นาฏยศาสตร ของ “ศิวนาฏราช”1

สุจิตต� วงษ�เทศ การละเล�นร�องทําเพลงย�อมมีอยู�อย�างแข็งแรง เป"นพื้นฐานของสังคมและวัฒนธรรมในดินแดนสยามมาช�านานนักหนาแล�ว ก�อนที่จะรู�จักมักคุ�นประเพณีต�างชาติที่อยู�ห�างไกล

เมื่อมีการติดต�อสังสรรค�ทางสังคมและวัฒนธรรมกับต�างประเทศ เช�น อินเดีย ฯ ประเพณีและการละเล�นต�างๆ ที่มีความก�าวหน�าอยู�แล�วก็มไิด�หายไปไหนและมิได�ล�มเลิกละทิ้งไป เพราะยังมี

บทบาทและหน�าที่ในพิธีกรรมอันศักดิ์สิทธ์ิเกี่ยวกับ “ปวงผี” สืบเน่ืองมาตลอด

แต�กลับจะย่ิงมีความสําคัญมากขึ้นกว�าเดิมเพราะมีระบบความเช่ือใหม�ๆ จากต�างประเทศ

แพร�หลายเข�ามาประสมประสาน จึงย่ิงเสริมฐานะ “ปวงผี” ในท�องถิ่นน้ีให�ทวีความเข�มขลังมากขึ้น

เท�ากับยิ่งยกฐานะการละเล�นเต นฟ"อนท่ีมีอยู�แต�ด้ังเดิมให มีความสําคัญและศักด์ิสิทธิ์ยิ่งขึ้นไปอีก เพราะชนชั้นสูงจะต องใช “ช�างฟ�อน” และ “นางรํา” ท่ีมีอยู�แล วในท องถิ่นดินแดนสยามนี้เอง ไปเต นระบํารําฟ"อนกระทําบําเราบูชาถวายสิ่งศักดิ์สิทธิ์ท่ีเข ามาใหม�เหล�านั้น แม�สมเด็จฯ กรมพระยาดํารงราชานุภาพจะทรงจําแนกแบบแผนกระบวนฟ;อนรําของไทยออกเป"น ๒ อย�าง คือ กระบวนฟ;อนรําของชาวพื้นเมือง เช�น รําซุย รําแม�ศรี รําเพลงเกี่ยวข�าว ฯลฯ และกระบวนรําที่ได�รับแบบอย�างมาจากอินเดีย แต�ก็ทรงเน�นกระบวนรําที่ชาวสยามรับแบบแผนมา

จากอินเดียเป"นสําคัญที่สุด เช�น กระบวนรําในพระราชพิธี ตลอดจนที่เล�นระบําและโขนละคร กระบวนรําเหล�านี้พวกพราหมณ�ที่เข�ามาเป"นครูบาอาจารย�ของชาวประเทศนี้แต�โบราณนําแบบแผนเข�ามาฝ@กหัดให� เพราะชาวอินเดียเขาถือว�าการฟ;อนรําเป"นของพระเป"นเจ�าทรงคิดประดิษฐ�ขึ้น แล�วส่ังสอนแก�มวลมนุษย�ให�ฟ;อนรําเพื่อเป"นสวัสดิมงคล ใครฟ;อนรําหรือให�มีการฟ;อนรําตาม

เทวบัญญัติก็เช่ือว�าจะได�รับประโยชน� แล�วจะได�ไปสู�สุขคติ อันตําราฟ;อนรําที่พราหมณ�ชาวอินเดีย

นําแบบแผนเข�ามานั้น เรียกชื่อว�า “นาฏยศาสตร” ว�าเป"นของพระภารตฤๅษีแต�งขึ้นไว� อ�างว�า

พระอิศวรเป"นเจ�าเป"นครูเดิมของการฟ;อนรํา มีท�ารําเบื้องต�น ๓๒ ท�า แล�วเอาท�าเหล�านั้นมาติดต�อประสมกันเป"นท�าต�างๆ ขึ้น ๑๐๘ ท�า บัญญัติชื่อสําหรับเรียกและมีคําอธิบายบอกไว�เป"นภาษาสันสกฤต (ตําราฟ�อนรํา, ๒๔๖๖.)

1 สุจิตต� วงษ�เทศ, ร อง รํา ทําเพลง : ดนตรีนาฏศิลป5ชาวสยาม. พิมพ�ครั้งท่ี 3 (กรุงเทพฯ : กองทุนเผยแพร�ความรู�

สู�สาธารณะ, 2551) หน�า 31-35.

2

เกี่ยวกับตําราฟ;อนรําชื่อ “นาฏยศาสตร�” น้ัน มีเรื่องราวเป"นนิทานไว�ดังต�อไปน้ี (การฟ�อนรําคร้ังที่ ๑)

ในสมัยกาลครั้งหนึ่ง มีฤๅษีพวกหนึ่งตั้งอาศรมอยู(กับภรรยาที่ใน ป,าตารกะ อยู(มาพวกฤๅษีพวกน้ันประพฤติผิดอนาจารฝ,าฝ3นเทวบัญญัติ ไม(ยําเกรงพระผู7เป8นเจ7า พระอิศวรทรงขัดเคือง จึงชวนพระนารายณ=เสด็จลงมายังมนุษยโลกเพื่อจะทรมานฤๅษีทรยศพวกนั้น

พระอิศวรทรงแปลงพระองค=เป8นโยคีหนุ(ม ให7พระนารายณ=แปลงเป8นภรรยาสาว มีสิริรูปน(าพิสวาสทั้งสองพระองค= ตรงไปสู(ป,าตารกะน้ัน

พวกฤๅษีเห็นเข7าก็พากันเกิดกําหนัดลุ(มหลงรักใคร(นางนารายณ= ฝ,ายภรรยาของพวกฤๅษีก็พากันลุ(มหลงรูปทรงของโยคีอิศวร เกิดวิวาทกันเป8นโกลาหลด7วยอํานาจราคจริต แต(พยายาม

เกี้ยวพาอย(างไรก็ไม(สมปรารถนา จนพวกฤๅษีเกิดโทสะพากันสาป พระเป8นเจ7าทั้งสองพระองค=ก็ หาเป8นอันตรายไม( พวกฤๅษีจึงนฤมิตเสือขึ้นจะให7กัดกินโยคีกับภรรยา พระอิศวรก็ฆ(าเสือน้ันถลกเอาหนังทําจัมขันธ=เสีย นฤมิตนาคขึ้นจะให7พ(นพิษทําอันตราย พระอิศวรก็จับเอานาคไปทํา สายสังวาลย=เสีย พวกฤๅษีก็มิรู7ที่จะทําอย(างไรต(อไป พระอิศวรเห็นว(าพวกฤๅษีสิ้นฤทธ์ิแล7ว จึงทรงฟ�อนรําทําปาฏิหาริย=

ขณะนั้นมียักษ=ค(อมตนหน่ึงชื่อ “มุยะกะละ” (บางทีเรียกว(า “อสูรมูลาคนี”) มาช(วยพวก

ฤๅษี พระอิศวรก็เอาพระบาทข7างหนึ่งเหยียบยักษ=ค(อมน้ันไว7 แล7วทรงฟ�อนรําต(อไปจนหมดกระบวน พวกฤๅษีก็ส้ินทิฐิ ยอมรับผิด ทูลขอขมาโทษแก(พระเป8นเจ7าทั้งสอง เมื่อทรมานฤๅษีสําเร็จแล7ว พระอิศวรเสด็จกลับคืนไปยังเขาไกรลาส พระนารายณ=ก็เสด็จกลับคืนไปยังเกษียรสมุทร

(การฟ�อนรําคร้ังที่ ๒) ครั้งนั้น พระยาอนันตนาคราชได7โดยเสด็จพระผู7เป8นเจ7าเม่ือไปปราบพวกฤๅษี ได7เห็น พระอิศวรทรงฟ�อนรํางามพิศวงก็ติดใจ ครั้งตามพระนารายณ=กลับไปถึงยังเกษียรสมุทร ยังอยากใคร(ดูพระอิศวรฟ�อนรําอีก จึงทูลวอนพระนารายณ= พระนารายณ=ตรัสว(า ที่จะให7ทูลเชิญพระอิศวรทรงฟ�อนรํานั้นอีกไม(ได7 ถ7าพระยาอนันต-

นาคราชอยากจะดูฟ�อนรําอีกก็จงไปตั้งตะบะกิจพิธีบูชาที่เชิงเขาไกรลาสให7พระอิศวรทรงพระ-เมตตาประทานพร จึงทูลขอให7ได7ดูทรงฟ�อนรําตามประสงค= พระยาอนันตนาคราชก็ทําตามพระนารายณ=ทรงแนะนํา

3

ด7วยอํานาจตะบะกิจของพระยาอนันตนาคราช ร7อนถึงพระอิศวรก็เสด็จลงมาประทานพรว(าแล7วแต(จะต7องการส่ิงใดให7เลือกเอา จะทรงประสาทให7สมประสงค= พระยาอนันตนาคราชกราบทูลว(า ส่ิงอันใดในไตรภพนั้นไม(อยากได7ทั้งนั้น ขอประทานพร

ข7อเดียวแต(ให7ได7เห็นพระเป8นเจ7าฟ�อนรําอีกสักครั้งหนึ่ง พระอิศวรก็รับคํา แล7วตรัสว(าจะลงไปรําให7ดูในมนุษยโลก ณ ตําบลจิดัมบรัม อันเป8นที่ท(ามกลางโลก (สะดือโลก) ครั้นถึงวันกําหนด พระอิศวรก็เสด็จลงมายังตําบลจิดัมบรัม พร7อมด7วยเทพนิกรเป8นบริวาร

ทรงนฤมิตสุวรรณศาลาขึ้นแล7วฟ�อนรําตามที่ได7ประทานพรแก(พระยาอนันตนาคราช (การฟ�อนรําคร้ังที่ ๓) ในสมัยต(อมากาลอ่ืนอีก พระอิศวรเป8นเจ7าเสด็จประทับอยู(ท(ามกลางเทวสภาบนเขาไกรลาส มีพระประสงค=จะทรงแสดงการฟ�อนรําให7เป8นแบบฉบับ จึงเชิญพระอุมาให7ประทับเป8น

ประธานเหนือสุวรรณบัลลังก= ให7พระสรัสวดีดีดพิณ ให7พระอินทร=เป,าขลุ(ย ให7พระพรหมตีฉิ่ง ให7พระลักษมีขับร7อง และให7พระนารายณ=ตีโทน แล7วพระอิศวรก็ทรงฟ�อนรําให7เทพยดาและฤๅษีคนธรรพ= ยักษ=นาคทั้งหลายซึ่งข้ึนไปเฝ�าได7ชมอีกครั้งหน่ึง และดูเหมือนพระฤๅษีนารทจะได7รับ เทวบัญชาให7มาแต(งตํารารําส่ังสอนแก(เหล(ามนุษย= เมื่อพระอิศวรทรงฟ�อนรําคร้ังนี้

อาศัยเร่ืองตํานานที่กล�าวมาน้ัน พวกชาวอินเดียจึงถือว�าที่เมือง

“จิดัมบรัม” อันอยู�ในแคว�นทมิฬนาฑู อินเดียใต� (Tamil Nadu) เป"นที่

พระอิศวรได�เสด็จลงมาแสดงตําราฟ;อนรําในมนุษยโลก ครั้นนานมาก็คิด

สร�างเทวรูปพระอิศวร ปางเมื่อทรงแสดงการฟ;อนรํา เรียกว�า “นาฏราช”

(หรือ “ศิวนาฏราช” – cosmic dance – บางทีเรียกเทวรูปปางน้ีว�า ปางปราบอสูรมูลาคนี) แล�วถ�ายแบบสร�างกันต�อๆ ไปจนแพร�หลาย เป"นเหตุให�เมืองจิดัมบรัมมีเทวสถานใหญ�และสําคัญที่สุดของเมืองแห�งหน่ึง

ทุกวันนี้เรียกว�า Natarajar Temple มีลายประดับซุ�มประตูทางเข�า (ที่เรียกว�า “โคปุรัม” หรือ “โคปุระ”) จําหลักบนแผ�นหินเป"นรูปพระอิศวนทรงฟ;อนรําครบทั้ง ๑๐๘ ท�า ตามที่มีอยู�ในตําราของพระภรตฤๅษี (มีรายละเอียดอยู�ในหนังสือคัมภีร�นาฏยศาสตร� โดย ร�อยตํารวจโทแสง มนวิทูร แปลจากคัมภีร�ของภรตมุนี, กรมศิลปากร จัดพิมพ�, ๒๕๑๑.)

4

ด�วยความเชื่อถือคัมภีร�ต�างๆ ของอินเดีย เช�น “สังคีตรัตนากร” และ “นาฏยศาสตร”

ทําให นักค นคว าและนักวิชาการสมัยหลังๆ มักถือเป9นข อยุติ แล วสรุปสืบต�อๆ มาจนถึงทุกวันนี้ว�าประเพณีการละเล�นร องรําทําเพลงหรือดนตรีและนาฏศิลป5ของชาวสยาม ล วนได รับแบบแผนมาจากเมืองจิดัมบรัมในแคว นทมิฬนาฑูอินเดียใต เรื่องพระอิศวรทรงฟ;อนรํา (อิศวรนาฏราช ศิวนาฏราช) ที่คัดย�อมาน้ันเป"น “ตํานาน” หรือ “นิทาน” ประจําท�องถิ่นเรื่องหน่ึงในจํานวนหลายเรื่องที่มีในดินแดนทมิฬนาฑูซึ่งตั้งอยู�ทางภาคใต�ของอินเดีย ตํานานหรือนิทานประเภทนี้ล�วนสะท�อนให�เห็นความขัดแย�งทางสังคมและวัฒนธรรม

ระหว�างกลุ�มชนพื้นเมืองคือทมิฬกับกลุ�มอารยันจากภาคเหนือของอินเดียที่รุกลงไปปราบปรามและครอบครองภาคใต� (แนวคิดนี้ได�มาจากบทความของไมเคิล ไรท ในนิตยสารศิลปวัฒนธรรม, ฉบับประจําเดือนเมษายน ๒๕๓๒.)

กลุ�มอิศวร-นารายณ เป"นสัญลักษณ�ของอารยันที่ลงมาจากภาคเหนือ

กลุ�มฤๅษี-ยักษ เป"นสัญลักษณ�ของกลุ�มชนพื้นเมือง

เมื่อปราบปรามชาวพื้นเมืองแล�ว พวกอารยันจากอินเดียภาคเหนือได�เป"นใหญ� จึงประดิษฐานรูปเคารพในระบบความเชื่อของพวกตนคือพระอิศวรข้ึนมาแทนที่ศาลเจ�าแม�ของ ชาวพื้นเมือง ต�อมาภายหลังความขัดแย�งเกิดขึ้นอีกหลายครั้งและหลายสาเหตุ ทําให�มีการซ�อมแปลง

เทวสถานน้ีบ�อยๆ และมีหลักฐานเชื่อได ว�ารูปสลักหินเร่ืองพระอิศวรทรงฟ"อนรําท้ัง ๑๐๘ ท�า ท่ีประดับซุ มประตูทางเข าเทวสถานจิดัมบรัมแห�งนี้ สร างข้ึนราวครึ่งหลังพุทธศตวรรษท่ี ๑๗ (พ.ศ.๑๖๕๐-๑๗๐๐) ซึ่งเป9นช�วงเวลาไล�เลี่ยกับการสร างปราสาทพนมรุ งท่ีจังหวัดบุรีรัมยและปราสาทนครวัดในเขมร แต�เรื่องศิวนาฏราชเร่ิมมีบทบาทสําคัญในอินเดียภาคเหนือแล�ว

ตั้งแต�ราวพุทธศตวรรษที่ ๑๒ จากน้ันจึงแพร�หลายเข�าสู�ดินแดนกัมพูชาในช�วงเวลาใกล�เคียงกัน (สมัยก�อนเมืองพระนคร)

แต�ท�าฟ"อนรําศิวนาฏราชท่ีหน าบันปราสาทพนมรุ ง จังหวัดบุรีรัมยและท่ีปราสาทอื่นๆ ทั้งที่อยู�ในดินแดนไทยและดินแดนกัมพูชาล วนแสดงลีลาแตกต�างจากท�ารําของอินเดีย แต�เป9นท�าฟ"อนรําของท องถ่ิน ดังท่ีมีปรากฏอยู�กับท�าฟ"อนรําของบรรดานางอัปสรท้ังท่ีปราสาทนครวัดและปราสาทบายน (ศาสตรจารย�หม�อมเจ�าภัทรดิศ ดิศกุล, ศาสนาพราหมณ�ใน

อาณาจักรขอม, เรียบเรียงจากบทความของ Kamalewar Bhattacharya เรื่อง Les Religions Brahminiques dans I’ Ancien Cambodge d’apres I’Epigraphie et I’Iconographie, คณะโบราณคดี

มหาวิทยาลัยศิลปากร จัดพิมพ�, ๒๕๑๖)

5

โดยความเป9นจริงแล ว การฟ"อนรําในนาฏศิลป5อินเดียนั้น แตกต�างกับการฟ"อนรําของผืนแผ�นดินใหญ�ภูมิภาคนี้โดยเฉพาะอย�างยิ่งจะมีลักษณะแตกต�างกับการฟ"อนรําไทยมากท้ังในจังหวะซึ่งคล�องแคล�วว�องไวกว�าของไทย และการใช อวัยวะต�างๆ ซึ่งดูออกจะหนักหน�วงและเด็ดขาดกว�าการใช อวัยวะในการฟ"อนรําไทย ท�ารําต�างๆ ของอินเดียในสมัยก�อน ซ่ึงปรากฏเป9นตํารับตํารานั้น หากพิจารณาดูแล วก็เห็นว�าไม�มีความคล ายคลึงกับท�ารําของไทย

(นาฏศิลปyไทย, โดยหม�อมราชวงศ�คึกฤทธ์ิ ปราโมช, ธนาคารกรุงเทพ จัดพิมพ�. ๒๕๒๖.) เกี่ยวกับเรื่องท�าฟ;อนรําดังกล�าวย�อมเห็นชัดเจนจากโขน-ละครที่สืบทอดมาแต�คร้ัง โบราณกาลซึ่งนอกจากคติ “รามายณะ” (หมายถึงโครงเรื่องหลักของรามเกียรต์ิ) ที่รับมาจากทมิฬ

อินเดียภาคใต�แล�ว ท�าฟ"อนรําของโขนละครไม�ว�าจะเป9นตัวพระ ตัวนาง ตัวยักษ และตัวลิง ล วนเป9น “สามัญลักษณะ” ท่ีมีพัฒนาการอยู�ในผืนแผ�นดินใหญ�ภูมิภาคนี้มาแต�ยุคโลหะและไม�มีความต�อเนื่องคล ายคลึงกับท�านาฏศิลป5ของอินเดีย ดังนั้น แบบแผน “นาฏยศาสตร” หรอืนาฏศลิป5ของอนิเดียโบราณจึงมไิด มีอิทธิพลเหนอืแบบแผนการละเล�นเต นฟ"อนท่ีมีพัฒนาการเป9นเอกลักษณของดินแดนสยามมาต้ังแต�เดิม

ธรรมจักร พรหมพ7วย / เรียบเรียง