Hættuleg efni á vinnustöðum

Guðmundur Mar Magnússon, sérfræðingur Öryggis- og tæknisvið

Námskeið fyrir þjónustuaðila 2020

Hættuástand

Helstu lög og reglur um efnamálSem varða Vinnueftirlitið

» Lög nr. 46/1980 um aðbúnað, hollustuhætti og öryggi á vinnustöðum

» Lög nr. 61/2013, efnalög með síðari breytingum» Reglugerð nr. 553/2004 um verndun starfsmanna gegn hættu á

heilsutjóni af völdum efna á vinnustöðum» Reglugerð nr. 415/2014 um flokkum, merkingu… (CLP)» Reglugerð nr. 888/2015 um skráningu, mat, leyfisveitingu og

takmarkanir (REACH)

Helstu lög og reglur um efnamálSem varða Vinnueftirlitið

» Reglugerð nr. 390/2009 um mengunarmörk í innilofti á vinnustað» Reglugerð nr. 349/2004 um sprengifimt andrúmsloft á vinnustöðum» Reglugerð nr. 510/2018 um sprengiefni og forefni til sprengiefnagerðar» Reglugerð nr. 1077/2010 um flutning á hættulegum farmi á landi» Reglur nr. 707/1995 um öryggis og heilbrigðismerki á vinnustöðum» Reglur nr. 497/1994 um notkun persónuhlífa» Reglur nr. 429/1995 um öryggisráðstafanir við vinnu í lokuðu rými

Hvað er hættulegt efni ?

» Hættuleg efni eru flokkuð samkvæmt svk. CLP kerfi sem byggir á reglugerð Evrópusambandsins, sem byggir á alþjóðlegu kerfi sameinuðu þjóðanna

» Markmiðið er að efni og efnablöndur verði flokkuð og merkt á sama hátt alls staðar innan Evrópska efnahagssvæðisins og í raun heimsins alls

» Ef efnavara skal vera hættumerkt skv. ákvæðum í CLP telst hún hættuleg

» Umhverfisstofnun sér um reglur sem snúa að flokkun og merkingu efna

Hættuleg efni

» Hættuleg efni eru efni og hlutir sem vegna efna- og/eða eðlisfræðilegra eiginleika eru:

• sprengifim• eldfim• með hættu á sjálftendrun• eitruð• geislavirk • ætandi• skaðleg heilsu eða umhverfinu

Geislavirk efni» Geislavirk efni eru örsjaldan notuð á

vinnustöðum. » Helst notað í mæli- og eftirlitstæki t.d. búnað

sem skynjar fyllihæð í umbúðum. Geislavirka efnið er alltaf lokað inni í tækinu í svk. geislalind.

» Efnin eru ekki beinlínis meðhöndluð.

Lög nr. 44/2002 um geislavarnir

Geislavirk efni

» Ef búnaður sem inniheldur geislavirk efni er á vinnustað á að vera skilgreindur umsjónarmaður geislatækja.

» Aldrei má opna þessi tæki né sinna viðhaldi án samráðs við umsjónarmann.

» Þessi tæki eru leyfisskyld og eru merkt sérstaklega» Rafsuðuskaut geta innihaldið lítið magn af geislavirku

efni

Lög nr. 44/2002 um geislavarnir

FlokkunCLP: Classification labelling and packaging

» Sýnt er fram á hættueiginleika efna með prófunum. » Efni má eingöngu markaðssetja ef búið er að flokka það

samkvæmt CLP eða staðfesta að efnið sé ekki hættulegt, þá á flokkun ekki við.

» Flokka skal öll efni sem fara á markað og hafa eiginleika sem gera þau hættuleg.

Reglugerð nr. 415/2014

GHS kerfiðalþjóðlegt kerfi (Global Harmonized System), tók gildi 2010

» Sjá bækling vinnueftirlitsins um hættuleg efni í vinnuumhverfi: http://www.vinnueftirlit.is/media/fraedslu--og-leidbeiningarit/33_haettuleg_efni_09012015.pdf

Reglugerð nr. 415/2014

GHS kerfið» Hættumerkin svipuð og eldri merki en standa á

horni, tíglar » 9 merki alls» Nýir hættu undirflokkar» Fleiri en einn undirflokkur undir sama merki» Alvarleiki hættunnar almennt gefinn í texta

• Hætta eða Varúð» Hættan skilgreind í texta

• Upptökuleiðir koma fram: húð, öndun, inntaka» Hættan magngreind

• 1,2 3 - - - (fallandi hætta)

Reglugerð nr. 415/2014

Hættumerkigeta bent á fleiri en eina hættu

» Sprengifim efni – GHS01 • Geta sprungið við upphitun, högg eða rafsegulbylgjur• Dæmi: Flugeldar, dýnamít

» Eldfim efni – GHS02• Kviknar í við neista eða hita• Sjálfíkveikjandi• Gefa frá sér eldfimt gas• Dæmi: Eldsneyti, fljótandi gas, sótthreinsivökvar

» Eldnærandi/oxandi – GHS03• Íkveikjandi, eldmyndandi• Kveikja eld í brennanlegum efnum (án neista) • Dæmi: Klór, bleikiefni, súrefnisgas

Reglugerð nr. 415/2014

Hættumerkigeta bent á fleiri en eina hættu

» Gas undir þrýstingi – GHS04• Gas í ílátum undir þrýstingi eða fljótandi við mjög lágan

hita• Dæmi: Gashylki

» Ætandi efni – GHS05• Ætandi fyrir húð og valda alvarlegum augnskaða,

málmtæring• Dæmi: Síflueyðir, sýrur og basar

» Bráð eiturhrif – GHS06• Veldur bráðaeitrun, lítið magn efnis veldur eitrun• Dæmi: Varnarefni, metanól, nikótínáfylling fyrir rafrettur

Reglugerð nr. 415/2014

Hættumerki geta bent á fleiri en eina hættu

» Heilsuskaðlegt – GHS07• Erta húð og augu, ofnæmisviðbrögð í húð, ertir

öndunarveg, veldur syfju og svima• Getur skaðað umhverfið• Dæmi: Þvottaefni, lím og lakk

» Alvarlega heilsuskaðlegt – GHS08• Getur valdið langvarandi heilsuskaða, • Getur hindrað frjósemi og skaðað fóstur• Krabbameinsvaldandi • Getur valdið astma og ofnæmi • Skaðar líffæri • Dæmi: Terpentína, bensín, þynnir

» Skaðlegt umhverfinu – GHS09• Efni sem eru hættuleg umhverfinu og eitruð vatnalífi• Dæmi: Varnarefni, bensín, terpentína, lökk og sum

lím

Reglugerð nr. 415/2014

Stundum er áætluð hættaLitakóði

Varnaðarmerki og hættuflokkunEldri merkingar

Hvað breyttist ?

» Flokkun breyttist jafnframt í nokkrum tilvikum, t.d. eru efni sem voru með hauskúpu í gamla kerfinu ekki með hana í nýja kerfinu og öfugt

Aðrar merkingar

» Stundum sást aðrar merkingar sérstaklega utan Evrópu t.d.

» GHS kerfið er alþjóðlegt og á við vörur framleiddar eftir 2010, en leyfilegt að nota gömul merki til 2017.

» Gamlar umbúðir eru áfram í umferð.

Öryggisblöð» Á öryggisblöðum koma fram allar helstu upplýsingar um

hættur, varúð og viðbrögð» Eiga að vera á íslensku eða ensku» Eiga að liggja frammi á vinnustað, þar sem efnin eru notuð » Eru í 16 liðum, sem eru í tiltekinni röð» Birgjarnir eiga að senda þau með vörunni» Birgjar og framleiðendur eiga að uppfæra blöðin í takt við

breytingar á Lögum, reglugerðum og nýjum upplýsingum um hættur efnanna

Lög nr. 61/2013, 30.gr

Öryggisblöðí 16 liðum

• 1. Vöruheiti• 2. Innihaldsupplýsingar,

hættuflokkun, merki• 3. Upplýsingar um

samsetningu• 4. Skyndihjálp• 5. Brunaviðbrögð og

slökkviaðferðir• 6. Efnaleki• 7. Meðhöndlun, geymsla• 8. Mengun og varnir,

persónuhlífar

• 9. Eðlis- og efnafræðilegir eiginleikar

• 10. Stöðugleiki og hvarfgirni

• 11. Eiturefnafræðilegar upplýsingar

• 12. Umhverfishættur• 13. Förgun• 14. Flutningur• 15. Lög og reglugerðir• 16. Annað

Lög nr. 61/2013, 30.gr

Gagnagrunnar» Sumir þjónustuaðilar bjóða uppá utanumhald um öryggisblöð

fyrir fyrirtæki» Ef birgi gefur út uppfært öryggisblað fær notandinn upplýsingar

um það og uppfærir sinn grunn í framhaldi.» Öll öryggisblöð notanda eru vistuð á vefsvæði þannig alltaf og

alsstaðar má nálgast upplýsingar. » Snjallforrit, öpp, eru líka notuð í þessum tilgangi.

Verndun starfsmanna vegna efnahættuHelstu atriði» Áhættumat» Verklagsreglur» Öryggisblöð» Heilsuvernd

• Atvinnurekandi ber ábyrgð• Meta áhættuna ef hættulegt efni er notað• Geyma efnin rétt• Merkingar og upplýsingar réttar• Mengun á að vera undir mengunarmörkum

Reglugerð nr. 553/2004

Geymsla efna» Hættuleg efni eiga að vera í læstri geymslu aðskilin frá

öðrum efnum. Gott getur verið að hafa lekabyttur undir ef leki verður

» Ekki er skynsamlegt að geyma t.d. klór og súr efni hlið við hlið

» Geymslan á að vera loftræst, ekki endilega vélrænt, hafa í huga að gufur frá efnum geta tært loftræstistokka, best að lofta beint út og helst ekki „blanda“ við almennt loftræstikerfi

Reglugerð nr. 553/2004

Geymsla efnaÖryggisblöð

» Á öryggisblöðunum er tiltekið hvort einhverjar sérstakar ráðstafanir þarf að gera varðandi geymslu eins og t.d. forðast sólarljós

» Segja líka til um hvernig á að farga og hvort efnið má blandast öðrum efnum við förgun

» Geymslu fyrir förgun» Hvaða hættur eru af "tómum" umbúðum

Reglugerð nr. 553/2004

Meðhöndlun efna» Velja óskaðleg eða minna skaðleg efni, ef það er hægt» Kynna sér öryggisleiðbeiningar og hættumerkingar á

umbúðum fyrir notkun» Nota ávallt viðeigandi persónuhlífar og öryggisbúnað við

notkun» Efni á alltaf að geyma í lokuðum og upprunalegum

umbúðum

Reglugerð nr. 553/2004

Meðhöndlun efna » Fylgja notkunarleiðbeiningum» Kynna sér staðsetningu neyðarbúnaðar eins sturtu og

augnskolsbúnaðar» Gætta að loftræstingu/loftskiptum» Verði óhapp, taktu með öryggisblað eða umbúðir af

efninu til læknis ef hægt er

Reglugerð nr. 553/2004

Hvað þarf að merkja?Á vinnustað þurfa varasöm efni að vera greinilega merkt

» Umbúðir• Upprunalegar, bráðbirgða, varanlegar

» Ílát og geymar• Stór og lítil

» Lagnir• Lagnamerkingar mikilvægastar við loka og tengi

Reglugerð 553/2004

Merkingar umbúða» Upplýsingar á merkimiðum eiga að koma fram á íslensku, að öllu

jöfnu» Þarf að vera á tungumáli sem búast má við að sem flestir skilji» Öryggi neytenda er ætíð í fyrirrúmi» Hættu- og varnaðarsetningar eru staðlaðar, lista yfir þær á

íslensku má finna á vef umhverfisstofnunar

Reglugerð nr. 415/2014

GHS, hættu(H) og varúðarsetningar(P)Hér koma tölur sem flokka hættur

» Hættusetningar svipaðar og áður, í eldra kerfi• Skilgreining hættu kemur í textann Sérstakar fyrir húð Sérstakar fyrir innöndun Sérsakar fyrir inntöku

» Varnaðarsetningar um 4 atriði• Forvarnir• Viðbrögð• Geymsla• Förgun

Reglugerð nr. 415/2014

Dæmi um hættu-(H) og varnaðarsetningar (P)

Merkingar umbúða» Samanstendur af

• Hættumerki (Hazard pictogram)• Viðvörunarorði - Hætta/Varúð (Danger/Warning)• Hættusetningum (Hazard statements)• Varnaðarsetningum (Precautionary statements)

Reglugerð nr. 415/2014

Merkingar umbúðaReglugerð nr. 415/2014

Litamerking gasþrýstihylkja» Þrýstihylki á að litamerkja skv. „viðurkenndum staðli“, t.d.

ÍST-EN 1089-3, 2011

Reglugerð nr. 1021/2017 um einföld þrýstihylki

Merkingar lagna

» Hættumerki» Litur: norrænir eða alþjóðlegir litastaðlar» Ör með rennslisstefnu» Nafn efnis skrifað inn í örina» Í örina á líka að vera skrifað

• þrýstingur (ef við á)• hitastig (ef við á)

Reglur nr. 707/1995 og 553/2004

Sænskir litastaðlarum merkingar lagna

Eldfimar lofttegundir rauðgultLoft (og lofttæmi) ljósbláttÓeldfimar loftteg. ljósbrúntVatnsgufa gráttVatn græntFerskvatn (hreinsað) bláttEldfimir vökvar brúntSýrur og basar fjólubláttReykur, mökkur ljósrauttAðrir vökvar svartSlökkvivatn rautt

Merking lagna dæmi: Própangas

» Hættumerki, rauðgul ör eða grunnur, svartur texti, efnisnafn, þrýstingur

Própan 2 bar

Reglur nr. 707/1995 og 553/2004

Merkingar á lögnumdæmi

Reglur nr. 707/1995 og 553/2004

Öryggismerki, almenn

» vara við margskonar hættum» framleidd hér á landi » þar sem aðrar sérhæfðar reglur skortir

Reglur nr. 707/1995

Sprengifimt andrúmsloft ATEX

» Sérstakar reglur gilda þar sem hætta er á sprengifimu andrúmslofti

» Getur verið bæði vegna gufu eldfimra efna og ryks

» Leiðbeiningabæklingur um ATEX er á heimasíðu Vinnueftirlitsins

» Reglugerð um búnað og verndarkerfi sem eru ætluð til notkunar í mögulega sprengifimu lofti reglugerð nr. 313/2018

Reglugerð nr. 349/2004

Lokuð rými

» Lokuð rými eru • Tankar • Þrær• (ís)hellar• Lagnastokkar• o.s.frv.

» Helstu hættur• Súrefnisskortur• Eiturgufur• Sprengifimt andrúmsloft

Reglur nr. 429/1995

Mengunarmörk í innilofti á vinnustaðReglugerð nr. 390/2009

» Hámarksstyrkur gass, gufu og ryks

» Miðast við 8 tíma vinnudag og 40 stundavinnuviku alla starfsæfi

» Mengunnarmörk lækka ef vinnutími lengist(meðalgildi og þakgildi)

» Mælt í miljónustu hlutum lofts, ppm (lítrar í miljón lítrum). Þetta herbergi er á að giska tæplega hálf miljón lítra

» Milligrömmum í rúmmeter, mg/m3

» Mengunarmörk hérlendis, ekki endilega sömu og annarsstaðar ath. öryggisblöð

Mengunarmörk í innilofti á vinnustaðReglugerð nr. 390/2009

DæmiMengunarmörk

Terpentína (gufa): 25 ppm

Metanól (gufa): 200 ppm

Ammóníak (gas): 25 ppm (þakgildi 50 ppm)

Klór (gas): 0,5 ppm (þakgildi 1,0 ppm)

Formaldehýð 0,3 ppm

Reglugerð nr. 390/2009

Sprengiefni

» Sprengiefni og hráefni í þau viðurkenningaskyld» Rekjanleiki sprengiefnis í gegnum framleiðslu,

dreifingu og notkun» Vinnueftirlitið hefur eftirlit með sprengiefnageymslum» Vinnueftirlitið heldur námskeið sem gefur réttindi til

sprengivinnu

Reglugerð nr. 510/2018

Flutningur hættulegra efna

» Um flutning hættulegra efna gilda sérstakar reglur, ADR reglur» Upphaflega settar til að samræma flutning innan Evrópu» Innleiddar hérlendis með reglugerð » Tígullaga varúðarmerki og hættuskilti með hættunúmeri og UN númeri» Vinnueftirlitið heldur námskeið til ADR réttinda fyrir bílstjóra

Reglugerð nr. 1077/2010

PersónuhlífarReglugerð nr. 497/1994

SíugrímurRykgrímur – virka ekki sem gasgrímur

P1 Síar gróft rykP2 Síar meðalgróft rykP3 Síar mjög fínt ryk (t.d. asbest)

SíugrímurGasgrímur er ekki hægt að nota ef súrefni hefur eyðst úr loftinu

SíugrímurA Lífræn leysiefni, eiturúðun

B Ólífrænar lofttegundir: klór, blásýra….

E Súrar lofttegundir: brennisteinsdíoxíð, saltsýra….

K Ammóníak

CO Kolmónoxíð

Stundum er tala sem gefur til kynna hámarksstyrk efna1 Styrkur allt að 0,1 % ( 1000 ppm) 2 Styrkur allt að 0,5 %3 Styrkur allt að 1,0 %

SíugrímurSamsett sía, dæmi

A2 E1 P2

Brúnt A Gufur lífrænna efna2 Styrkur undir 0,5 %

Gult E Súr gös (t.d. HF og SO2)1 Styrkur undir 0,1 %

Hvítt P2 Ryksía meðalgróf

Hversu lengi endist gríman?

» Endingartími fer eftir:• Styrk efnanna• Loftraka og hita• Annarri mengun• Öndunarhraða

» Geymslutími í réttum umbúðum getur verið um 5 ár en í raun oftast mun skemmri

» Hreinsa grímu eftir notkun og ekki geyma í mengun» Einn starfsmaður um hverja grímu

Hanskar efnaþol» Ef hanskinn þarf að þola varasöm efni:

• Fá upplýsingar frá seljanda um gerð og efnaþol efni, sbr. öryggisblöð

• Hanskarnir eiga að vera CE - merktir

Hanskar slitna» Auk efna skemma hanskann:

• Hár hiti mýkir gerviefni og gerir þau viðkvæmari fyrir efnum ofl. Mikill kuldi getur gert þau stökk

• Núningur slítur ystu húð efnisins í hönskunum og styttir endingartíma

• Hvassir hlutir geta rifið göt á hanska ef hann er eingöngu úr efnaþolnu gerviefni

» Þarf að hafa í huga þegar hanskar eru valdir, þ.e. hvað fleira en efni hefur áhrif

Áhrif efna» Bráð áhrif (akút)

• áhrifin koma fram strax við snertingu efnanna, • getur gerst mjög hratt sekúndubrot jafnvel• Bruni, sýrur valda ætisári, eiturloft í lungu veldur

eitrun

» Síðkomin áhrif (krónísk)

• áhrifin koma fram síðar, jafnvel ekki fyrr en á næstu kynslóð

• ofnæmi, krabbamein, stökkbreytingar• Sum efni nær líkaminn að losa sig við jafnóðum• Þungmálmar (kvikasilfur, blý..) og þrávirk eiturefni

(PCB, skordýraeitur..) geta safnast upp í líkamanum• Áhrif koma ekki fram fyrr en styrkur er orðin nægur

Leiðir efna inn í líkamannFyrstu viðbrögð

» Í gegnum húðina (eitur eða ætiefni)• Skola með miklu vatni / þvo. • Húðin þarf loft

» Í gegnum öndunarfærin (gaseitrun)• Gott loft, halda hita, rólegheit• Læknisskoðun

» Í gegnum meltingarfærin (eiturinntaka)• Vatn (mjólk), ekki framkalla uppsölu (nema að

læknisráði)• Læknisskoðun

ÁHRIF EFNA - Öndunarfærin» Lofttegundir

• Skemma slímhimnu ef þau eru ætandi• Komast inn í blóðið gegnum lungun • Langtímaáhrif á lungu og önnur líffæri

» Rykagnir < 5 µm berast ofan í lugnablöðrurnar.

• safnast í lungnablöðrurnar og geta valdið sjúkdómum• margs konar ryk leysist upp í lungnablöðrunum• bifhárin hreinsa gróft ryk

Vökvar – öndunarfærivökvar geta verið rokgjarnir

» Lífrænir leysar • Oft lágt suðumark, rokgjarnir• Oft eldfimir• Mynda gufur sem valda eituráhrifum við innöndun• Geta hlaðist upp í líkamanum• Eru fituleysanlegir• Sýrustig (pH) mælist ekki • Leysa fitu úr og geta valdið skemmdum á húð• Geta borist í gegnum húð inn í líkamann og eitrað

Sjá bækling Vinnueftirlitsins: Varúð! Lífræn leysiefni

Lífrænir leysarDæmi, þar sem eldhætta er aðalhættan

» Toluen» IPA (isoprópanól)» Aceton» Etýlasetat» Etanól» Isobútanól» Metýletýlketon (MEK)

Lífrænir leysarDæmi þar sem eitrun er aðalhættan

» Metanól» Tríklóretylen» Formaldehýð (Formalín)» Koltetraklóríð» Petroleter» Solventnafta

Vökvar – öndunarfærivökvar geta verið rokgjarnir

» Vatnslausnir (geta verið tærar og lyktarlausar)

• Geta innihaldið ætandi efni fyrir húð og slímhúð• Ætandi efni geta verið basísk eða súr• Geta innihaldið eitur• Inntaka og jafnvel húðsnerting getur innfært eitur

ÁHRIF EFNA

» Kolmónoxíð – öndunarlamandi bruni» Níturdíoxíð – ætir lungu, bjúgur díselvélar» Sótthreinsiefni – ertandi, hvarfgjörn gerlaeitur» Brennisteinsvetni–sterkt öndunareitur jarðhiti» Sót – krabbameinsvaldandi (PAH) bruni» Sýrur – ætandi á húð brennisteinssýra» Basar – ætandi á húð vítissódi, þvottaduft

ÁHRIF EFNA» Metan, própan, bútan–afar eldfim sprengihætta» Ryk, eldfimt tré, plast ofl. sprengihætta í lokuðu rými» Natríumhypóklórít – ætandi, klórgefandi gerlaeitur» Polyuretan einangrun/húðun ísosýanat -

lungnaskaði» Epoxí lakk/lím – heilsuspillar húð/lungu - ofnæmi» CO2 N2 He Ar kæfandi ryðja burt súrefni» O2 súrefni kveikir í brennanlegum efnum

ÁHRIF EFNA

» Ammóníak – ætandi í öndunarfæri kælitæki» Klórgas – ætandi í öndunarfæri í iðnaði» Bensín – mjög eldfimt vélar / eldsneytisgeymar» Leysar – eldfimir,heilsuspillar þynna/hreinsa (VOC)» Malbik, tjara eldfim (þynnt), brunaskaðar (heitt)» Sprengiefni höggnæm, eldur illslökktur, eiturgufur » Sprengiefnagerð blandarar viðurkenndir

ÁHRIF EFNA» Ál, bráðið – brunasár snöggbrennir húð, hár hiti» Álraflausn – langtímaáhrif á öndunarfæri og bein » Álraflausn – eitrað, flússýrumyndun í sýru, raka, hita» Súrál – ertandi ryk mengunarmörk fyrir kerskálaryk,

5 mg/m3

» Brennisteinstvíildi – ætir öndunarfæri álver» Kolafóðrun/skaut– eitruð kerfóðrun» Plastefni – bræðsla/suða eitraðar gufur» Asbest–ryk krabbavaldur má ekki berast í lungu

ÁHRIF EFNAOfnæmi

» Nikkel – húð (konur)» Króm – húð (karlar)» Myglusporar – öndunarfærin» Eggjahvítuefni – öndunarfærin» Dýrahár – öndunarfærin» Gúmmí (hanskar) – húð» Ísósýanöt – öndunarfærin