KABANATA 23 ANG PANGINGISDA

      Ang mga bituin ay nagkikislapan pa sa bubungan ng asul ng

langit at ang mga ibon ay natutulog pa sa mga sanga, nang ang isang pangkat ng masasayang magkakasama ay lumalakad sa mga lansangan ng bayan, patungo sa lawa, sa tulong ng tanglaw ng mga sulong may sahing na tinatawag na huwepe.

Ang mga ito ay limang dalaginding na matutulin ang lakad, hawak-hawak ang mga kamay o nakahawak sa kani-kanilang baywang na sinusundan ng ilang matandang babae at mga alilang may sunong na bakol na puno ng kakanin, pinggan, atbp.  Sa pagkakita sa mga mukhang naglalarawan ng kabataan at kinasisinigan ng mga pag-asa, pagkatanaw sa ayos ng kanilang maiitim at malagong buhok na nililipad ng hangin, at ang malalapad na tiklop ng kanilang mga damit ay mapagkakamalan silang mga diwata sa gabi na tumatakas papalayo sa araw, kung hindi natin alam na sila ay sina Maria Clara na kasama ang apat niyang kaibigan:  ang masayang si Sinang na kanyang pinsan, ang seryosong si Victoria, ang magandang si Iday at ang mapag-isip na si Neneng, ang may kagandahang mahinhin at matatakutin.

Masaya ang kanilang pag-uusap, sagutan, nagtatawanan, nagkukurutan, nagbubulungan at pagkatapos ay naghahalakhakan.1

         “Nakakabulahaw kayo ang mga natutulog pa!” ang sabi sa kanila ni Tia Isabel, “noong kami ay mga bata ay hindi kami nag-iingay nang ganyan.”          “Kasi hindi rin naman kayo gumigising nang maaga na gaya namin, pati na ang lalaking matatanda ay antukin!” ang sagot ng maliit na si Sinang.2

Titigil sila sandali sa kanilang malakas na pag-uusap, tinitimpi ang mga boses, ngunit madaling nakakalimot, muling magtatawanan at pinupuno ang mga lansangan ng kanilang sariwa at  batang tinig.

“Magkunwari kang galit ka, huwag mong kausapin! ” ang sabi ni Sinang kay Maria Clara, “ kagalitan mo upang huwag mamihasa sa masama ! ”3

1 Bakit ganoon ang kanilang pag-uusap, sagutan, nagtatawanan, nagkukurutan, nagbubulungan at pagkatapos ay naghahalakhakan - ang mga babae ay mayroong pinag-uusapang sikreto na kanilang-kanila lamang. Maaring may ikinukuwento si Maria Clara ukol sa kanila ni Ibarra, kaya kinikilig ang mga babae. Hindi ba pangako ni Rizal sa kinabukasan (kabanatang ito) ay hindi siya magkukulang)

2 Ipinakikilala ni Rizal na maliit pa si Sinang – o bata pa sa edad, mahalaga ito sa pag-unawa sa magiging usapan sa susunod na kabanata.

3 “kagalitan mo upang huwag mamihasa sa masama!” - Bakit ganito ang

263

            “Huwag ka namang masyadong mahigpit,” sabi ni Iday.4

          “Higpitan mo, huwag kang tanga!   Ang mangingibig ay dapat sumunod, habang nangingibig, pagkatapos, kapag asawa na ay walang ginagawa kundi ang magustuhan!” payo ng maliit na si Sinang.5         

“Ano ba ang alam mo sa mga bagay na iyan, bata ka pa?” ang bulas sa nagsalita ng kanyang pinsang si Victoria.6          

“Pssst, tahimik kayo at narito na sila!”7           

payo ni Sinang kay Maria Clara - ANO BA ANG GINAWANG MASAMA NI IBARRA KAY MARIA CLARA? Balikan natin ang nakalipas na Kabanata. “Ang kanilang mga labi ay bumubulong ng mga pangungusap, na masarap pa kaysa lagaslas ng mga dahon at mahalimuyak pa kaysa hanging may dalang bangong buhat sa halamanan – ano kaya ang ginagawa ng kanilang mga labi?”“Iyon ang mga sandaling sinasamantala ng mga sirena sa lawa” Maria Clara, wala lang ang ama mo ay nagkakaganyan ka na – behave, huwag mong sirain ang iyong magandang imahe sa kasaysayan at kaisipan ng mga kabataang Pilipino.Teka! Bakit sirena ang nasa isip ni Rizal habang inilalarawan ang romantikong bahaging ito sa kabanata? Sirena – isang nilalang na bunga ng imahinasyon na hitsura ay isang babae na katawang tao, subalit ang ibabang bahagi ay sa isda. SERYOSONG TANONG ITO HA! ANO ANG SUOT NA DAMIT PANG-ITAAS NG ISANG SIRENA?Ano kayang panghalina mayroon na nagtutulak sa mga sirena na idinudungaw ang kanilang mga ulo upang batiin ng kanilang mga awit ang paglubog ng araw? – Ikaw na ang bahalang umintindi at kung magkapareho tayo ng pagkakaunawa sa mabulalak na pananalita ni Rizal … ISA KANG EREHE-HE-HE-HE-HE!!!

kawili-wiling laro/divinos juegos– ano kaya iyon? Nakakaintriga naman ang larong iyon, siguro kapag nakapanood ka ng larong iyon ay parang gusto mong sumali. Teka, kapag naglalaro ng divino juegos ay makakarinig ng mahiwagang taginting mula sa mga manlalaro (teka, mataas ang pitch ng tunog na iyon). Kung hindi ako nagkakamali, iyon ang tunog na kapag narinig mo, mapipilitan kang tumigil sa anumang iyong ginagawa, at ang iyong buong isipan ay mapapatuon sa iyong tenga para hanapin ang pinagmumulan ng mahiwagang taginting.

O ANO TAMA BA ANG SABI NI RIZAL SA PAMAMAGITAN NI IBARRA, BUKAS NG UMAGA AY TITIYAKIN NIYANG HINDI MAGKUKULANG.

4 “Huwag ka namang masyadong mahigpit” - mabuti pa si Iday, mapagbigay, pinapayuhan niya si Maria Clara na maging bukas sa mga kagustuhan ni Ibarra.

264

Siya namang pagdating ng pulutong ng mga binata na may dalang na malalaking sulong kawayan.  Naglalakaran silang walang tawanan, na sabay sa tugtog ng isang gitara.           “Parang gitara ng pulubi!” ang sabing tumatawa ni Sinang.8

           Nang magtagpo ang dalawang pulutong ay ang mga babae ang siyang mga walang kibo, na waring mga hindi pa natututong tumawa, datapwat ang mga lalaki ay siyang naging masalita, nangagsisibati, nangakatawang palagi at makaanim na tanong upang magkamit ng kalahating kasagutan.9

            “Tahimik ba ang lawa?  Magkakaroon kaya tayo ng mabuting panahon?” tanong ng mga ina. “Huwag po kayong matakot; magaling po akong lumangoy!” sagot ng binatang payat at mataas.

“Dapat na nagsimba muna tayo!” buntunghininga ni Tia Isabel na daop-kamay.10           

“May panahon pa po at maisasagawa; si Albino na noong kanyang kasibulan ay naging seminarista , ay makapagmimisa sa bangka,” sagot ng isa na itinuro ang binatang payat at matangkad. Ito naman, na may mukhang manunukso, nang marinig na siya ang tinukoy, ay nag-anyong banal na ginagaya si Padre Salvi. Si Ibarra, na kahit hindi magaslaw ay kalahok din sa kasayahan ng kanyang mga kasama.11

5 kapag asawa na ay walang ginagawa kundi ang magustuhan - Mahahalatang talagang may ibang tinutumbok dito si Rizal.

6 Mapapansin talaga na napakabata pa ni Sinang – subalit bakit parang may alam na si Sinang, dahilan upang siya pa ang magbukas ng usapan? Mula sa mga salita sa itaas ay maari nating mahinuha na nagkuwento si Maria Clara kay Sinang ukol sa ginawa sa kanya ni Ibarra.

7 Ang mga babae ay nakakaramdam ng pagkapahiya na marinig ng mga lalaki ang kanilang mga personal na usapan.

8 Bakit napatawa si Sinang sa pagkakasabi niya na parang gitara ng pulubi ang tinutugtog ng mga binata? Magkatulad ang pulubi at mga binata na nagpapatugtog ng gitara at ito ay upang mamalimos – ang una ay pera ang sa ikalawa naman ay pag-ibig. Maari ring pansinin ang hubog ng gitara na kinakalabit ng daliri sa bahaging tapat ng butas.

9 Mapapansin ang mga babae ay masayang nag-uusap, ngunit tumatahimik kapag may mga kalalakihan. Ang mga lalaki naman ay tahimik kung mag-usap-usap, ngunit nagiging maingay kapag napapalapit sa mga babaeng minamahal.

10 Sa hitsura ni Tia Isabel ay mapapansin na nagpapatawa si Rizal sa kaanyuan ng babae sa gitna ng kasayahan ng mga binata at dalaga. Bakit nais ni Tiya Isabel na nagsimba muna sila? Natakot siya kay Alvino – dahilan sa magaling itong lumangoy. Mayroong nakatagong pahiwatig ng kapilyuhan. 11

265

Nang dumating sila sa tabing-lawa ay namutawi sa labi ng mga babae ang paghanga at katuwaan.  Doon ay may dalawang malalaking bangka na nakatali, na napapalamutian ng mga bulaklak at mga dahong tahi-tahi, at  may mga telang bukul-bukol na may sari-saring kulay:  nakasabit sa pinakaharapan ay malilit na parol na papel na nasasalitan ng mga rosas, mga klabel, mga prutas na gaya ng pinya, kasoy, saging, bayabas, lansones, atbp.  Dinala roon ni Ibarra ang kanyang mga alpombra, mga tabing at mga cojin na ginawang malalambot na upuan para sa mga kababaihan.  Ang mga sagwan at mga gaod ay balot din ng palamuti.  Sa bangkang lalong mainam ang gayak ay may isang alpa, mga gitara, kurdiyon at isang sungay ng kalabaw; sa isang bangka naman ay may mga kalang palayok na may gatong; inihahanda na ang tsa, kape at salabat para sa almusal.           “Dito ang mga babae, diyan ang mga lalaki!”12 sabi ng mga ina nang magsakayan, “huwag kayong malilikot!  Huwag kayong magkikilos pagkat lulubog tayo.”

“Mangagkrus muna kayo,” ang sabi ni Tia Isabel na nag-antanda.           “At tayo lamang bang mga babae rito?” ang tanong ni Sinang na umiling.   “Tayo lamang ba… aray!” Ang sanhi ng aray na ito’y isang kurot sa kanya ng kanyang ina.13

           Ang mga bangka ay unti-unting lumalayo sa baybayin at ang mga ilaw ay masasalamin sa tubig ng lawa na tahimik na tahimik. Sa silangan ay nababanaag ang mga unang kulay ng bukang-liwayway.           Ang katahimikan ay naghahari; ang kabataan, dahil sa pagkakahiwalay na ginawa ng mga ina, ay waring nalululong sa pagdidili-dili.           “Kaiingat ka!” ang malakas na sabi ng magpaparing si Albino sa isang binata, “tuntungan mong mabuti ang pasak na nasa ilalim ng iyong paa.” “Bakit?”

“Baka lumusot at pumasok ang tubig; maraming butas ang ating bangka.”            “Ay, nalulubog na tayo!” ang sigawang sindak na sindak ng mga babae.

“Si Albino na noong kanyang kasibulan ay naging seminarista, ay makapagmimisa sa bangka” - Isang pagpapa-ala-ala ni Rizal na minsan ang mga kapariang Pilipino ay malayang nakapamamahala ng mga parokya sa bayan/bangka. Si Alvino ay nag-anyong banal na ginagaya si Padre Salvi - Nagkukunwaring banal – ginaya ang mga nakakatawang kaayusan at pag-uugali ni Padre Salvi na ang ibig sabihin ay ginagaya ng mga Paring Pilipino ang kalayawan ng mga paring Espanyol sa panahon ng poansamantalang sekularisasyon.

12 Makikita ang makalumang paraan ng pamamasyal ng mga binata at dalaga sa panahong iyon, pinaghihiwalay ang mga babae at lalaki sa isang lugar.

13 Pansinin ang kapilyahan ni Sinang – naghahanap na may makasamang mga lalaki sa bangka, kaya nakurot ng ina.

266

            “Huwag po kayong matakot, mga ale!” payapang sabi ni Albino, “ang bangkang iyan ay walang panganib; sa bangkang iyan ay wala kundi limang butas lamang, at hindi naman lubhang malalaki.”14

“Limang butas!  Jesus!  Ibig ba ninyo kaming malunod!” bulalas na nangingilabot ng mga babae.            “Wala kundi limang butas lamang, at ganito lamang kalaki!” patunay ng dating seminarista na ipinakikita ang munting bilog ng kanyang mga daliring hinlalaki at hintuturo.15  

“Tuntungan ninyong mabuti ang mga pasak upang huwag lumusot.”            “Diyos ko!  Maria Santisima!  Pumapasok na ang tubig!” ang sigaw ng isang matandang babae na sa pakiramdam sa sarili nakakaramdam ng pagkabasa.16

           Nagkagulo nang kaunti; ang ilan ay tumitili, ang ilan ay nagtatangka nang tumalon sa tubig. “Tuntungan ninyong mabuti ang pasak diyan!” patuloy ni Albino na itinuturo ang kinaroroonan ng mga dalaga.

“Saan?  Saan?  Diyos!  Hindi namin nalalaman!  Maanong kahit awa lamang ay parito kayo dahil sa hindi namin nalalaman!” ang pakiusap ng mga natatakot na babae.           Kinailangang ang limang binata ay lumapit sa kabilang bangka upang mapakalma ang mga sindak na mga ina.  Anong pagkakataon!   Parang sa piling ng bawat isang dalaga ay may isang panganib :   ang mga matatandang babae ay hindi nagtataglay ng kahit na isa man lamang mapanganib na butas.17  At lalo pa pagkakataon!  Si Ibarra ay nakaupo sa tabi ni Maria Clara, si Albino ay sa tabi ni Victoria, at gayon din ang iba.  Ang pananahimik ay muling naghari sa umpukan ng mga ina, ngunit hindi gayon ang nangyari sa dako ng mga binibini.18

14

Limang butas sa bangkang kinalalagyan ng limang dalaga!!! - Makikita ang kakayahan ni Rizal na magpahayag ng luntiang pagbibiro sa hindi halatang paraan.

15 “Wala kundi limang butas lamang, at ganito lamang kalaki!” patunay ng dating seminarista na ipinakikita ang munting bilog ng kanyang mga daliring hinlalaki at hintuturo. Anong Butas Iyon? Ang sagot ay dapat na sa Latin upang maunawaang mabuti – Nauunawaan mo na ba kung bakit nag-kurus is Tia Isabel noong sabihin ni Alvino na magaling siyang lumangoy.16

Maaring ang matandang babae ay napa-ihi.

17 Mapanganib na butas (butas na pinagnanasaan) – talagang si Rizal sobra sa kapilyuhan, ito kaya ang dahilan kung bakit binabantayan ng mga ina at sa huli ng mga binata ang mga kadalagahan, at hindi pinapansin ang mga matatandang babae na para bang walang taglay na mapanganib na butas.18

Makikita na si Albino ay gumawa lamang ng isang eksena para matakot

267

Sa dahilang ang tubig ay lubhang tahimik, ang mga baklad ay hindi lubhang nalalayo, at lubha pang maaga, ay pinagkasunduang iwan muna ang pagsagwan at ang lahat ay mag-agahan.  Pinatay ang ilaw ng mga parol sapagkat ang bukang-liwayway ay nagpapaliwanag na sa kapaligiran.

“Walang katulad ang salabat kung iinumin sa umaga bago magsimba!” ang sabi ni Kapitana Tika na ina ng masayang si Sinang; uminom ka ng salabat na kasama ng puto, Albino, at makikita mo, maiisipan mong muling magdasal.”19

“Iyon nga ang ginawa ko,” ang sagot ni Albino, “naiisip ko na ngang mangumpisal.”20

“Huwag!” sabi ni Sinang, “uminom kayo ng kape sapagkat nagbibigay ng masasayang kaisipan.”

“Ngayon din, sapagkat nalulungkot ako ng kaunti.”21 “Huwag iyan!” paalaala sa kanya ni Tia Isabel, “uminom kayo

ng tsa at kumain ng galyetas; sinasabing ang tsa ay nagpapatiwasay sa pag-iisip.”           

“Iinom po ako ng tsa na may galyetas!” sagot ng masunuring magpapari; “salamat na lamang at alinman sa mga iinuming ito ay hindi ang Katolisismo.”22  

ang mga ina o kasama ng mga kababaihan upang sila ay pasakayin sa bangka na kinaroroonan ng mga dalaga.

19 Tandaan na si Albino ay isang dating seminarista na nawalan ng pagtitiwala sa kolonyal na simbahan. Sa eksenang ito ay hinihikayat si Albino ng mga babae na kaniyang kausap na ibalik ang paniniwala sa simbahan.

20 Mapapansin sana ang istilo ni Albino – malayo ang sagot sa tanong o nais na maging kasagutan ng nagtatanong sa kaniya.Ang totoo, ang sagot ni Albino ay isang pang-insulto.Bakit sinabi niyang ginawa na niyang magdasal at nais nais na niyang mangumpisal? Katabi niya ang dalagang si Victoria, at nais niya na magdasal at mangumpisal ng pag-ibig sa dalaga.HINDI KAYA ANG MGA MALALAYONG SAGOT NA KATULAD NITO ANG ITINUGON NI RIZAL KINA PADRE VICENTE BALAGUER NOONG HINIHIKAYAT NILA SI RIZALsa huling pagkakataon NA MAGBALIK-LOOB SA SIMBAHAN?

21 Bakit nalulungkot pa ng kaunti si Albino?Parang balewala kay Victoria ang kaniyang pagdarasal at pangungumpisal ng pag-ibig.

22 Makikita ang isang mataas na panunuya ni Rizal sa simbahan sa pamamagitan ng pananalita ni Albino. “iinumin ni Alvino, ang lahat ng iniaalok sa kanya; ang maanghang na salabat, ang mga mapapait na kape, tsa, at sikulate, ngunit hindi niya kayang inumin o lagukin ang Katolisismo.Subalit sino si Albino?ANG MISTERYONG IYAN AY MASASAGOT KUNG IPAGPAPATULOY MO ANG PAGBABASA – DAHILAN SA NAPAKARAMING MGA LIHIM NA CLUE SI RIZAL

268

“Pero magagawa mo ba …? ang tanong ni Victoria.

“Alin ang uminom pa ng sikulate?   Aba, opo !  Huwag sanang magtatagal ang tanghalian.”23             Ang umaga ay tunay na napakaganda; ang tubig ay kumikinang, at sa liwanag na nanggagaling sa langit at liwanag na naaninag sa tubig ay halos nawawalan ng anino ang mga bagay-bagay, isang maningning na liwanag na walang init, makulay, na namamalas sa ilang baybay-dagat. Halos masaya ang lahat at kanilang nilalanghap ang simoy na unti-unti nang nagigising:  pati na ang mga ina, na lubhang maiingat at walang tigil sa kabibilin ng nararapat gawin, ay nagtatawanan at nagbibiruan sila-sila.

“Naaalaala mo ba?” ang sabi ng isa kay Kapitana Tika, “naaalaala mo ba kung tayo ay naliligo sa ilog, noong tayo ay dalaga?   Walang anu-ano ay may tangay ang agos na mga bangka-bangkaang palapa ng saging na may lamang mga sari-saring prutas na kasama ng mababangong bulaklak.   Ang bawat isang bangka ay may mumunting watawat na nakasulat ang ating mga pangalan …”24

            “At kung tayo ay pauwi ng bahay?” ang dugtong ng isang hindi na inantay na matapos ang una, “natatagpuan nating sira ang mga tulay na kawayan, kayat kinakailangan nating lumusong sa ilog… napakatalino!”            “Siya nga” ani Kapitana Tika, “nguni’t binayaan ko nang mabasa ang laylayan ng aking saya kaysa  makita ang aking paa:  alam kong sa mga sukal ng tabing-ilog ay may mga matang naninilip.”25

UKOL SA PERSONALIDAD AT KAISIPAN NG ISA SA KANIYANG HINDI MASYADONG PINAPANSING TAUHAN.

23 Ang tanong ni Victoria ay kung magagawa kaya ni Albino na lunukin ang Katolisismo – ito ay bilang pagsubok ng dalaga kung gagawin lahat ng binata, ang ipakikiusap nito. Kabilang na rito ang pagbabalik sa paniniwala sa simbahan. Sagot ni Alvino ay kaya niyang uminom pa ng sikulate (hindi ang Katolisismo). Alaskador talaga si Rizal.

24 Sa kasayahan ng mga anak o mga kabataan – ay nagpapagunita sa mga ala-ala ng mga matandang babae sa kanilang nakalipas na mga kabataan at ginawang panunuyo sa kanila ng mga binata. Nagiging mahigpit sila sa panahon na sila naman ay nagiging mga magulang.

25 Ipinapakita ang kapilyuhan ng mga lalaking manliligaw noon. Sinisira ang tulay para mapilitang lumusong sa tubig ang mga babaeng kanilang nililigawan. Sa ganito ay itataas nila ang laylayan ng kanilang saya – mas

269

           Ang mga dalagang nakakarinig ng mga bagay na ito ay nagkikindatan at nagngingitian; ang iba naman ay may sari-sariling usapan at hindi pinapansin ang gayon.           Iisang lalaki lamang, ang namimiloto, ang walang imik at hindi kahalo sa kasayahang iyon.  Siya ay isang binatang mainam ang pangangatawan at ang mukha ay lalaking-lalaki dahil sa kanyang malalaking mata at matigas na ayos ng kanyang mga labi.  Ang buhok na maiitim, mahaba at di-ayos, ay umaabot sa kanyang matibay na leeg; isang barong magaspang at mangitim-ngitim na kulay ay nagbibigay-daan upang maaninag sa kanyang mga tupi ang kanyang malakas na pangangatawan na nakikitulong sa kanyang malitid at hubad na bisig sa pagpapagalaw na parang isang bagwis lamang sa isang malapad at malaking sagwan, na ginagamit na timon upang ituwid ang lakad ng dalawang bangka.26

Hindi minsan lamang nasubukan ni Maria Clara na siya ay pinagmamasdan:27  kung nahahalata ng dalaga ang pagtingin ay inililipat ng lalaki ang tiningin sa ibang dako at tumatanaw sa malayo, sa bundok, sa baybayin.28  Naawa ang binibini sa pag-iisa ng lalaki, kayat kumuha ng ilang galyetas at iniabot sa kanya. Pamanghang tiningnan siya ng piloto,29 ngunit ang tinging ito ay hindi nagtagal; kumuha ng isang galyetas at nagpasalamat, na ang tinig ay halos di marinig.          At wala nang nakaalaala sa kanya.  Ang masayang tawanan at ang mga biruan ng mga binata ay hindi man magpagalaw ng isang kilabot ng kanyang mukha; hindi siya mapangiti ng masayang si Sinang na tumatanggap ng kurot na nakapipilit ditong ikunot sandali ang kilay upang muling bumalik agad sa kasayahan, na gaya rin ng dati.30

mataas ang tubig, higit na itataas ang saya – isipin na lang ninyo kung umabot ang tubig hanggang sa may baywang.26 Sa bahaging ito ay unang inilabas ang kaniyang mahalagang tauhan na si Elias na parang walang anuman. Pansinin at paghambingin, ang paraan ng pagpapakilala ni Rizal kay Ibarra at Elias.27

Ipinapakita ni Rizal na ang mga matatalinong dalaga ay may matalas na pakiramdam sa mga lalaking humahanga sa kanilang kagandahan. Ano ate hindi mo rin alam iyon? – naiintindihan kita ang sabi ko ay mga dalagang may katalinuhan at kagandahan.

28 Mapapansin talaga na may paghanga si Elias sa kagandahan ni Maria Clara.

29 Hindi inaasahan ni Elias ang kagandahang loob ng maganda at mayamang dalaga.

30 Mapapansin na pumasok si Elias na walang kabuluhan sa unang bahagi ng kabanatang ito – dahilan sa ito ay tagapaglingkod lamang – subalit mapapansin na napakahalaga ng kaniyang papel sa kasayahan ng mga

270

Matapos ang pag-aagahan ay ipinatuloy ang paglalakbay na tungo sa mga baklad.           Ang baklad ay dalawa, na magkalayo nang kaunti:  na kapwa pag-aari ni Kapitan Tiyago.31  Mula sa malayo ay matatanaw ang ilang tagak na nakadapo sa mga kawayan ng baklad, na parang may tinitingnan, samantalang ang ilang mapuputing ibon na tinatawag na kalaway ng mga Tagalog ay lumilipad na isinasagi ang mga pakpak sa ibabaw ng lawa at pinupuno ang hangin ng matatalas na huni.           Sinundan ng tingin ni Maria Clara ang mga tagak, na, nang lumapit ang mga bangka ay nangagliparang tungo sa kalapit na bundok…           “Namumugad ba ang mga ibong iyan sa bundok?” ang tanong niya sa piloto, marahil ay upang mapagsalita lamang at di upang mabatid ang bagay na itinatanong.  “Marahil po, señora,” ang sagot, “ngunit wala pang nakakakita ng kanilang mga pugad.”32     

“Wala bang pugad ang mga ibong iyan?”       “Inaakala kong dapat magkaroon dahil kung hindi ay lubha silang kaawa-awa.”33 Hindi napuna ni Maria Clara ang malungkot na pagkakabigkas ng piloto sa mga salitang ito. “Kung gayon ay bakit?”       “May mga nagsasabi,” ang sagot ng binata, “na ang mga pugad ng mga ibong iyan ay hindi nakikita at may taglay na bisang hindi makikita ang may dala sa kanila;34 kagaya ng kaluluwa na namamalas lamang sa inilarawan ng mata, ang mga pugad namang iyan ay hindi namamalas kundi aninagin sa tubig.”       Si Maria Clara ay natira sa pagdidili-dili.            Narating nila ang baklad:  itinali ng matandang bangkero ang mga bangka sa isang kawayan.            “Hintay!” ang sabi ni Tia Isabel sa anak ng matanda na humahanda nang umakyat na dala ang panalok o supot na lambat, “kailangang nakahanda na ang sinigang upang ang mga isda ay diretso na mailagay agad sa sabaw, pagkagaling na pagkagaling sa tubig.”

nasa pangingisda –siya ang piloto na nagpapatakbo ng bangka.

31 Mapapansin na ang pagbabaklad sa lawa ng Laguna ay isa ng matandang negosyo, kapanahunan pa ng Espanya, ang pagbabaklad ay batis na pinagmumulan ng yaman sa lugaring iyon ng Lawa ng Laguna.32

Mayroong interes si Maria Clara na malaman kung saan makakakita ng pugad ng tagak. MAHALAGA ANG BAHAGING ITO PARA MAUNAWAAN ANG KABANATA 24.

33 Sa kasagutan ni Elias ay mapupuna ang damdamin ng pagkahabag sa ibon na walang pugad, ito ay dahilan sa katulad siya ng mga ito.

34 Isang paniniwala noon na ang makakatagpo ng pugad ng tagak ay magkakaroon ng kapangyarihang tagabulag – ito ay ang hindi makita ng iba. Bakit parang gusto mo na ring maghanap ng pugad ng tagak, ano ba ang binabalak mong gawin?

271

            “Napakabait ni Tia Isabel!” bulalas ni Albino, “ayaw na malayo kahit sandali man lamang ang isda sa tubig.”35

           Si Andeng, ang kapatid sa suso ni Maria Clara, kahit na may mukhang malinis at masaya ay balita sa kahusayang magluto.36  Naghahanda ng sabaw-sinaing, kamatis, kamyas, na tinutulungan o inaabala ng ilang binata na marahil ay nagnanais na kanyang kalugdan.37  Ang mga dalaga ay naglilinis ng talbos ng kalabasa, mga gulay, at pinagpuputul-putol nang singhaba ng sigarilyo ang mga paayap.38

           Upang malibang ang pagkainip ng mga may nasang makakita kung paano ang paglabas ng mga isdang buhay at pumapalag sa kanilang bilangguan ay kinuha ng magandang si Iday ang alpa:  hindi lamang mabuting tumugtog si Iday ng alpa kundi mayroon pang magagandang daliri. Nangagpalakpakan ang kabataan, hinagkan siya ni Maria Clara:  ang alpa ay siyang karaniwang tugtugin sa lalawigang iyon at siya namang bagay sa mga sandaling yaon.           “Awitin mo Victoria ang awit ng pag-aasawa!” ang hiling ng mga ina-ina.39

           Ang mga lalaki ay tumutol, at si Victoria na may mainam na tinig ay nagdahilang namamalat.40  “Ang awit ng mag-aasawa” ay isang magandang tulang tagalog na nagsasalaysay ng lahat ng

35 Sa pananalitang ito ng misteryosong tauhan na si Albino ay mayroong lihim na tinutumbok si Rizal – ito ay ang kaugalian ng mga prayle noon na pagkamatay ng isang Indio ay agad ipag-pamisa para sa kapakinabangan ng mga dayuhang alagad ng simbahan.

36 Si Andeng, ang kapatid sa suso ni Maria Clara, KAHIT NA MAY MUKHANG MALINIS AT MASAYA ay balita sa kahusayang magluto – Kung babasahin ng marahan at paulit-ulit ang mga salitang ito ay nakatago ang isang garapal na pagbubunyag sa kaniyang moralidad. Basahin mo lang ang iba pang mga nakasulat ukol kay Andeng at magugulat ka. Patitikimin tayo ni Rizal ng luto ni Andeng sa Kabanata ?? – di ko muna ilalagay baka hanapin ninyo agad.37

Bakit nais ng mga binata na kalugdan sila ni Andeng? Para makatikim ng iniluluto ni Andeng. Aha! Mukhang naiintriga kay Andeng, huwag kang mag-alala hindi ka bibitinin ni Rizal sa Kabanata ??.38

Makikita sa bahaging ito na ang manunulat na si Rizal ay mayroong kaalaman sa paraan ng pagluluto.

39 Ito ang awitin na hinihiling ng mga ina na awitin ni Victoria para maiparinig kay Maria Clara dahilan sa ito ay nalalapit ng magpakasal kay Ibarra. Tingnan ang paliwanag sa talababa 40 sa kabanatang ito.40

Isang karaniwang kaugalian ng mga Tagalog na kahit na maganda ang boses ay hindi basta nagbibigay na kumanta at malimit na nagdadahilan para makaiwas. Sa aklat nga ni Agoncillo na History of the Filipino People ay kaniyang isinulat na ang mga musika ay porte ng mga Pilipino sa Bisaya at ang pagiging makata ang porte ng mga Tagalog.

272

kahirapan at kalungkutan ng kalagayang ito, na hindi binabanggit ang alinman sa kanyang mga kasayahan.41

            Sa gayo’y hiniling na umawit si Maria Clara.            “Ang lahat ng awit ko ay malulungkot.”           “Walang kailangan, walang kailangan!” ang sagot ng lahat ng babae.           Hindi naman siya nangailangang pakapilitin pa, kinuha ang alpa, tumugtog ng isang pasacalle at umawit na mataginting ang boses, mahimig at malambing. 

Kaytamis ng buhay sa sariling bayan,        Doon ang lahat na ay ating kaibigan,        Pambuhay ang simoy niyong kaparangan,        Doon ay masarap iyong kamatayan        At lubhang matamis ang pagsisintahan. 42

        Mayuyuming halik ang nangasa labi, 43

        Sa pagkamulat na, ang siyang kabati,        Sa inang kandungan; agad minimithi,        Kawitin ng bisig ang leeg na pili,        At pagtitinginan, mata’y nakangiti.        Lugod ang mamatay nang dahil sa bayan,44

        Doon ang lahat ay ating kaibigan;     Ang simoy ng hangi ay isang kamatayan        Sa taong wala mang isang tinubuan,        Walang isang ina’t isang kasintahan.        Lumipas ang tinig, huminto ang awit, napipi ang alpa at patuloy pa rin ang iba sa pakikinig:  walang pumalakpak.  Nararamdaman ng mga binibini ang pangingilid ng luha sa kanilang mga mata, si Ibarra’y waring masama ang loob at ang binatang piloto ay walang kakilus-kilos, nasa malayo ang tingin.

Walang anu-ano’y biglang nadinig ang isang nakatutulig na ingay:  ang mga babae ay napasigaw at nagtakipan ng tainga.  Iyon 41 Ang awit ay ukol sa hirap ng pag-aasawa, subalit hindi tinitingnan ang magandang panig ng kalagayang iyon sa buhay. Isang matalas na pagpuna ni Rizal sa mga literatura/awitin na umiiral sa kaniyang kapanahunan.

42 Pansinin na ang awit ni Maria Clara ay sinulat ng isang taong wala sa kaniyang sariling bayan at labis na nanabik na makabalik. Subalit naandoon din ang patalismo ng sarap ng mamatay para sa bayan.

43 Mapapansin din na ipinararamdam ng manunulat ang pagkasabik sa isang kasintahan. Higit sa mayuyuming mga halik sa labi – ANO NANINIWALA KA NA BA NA ANG PAGBUBULUNGAN SA KABANATA 22 AY BULUNGAN NG MGA LABI? Kung ayaw mong maniwala – may makikita ka pa.

44 Isang tahimik na pagpapanukala ng kabayanihan na dinaan sa awit ni Maria Clara – babae ang pinaawit ni Rizal sa nobela upang maskarahan ang subersibong elemento ng pahayag na ito.

273

pala ay sapagka’t hinihipan nang buong lakas ng naging seminaristang si Albino ang tambuling sungay ng kalabaw.  Ang tawanan at kasayahan ay nanumbalik; ang mga matang puno ng luha ay nagkatuwaan.         “Bibingihin mo ba kami, erehe?” ang sigaw ni Tia Isabel.45

            “Napakinggan ko po,” ang sagot na walang katawa-tawa ng naging seminarista, “na may isang dukhang trumpetero, sa mga pampang ng Rhine, na sa kaiihip ng trumpeta ay napakasal sa isang dalagang mayaman at dugong mahal.            “Tunay nga, ang trumpetero sa Sackingen!”46 dugtong ni Ibarra, na hindi naiwasan ang makilahok sa bagong pagkakatuwang iyon.            “Narinig na ninyo?” ang patuloy ni Albino, “ibig kong makita kung ako ay magkakaroon ng gayong kapalaran.” At muling hinipan nang lalong malakas ang matunog na sungay, na inilalapit pa naman ang pakakak sa tainga ng mga dalagang lalong malungkot.  Gaya ng maaantay ay nagkaroon ng munting kaguluhan; pinatigil siya ng mga ina-ina sa pamamagitan ng kurot at palo ng sinelas.            “Aray!  Aray!” sabi na hinipu-hipo ang mga bisig. “Anong layo ng Pilipinas sa pampangin ng Rhine!  Oh, tempora!  Oh, mores!47  Ang iba ay dinudulutan ng gantimpala at ang iba ay kaparusahan!”

Ang lahat ay nagtatawanan na, pati na si Victoria, subalit, si Sinang, ang may masayang mata ay marahang bumulong kay Maria Clara ng “Mapalad ka!   Ay, ako man ay aawit din kung ako ay makakaawit!”           Ipinabatid ni Andeng na ang sabaw ay nakahanda na para lagyan ng mga isdang mahuhuli.48

Ang batang anak ng mangingisda ay umakyat na sa ibabaw ng pinakasupot ng baklad, na nalalagay sa dakong pinakamakipot nito, na mangyayaring lagyan ng sulat na Lasciate ogni speranza voi che’entrate,49 kung ang mga kaawa-awang isda ay marunong lamang ng wikang Italyano at ito ay kanilang nauunawa:  ang isdang mapasok

45

Isang lihim na pagpapakilala ni Rizal kay Albino sa pamamagitan ni Tiya Isabel – si Albino ay isang erehe. Subalit hanggang ngayon ay misteryoso pa rin ang tauhan na ito ni Rizal na hindi pa niya ipinakikilala sa bahaging ito.

46 Bakit binanggit ni Rizal ang trumpetero ng Sackingen? Maari ninyong basahin ang istorya at mamamangha kayo sa layunin ni

Rizal sa pagbanggit ng nasabing trumpetero.http://www.steincollectors.org/library/articles/trumpet/trumpet.html

47 Ibig sabihin ay magkaiba ang kaugalian sa bawat panahon.

48 Sana walang ibang kahulugan ang linyang ito.49

Isang wikang Italyano na ang kahulugan ay “Iwanan ang lahat ng pag-asa, kayo na papasok dito” Salitang nakasulat sa pintuan ng impyerno mula sa Akda ni Dante na Impyerno (Derbyshire)

274

doon ay hindi na nakalalabas kundi sa kamatayan.   Iyon ay isang loob na halos pabilog, na ang luwang ay isang metro, humigit-kumulang, at ang pagkakayari ay handa upang ang isang tao ay maaring makatayo sa ibabaw at mula roo ay makuha ang mga isda sa tulong ng panalok.50

   “Diyan ay hindi ako maiinip na mamingwit!” ang sabi ni Sinang na kinilig sa katuwaan.51 Lahat ay nakaabang na nakikini-kinita ng ilan ang pagpasag at pag-galaw ng mga isda sa loob ng lambat, kuminang ang kanilang makintab na kaliskis, atbp.  Gayunman, nang ipasok ng bata ang panalok ay walang pumusag na isa mang isda.

“Marahil ay puno,” ang sabing marahan ni Albino, “mahigit nang limang araw na hindi ito nadadalaw.”           Inahon ng mangingisda ang panalok… ay! ni isa mang munting isda ay walang laman ang lambat; ang tubig, nang mahulog na patak-patak na tinatamaan ng araw ay nangingisi ng mataginting na tawa.  Isang ah! na paghanga, sama ng loob, at pagkapawi ng pag-asa ang namulas sa labi ng lahat.

Inulit ng bata ang pagsalok, at gaya rin ng una ang nangyari.          “Hindi mo alam ang kung papaano ang paghahanap!” ang sabi ni Albino na nangunyapit sa bakod at kinuha ang panalok sa kamay ng bata.  “Ngayon ninyo makikita!  Andeng, buksan mo ang palayok!”52   Maging si Albino man ay hindi nakaka-alam, wala ring laman ang lambat.  Siya ay pinagtawanan ng lahat. “Huwag kayong maingay sapagkat naririnig kayo ng mga isdang ayaw pahuli!” anya, “ang lambat na ito marahil ay sira.”

         Subalit buo ang lambat.           “Bayaan mo ako,” ang sabi sa kanya ni Leon,53 na umiibig kay Iday.           Minalas muna nito ang kalagayan ng bakod, siniyasat ang panalok at nang 50 Inilalarawan ni Rizal sa kaniyang mga mambabasa ang baklad bilang panghuli ng isda.

51 Natural naman, puro isda ang laman ng baklad tiyak na may kakagat agad ng pain sa bingwit – maihahalintulad ang mga isda sa baklad sa isang captived market na walang mapagpipilian ang mga mamimili – katulad ng kalagayan ng mga Kristiyanong Pilipino sa panahon ng monopolyo ng Katolisismong Espanyol.

52 “Ngayon ninyo makikita!  Andeng, buksan mo ang palayok!” – Tandaan na laging may takip at sa pagkakataong iyon ay mainit ang loob ng palayok. Sana wala ring ibang kahulugan ang mga hanay ng salitang ito ni Rizal.53

Ang pangalan ng binatang ito ay nangangahugang matapang – pansinin na nagmamagaling ito sa harapan ng kaniyang nililigawang si Iday.

275

masiyahan ay idinugtong. “Natitiyak ba ninyong may limang araw nang hindi ito nadadalaw?”            “Oo!  Nang huling dalawin ito’y dahil sa vigilia ng Todos los Santos.”            “Kung gayon ay alin sa dalawa, may milagro sa lawa o ako ay makakahuli ng kahit man kaunti.”           Ipinasok ni Leon sa tubig ang kawayan nguni’t nalarawan ang pagtataka sa kanyang mukha.   Tahimik na tumingin sandali sa kalapit na bundok at ipinaikot-ikot ang kawayan sa tubig:   pagkatapos ay marahang nagsabi, na hindi inaalis ang kawayan: “ Isang buwaya .”54

           “Isang buwaya!” ang ulit ng lahat.           Ang salitang ito ay tumakbo sa lahat ng labi sa gitna ng katakutan at pagkatigagal ng lahat.           “Ano ang sabi ninyo?” ang tanungan sa kanya.           “Ang sabi ko ay may isang buwayang nahuli,” ang patunay ni Leon, at nagpatuloy, matapos maipasok sa tubig ang puluhan ng kawayan, na:           “Naririnig ninyo ang tunog na iyon?  Iyan ay hindi buhangin, iyan ang matigas na balat, ang likod ng buwaya.  Nakikita ninyo ang paggalaw ng kawayan?  Siya iyan na nagpupumiglas, nguni’t nakapilipit siya; hintay kayo… malaki:  ang kanyang katawan ay may isang dangkal ang lapad o hihigit pa.”55

           “Ano ang marapat gawin?” ang tanungan.56

        “Hulihin!” ang sabi ng isang boses.57

            “Jesus, at sino ang huhuli?”58

54 Pansinin na si Leon ay mayroong likas na katalinuhan – kahit hindi pa niya nakikita ay alam niya sa pamamagitan ng pagsalat na ang kaniyang nalapatan ng kawayan ay isang buwaya ang dahilan ng pagkawala ng mga isda/pagkain ng bayan.

55 Ipinapapansin na ang kinatatakutan sa buwaya ay ang laki ng katawan nito.- Anong katawan iyon? nakakatakot na sagutin, kasi napakalaki ng katawan ng buwayang ito.

56 Ang pagtatanong ng mga tao kung ano ang gagawin sa buwaya ay isang palihim na paraan ni Rizal ng pagdidikta ng matalinong katanungan sa kaniyang mga mambabasa ukol sa nararapat nilang gawin sa buwaya.

Sa katotohanan ang layer na ito ay halos kasunod ng lihim na layer na nakatago Kabanata 20 – ukol sa panukalang pagtatanghal na pambayan na mayroong pailalim na kahulugang panghimagsikan.

57 Marami ang mga naandoon sa pagkakataong iyon, subalit mapansin na isang boses lamang ang naglakas loob na magbigay ng mapangahas na kasagutan.

58 Mapapansin na naghahanap sila sa isa’t isa ng isang matapang na mangangahas sa paghuli sa buwaya.

276

           Walang mangahas magsabing siya ang lulusong.  Ang tubig ay malalim.59

           “Dapat natin siyang itali sa ating bangka at matagumpay na kaladkarin!” ang sabi ni Sinang,60 “sukat bang lamunin ang mga isdang dapat sana nating kainin!”61 “Hindi pa ako nakakakita hanggang sa ngayon ng isang buwayang buhay!” ang marahang sabi ni Maria Clara.62            Ang piloto ay tumayo, kumuha ng isang mahabang lubid at matuling umakyat sa pinakabahay.63  Pinaraan siya ni Leon.64 Liban kay Maria Clara, hanggang sa mga sandaling yaon, ay walang nakapuna sa kanya:  ngayon ay hinahangaan nila ang kanyang magandang tindig.65

           Sa gitna ng pagkakamangha at kahit na nagsigawan ang lahat ay tumalon ang piloto sa loob ng baklad. “Dalhin ninyo ang sundang na ito!” ang sigaw sa kanya ni Crisostomo na kumuha ng isang sundang na yaring Toledo.66

59

Natatakot ang marami na manguna sa paghuli sa buwaya, dahil malalim ang tubig, Simbolo ng kawalang katiyakan ng tagumpay.

60 Mula sa panukala ni Sinang ay ipinapakita ni Rizal ang dapat na gawin sa buwaya. Itali sa bangka – huwag ng pakilusin o payagan na makialam pa sa bayan. Ang katulad nito ay ang ginagawa ng mga mapagtagumpay na manghihimagsik laban sa mga naghaharing uri na kanilang nagapi sa labanan.

61 Ang buwaya ay simbolo na ginamit ni Rizal sa mga naghaharing at nagsasamantalang uri sa kaniyang kapanahunan na nagpapahirap at umuubos ng salapi ng bayan at ng kaniyang mga mamamayan.

62 Sa pamamagitan ng pananalita ni Maria Clara ay nagawa ni Rizal na mapigilan ang higit pa niyang magiging paglalarawan na maaring mauwi sa maaga niyang pagbubulgar kung ano ang buwaya na nais niyang ipakita. Subalit sa pamamagitan ng pananalita ni Maria Clara ay gustong ipalinaw ni Rizal – KUNG ANO ANG BUWAYA NA KANIYANG LIHIM NA INILALARAWAN.

63 Ipinapakita ni Rizal na sa hindi inaasahang pagkakataon ay mayroong lilitaw na Pilipino na maglalakas loob na kalabanin ang buwaya ng lipunan.64

Pinaraan siya ni Leon (sa pangalan lamang matapang) – makikita naman dito ang kahusayan ni Rizal sa panunudyo sa kaniyang mga kababayan na nagtatapang-tapangan at nagmamarunong lamang.

65 Mapapansin ang isang tao ay maaring nagsisimula na isang walang kabuluhang indibidwal, subalit nagkakaroon ng kahalagahan sa panahon na isinasagawa niya ang kaniyang kabayanihan.66

Sundang na yaring Toledo – ang pinakamahusay na punyal noon ay gawa sa Toledo, Espanya – kung saan naging tradisyon ng mga Espanyol magmula pa noong unang panahon ng kanilang pagiging bansa na

277

           Ngunit ang tubig ay tumilansik na paitaas at ang lawa ay muling naghilom.           “Jesus, Maria y Jose!” bulalas ng mga babae.  “Magkakaroon tayo ng isang kasakunaan!  Jesus, Maria y Jose!”67

           “Huwag po kayong mangamba, mga aling kuwan,” ang sabi sa kanila ng matandang mananagwan, “kung dito sa lalawigan ay may isang makahuhuli ay walang iba kundi siya .”68

           “Ano ang pangalan ng binatang iyan?” ang tanungan.            “Ang tawag namin sa kanya ay Ang Piloto,69 siya ang pinakamahusay sa lahat ng nakita ko; hindi lamang iniintindi ang paghahanap.”70

           Ang tubig ay gumagalaw, ang tubig ay nahahalo na parang sa ilalim ay may naglalaban; umuuga ang bakod.  Walang umiimik na sinuman, pinipigil ang kanilang paghinga.  Hawak na mahigpit ni Ibarra ang puluhan ng matalas na sundang. Ang paglalaban ay parang natapos.  Sumipot sa ibabaw ang ulo ng binata, na pinasalubungan ng masayang sigawan:  ang mata ng mga babae ay puno ng luha. Ang piloto ay umakyat na dala sa kamay ang dulo ng lubid, at nang nasa papag-papagan na ay binatak.

Ang hayop ay lumabas; ang lubid ay nakatali sa kanyang leeg at dalawang paang unahan na waring dalawang sakbat.  Malaki, gaya ng sinabi ni Leon; may bahid, at ang likod niya ay nilulumot na, bagay na sa mga buwaya ay siyang pinakauban, kung baga sa tao.71  Umuungal na parang baka, pinapalo ng buntot ang dingding na kawayan, nangungunyapit, at inginanganga ang

ipagawa ang mga pinakamahuhusay na espada para sa kanilang hukbo.

67 Inilalarawan dito ang ang takot ng maraming mga tao sa maaring maging kaganapan sa pakikipaglaban ng bayan laban sa buwaya ng lipunan.

68 Bantayan ang pakahulugan ng pananalitang ito. Ang pilotong si Elias ang pinakamahusay sa lalawigan ng Laguna na manghuli ng buwaya. Pag nakilala ninyo ang buwaya ay makikilala ninyo ang pinakamahusay na manghuli ng buwaya sa lalawigan ng Laguna.

69 Binigyan ni Rizal si Elias ng katawagang “Ang Piloto” – na nangangahulugang isang taong nagpapatakbo ng bangka. Ipinataglay ni Rizal kay Elias ang kakaibang kakayahan at higit sa lahat, ang paggalang sa kaniya ng nakakaraming kapwa niya mahihirap.

70 Hindi lamang iniintindi o sineseryoso ang paghahanap – kasi naman ang taga Lagunang pinakamahusay na manghuli ng buwaya ay ginagawa niyang katatawanan o maaring hindi niya lamang pinagtutuunan ng pansin ang aktibong paraan ng paghuli ng buwaya.

71 Ang buwaya ay kinatatakutan dahilan sa laki ng katawan at kaniyang katandaan na ang palatandaan ay lumot sa kaniyang likuran – mag-isip ng isang gusali sa mga matatandang bayan sa Pilipinas na mayroong mga lumot, lalo na sa panahon ng tag-ulan.

278

kanyang maitim at malaking bunganga at ipinatatanaw ang kanyang mahahabang pangil.72

           Iniakyat siyang mag-isa ng piloto:  walang nakaalaalang tumulong.           Nang nasa labas na ng tubig at nasa ibabaw ng papag ay tinuntungan sa likod, at sa tulong ng malakas na kamay ay itinikom ng piloto ang malaking panga ng hayop at tinangkang taliang mahigpit ang nguso nito.  Ang hayop ay nagbanta ng huling magagawa, ibinaluktot ang katawan, ipinalo sa sahig ang kanyang malakas na buntot, at, nakapiglas, tumalon sa dagatan, sa labas ng bakod, na tangay ang humuli.73  Ang piloto ay maibibilang na sa patay:  isang sigaw na pagkasindak ang pumulas sa dibdib ng lahat.           Matuling parang kidlat na lumagpak sa tubig ang isa pang katawan; bahagya nang nakitang si Ibarra pala.  Si Maria Clara ay hindi nawalan ng diwa, sapagka’ hindi pa marunong na mawalan ng malay tao ang mga Pilipina.           Nakita nilang namula ang tubig, napuno ng dugo.  Ang batang mangingisda ay tumalong hawak ang kanyang itak, sinundan siya ng kanyang ama:74  ngunit bahagya pa lamang silang nawawala nang makitang si Crisostomo at ang piloto ay sumipot na kapwa pigil ang bangkay ng hayop.  Biyak ang buong maputing tiyan nito at ang sundang ay nakapako sa lalamunan.           Ang katuwaan ay hindi maubos sabihin:   libu-libong bisig ang umabot sa kanila upang makaahon.  Ang matatandang babae ay waring mga baliw na nangagdarasal at nagtatawanan.75  Nalimot ni Andeng na ang kanyang sinigang ay makatlo ulit nang kumulo:   tumapon ang sabaw at namatay ang apoy.76  Ang tanging hindi makapagsalita ay si Maria Clara.

72

Nagpipilit ang buwaya na sa kabila ng kaniyang pagkakagapi ay ipakita sa pamamagitan ng pananalita ang kaniyang pagbabanta, ang pagpalo ng buwaya ng kaniyang buntot sa dingding na kawayan ay pagbabala ng kaniyang kakayahan na wasakin ang ginawa ng mga tao, at ang malaking bunganga na ipinatatanaw ang mahabang pangil ay pagpapakita ng kaniyang kakayahan na gutayin ang kaniyang kalaban.

73 Ipinapakita sa mga mambabasa ang pagiging delikado ng pagpapanatili buhay ng buwaya.

74 Mapansin sana na ang bata ay nakilahok na rin sa pakikipaglaban sa buwaya at sinundan ng kaniyang ama – ipinapakita ni Rizal na sa pakikipaglaban sa buwaya ay nararapat na makilahok ang mga karaniwang mamamayan.

75 Ipinaparamdam ni Rizal ang maaring maging malaking katuwaan ng bayan sa kanilang magiging tagumpay sa pagkasawi ng buwaya.

76 Mapapansin ang kahusayan ni Rizal sa paglalarawan – kapag nakakalimot pala si Andeng sa pagluluto ay nakakatatlong kulo at ang tumatapong sabaw ang pumapatay sa apoy. Pinakikita ni Rizal sa bahaging ito ang kahusayan ni Andeng sa pagluluto dahilan sa nagagawa

279

           Si Ibarra ay walang kagalus-galos; may isang galos lamang sa bisig ang piloto.           “Utang ko sa inyo ang aking buhay!” ang sabi kay Ibarra na nagbabalot sa kumot na lana at mga tabing. “Napakapangahas kayo,” sagot sa kanya ni Ibarra, “huwag na kayong muling magbibiro sa Diyos.”           “Kung hindi ka lumitaw na muli…!” ang bulong na namumutla at nanginginig pa ni Maria Clara. “Kung hindi ako sumipot na muli at sumunod ka sa akin,” ang sagot ng binata na binuo ang ibig sabihin ng dalaga, “ay nangyari sanang ako ay napasagitna ng aking mga kaanak sa ilalim ng dagat.”           Hindi nililimot ni Ibarra na doon nahihimlay ang mga buto ng kanyang ama.           Ayaw nang tumungo sa kabilang baklad ang mga  matandang babae, ibig nang mangagsiuwi, na ang sabi ay baka magkaroon pa ng maraming kasakunaan, sapagkat masama ang simula.           “Ang lahat ng ito ay dahil sa hindi tayo nagsimba!” ang sabing pabuntunghininga ng isa. “Nguni’t anong kasawian ang nangyari sa atin?” ang tanong ni Ibarra.  “Ang buwaya ang siyang tanging nasawi!”77

           “Bagay na nagpapatunay,” ang dugtong ni Albino, “na sa buo niyang makasalanang pamumuhay ay hindi nagsimba kailanman ang nasawing hayop na ito.  Hindi ko siya nakita minsan man lamang na kasama ng ibang buwayang lagi na sa simbahan.”78 Ang mga bangka ay tumungo sa kabilang baklad at kinailangang si Andeng ay maghanda ng ibang sinigang.          Ang araw ay tumataas; umiihip ang hangin; ang mga alon ay nagigising at nakukulot sa paligid ng buwaya, at nagpapataas ng “bunduk-bundukang bula na mayaman sa kulay na kinaaaninagan ng liwanag ng araw,” gaya ng sabi ng makatang si P. A. Paterno.79

          Ang musika ay muling narinig:  si Iday ay tumutugtog ng alpa, ang mga lalaki naman ay tumutugtog ng mga gitara at kurdiyon na kung minsan ay tama at kung minsa’y hindi, nguni’t sa lahat ay mabuti ang pagtugtog ni Albino, na totohanang kinakayod ang gitara, hindi tamaan kung minsan ang tono, madalas na   mawala sa kumpas, o kaya ay

niyang makatatlong kulo. Kasi ang hindi mahuhusay na magluto, isang kulo lang tapos na ang pagluluto.

77 Sa hanay ng pananalitang ito ni Rizal ay pagpapakita ng kaniyang pagpapamulat na alisin ang labis na panatisismo.

78 Ibang buwaya na laging nasa simbahan – sino kaya ang mga iyon? Ngunit ipinapaala-ala ang paglalarawan sa buwaya, naubos ang lamang isda sa baklad dahilan sa inubos ng mga buwaya. – Dito ay gumawa na ng clue si Rizal kung ano ang uri ng buwaya.79

Tinutukoy dito ay si Pedro Paterno na naging kasamahan ni Rizal sa Madrid. Si Paterno rin ang siyang nagboluntaryo upang mamagitan sa Kasunduan ng Biyak na Bato noong 1897.

280

nakalilimot at nagbabago ng tugtugin na lubhang ibang-iba kaysa dating tinutugtog.80

          Ang kabilang baklad ay dinalaw nilang may taglay na alinlangan, hinihintay ng marami na matagpuan doon ang asawa ng buwaya, nguni’t ang katalagahan ay mapagbiro, at ang panalok ay puno nang puno kung lumabas.          Si Tia Isabel ang nag-uutos. “Ang ayungin ay mabuting isigang; bayaan ninyo ang biya sa eskabetse, ang dalag at ang buwan-buwan ay sa pesa; ang dalag ay mahaba ang buhay.   Ilagay ninyo sa lambat upang huwag maalis sa tubig.   Ang mga hipon ay sa kawali!   Ang banak ay sa inihaw, balutin ng dahon at palamnan ng kamatis.81 “Itira ninyo ang iba upang maging pampain:  masamang ubusing lahat ang laman ng baklad,”82 ang dugtong pa.          Sa ganito ay tinungo nila ang tabi, doon sa gubat na may malalaking punong pag-aari ni Ibarra.  Doon, sa lilim, at sa tabi ng malinaw na batis sila manananghali sa gitna ng mga bulaklak o sa ilalim ng mga palapa. Ang tugtugan ay umaalingawngaw sa malayo, ang usok ng mga kalan ay masayang pumapaitaas na wari ay uli-uli; ang tubig ay umaawit sa loob ng inaapuyang na kaldero, marahil ay

80

Unang Pagbasa – pang-ibabaw na layer “nguni’t sa lahat ay mabuti ang pagtugtog ni Albino, na totohanang kinakayod ang gitara, hindi tamaan kung minsan ang tono, madalas na mawala sa kumpas, o kaya ay nakalilimot at nagbabago ng tugtugin na lubhang ibang-iba kaysa dating tinutugtog.”

Ikalawang Pagbasa – pang-ilalim na layer - makikita rito ang istilo ng pagsulat ni Rizal - “nguni’t sa lahat ay mabuti ang pagtugtog ni Albino, na totohanang kinakayod ang gitara, hindi tamaan kung minsan ang tono, madalas na mawala sa kumpas, o kaya ay nakalilimot at nagbabago ng tugtugin na lubhang ibang-iba kaysa dating tinutugtog.”

ANG PAGKAKAROON NG IBA’T IBANG TONO O TEMA NG TINATALAKAY NA LUBHANG IBANG-IBA KAYSA SA PINAPAKSA - Ipinapakita rito ni Rizal na ang kaniyang mga isinulat sa nobela ay mayroong pailalim na mensahe na malayo sa ibabaw na layer ng kaniyang tinatalakay. Nakakagutom na, tikman naman natin ang luto ni Andeng na nakakaabot ng tatlong kulo.

Sino ba ang Albinong ito? Ituloy ang pagbasa at inyo siyang makikilala81

Mapapansin dito na alam ni Rizal ang masarap na kaukulan ng mga luto para sa mga isda. Ayon sa kuwento ni Ambeth Ocampo, sa panahon na sinusulat ni Rizal ang nobela ay kapos ito sa salapi at malimit na nalilipasan ng gutom. Hindi kaya siya natatakam habang sinusulat niya ang bahaging ito ng nobela.

82 Paala-ala sa pamahalaan na laging ubos ang kinikita at nabubuhay ang bayan sa pangungutang sa mga dayuhan.

281

mga salitang pang-aliw-loob sa mga isdang patay ang sinasabi, o kaya’y pag-uyam o pagkutya; ang bangkay ng buwaya ay paikit-ikit, biglang mapaharap ang maputi at walat na tiyan o ang may bahid at kulay-luntiang likod, at ang tao na pinuspos-biyaya ng Katalagahan, ay hindi nagagambala sa gayon karaming pag-utang ng buhay na sinasabi ng mga bramin o ng mga taong walang kinakain kundi gulay.83     

83 Ipinakikilala rito ni Rizal ang diyeta ng vegetarian? Ang pagkain ng Kaparian ng isang pangkatin ng pananampalataya ng sangkatuhan. Paghikayat na paghambingin ang kahiligan sa pagkain ng mga prayle.

282