'da isyan ettii zaman, Karayazc Tarsus livasnda "sekban blkba" idi3. Kt ip elebi de, Abdlhalim 'in beylerbeyileri yan nda khsekbanbalk ve k h subalk edip durd uunu yazmakta dr 4. Solakzdeise, ad geen ahsn am kullarndan olduunu sylyor 5. Bizim tesadf ettiimiz bir hkmde, Malatya kadsnn bir arz hulsa edilerek, "mukaddema Malatya'ya Cell ve eki'ya mstevli olup" envai zum ve taaddettik leri arz olunmakla def ve izaleleri iin yerli ve yur tlu ata ve dona

kadir yarar ve bahadr yiitlerden yz-elli nefer gnll tahrir ve ilerinden birer ihtiyarlarn aa ve kethda ve ktip ve avu tyin olunmak zere ellerine emr-i erif verilmein serhadlu tayfasndan Karayazc demekle maruf bir ak kimesne aa tyin olunup vrid olan evmir-i erifeyeamel etmeyip ekavet ve ifsat zere olan etrk ve ekrad ekiyasmdanhavasna tabi kimesneleri tamah- ham iin gnll yazmakla er'i erifemr aca at etmeyip etraf ve eknafta olan bignah ms lm anlarm cemiyetile zerlerine varp nicelerini katledip emval ve erzaklarn garet edipdavarlarn srp bu makule fesadna nihayet olmayp gnden gne fesat ve enaatleri izdiyad bu lm u tu r" deniyor. Yalnz, bu vesikann kaytl bulunduu 75 numaral Mhimme defteri, hicri, 1011-1013 yllarnait olduu ndan dolay, bu rada ad geenin mehur Karayaz c olduuphelidir 6. Ancak, hdiseleri yakndan grm bu lu nan b ra hi m Peev

1 Hseyin Hsamettin, Amasya tarihi, c III s 348.2 Brosset, Collection d'historiens Armeniens: Arakel de Tauriz, p. 5393 Abdlkad ir, ad geen eser, yaprak . 73 (Nev' zade, Zeyli akayik'de Yazc'nn

sekban ba olduunu yazyor: Nuruosmaniye yazmas No. 3314, yaprak 291-294).4 Ktip elebi, Fezleke, C. I. s. 289.5 Solakzde, s. 6626 Babakanlk arivi, Mhim me defteri, No . 75, s. 273 (Mhimm e defterlerinde

tarih srasna her zaman riayet olunm adndan bu hkm n 1006 hicri tarihine ait olmasihtimali kuvvetlidir).


26/55

78 MUSTAFA AKDA

Karay azc 'mn Sivas sancak larndan birisinde bir mirlivaya kaymakamlk yapmakta iken, sancak baka bir beye verildiinde, yeni gelen mtesellime mansb teslim etmek istemiyerek isyan ettiini yazyor ki, bu kaytSolakzde'nin verdii bilgi ve yukar da bizim bahsettiimiz vesikannmetni ile birleince olduka ak bir mna almaktadr 1.

Gerek vekayinmelerin verdikleri bilgiler ve gerek o zaman Anadolu'da cereyan eden hdiselere uygun dmesi bak mndan Karay azc'mntarih ahsiyeti hakknda ancak tahmini olarak unu syliyeceiz: Celliefleri iinde en tannm olan bu kimse, yle anlalyor ki, nce bir beyin"kapsnda" sekban yahut blkba olarak bulunuyordu; sonra, o zaman

Anadolu'da moda olduu gibi, ble geerek am veya bir hudut kalesine muhafz olarak gitti. Celli Fetret i balaynca, Malatya tarafl arnageldi ve Cellilere kar her taraft a tekil olunan gnll blkler inden birisinin aaln elde etti. Kapkulluu sfat dolaysiyle, ihtimal, buarada, bir beyin kaymakamln kabul ederek, sancann bana geti,

ve btn maiyet memurlar gibi, o da devriye bl ile beraber herhangi bir hdiseyi bahane ederek Celli oldu.

imdi, Karayaz c 'mn ve eski beylerbeyi Hseyin Paann ne zaman isyan bayran ektiklerini tesbit etmek icabetmektedir: yukardasylediimiz gibi, "Ce ll i Fe tret i" 1596 da balam bulunu yor du; beyler beylerinin ve sancak beylerin in maiyyet memu rlar devriye blkleriyle beraber kylere saldrmlard. O halde, Hseyin Paa ile Karayazc'mnilk Celli isyann kardklarn deil, byk sekban gruplanmasm nezaman saladklarn dnmek lzmdr.

Selnik'nin ifadesine gre, beylerbeyliinden mazl Hseyin Pa a2

"rvet ler vererek mehayif teftii, vilyet muhafazas ve sefere asker srmee" kendisini memur ettirdi. Karaman'a vardnda, etrafna binlercesekban toplayarak halktan, "salgun" yoluyla paralar istemeye balad.Kar gelen kadlar "siyaset" ediyordu. Bir ok kadlar ve pek ok ik

yeti stanbul'a gelerek s paann zulmlerini anlattlar. Fakat divanhkmeti hi ehemmiyet vermiyordu. Nihayet Karayazc'dan kaan bir ok kimseler daha gelip stanbul'da Hseyin Paann ikyetileriyle

birletiler. Kalabalk halk kadlarla birlikte divan zorlamaya baladlar.Hkmet ricalinin Cellileri himaye ettiklerini, onlardan rvet aldklarniddia ediyorlard. Nihayet 1599 temmuzunda, Anadolu'dan kap gelenkadlarla halk divan bir daha zorladlar ve hkmete hakaret edecek kadar ileri vardlar. Bunun zerinedir ki, btn vilyetleri Cellilerden temizlemek zere Sinan Paazade Mehme t Paa ilk "Ce ll i ser dar " tyin olundu .

1 Peev, C. 2, S. 2522 Hseyin Hsameddin bu Hseyin paann Amasyal Budak beyin olu olu

duunu tesbit ediyor: Amasya tarih i c. I I I . s. 343; Venedik elisi Nikola Notio ise rrund a bu ahsm Sinan paann akrabas olduunu, anasnn ise bir sultan bulundukaydetmitir. Ad geen Rusa eser. s. 58


27/55

CELL FET RET 79

Meh met paann serdarl dolaysiyle Selnik yle diyor: "K ar a- yazc namna serdar- suhte memleket iinde sekban ve tfenkendazlar

ve cemiyet ile gezip her taraftan mslmanlara gadr ve hayf zere olanekiya ve zalemenin hakkndan gelmee serdar oldu"1 . Bu szlerden anlalyor ki, Karayazic da Hseyin Paa gibi, Kar am an tarafl arn talaneden "suhte ler i" bastrmaya memur idi. Abdlkadi r Efendi, Hseyin PaaKaraman' da ayakland zaman, Karayazc' nm da Tarsus'ta olduunusylediine gre, her iki snin de 1598 (1006) da Karaman vilyetindemedrese talebesinin karm olduklar byk isyan bast rmaya memur olan kuvvetlerin banda olduklar anlalyor. Gerek Hseyin Paann ve gerek Karayazc'nm banda toplanm olan byk sekban kalabalklarnn Karaman ve Tarsus taraflarnda, suhtelerle uramaktan ziyadesoygunla ve halkn srtndan geinmekle megul olduklarn tahmin etmek zor deildir. u halde, her iki snin de, esas itibariyle, 1598 yaznda binlerce sekbanlarn halkn zerine musallat etmeleri ve kendilerinin de cebrpara toplamalar zerine haklarnda pek ok ikyetlerin olduunu vefakat hkmet merkezinin bunlar Anadolu'nun her tarafndan mernnsekbanlar hakknda gelen ikyetlere benzeterek aldr etmediini kabuletmek lzmdr . 1598 son bahar ile 1599 yaz aylar arasnda HseyinPaa ve Karayazc'nm ahsiyetleri etrafnda ok mhim hdiselerin cereyanetmi olmas zarurdir. nk bu son yln temmuzunde, Mehmet PaaKonya ve Mara istikametinde hareket ettii zaman, b tn Anadolu

yarmadasnn, ou alt-blk halk olan balca Cell efleri tamamiyle

bu iki sinin etrafnda toplanm bulunuyorlard. Abdlkadir Efendi bunlarn ne kadar uzaklardan geldiklerini ifade iin, "Yemen ve Hin t't enfirar eden" ekiyalarm cem olduunu sylyor 2.

Hlsa, Cell olmu binlerce si maiyyet memurlarn bu kadar uzak mesafelerden hareketle bir ahsn etrafnda toplanmaya zorlayan sebepleri

bu gn bilemiyoruz3.

Burada kayd lzm gelen baka mh im bir nokta, "Cell Fet re ti "iinde eski Habe Beylerbeyisi Hseyin Paann isyan hakknda mevcut bilgilerin pek mkul olmaddr. Evvel ayak lanan Karayazc mdr,

yoksa bu beylerbeyi midir, katiyetle bilinmiyor. Fakat akla uygun olanHseyin Paann, bir beylerbeyi sfat ile, sekbanlarn banda olarak harekete gemi olmasnn hkmet merkezinde fazla tela sebep olmu bulunduudur. Buna mukabi l, Karayazc bi r maiyyet memuru olmasdolaysiyle, hareket i merkezin dikkatini ekmiyordu. nk, yukardada sylediimiz gibi, epey zamandanberi, Anadolu'nun her tarafnda Kara-

1 Selnik, Nuruosmaniye yazmas, No. 3133, yaprak 3322 Abdlkadir, ayn eser, yaprak. 73.3 Anadolu'nu n her tarafndan pek ok kimselerin Yazc'ya iltihak ettiklerine it

sicillerde pek ok kaytla r vard r: mesel Ankara Etnografya Mzesi, Ankara sicilleriNo. 8, s. 200, 303; Bursa Mzesi, Bursa sicilleri No. B 136-351, yaprak 108.


28/55

80 MUSTAFA AKDA

yazc ayarnda pek ok maiyyet memurlar hareket halinde bulunuyorlard ve hk met b unlarn yaptklarn muta t bir yolsuzluk olarak telkkietmekte idi.

Dier taraftan, Hseyin Paann isyan Celli mcadelesinin geleneklerine de uymuyordu. O vakte kadar bir beylerbeyisinin Celli olduugrlmemiti. Grne baklrsa, ne celller ve ne de hkmet bu sipaann hareketini Celllik iersinde grememiler, det a yad rgamalardr. Onu n iindir ki, bir beylerbeyi olmasna ramen , Kara ma n' da atisyan bayrana hi bir taraftan sekban bl katlmad. s yalnz kendikaps halk ile Karaman'da hayli paralar topladktan sonra, "Celli serda r " vezir Mehmed Paann istan bul' dan hareketi zerine, Karayazc'yasnmak mecburiyetinde kald. Dediimiz gibi, Celller onu kendilerinden

saymadklar iin, Yazc Urfa kalesinde skt zaman, kendisini hkmete teslim ederek mukabilinde sancak beylii ald ve Yazc'y bu hareketinden dolay muaheze eden de olmadl .

Hseyin paa stanbul'da idam olunduunda; cesedinin deveye gerilerek gezdirilmesi ve hakaret olunmas ne mnaya alnmaldr?.

Bizce bunda derin siyas sebepler aramaya lzum yoktur. Bu hareketsadece eskidenberi "pa di ah n ekmei ile perverde olmu" her enderun-dan yetime "hain-i dev le te" tatb ik edilen bir cezadr ve phesiz gayeside padiahn kullarna bir ibret gstermekten ibaret olmak lzmdr.

Hulsa, Karayazc'nn ortaya k 1598 yazndadr ve kendisi,

bt n Cell efleri gibi, mcadelenin kendine has gelenei iinde yetimi bir ahsiyetti. 1599'da, etrafna, Cell olan en mehur "s ipah zorbalar "toplanm bulu nuyordu, Karayaz c'n n kendisi de aslen blk mensubuidi ve ancak bu sayededir ki, o zaman Anadolu'da en itibarl bir askersnfn mensuplarn etrafnda toplayabilmiti.

9 CELL LERN GAYELER

Cellleri harekete getiren muayyen bir gayeleri var mdr? yahut,uzun mcadele sralarnda, hi olmazsa hdiselerin zoru altnda byle bir ey domu mudur?

slm ansiklopedisine "Karayazc" maddesini yazm olan Kramersslerin i tarikatinin tesiri altnda hareket etmi olmak ihtimalleriniileri sryor. Bunun iin de iki delile dayanmaktadr: Bunun birisi Babin-ger'in Kanu n devrindeki isyanlara it tetkikidir ki, yazar, Karayazcisyannn dahi evvelce zaman zaman alevlendikleri grlen tarikat ayaklanmalarndan birisi olmasn akla yakn buluyor. Dier delili de Kara yazc ve biraderi Deli Hasan'a kethdalk yapan bir ahsn "ahverdi"ad ile anlmakta olmasdr 2.

1 Selnik, Hseyin Paann Urfa'd a Karayazc'ya vezirzam olduunu, Meh me dPaann adaml ar nn gelip sylediklerini kayded iyor: ayn eser, yapr ak. 340

2 Encyclopedie de l'slm, Karayazc maddesine bak.


29/55

CELL FE TR ET 81

Kramers'n hat aya dt aikrdr. nk, yalnz bir ahs ismine dayanarak byle bir hk m verilemez. Esasen ahverdi adn tayan

kimselere o zaman Snn halk arasnda da raslanmakta idi. Hele mellifin bahsettii kethda ahverd i'nin isyandan vazgeerek, arkadalarna dadellet etmek suretiyle, yeniden devlet hizmetine girdii, mteferrikalk ile enderunda ve sadrzam dairele rinde nfuzlu bir ahsiyet kazanddnlrse, byel bir istidlalin yanll daha ok anlalr. Vakalar iyitandkt an sonra, Celli isyanlarnn tarikatl a ilgileri hi hat ra gelmez.Mesel, Prof. Cavid Baysun islm Ansiklopedisine yazd I. Ahmed maddesinde Cell isyanlar meselesine ksaca dokunmu, fakat bu hdiselerde din tesirlerin olabileceini dnmemitir; uzun harblerin yarattgayr memnunlar la , bu srada ok fazla tremi olan sekbanlarn bumeselede birinci mil olduklarn sylyor *. Profsrn bu gr tasvir ettiimiz vekayie de uygundur.

Hseyin Hsa met tin Celllerde da ha geni gayelerin bulunduunutasavvur ediyor; sosyal bnyede dnmeler ve devirmeler girdiindenberitrklerin buna kar mcadeleye girmi olduklarn syleyen mellif, Yldrm Bayezit'ten sonra sarayda, hkmet idaresinde ve halk arasndamey dan a gelen krizleri ve ayaklanmalar milliyeti bir ruhun hareketegetirdiini ifade etmekte ve byk Cell Fetretini de ok eski olan bu mcadelenin bir devam saymaktadr. Karayazc'nm babuluundatoplanan Celller, padiaha, trklerin de enderuna alnmalarn ve yksek

mansblara tyin olunmalarn kabul ettirmek istiyorlard, fakat Kara - yazc ve onun gibi ileri gelen baz efler kuvvet kazandka kendilerine"ah", "sultan" unvanlarn vererek istikll sevdasna dtler. Bu hususta Hseyin Hsamett in yle diyor: "ayan - dikkattir ki zaman fetretteerbab- ihtillden bazlarn n iln- istikll ederek namlarna sikke darpettirdikleri ele geen fermanlarda, ahkm defterlerinde mezkr olduuhalde, erbab- ihtillin kendi namlarna hutbe okuttuklar meskt tur "2.Bu son szyle, Amasya tar ihi mellifi baz Cell eflerinin esas gayedensaparak devletten ayrlma (seporatiste) temayl gstermeye baladklarn anlaytyor.

Ne Osmanl devlet tekiltn ve ne de slm-Trk sosyetesinin hususiyetlerini asla bilmeyen Rus yazar A. S. Tveritinova'nn bu husustakigrleri Hseyin Hsamettin'inkine nazaran tamamiyle antitez mahi yetindedir. Esasen, bu yazar Hseyin Hsamettin'in eserini, esasl kaynaklara, er'iye sicillerine ve ariv malzemeler ine dayan mak suretiylehazrlam olmasn gzde tutarak, silerin gayeleri hakknda Amasyatarihindeki fikirlere ok cidd bir nem veriyor. Fakat kendisi bunu ilm bir surette rtecek yerde bir takm tevillerle ters eviriyor.

1 Cavid Baysun. slm Ansiklopedisi, I. Ahmed maddesi.2 Hseyin Hsamettin, ayn eser, c. 3, s. 342, 347, 355


30/55


31/55

CELL FETRET 83

En kymetli menba lar dan saylan Selnik, Karayazc 'nn ahlniln ettiine dair kendisi kat bir ey yazmyor, "Celli serdar" vezir Mehmet Paann, Yazc'y Urfa kalesinde kuatt srada stanbul'a yollad adamlarn sylediklerini kaydediyor. Bunlarn ifadesine gre,Karayazc Urfa'y zabtetmi ve padiahlk iddiasna balam, HseyinPaa da vezirazam olmu, "H al im ah, muzaffer b d" imzasiyle turaekiyormu, "kadlar nasb ve asaleten asker yaayp", yanma "mgalike-den (?) vafir kuzzat cemolmu1. Ayn adamlar, snin saray ve yenieritekilt kurd uunu , "e tr af ve eknafa nianile ahk m gn der ip" hk md ar gibi hareket ettiini sylemiler ve ayrca nianlu hkmlerin getirip"gstermiler.

Mustafa Selnik, bir sayfa sonra, ayn meseleyi bir daha kaydetmektedir. Bur ada Mehmet Paa dan sadece haber geldiini, Yazc'nn Urfakalesini zabtetmi olduunu syledikten sonra "Karayazc'nn "Halimah nutk- t b n" turas ektii, "hn- pn nesl inde nim" diyeiddia ettii, turakei de stanbul'da Divan'da ktip iken ihaneti grlmesizerine eli kesilerek ta gemisine konan ve oradan kurtularak Karayazc'ya varan Siyret avu ad nda birisi olduu yolunda avam ve havas aras ndadedikodular dolatn ve bunlara benzer "trrehat ve hezeyan" nak-leylediklerini sylyor 2.

K ti p elebi de, Karayazc 'y a it olduunu syledii Rebi-l'evvel1009 (Eyll 1600) tarihli bir "h k m h ma yu nu " aynen kaydet mek tedi r 3;

bunun nerden alnm olduu malm deil.phesiz mellifler bunlar umumiyetle doru olarak kabul ediyorlar ve Celllerin Anadolu'da mstakil bir devlet kurmay akllarndangeirdiklerini de burdan karyorlar. Biz bu fikri pein olarak kabul etmeden evvel, Karayazc'nn hakikaten byle fermanlar neredip etmedii ve ettiyse bunun ne dereceye kadar Celllerin hislerini ifade edebildiimeseleleri zerinde duracaz.

Bir defa, "Karayazc fermannn" Cell Fetretinin cereyan tarz veCelller arasnda mevcut gelenek iinde pek garip grndn hissetmemeye imkn yoktur . Akla daha yakn olan cihet, bunun Celller inmuhal ifle ri tarafndan ve gayenin de saray Celller ve onlar tevik edenler aleyhine kat, kararla r vermee sevketmek oldu udur. nktarih gelimeleri itibariyle, Cell ayaklanmalarnda ne devleti ve ne dehanedan endieye drecek bir tara f yoktu. Cellleri bahane ederek sefere gitmek istemeyen askerlere ve meraya yazlan fermanlarda bukanaat daima ifade olunmutur 4.

ktisad ve itima nizama kar byk bir tehlike tekil eden sekbankitlelerinin ve blkbalarnn herhangi siyas bir gayeleri olmad btn

1 Selnik, ayn yazma, yaprak 3402 Selnik, ad geen yazma, yaprak 3403 Fezleke, c. 1, s. 1284 Mesel, Ankara Etnografya mzesi Ankara sicilleri, No. 6, s. 257.


32/55

84 MUSTAFA AKDA

"Ce ll i Fe treti " devrinde ak olarak kendisini gstermektedir. Onlar,kendilerine kim fazla cret ve yama hissesi verirse onun emrine girmeyitercih ediyorlard. u halde biz burada asl Celli efleri zerinde duracaz .

Her eyden evvel sylemek lzmdr ki, en bynden en knekadar btn celli efleri, yani isyann idareci zmresi resmen pdihnkendilerine verdii sfatlar tayorlard. lerinde mer snfna mensupolanlar bulunmama kla beraber, sipah olanlar ve ounun menei genealt-blk olan zaimler, avular ekseriyeti tekil ediyorlard. Btn bunlar,devriye blkleriyle beraber isyan ettikleri zaman, hemen hepsinin defiil vazifeleri mernn maiyyet memurluu idi. Hele mensup olduklarmilliyetler ve tabi olduklar gelenekler itibariyle dnld takdirde,

Cell efleri grupun un tamamiyle stanbul Ender un mektebinin Anadolu'da bir devam olduu grlr. ran ve Avusturya harblerinin son yllarnda Anadolu halkndan pek ok insan "ble girdiinden " dolay, bunlarnekseriyeti Trk olmakla beraber, bu terkipte, enderunda olduu gibi,Srp, Bonak, Arnavud, Rum, Krt, hulsa enderunda bulunan btnmilliyetlerden insanlar vardr. Binaenaleyh, padiahn resm memuri

yetini tayan ve onun enderun mektebinin b tn ananelerine ve hususiyetlerine sahip olan bir zmrenin Anadolu'da, frsat elverince istikllsevdasna dme kabiliyeti gstereceklerine, hele mterek bir fikir etrafnda ilerinden bir ahsa kat sadakatle balanacakla rna ihtimal verilemez.Esasen, sekbanlarn geim zaruretinden doma soyguncu ruhlarnn esiri olancell kitlesi, 1600 sralarn n istedii siysi bir teekkl hal ine geivermek iin, lzumlu olan btn sosyal unsurlara da malik deillerdi. Meselehir ve kasaba muhitleri, her snf halk ile, kendilerine kapa l ve ha tt dman bulunuyordu. Sekbanlar kylerin mstahsil halk hakknda bilehi bir merhamet duymadan her eylerini mahvediyorlard.

Bundan baka, etraflarna binlerce levend toplayan Cell eflerinin,iinde yaadklar cemiyetin siyas telkkilerine ve sosyal geleneklerinekendilerini uydurmak mecburiyetini hissederek hareket ettiklerini vakalarn cereyanndan anlamak mmkndr. Cell Fetretinin meydan geldiidevr in sosyetesinde hkim olan bu gelenek ve telkkiler in balcalarn syliyebiliriz; mesel, bu sralarda, ha tt b tn Celllik devrinde bir veya bir ka ahsn balarna sekban toplyarak herhangi bir harekette bulunabilmeleri ve daha dorusu bir blk halinde gezebilmeleri iin,mutlaka hkmetten resm bir sfatlarnn olmas icabettii grlmektedir.Reayadan birisi para veya sahip olduu hret sayesinde bir blk peydaedip dolamazd. Bu gibiler byle bir faaliyete gemek iin resm bir sfatelde etmek mecburiyetinde kalyorlard. Yukarda anlattmz zere, btnCell eflerinin ya bir sipah olan veya dirlik mensubu, zaim, avu,

yahu t hi olmazsa, blkba, yiitba olmalarnn sebebi bu sosyal telkkinin icabna uymak zaruretidir . Cell efi olan larn byle resm

bir sfat yannda uymaya mecbur olduklar dier mhim bir siyas telkki


33/55


34/55

86 MUSTAFA AKDA

Sulu, Yazc orum'da iken kyne salnan paray gtrp ancak ikign kaldn ifade ile, soygunlara itirak ettiini inkr ettii halde, tez

kerelerin kendisine it olduunu saklamad1

. Daha buna benzer bir ok kaytlarn gsterdii gibi, Karayazc, ferman neretmi deil, mektup vetezkereler yazmtr ki, bunlar onun hkmdar olarak hareket etmi olmasile telif olunamaz.

Siciller ve ariv vesikalar zerinde esasl olarak megul olmu bulunanHseyin Hsamettin ise Karayazc'nn ve Amasya tarihi ile ilgisi olandier mhim baz Celli .eflerinin ferman nerettiklerine ve ha tt par a bastrdklarna ait bir ok kaytlara rastlandn iddia ediyor. Fakat bize bu hususta verdii vesika numuneleri katiyen iddiasn ispat eder mhiyettedeildir 2.

Bilkis mellifin bu trl vesikalar doru olarak kymetlendiremediianlalmaktadr. Yukarda dediimiz gibi, resm bir sfatla ve ellerinde bir fermanla faaliyette bulunmak mecburiyetinde olan siler, istedikleri zaman byle bir ferman elde edemediklerinden dolay, padiahn turasn taklitile sahte fermanlar tertip ederlerdi. Adamlar veya kendileri bunlarladolayorlar ve gittikleri yerlerde kadlara bunlar gsteriyorlard. Bu,"mzevv ir ferman lar " her zaman kendileri uyduramazlar, ok vakit de,para mukabilinde, stanbul'da "divan ktiplerinden birisinden teminederlerdi" ihtimal, Hseyin Hsamettin vesikalarda geen bu "mzevvir ferman" ve ' sa ht e tura ekmek" tbirlerini silerin hkmdar lk iddiasile ferman neretmi olduklar mnasna anlamtr.

Bu, "mzevvir ferman" ve "sahte tura ekmek" iinin stan bul 'dane kadar ileri gtrldn Selnik ac bir ifade ile kaydetmektedir :"devle t ve sal tana t hainleri nice vacib-i salb taife ile hemds tan olupdrl mzevvir ahkm yazp kimi divan canibinden ve nicesi maliye tarafndan defterdarlar ve nianclar turalar ekip memlik-i islmiyedeistedikleri gibi reaya-y memlekete mstevli ol up " halk mtemadiyenikence ve zulmlerle soyduklarn sylyor 3.

Osmanl devletinin ake kestirme uslnden bahsederken, Anadolu-nun ve Rumeli'nin mhim merkezlerinde "Da rphan ei rhire"lerinmevcut olduunu, ellerinde gm klesi olanlarn burala rda bu kleleri

akeye tahvil ettirebildiklerini sylemitik. Darphanelere nezaret edenkad, bey ve defterdarlar, bazen hileli ake kestirmek suretiyle menfaattemin ediyorlard. Hseyin Hsamett in' in, bu hdiseler hakknda kan

bir ferman grerek yanlm olduu muhakkakt r.u izahlarmzla Celli eflerinin Anadolu'yu imparatorluktan ayr

mak isteyen bir gaye gttkleri hakkndaki fikirlerin mmkn olamyaca-n anlatm oluyoruz.

1 Ankara Etnografya Mzesi, Ankara sicilleri, No. 8, s. 200.2 Hseyin Hsamettin, ayn eser, C. III, S. 363.3 Selnik, ayn yazma, yaprak 343.


35/55

CELL FETRET 87

Devlete bir kastlar olmayan ve padiahn ahsiyetini de inemeyecesaret edemeyen Celli eflerinin bu iki mefhum dnda aceba bir gaye

leri yok mu idi?Uzun Celli mcadelesi srasnda, siler padiah tan hep mansbistediklerine gre, gayelerinin de netice itibariyle bu olduu kabul oluna bilir. stanbul enderununda nasl enderun halk arasnda hkim olangaye padiahtan daha yksek bir mansb almay dnmekten ibaretise, Cell i efleri iin de ayn hal in mevcut old uunda hi phe yoktur.Birinci derecede efler beylerbeylii, hatt vezirlik isteinde bulunuyorlard, dier daha aa kademed e olanla r iin, ehemmiyetlerine gre,sancak beylii, mteferrikalk ve ble gemek kfi geliyordu. Celler iin byle bir durumun hasl olmas, bir az da, bunlarn gasbolunan haklarn stanbul enderun mensuplarndan kurtarmalar manasnadr. nkkapkulu ve maiyyet memuru olarak Anadolu'da vazifede bulunanlar itaatiinde kaldklar mddete, tabi olarak, mansblar stanbul'da vazifegren, sarayla ve divanla dorudan doruya temasta olan enderunlulara ve kapkullarna tevcih olunuyordu.

Celli Fet reti devrinde, sabk Habe beylerbeyisi Hseyin Paadan balayarak, baz beylerbeyleri Celli olmular , fakat hkmet merkezi bunla ra vezirlik ve sadrazamlk gibi mansblar teklif etmeyi aklndangeirmemitir. Bu halin ancak Abaza Mehmed Paa isyanndan itibarendnlmeye baladn ileride greceiz. Binaenaleyh, bu srada isyaneden beylerbeyleri yok edilmilerdir.

Celli mcadelesinin balca unsuru olan levendlere, resm adlariylesekbanlara gelince: bunlar iinde kat olarak mahede olunan bir ruh,sekbanlk uurunun mevcudiyeti idi. Bu byk kitlenin aralarnda zmreuurunun mevcut olmas dolaysiyledir ki, Cell isyanlar tam bir sekbanayaklanmas eklinde devam etmitir. Bu sekbanlk dvas, hkmetinCelllere kar gt t siyasette olsun, silerin birbirleriyle mnasebetlerinde olsun, byk rol oynamtr. Bunun'haricinde, sekbanlar da herhangi bir mterek gayenin varlna dellet eden emareler yoktur. Yalnz, Cell efi hkmetten mansb ald zaman, ileri gelen blkbalar n ve baz sekbanlarn da mteferrikalk, avuluk almay ve ble gemeyimit etmeleri tabiidir.

Grlyor ki, Cell isyanlar , kadronun yzde doksan bei levendolmas itibariyle, tam bir kyl isyan olduu halde, gaye cihetinden dnlnce, bu harekete asla sosyal bir kyl hareketi denemez, Adaletfermanlarna gre meydana gelen kyl hareketleri gelimi olsayd, ancak o zaman, XVI . asr Almanya'snda grld gibi; tam bir kyl isyankm olacakt. Bu bakmdan Rus mellifin in, bu hareket leri bir kylisyan saymas tamamiyle hataldr l .

1 Ad geen Rusa eser, s. 64.


36/55

88 MUSTAFA AKDA

5 - KASABALARIN VE EHRLERN FETRET DEVRNE GR

Srasnda da izah ettiimiz gibi, Celli Fetret i, esas itibariyle, ky iktisadiyatnn geirmekte olduu mthi bir krizin ortaya kard yz binlerce ve belki de milyonu aan "l ev en d tm " (ky terk eden bo insanlarn) eseri olduu tarih bir hakikat olarak karmza kyor 1. Fiil vakalar itibariyle XVI. asrn ortalarndan baladn grdmz Cellmcadelesinin 1598 sralarna kadar ky muhitlerinde cereyan ettiigerek evvelki yllara it tedkikimizde ve gerek bu ra da tesbit ettiimizhdiselerle anlalm oluyor. Bu vaziyete gre, Karayazc'nn ortaya kna kadar olan Cell ayaklanmalar ehir ve kasabalar ahalisindenkyle ancak iktisad ilgisi olan bir zmreyi alkalandryordu. Bunlar da,ky vakfla rndan faydalananlar , arazi ve iftlik sahipler i (bilhassa ulem

snf) idiler. Tamamiyle kylerde gezen ve henz ehirlerin semtine urama yan Celller ve mera nn devriye blkleri hakknda "u lem vesleh ve ayan ve e ra f n mtemadiyen stanbul 'a mahzar lar yadrmalarnn en mhim sebebi bunlarn kyde byk menfaatlerinin teca vze uramas idi. Fakat 1598 den itibaren ehirler ve kasabala r iin vaziyet deiiyordu; daha byk grupla r haline gelen Celller bura larda basmaya hazrl anmakta idiler. nk, ar tk bu sralarda, her eyeramen kylerinde oturan halk, sekbanlara ve onlarn hayvanlar na "ye m ve yemek'den fazla bir ey veremiyordu.

Mevzuumuz bakmndan, ky ile ehir arasndaki baz farklara iaret

etmeden , yukarda sylediimiz durum kolay anlalamaz. On un iin bizce malm baz hususiyetleri kaydedeceiz. Bu suretle kyllerin hementop tan Cell olarak sosyal ve ekonomik bnyeyi t ahr ip cihetine gitmelerini, buna mukabil kasabalar ve ehirler halknn kaleler ve palankalardakapanmak suretiyle buna mani olmaya almalarn daha iyi anlamolacaz.

XVI. asr Anadolu'sunda, ky ile ehiri karlatrarak ekonomik,sosyal ve idar ayrlklar gsterelim: ekonomik bakmdan, ehir halknn yaay tarz, ii ve hkmet karsndaki mkellefiyetleri kyllere greok daha iyi idi. Kad, mderris, mezzin, hatp vesair kuvvetli bir ulema

snf hkmetten veya vakflardan "vazife" (ulufe) alyorlard; ilerininhafif olmas yznden, bun lar dan pek oklar kylerde arazi ilettiklerinden baka, oturduklar ehirlerde ve kasabalarda emlkleri de vard. Her trl vergiden muaf idiler. Ha n, ham am , dkkn ev, ba ve bahe gibi ehirleremahsus kymetli emlk sahibi olan "ayan ve eraf" da ulemnn yanndagene ok mreffeh bir snf olarak yer almlard. Henz Avrupa sanayiinintesirlerini hissetmeyen esnaf ve tccarn kazan lar asla eksilmemiti;ha tt srasnda sylediimiz gibi, ticaret eyasnn fiyatlar ok yksel-

1 Bitmez tkenmez cell isyanlarnn tamamiyle sekbanlarn eseri olduunun ilk defa ifade eden Netayic-l'vukuat mellifidir; Bak. C. II, S. 24.


37/55

CELL FETRET 89

mi olduundan, fazla bile kazanyorlard. Korporasyon (esnaf tekilt)dolaysiyle rekabe tten de zara r grmeyen bu snfn mkellef olduu enmhim vergi, "orduy- hmyn iin orducu" karmaktan ibaretti. Busralarda btn Anadolu ehirleri yar mstahsil bir karaktere sahip olduklar ndan halk pek ok yiyecek ihytiyalarn kendileri istihsal edi yorlard.

Btn ehir halknn (emlk sahibi olmak artiyle) devlete dediklerien mhim vergi teklif-i divniye (avarz akas) idi. Teklif-i rfiye pazarlara kan maddelerden ve sanayi eyasndan almyordu ki, bu trl vergilerin tahsili "mukataa" ad ile ayr bir tahsil usulne tabi idi. Byk bir yolsuzlua sebep olan "teklifi er'iyenin" trl ekilleri de ehirde yoktu. Hlsa ehir ahalisi henz iktisad darl hissetmediklerindenmaada, devlete de kyller kadar fazla vergi vermiyorlard. Hele vergi

tahsilindeki sadelik ehir halknn ok lehine idi.Sosyal bakmdan: ehirler ve kasabalar daha kalabalk nfusun top

land yerler olduundan baka, muhtelif itima snflar da yan yana bulunuyorlard, insanlar birbirleriyle mnasebetlerinde daha bilgili vemsait artlar iinde idiler. Bilhassa ulem snfnn karsnda itimamuvazeneyi bozacak mtegallibe bir zmrenin tremesi imknlar azd.Halk megul olduklar ileri ve itima durumlar bakmndan bir takmsnflara ayrlmlard ki, her snfn kendisini koruyacak baz tekilt ve imtiyazlar vard. dar ve iktisad tazyiklere kar ehir halknn kendilerini daha kolay korumalarna bu hususiyetleri ok yardm ediyordu.

dar bakmdan: Kasabalarn ve ehirlerin ba otoritesi kadlar idi.Mahkemeler merann ehir reayas ile olan mnasebetlerini tanzim veonlara vasta olma vazifelerini tamamiyle yapyorlard. Mft, mderris,mazl kad ve mtekai t beyler, sancak beyinin subasnn ve sair adamlarnn yolsuzluklarndan halk koruyacak bir durumda idiler. Esasensancak beyinin yegne salhiyeti olan polislik vazifesini ehirlerin ve kasabala rn sosyal ve idar hususiyetleri tamamiyle tahd it etmiti. nk yukarda mevcudiyetinden bahsettiimiz itima ve meslek snflarn kendiaralarnda inzibat meselelerini hal edecek tekiltlar vard. Grlyor ki, Cell isyannn gelimesine fena hareketleriyle birinci derecede hizmeteden maiyyet memurlarnn salhiyet ve nfuzlar ehirlerde ve kasabalardaok zayf idi. ehrin kendi sosyal ve ekonomik bnyesinde ise itimanizam bozacak skntl bir snf henz yoktu; bunun en byk delili ehir halk arasndan "levendt" ve hatt "suhtevt" tremediidir.

Kye gelince: ifti reayan n elde ettikleri mahsul ticaret lsnde ykselmemi olduu iin, aka mtemad iyen dt halde, kyllerin kazanlar fazla artmamt. Umumiyetle toprak haslat esasna gre kurulandirlikleri (tmar, zeamet, has) ellerinde tutanlar, ve hatt devlet, artmolan yksek masraflarn hep kyl reayaya yklyorlard. Kylerdenalnan vergile

Documents

Mustafa Akdağ:celali fetreti