KABANATA 31 ANG SERMON

Nagsimulang magsermon si Padre Damaso sa pamamagitan ng madalang at marahang boses na nagpapahayag ng: “At ibinigay mo sa kanila ang iyong mabuting espiritu upang magturo sa kanila, at hindi mo inalis ang iyong mana sa kanilang bibig at binigyan mo sila ng tubig sa kanilang pagkauhaw ! ”

“Mga salitang sinabi ng Panginoon sa pamamagitan ng bibig ni Esdras, aklat II, Kabanata IX, salaysay 20.”1 

Tuminging pahanga si Padre Sibyla sa predicador ;2 si Padre Manuel Martin ay namutla at lumunok ng laway:   iyon ay higit kaysa kanyang binigkas.3

Nahiwatigan iyon ni Padre Damaso o kaya’y sa dahilang namamalat pa nga ay umubo nang makailan at ang mga kamay ay ipinatong sa babahan ng banal na pulpito. Ang Espiritu Santo ay nasa kanyang ulunan at bagong pinta pa

1MGA PALIWANAG Maging sa pagpili ni Rizal sa talata ng Biblia para sa sermon ni Pray Damaso ay hindi mai-aalis ang pagiging satiriko.

“At ibinigay mo sa kanila ang iyong mabuting espiritu upang magturo sa kanila, at hindi mo inalis ang iyong mana sa kanilang bibig at binigyan mo sila ng tubig sa kanilang pagkauhaw”

Kumakain ang mga prayle mula sa pagtuturo ng salita ng Diyos. Kaya nga lamang ay labis-labis, kaysa sa kailangan ang kanilang pagkain at napapakakaunti naman sa kabanalan na kanilang naibibigay sa mga tao.

2 Bakit napatinging pahanga si Pray Sybila kay Pray Damaso?Kahit na maliit ang pagtingin ni Pray Sybila kay Pray Damaso ay hinangaan niya sa sandaling iyon, hindi dahilan sa kahusayan ng prayleng ito sa pagsesermon. HUMANGA si Pray Sybila kay Pray Damaso, dahilan sa nagamit niya ang nasabing talata ng walang kagatol-gatol o takot man lamang.

3 Lumunok ng laway si Padre Martin – sa ating makabagong kasabihan ay nilunok ang pride dahilan sa insecurity sa pambungad pa lamang ng sermon ay nadama na niya na higit na mahusay sa kaniya si Pray Damaso.

380

lamang : maputi, malinis, at mga paa at tuka ay kulay rosas.4 

“Marilag na ginoo (sa alkalde), lubhang mababait na mga pari, mga Kristiyano, mga kapatid kay Jesucristo!”

Huminto nang matagal, muling inilibot ang tingin sa mga nakikinig na nakamatyag at ang taimtim na pananahimik ay ikinasiya ng kanyang kalooban.

Ang unang bahagi ng sermon ay dapat maging sa Kastila, at ang isa ay sa wikang Tagalog:   Sasalitain nila ang lahat ng wika..5

Matapos ang mga pagtukoy ay huminto at iniunat niya nang majestic ang kanang kamay na tumuturo sa altar samantalang tinitingnan ang alkalde; pagkatapos ay dahan-dahang humalukipkip na walang kasali-salita, ngunit nang makaraan ang tigil ay kumilos, inilungay sa dakong likod ang ulo,6 tumuro sa pintong malaki, na mabilis na pinutol ang hangin ng kamao, 7 bagay na inakala ng mga sakristan na iyon ay isang

4 Siguro ay natatawa si Rizal habang sinusulat niya ito – ang presensiya ng Espiritu Santo ay isang ispiritwal na pagsama ng diwa ng Diyos sa isang mangangaral, pero ang satirikal na paglalarawan ni Rizal na ang Espiritu Santo ay hindi ispiritwal kundi isang imahe lamang – para bang pinilit na ilagay ang presensiya ng Espiritu Santo sa pulpito ng simbahan, dahilan sa ito ay imahe lamang, sa ayaw at gusto nito ay nakalagay siya doon. Tandaan na hindi na kailangan ng imahe, sa isang pananambahan na dinadalaw at nadarama ang presensiya ng espiritu santo sa ispiritwal na pamamaraan.5

Sa sinulat ni Girioniere na isang dating manggagamot na Hukbong Nabal ng Pransiya na naglingkod sa pamahalaan ng Espanya sa Pilipinas noong 1820-1840, ay nagsabi tungkol kay Padre Miguel Francisco na isang kura paroko:

“I can only reproach him with one thing to be regretted, which is that he did not preach sufficiently to his flock. He gave only one sermon annually, and then his discroure was always the same, and divided into two parts; the first was in Spanish, for the edification, and the second in Tagaloc (sic) for the Indians.”

6 Sa bahaging ito ay walang ipinagamit si Rizal na anumang salita kay Padre Damso, subalit nagawa niyang bigyan ng projection ang makapangingibabaw na kapangyarihan ng prayle kaysa sa alkalde ng lalawigan. Kung ayaw mong maniwala, gayahin mo ang arte ni Padre Damaso sa harapan ng gobernador ng inyong lalawigan – tiyak na sisipain ka ng mga bantay niya.7

Simbolismo na kapag hindi sumunod sa kanila ay lalayas ang alkade sa kapangyarihan. (Alalahanin na sa Kabanata 4 ang mabuting alkalde ng lalawigan na naalis sa tungkulin noong nasa bilangguan ang ama ni

381

utos kaya’t isinara nila ang mga pintuan;8 ang alperes ay naligalig at nag-alinlagan, sa kung nararapat ang umalis o maiwan,9 nguni’t ang predicador ay nagsisimula na sa pagsasalita na ang tinig ay malakas, buo at matunog:10  tunay ngang ang “ama” ay matalino sa panggagamot.

“Maliwanag at nagniningning ang altar, malapad ang pintong malaki, ang hangin ay siyang sasakyan ng banal na salitang Diyos na lumalabas sa aking bibig, pakinggan nga ninyo sa tulong ng tainga ng kaluluwa at ng puso upang ang mga salita ng Poong Diyos ay huwag mahulog sa lupang mabato at kainin sila ng mga ibon ng impiyerno, kundi ang kayo ay tumubo at lumago, na parang isang banal na binhi sa bukirin ng ating kagalang-galang at mala-serafikong si San Francisco!  Kayo, mga malalaking makasalanan, na nakabilanggo sa mga moro ng mga kaluluwa, na kumakalat sa mga dagat ng buhay na walang katapusan at nakasakay sa malalaking sasakyan ng katawang tao at mga bisyo ng buhay na ito, kayong nagagapos ng mga salang kalibugan at pakiki-apid at sumusunod kayo sa mga bangka ng taga-impyernong si Satanas, pagmasdan ninyo nang magalang na pagpapakumbaba ang nanunubos ng mga kaluluwa sa kamay ng demonyo, ang mapusok na Gideon,11 ang bayaning David, ang mapagtagumpay na Roldan ng Sangka-kristiyanuhan, ang guwardiya sibil ng langit, na matapang pa kaysa lahat ng guwardiya sibil, kahit na pagsama-samahin,” (Ikinunot ng alperes ang noo)12 “opo, ginoong alperes, lalo pang matapang at makapangyarihan, na walang baril kundi isang krus na kahoy, at tumatalo sa walang kapagurang tulisan ng kadiliman at sa lahat

Ibarra. Kabanata 4)

8 Kung hindi mo naiintindihan ang Talababa 6-7, para ka naring sakristan.

9 Ang pailalim na kahulugan sa aktwasyon ng alperes ay kung aalis siya o maiiwan na sunod-sunuran sa simbahan.

10 Mapansin na naipit na sa kalagayang panlipunan ang alkalde na puno ng pamahalaan at ang alperes na puno ng hukbong sandatahan.

11 Gideon – mandirigmang Hebreo sa Matandang Tipan na lumaban sa mga mananakop na Medianita. Sa pamamagitan ng kaniyang ilang mga kasamahan ay napalayas ang mga mananakop.

12 Ginamit ni Pray Damaso ang pulpito upang maliitin hindi lamang ang mga Pilipino, kundi maging ang mga kinatawan ng kolonyal na pamahalaan. Sa pamamagitan ng mga sermon ay naipapakita ng mga prayle sa mga Pilipino ang kanilang kapangyarihan dahilan sa maari nilang lapastanganin sa pulpito ang mga kinatawan ng kolonyal na pamahalaan.

382

ng kampon ni Lucifer at inutas sana silang lahat, kundi lamang walang kamatayan ang mga espiritu!  Ang mga kahanga-hangang ito na nilikha ng Diyos, itong dakilang bagay na hindi mangyayari ay ang pinagpalang si Diego sa Alcala, na kung gagamitan ko ng pagpaparis, sapagka’t ang pamamaris ay nakatutulong na mabuti sa pagkakaunawa ng mga bagay na hindi maunawaan, gaya ng sinabi noong isang tao, ay sinasabi ko nga na ang dakilang banal na ito ay isa lamang na pinakadukhang kawal, isang tagapagkain lamang sa aming makapangyarihang corporacion , na mula sa langit ay pinamamahalaan ng aming mabait na San Francisco, corporacion na ikinararangal kong kaaniban, na bilang kabo o sarhento, sa awa ng Diyos.”13

Ang mga hangalan na indio ayon sa tagapagbalita ay walang nauunawaan sa salaysay na iyon, maliban sa mga salitang guwardiya sibil, tulisan, San Diego at San Francisco ;14

13

Tandaan na kapistahan ni San Diego, pero sa sermon ay ipinakita na ang santo ay isa lamang pinakadukhang tagapagpakain (maaring uldog na taga-luto – kabanata 3) ng corporacion Franciscano samantalang ipinakikilala ni Pray Damaso na siya ay isang kabo o sarhento. Para sa karagdagang kaalaman ukol kay San Diego ay nakuha namin ang ganitong datos ukol sa santo

St. Didacus [Spanish = San Diego.] Lay brother of the Order of Friars Minor, birth uncertain; died Alcalá, Spain, 12 Nov., 1463. - He was born of poor parents who placed him under the direction of a hermit living in the neighborhood of San Nicolas del Puerto, his native town. Feeling himself called to the religious life, he applied for admission to the Franciscan Order at the convent of Arizafa and was received as a lay brother. In 1445 he was chosen guardian of the Franciscan community on the Canary Island of Fortaventura; and though it was an exception to the ordinary rules for a lay brother to be made superior, his great zeal, prudence, and sanctity fully justified his choice by the religious of Castile. He remained superior at Fortaventura until 1449 when he was recalled to Spain, whence he went to Rome to be present at the canonization of St. Bernardine of Siena in 1450. At Rome he fulfilled the humble office of infirmarian in the convent of Ara Coeli; and his biographers record the miraculous cure of many whom he attended, through his pious intercession. He was finally recalled to Spain and was sent by his superiors to Alcalá where he spent the remaining years of his life in penance, solitude, and the delights of contemplation. St. Didacus was canonized by Sixtus V in 1588. His feast is kept in the order on the twelfth of November. (www.newadvent.org )

14 Ang mga Pilipino noon ay nagsisimba kahit na hindi nila naiintindihan

383

napuna nila ang pag-asim ng mukha ng alperes, ang anyong palaban ng nagsesermon at kanilang iniisip na kinagagalitan ni Padre Damaso ang alperes dahil sa hindi hinuhuli ang mga tulisan.15 Si San Diego at si San Francisco na ang siyang gagawa niyon, gaya ng nakaguhit sa isang larawan na nasa kumbento sa Maynila, na sa pamamagitan lamang ng kanyang cordon ay napigil ni San Francisco ang paglusob ng mga Insik noong mga unang taon ng pagkakatuklas sa mga lupaing ito.  Lubha ngang nasiyahan ang mga mapanata, pinasalamatan sa Diyos ang tulong na ito dahil sa hindi sila nag-aalinlangan sa paniniwalang kapag nawala na ang mga tulisan ay isusunod na pupuksain naman ni San Francisco ang mga guwardiya sibil.16  Lalo nilang pinagbuti ang taimtim na pakikinig kay Padre Damaso, na nagpatuloy:          “Mga iginagalang na ginoo:  Ang mga bagay na malalaki ay sadyang malaki kahit na mapalagay sa gitna ng mga maliliit, at ang maliliit ay maliit din kahit na nakatabi sa malalaki.  Ito ang sabi ng Kasaysayan, nguni’t sa dahilang ang kasaysayan ay may isang tama at siyamnapu at siyam na kamalian sa bawat isang daang sabihin, dahilan sa ito ay gawa ng tao, at ang mga tao ay nagkakamali:  errare est hominum gaya ng sabi ni Cicero, ang may bibig ay nagkakamali gaya ng kasabihan sa aking bayan, ay lumalabas na mayroon pang malaking katotohanan na hindi sinasabi ng Kasaysayan.17  Ang mga katotohanang ito, mga iginagalang na ginoo, ay sinasabi ng Espiritu Divino sa kanyang dakilang karunungan na hindi naunawaan kailanman ng pag-iisip ng tao magmula pa noong kapanahunan nina Seneca at Aristoteles, iyang mga marurunong na kaparian ng matandang panahon, hanggang sa ating makasalanang kapanahunan, at ang mga katotohanang ito’y hindi iba kundi, ang mga maliliit na

ang sermon dahilan sa ito ay nasa wikang Espanyol o kaya ay sa Latin.15

Sa pamamagitan ng ganitong paksa ng sermon sa pulpito ay nararamdaman ng mga Pilipino ng ang malaking kapangyarihan ng mga prayle.16

Sa pamamagitan ng sinulat ni Rizal ay makikita ang pagkamuhi ng mga Pilipino sa mga guardia sibil – makikita din na kanilang inaasahan ang pagtulong ng Diyos sa magiging paglipol na ito sa sandatahang lakas na sumasalot sa bayan. Mula rin sa sinulat ni Rizal ay makikita na ang isa sa mga paraan ng kanilang magiging pakikipaglaban ay sa pamamagitan ng kilusang milenaryo.17

Isang patagong puna na ipinararating ni Rizal sa mga matatalinong Pilipino na kaniyang mga mambabasa – kailangan na pag-aralan ng kritikal ang kasaysayan. Maging masakit man ang matutuklasan.

384

bagay ay hindi parating maliit, kundi, sila’y malalaki, hindi sa piling ng maliliit, kundi, sa piling ng mga lalong malalaki sa lupa at sa langit, at sa hangin at sa ulap, at sa tubig at sa himpapawid, at sa kabuhayan at sa kamatayan!”

“Amen!” ang sagot ng guro ng V.O.T. at nag-antanda.Ibig ni Padre Damaso na pahangain ang mga nakikinig sa

mga bigkas na ito na kanyang natutuhan sa isang dakilang predicador sa Maynila,18 at gayon nga ang nangyari, ang kanyang espiritu santo (tagadiktang prayle) ay napamulala dahil sa gayon karaming katotohanan ay nangailangang sipain ng paa upang maalaala ang kanyang tungkulin.19

“Nahaharap at lantad sa inyong mga paningin!” ang sabi ng espiritu santong tagadikta ni Padre Damaso, mula sa ibaba.

“Patente (Nahaharap) at lantad sa iyong mga mata ang katunayang tiyak, at hindi mababali, ng kupas na katotohanang ito!  Patente rin iyang araw na kabaitan, at sinabi kong araw at hindi buwan sapagka’t walang malaking kabuluhan ang pagkinang ng buwan sa gabi ; sa bayan ng mga bulag, ang pisak ang isang mata’y siyang hari:20  sa gabi ay maaring kuminang ang isang ilaw, ang isang munting bituin:  ang lalong may malaking kabuluhan ay ang mangyayaring kuminang sa umaga na gaya ng ginagawa ng araw:  gayon ang kinang ng kapatid na Diego, kahit nasa gitna ng lalong malalaking santo!  Nariyang nakaharap at lantad sa inyong hindi-pananalig ang lalong wastong yari ng Lumikha upang halayin ang mga malalaki sa lupa, oo, mga kapatid ko, patente, patente sa lahat, patente!” Ang isang tao ay tumindig na namumutla at nanginginig at nagtago sa isang pakumpisalan.   Siya ay nagbibili ng alak na nakatulog at napanaginip na hinihingan siya ng patente ng mga karabinero, at siya ay wala noon. May nagsasabing ang taong ito

18

Ano ang natutunan ni Padre Damaso sa dakilang predicador sa Maynila? Tingnan ang talababa bilang 5 sa itaas at ito ang magpapatunay na nabasa ni Rizal ang ulat ni Girioniere tungkol kay Padre Miguel Francisco na isang kura paroko19

Nalito ang tagadikta dahilan sa nagsisimulang magsalita si Pray Damaso ng mga sermon na wala sa talaan na kaniyang ididikta. Pati kaya ang pagdidikta ay natutunan ni Padre Damaso kay Padre Miguel Francisco?

20 Nagsisimula nang patama kay Ibarra – parang nais na palabasin na sa lipunan ng mga mangmang ay nagiging makapangyarihan ang mga nagtataglay ng kaunting kaalaman. Subalit maaring mayroong pabaligtad na mensahe rito si Rizal – ang mga Pilipino ay mangmang at ang mga prayle na kakaunti ang nalalaman ang naghahari-harian.

385

ay hindi lumabas sa kanyang pinagtaguan samantalang may sermon.21 “Mababang-loob at matimping santo, ang iyong krus na kahoy (samantalang ang hawak ng larawan ay pilak na krus), ang iyong dukhang abito ay nagbibigay-karangalan sa dakilang Francisco na ama naming hinuhuwaran !22  Aming ikinalat ang iyong banal na lipi sa buong mundo, sa lahat ng sulok, sa mga siyudad, sa mga bayan, na hindi tinatangi ang maputi sa itim (pinigil ng Alkalde ang paghinga),23 nagtiis ng mga pagtitimpi at mga pahirap ang iyong banal na lipi ng pananalig at militanteng pagsamba (ah, ang hinga ng alkalde),24 na nagpapatuwid sa mundo at pinigil na mahulog sa bangin ng pagkawasak!”21

Ang patente noon ay katulad sa lisensiya na nagpapahintulot sa pagtitinda sa ngayon. Inaakala ng nagsisimba na ang sinasabi ni Pray Damaso na patente ay ang lisensiya ng tindahan. Bakit nagtago ang tao? Tandaan na ang tao ay natutulog habang nagmimisa, naalimpungatan at inakala na - mga karabinero ang humahanap sa kaniya ng patente at dahilan dito ay nagtago dahilan sa maari siyang makulong o hingiin ng malaking suhol dahilan sa paglabag sa batas.22

Sa mga pananalitang inilagay ni Rizal sa kaniyang tauhan na si Pray Damaso ay isang anyo ng pang-iinsulto. Hinuhuwaran daw nila si San Francisco, ang santo na noong nabubuhay ay napakadukha, samantalang sila ay nagpasasa sa kayamanan.

23 MATINDING PALIWANAG“Aming ikinalat ang iyong banal na lipi sa buong mundo, sa lahat ng sulok, sa mga siyudad, sa mga bayan, na hindi tinatangi ang maputi sa itim”Grabe si Rizal, kahit ang sermon ni Padre Damaso ay ginamit niya upang tudyuhin ang mga prayle. Ibig sabihin ay wala silang piniling lugar at kulay ng tao ang mga prayle sa pagkakalat ng kanilang banal na lipi. Maging si Padre Damaso ay nagkalat ng kaniyang banal na lipi kay Donya Pia Alba.

Bakit hindi naintindihan ng alkade?Tinatamaan ang alkalde dahilan sa mayroon siyang diskriminasyon laban sa mga may kulay ang balat. Gusto lamang ng alkalde ay mga kapwa niya puti ang kaniyang kalatan ng lahi.

24 “ah, ang hinga ng alkalde” Bakit?Akala ng alcalde ay ang tinutukoy sa pagkakalat ng lahi …Ngayon hindi mo na ako mapagbibintangan na malisyoso sa aking pagpapakahulugan sa mga salita ni Rizal sa Noli Me Tangere. Basa ka lang, hindi ka mabibigo na makatagpo pa ng maraming mga luntiang bulaklak ng kaisipan ni Rizal.

386

            Ang mga nakikinig, pati na si Kapitan Tiyago, ay unti-unti nang naghihikab. Hindi iniintindi ni Maria Clara ang sermon; batid niyang si Ibarra ay kalapit at ito ang nasa isip, samantalang tinatanaw na kasabay ang pamamaypay ang baka ng isa sa mga evangelista na ang anyo ay waring isang munting kalabaw.25

“Dapat masaulo nating lahat ang mga Banal na Kasulatan,26 ang buhay ng mga banal,27 at sa gayong paraan ay hindi ko na kailangan ang pangaralan kayo, mga makasalanan; dapat ninyong matanto ang mga bagay na lubhang mahahalaga at kailangan na gaya ng Ama Namin , kahi’t na ang marami sa inyo ay nakalimot sa gayon dahil sa pamumuhay ninyong parang protestante o erehe, na hindi gumagalang sa mga kahalili ng Diyos, gaya ng mga Insik, ngunit kayo ay mahuhulog sa impiyerno, lalong kasakit-sakit ang kahihinatnan ninyo, mga condenado!”

“Aba, cosa ese pale Lamaso, ese (Aba, ano iyan Padre Damaso, ano iyan)!” ang bulong ni Insik Carlos na tiningnang pagalit ang nagsesermon, na patuloy rin sa pagbanggit ng mga salitang na noon din lamang na inisip at nagpapasambulat ng katakut-takot na sumpa at pagtutungayaw.

“Mamamatay kayo sa loob ng pagkakasala, mga liping erehe!   Kayo ay pinarurusahan na ng Maykapal sa lupa pang ito sa pamamagitan ng mga kulungan at bilangguan! 28   Ang mga magkakaanak, ang mga babae ay dapat lumayo sa inyo, dapat kayong ipabitay ng lahat ng maykapangyarihan upang huwag dumami ang binhi ni Satanas sa halamanan ng

25 Hindi iniintindi ni Maria Clara ang sermon at ang iniisip niya ay si Ibarra. Huwag kang masa-shock pag nalaman ninyo mamaya ang iniisip ni Maria Clara.26

Sauluhin ang Banal Na Kasulatan! Diyos ko po, napakahirap yata noon. May alam nga akong preacher nagyayabang na nabasa at nasaulo niya daw ang Biblia. Ayon tumutulo laway, kahit nangangaral sa pulpito at sa harap ng telebisyon.

27 Bakit ipinababasa ni Pray Damaso ang ukol sa buhay ng mga banal?Ito ay dahilan sa sila ang nagtitinda ng mga aklat ukol sa buhay ng mga santo/santa ng simbahan. Walang pinag-iwan sa ating panahon na ang mga instruktor ng kolehiyo na ang kanilang mga isinulat na libro na mismo ang ipinagbibili at ipinagagamit sa kanilang mga mag-aaral.

28 Pinapatutsadahan ang ama ni Ibarra.

387

Maykapal!29 Sinabi ni Jesucristo:  Kung mayroon kayong isang masamang bahagi sa katawan na nag-uudyok sa pagkakasala, ay putulin ninyo, inyong itapon sa apoy…” Hilakbot na si Padre Damaso, nalimot na ang kanyang talumpati at kanyang retorika.30

            “Naririnig mo ba?” ang tanong ng isang nag-aaral na taga-Maynila sa kanyang kasama, “magpuputol ka ba?”            “Ha!   Magputol muna siya!” ang sagot ng isa na itinuro ang nagsesermon.31

            Si Ibarra ay di-mapalagay; tumingin sa kanyang paligid at humanap ng isang sulok, ngunit ang simbahan ay punung-puno.  Walang naririnig ni napapakinggan si Maria Clara, na nalilibang sa pagsisiyasat sa kuwadro ng mga kaluluwa sa purgatoryo , mga kaluluwang anyong babae at lalake na pawang hubad, nangakamitra, capelo o   toca , na nasusunog sa apoy32 at nangungunyapit sa cordon ni San Francisco na hindi mapatid kahi’t na gayong karami ang nakakapit.33

29 Nagpaparinig kay Maria Clara na dapat na lumayo ito kay kay Ibarra. “upang huwag dumami ang binhi ni Satanas sa halamanan ng Maykapal!” Saan kaya naroon ang halamanan ng maykapal? Paumanhing muli dahilan sa ang tamang kasagutan ay dapat na sa Latin.

30 Bakit nanghilakbot si Padre Damaso, pagkatapos niyang banggitin ang talatang iyon sa Biblia at nalimot na ang kanyang talumpati at kanyang retorika? KASI SIYA MISMO AY TINAMAAN NG NASABING TALATA SA BIBLIA at NATATAKOT SIYANG MAPUTULAN NG BAHAGI NG KATAWAN NA NAG-UUDYOK NG KASALANAN.

31 Malinis ang pagbibiro ni Rizal dito kahit na ito ay mayroong tinutukoy na kalaswaan. Sinabi ng estudyante na mauna na si Pray Damaso na magpaputol ng bahagi ng katawan na nag-uudyok sa tao ng pagkakasala, bago siya. Ngayon alam na ba ninyo kung bakit nanghilakbot si Pray Damaso noong mabanggit niya ang talata ukol sa pagpapaputol ng bahagi ng katawan na nagtutulak sa tao sa pagkakasala.32

Bakit kaya nalilibang si Maria Clara sa pagtingin ng larawan ng mga hubo at hubad na lalaki at babae at nasusunog (nag-iinit) sa apoy? Maalala sana na hindi niya iniintindi ang sermon at ang nasa isipan niya ay si Ibarra. Mayroon siyang iniisip na iba. Naala-ala kaya niya ang kaniyang tinamong ligaya sa Kabanata 22.

33 Napakapilyo ni Rizal, pati ang mga nakamitra (obispo) ay nasusunog din ang kaluluwa sa purgatoryo.

388

            Ang Espiritu Santong prayle (paring tagadikta ni Padre Damaso), dahil sa pagsambit na iyon ng mga salitang wala sa aklat, ay nalito at tumalon ng tatlong salaysay, at diniktahan nang mali si Padre Damaso na humintong humihingal dahil sa sinabing mga tungayaw.34 “Sino sa inyo mga makasalanang dumidinig sa akin ang makahihimod sa isang maralita at dungis-dungisang pulubi?   Sino?   Sumagot at itaas ang kamay!   Wala ! Batid ko na:   tangi ang isang banal na kagaya ni Diego sa Alcala ang makagagawa noon; kanyang hinimod ang lahat ng kabulukan,35  samantalang sinasabi sa isang nahahangang kapatid na:  Ganito ang panggagamot sa  maysakit na ito!  O, paglingap Kristiyano!  O, pagkahabag na walang katulad!  O, kabaitan ng mga kabaitan!  O, huwarang hindi mapaparisan!  O, panghalinang walang dungis…”

At isinunod ang isang mahabang tala na pawang pahanga, sabay sa paghalukipkip, pagtataas at pagbababa ng mga bisig na waring may nasang lumipad o makagulat sa mga ibon.

“Bago namatay ay nagsalita siya ng wikang Latin kahit hindi marunong ng Latin!36 Mangagulat kayo mga makasalanan!  Kayo, kahit na ninyo pinag-aaralan ang Latin at kayo ay nagyayabang sa pinag-aralan, ay hindi kayo makapagsasalita ng Latin, mamamatay kayong hindi ninyo masasalita!  Ang pagsasalita ng wikang Latin ay isang biyaya ng Maykapal, kayat ang Iglesia ay nagsasalita ng wikang Latin!  Ako man ay nagsasalita rin ng wikang Latin.  At ano?  Maikakait ba ng Diyos sa kanyang ginigiliw na si Diego ang gayong kaaliwan?  Maaari ba siyang mamatay nang hindi nagsasalita ng Latin?  Hindi mangyayari!  Kung gayo’y hindi magiging matapat ang Diyos, hindi siya Diyos!  Nagsalita nga ng Latin at ang bagay na ito ay pinatutunayan ng mga manunulat ng kapanahunang iyon!

34 Nalito at nagkamali ang prayleng tagadikta dahilan sa maraming mga tungayaw, ang binanggit ni Pray Damaso at hindi niya ito nakita na nakasulat sa kaniyang kuwaderno.

35 “Batid ko na:  tangi ang isang banal na kagaya ni Diego sa Alcala ang makagagawa noon; kanyang hinimod ang lahat ng kabulukan” Dito talagang nakatago ang malupit na pag-alimura ni Rizal sa mga prayle. isang banal na kagaya ni Diego sa Alcala ang makagagawa noon – isang gaya niyang Pransiskano ang makagagawa noon. kanyang hinimod ang lahat ng kabulukan – bahala na kayong mag-isip ng lahat ng nilalabasan ng kabulukan.

36 Sa patawang ito ay naipakita ni Rizal kung papaano nambobola na lamang ang mga prayle sa kanilang mgasermon. Dahil sa inaakala nila na ganap ang katangahan ng mga Pilipino.

389

At tinapos ang kanyang pasimulang banggit sa bahaging lalo niyang pinaghirapan na sinipi sa isang dakilang kinopya kay Ginoong Sinibaldo de Mas.37 “Binabati nga kita, pinagpipitagang Diego, na kapurihan ng ating corporacion!  Ikaw ay huwaran sa kabaitan, maamo na may dangal; mapagpakumbabang dakila; masunuring may may kalakasan, mahinahong may hangarin, kalabang may pagtatapat, mahabaging nagpapatawad; kabanalang may budhi; puno ng pananampalataya at panata; mapaniwalaing may tapat na loob; mapagtimping may pag-ibig; walang kibong may lihim; nagbabatang may pagtitiis; matapang na may takot; mapagpigil na may loob; pangahas na may buo ang loob; masunuring nagpapasailaim; mahiyaing may pagmamataas; masinop sa kanyang ari, na may pagkamapawalang-halaga; sanay na may kasapatan; maayos na may pinag-aralan; matalinong may katalasan; mahabaging may awa; maingat na may kahihiyan; mapaghiganting may katapangan; maralita dahil sa kasipagan na may pagsang-ayon; bulagsak na may pagtitipid; masipag na may pagkapabaya; matipid na mapagbigay; walang malay na may pagkaalam; mapagbago na may panuntunan; mapagwalang-bahala na may nasang matuto, nilikha ka ng Maykapal upang makadama ng mga tibok ng malinis na pag-ibig… Tulungan mo ako sa pag-awit ng iyong mga kadakilaan at pagtatampok sa pangalan mo na mataas pa kaysa mga bituin at lalo pang maliwanag kaysa tunay na araw na umiikit sa iyong paanan.  Tulungan ninyo ako, hingin ninyo sa Diyos ang sapat na inspirasyon sa pagdarasal ng Aba Ginoong Maria!”

Ang lahat ay nagsiluhod at nadinig ang alingawngaw na parang haging ng isang libong bubuyog.  Hirap na ibinaluktot ng alkalde ang isang tuhod, samantalang masama ang loob na iginagalaw ang ulo at ang alperes ay namumutla at waring nagsisisi.

“Putris na pari!” ang bulong ng isa sa mga binatang  galing sa Maynila.

“Huwag kang maingay,” ang sagot ng isa, “madinig tayo ng kanyang babae.”38

37 Sinibaldo de Mas – isa sa mga Espanyol na nakarating at nagmasid sa kalagayan ng Pilipinas at isinulat ang kaniyang mga obsebasyon ukol sa pamamahala ng Pilipinas sa pamamagitan ng kaniyang aklat na Informe sobre el estado de las slas Filipinas en 1842 – ang aklat ay nalathala sa dalawang volume sa Madrid. Ang ikalawang volume ay limitado lamang ang kopya at ipinamahagi sa mga piling opisyal sa Madrid – sa nasabing bahagi ay kaniyang hinulaan ang maaring pagkawala ng Pilipinas sa kapangyarihan ng Espanya.

390

Samantala naman ay hindi ang pagdarasal ng Aba Ginoong Maria ang ginagawa ni Padre Damaso, kundi kinagagalitan ang kanyang tagadiktang espiritu santo dahil sa nalampasan ang tatlo hanay ng kaniyang pinakamahusay na sermon;39 kumain ng dalawang merengge at uminom ng isang basong alak-Malaga, sapagkat nananalig siya na ito ay nagbibigay inspirasyon na nararapat sabihin kaysa lahat ng espiritu santo, kahoy mang anyong kalapati o laman na nasa anyo ng ng isang tatanga-tangang prayle.40 

Sisimulan na niya ang sermon sa wikang Tagalog.Binigyan ng isa pang kutos ng matandang babaeng

mapanata ang kanyang apo, na nagising, na masama ang loob at tumanong nang: “Iiyak na ba?”41

“Hindi pa, huwag kang matulog, condenada !” ang sagot ng mabait na lola.

Ukol sa ikalawang bahagi ng sermon, na wikang Tagalog, ay wala kami kundi kaunting tala.  Si Padre Damaso ay nagtatalumpati nang biglaan sa wikang ito, hindi dahil sa lalo siyang matatas dito, kundi sa dahilang ipinalalagay niyang ang mga Pilipinong taga-lalawigan ay walang muwang sa retorika, at hindi siya nangangamba na makapagsalita ng mali sa harap nila.  Sa Kastila ay iba:  nakadinig siya ng usapang tungkol sa mga tuntunin ng pananalumpati, at sa mga dumidinig sa kanya ay mangyayaring magkaroon ng isang nakapag-aral, marahil ang alkalde mayor; kayat isinusulat niya ang kanyang mga sermon, inaayos, nililinis, at pagkatapos ay isinasaulo at sinanay niya ng mga dalawang araw muna.

38 Kinatatakot ng kasamahan ng pangahas na estudyante na baka marinig siya ng babae ni Padre Damaso. Subalit ang takot ng kasamahan ng mapangahas na estudyante ay mayroong katotohanang historikal, dahilan sa palaging sa kronolohiya ng mga prayle, ang mga sinaunang pag-aalsa ng mga Pilipino ay palaging ipinagkakanulo ng mga babae na malapit sa mga prayle.39

Habang nagsisi sa kasalanan ang mga nasa loob ng simbahan ay minumura ni Pray Damaso ang kaniyang taga-dikta samantalang siya naman ang tunay na may kasalanan. Sa haba palang iyon ng sermon ay mayroon pang nalampasang tatlong salaysay ang tagadikta.

40 Mas marami siyang naiisip na sabihin sa sermon kung nakakainom ng alak.

41 Iiyak na ba? Sa kapanahunan ni Rizal, ang mga sumisimba na labis na nababagbag ang kalooban dahil sa sermon ay umiiyak – kaya ang bata mula sa pagkakatulog ay nagtanong kung iiyak na natataon sa malapit na pagtatapos ng mahabang sermon?

391

           Nabalitang sinuman sa mga kaharap ay walang nakaunawa ng kabuuan ng sermon: napakababaw kasi ng kanilang pang-unawa at ang nagtatalumpati ay napakamalalim, gaya ng sabi ni Hermana Rufa,42 kaya ang mga nakikinig ay natira na lamang sa pag-aantay ng tamang pagkakataon sa pag-iyak, at ang masamang batang apo ng matandang banal ay muling natulog.           Gayunman, ang bahaging ito ng sermon ay nagkaroon ng halaga, kung di man sa lahat, ay sa ilang nakikinig, gaya ng makikita natin sa huli. Nagsimula sa isang Mana kapatir kon kristiyano na sinundan ng isang bugsong sambit na hindi mabibigyang pakahulugan; tinukoy ang kaluluwa, ang impiyerno, ang mahal na santong pintakasi, ang mga makasalanang Indio , at ang mababait na paring Pransiskano.           “Menche!” ang sabi ng isa sa mga walang-galang na taga-Maynila na kasama, “sa ganang akin ay wikang Griyego ang ibinibigkas na iyan (ibig sabihi’y hindi maintindihan), aalis na ako.”43 At nang makitang nakasara ang mga pinto ay lumabas sa pinto ng sakristiya, bagay na kinamuhian ng mga tao at ng nagsesermon, na namutla at huminto sa gitna ng isang salitang binibigkas; hinintay ng ilan ang isang matinding pag-alimura, ngunit sinundan na lamang siya ng tingin ni Padre Damaso at pagkatapos ay ipinagpatuloy ang kanyang sermon.

Naibulalas ang mga sumpa na laban sa kapanahunan, laban sa kakulangan sa paggalang, sa umuusbong na pagpawalang-halaga sa pananampalataya.  Ang salaysaying ito mandin ang kanyang pangunahing pinapaksa, sapagkat nagpakita ng init ng kalooban at ang pagbigkas ng pananalita ay malakas at maliwanag.  Tinukoy ang mga makasalanang hindi nagkukumpisal na nangamamatay nang walang sacramento sa mga bilangguan, ang mga magkakaanak na isinumpa, ang mga mesticillo na mapagmalaki at hambog, ang mga binatang sabihondo, filosofillo o pilosopillo , ang mga abogadillo, estudiantillo , atbp .44 Kilalang-kilala na ang kaugalian ng marami kapag inuuyam ang kanilang mga kalaban:  ang lahat ng banggit

42

Ang mga Pilipino na katulad ni Hermana Ruffa, ang siya pang nagbibigay ng katwiran sa pag-aglahi ni Pray Damaso laban sa mga Pilipino.

43 Naiinis ang estudyante sa sermon ni Padre Damaso dahilan sa Tagalog ang sermon at hindi daw niya maintindihan.44

Nagpatama laban sa ama ni Ibarra – ito ay sa wikang Tagalog na naiintindihan ng mga taga San Diego kung sino ang tinutukoy.

392

ay kinakabitan ng illo, sa dahilang parang wala nang lumabas sa isip kundi iyon na lamang, at sa gayong paraan ay nasisiyahan na sila.           Ang lahat ng iyon ay naririnig ni Ibarra at nararamdaman ang mga parunggit.45  Siya ay nagwawalang-bahala at hinahanap ng tingin ang Diyos at ang mga maykapangyarihan, ngunit doon ay wala kundi larawan ng mga santo,46 at ang alkalde ay nag-aantok.47

     Samantala ay higit na nag-uulol ang init ng kalooban ng nagsesermon.  Tinutukoy ang matatandang kapanahunan, noon kapag nakasalubong ng isang pari ang sinumang Pilipino ay nag-aalis ng sumbrero, iniluluhod sa lupa ang isang paa at humahalik ng kamay.   “Datapwa’t ngayon,” ang dugtong niya, “ay nag-aalis na lamang kayo ng salakot o ng sumbrerong kastorilyo, na inilalagay ninyong pakiling sa ulo, upang huwag magusot ang buhok!   Nasisiyahan na kayo sa pagsasabi ng:   magandang araw po among!   At may mga mapalalong estudiantillos de poco latin,48 na sa dahilang nakapag-aral sa Maynila o sa Europa ay nag-aakalang nararapat nang kami’y kanilang kamayan at huwag halikan ng kamay…”

“Ah…ang araw ng paghuhukom ay nalalapit na, ang mundo’y natatapos na; maraming banal ang humula ng gayon,

45 Isang pagpapaala-ala ni Rizal na ang Diyos ay hindi isang bastos na katulad ni Pray Damaso sa paraan ng kaniyang mga pagpapayo sa mga nagkakamali niyang anak.

46 Inilalarawan si Ibarra sa loob ng simbahan “Siya ay nagwawalang-bahala at hinahanap ng tingin ang Diyos , ngunit doon ay wala kundi larawan ng mga santo . ” - Isang masakit na biro o pang-aasar ni Rizal sa simbahan – wala doon ang Diyos kundi larawan ng mga santo. Bakit pa nga pupunta ang Diyos sa simbahan na puno ng mga santo na kinatawan niya at kumakatawan sa mga tao.

47 Ipinakita ni Rizal sa simbolismo ang kaayusan ng pamahalaan sa katauhan ng alcalde na kumakatawan sa pamahalaan ay nag-aantok o walang paki-alam.

48 Mag-aaral na bahagya lamang ang nalalaman sa wikang Latin.Sa bahaging ito ay makikita na hindi nakakalimutan ni Rizal ang kaniyang unang karanasan sa paaralan ng Binan noong tanungin siya ng kaniyang guro na si Justiano Aquino-Cruz kung may alam siya sa latin ay sumagot siya sa kaniyang guro ng “en poco.” Dahilan sa nasabing kasagutan ay tinukso siya ng kaniyang kaeskuwelang nagngangalang Pedro na anak ng guro. Dahilan sa hindi ito nagustuhan ni Rizal ay nakipag-away siya kay Pedro.

393

uulan ng apoy, bato at abo upang parusahan ang inyong kapalaluan!”

At pinangaralan ang bayan upang huwag gumaya sa mga salbaheng iyon, kundi bagkus pa ngang sila’y layuan at kamuhian sapagka’t silay mga excomulgado.

“Pakinggan ninyo ang sinasabi ng mga santong concilio!” anya, “kapag natagpuan ng isang Indio sa lansangan ang isang kura ay iyuyuko ang ulo at ihahain ang leeg upang ang among ay makapangalalay; kung ang kura at ang Indio ay kapwa nangangabayo, ang Indio ay titigil, magalang na mag-aalis ng salakot o sumbrero; sa kahuli-hulihan, kung ang Indio ay nangangabayo at ang kura ay naglalakad, ang Indio ay lulunsad sa kabayo at hindi sasakay na muli hanggang hindi siya pinagsasabihan ng:   sulong ng kura , o kaya’y malayung-malayo na ito.  Ito ang sinasabi ng mga banal na konsilyo at ang hindi sumunod ay eskomulgado.”

“Paano kung ang sinasakyan ng isang tao ay kalabaw?” tanong ng tagabukid sa kanyang tabi.

“Kung gayon ay… tuloy tayo at huwag pansinin!” sagot ng tinanong na isa namang mapanuri.49

Datapwa’t kahi’t na anong sigaw at kumpay ng nagtatalumpati ay marami ang nangakakatulog o nalilibang, sa dahilang ang mga pangaral na iyon ay ang dati ring ginagamit sa lahat ng pagsesermon:50  tinangka ng ilang mapanatang babae ang magbubuntung-hininga at humikbi-hikbi dahil sa kasalanan ng mga walang pananampalataya, ngunit naghinto rin sila sa gayon sapagkat walang gumaya.  Sampung si Manang Puti ay iba rin ang iniisip.  Isang lalakeng nakaupo sa kanyang tabi ay nahimbing at nabuwal sa ibabaw niya at nilukot ang kanyang abito:  sinunggaban ng mabait na manang ang kanyang bakya at ginising sa palo ang lalake, na kasabay ang sigaw na:

“Ay!  Layo, salbahe, hayop, damunyo, kalabaw, aso, condenado!”

Nagkaroon ng kaguluhan dahil.  Tumigil ang nagsesermon, itinaas ang kilay na nagtataka sa gayong malaking pagkakaingay.  Nalunod ng galit ang kaniyang lalamunan dahil sa galit, wala siyang nagawa kundi umungal at sinuntok ang gabay ng pulpito.  Nagkaroon ng resulta, ang bagay na iyon:  binitiwang bumubulong ng  matandang babae ang bakya at

49 Ang tagabukid, kahit na hindi nakapag-aral ay may likas na talino upang mamilosopo sa sinasabi ni Pray Damaso.50

Paulit-ulit lamang ang sermon na sinasabi ng prayle para sa mga nagsisimba.

394

matapos makapag-antanda nang makailan ay lumuhod nang taimtim.51

“Aaa!  Aaa!” ang sa huli ay naisigaw ng napopoot na pari na nakahalukipkip at pinatatangu-tango ang ulo.  “Kaya ko ba ako nangangaral dito sa inyo sa buong umaga ay upang umasal nang ganyan, mga salbahe!   Sa bahay ng Diyos ay nag- aaway kayo at nagsasalita ng masasama, mga walang-hiya! Aaaa! Wala na kayong iginagalang…!   Ito ang nagagawa ng kalibugan at kalaswaan sa kasalukuyan!   Sinasabi ko na, aaa!”52

At nagpatuloy ang pagsesermon tungkol sa bagay na iyon sa loob ng kalahating oras pa.  Naghihilik na alkalde, si Maria Clara ay nagyuyukayok:  hindi mapigil ang pag-aantok dahil sa wala nang larawang masuri ni sukat mapaglibangan.53 Hindi na pinupuna ni Ibarra ang mga salita at mga pasaring;54  ang nasa isip niya ay isang munting bahay sa taluktok ng isang bundok at namamalas si Maria Clara sa halamanan.55 Ano kung ang tao ay gumagapang sa kanilang mga karima-rimarim na bayang nasa kapatagan!

51 Makikita sa paglalarawan ang takot ng mga tao sa galit ng mga prayle. – Ikumpara ito sa pagtrato sa alkade ng lalawigan (6-7) at ang reaksiyon ng Pilipino sa reaksiyon ng alperes (8)

52 Pinagalitan ni Padre Damaso ang nag-aaway dahilan nagmumurahan … pero siya mismo ang nagmura ng “walang hiya” – ginamit ang pulpito para magmura. Maging sa makabagong panahon ay may mga mangangaral ng kasulatan na nagmumura habang nagtuturo ng mga “salita ng Diyos.”

53 “dahil sa wala ng larawang masuri ni sukat mapaglibangan” Inantok si Maria Clara natapos na niyang pagsawaan na tingnan ang larawan ng mga hubad na kaluluwa sa purgatoryo. Napakahaba nga talaga ng sermon, isipin mong maubos mong tingnan ang lahat ng mga larawan sa loob ng simbahan.54

Hindi na pinansin ni Ibarra ang mga parunggit ni Pray Damaso at nangarap na lamang. Ito ang pamamaraan na ginagawa ng mga taong hindi pikon o mainisin – kapag nagsasalita sa publiko ang isang kalaban niya ay hindi niya iniintindi o kaya ay iniisip na ang nagsasalita ay isang katawa-tawang nilikha. Pag mataba ang iyong boss at nagsasalita ng mga kontra sa iyo, huwag kang mapipikon – isipin mo siyang isang elepante na nagsasayaw sa entablado.55

Tila magkatugma ang tinitingnan kanina ni Maria Clara na imahe ng mga lalaki at babe na hubad natutupok sa purgatorio at ang pinapangarap ni Ibarra, habang nasa loob ng simbahan. Ang galing mo talaga Rizal.

395

Dalawang ulit na ipinatugtog ni Padre   Salvi ang kampanilya, nguni’t ito ay parang kahoy na dumadagdag pa ng gatong:   matigas ang ulo ni Padre Damaso at hinabaan pa ang sermon.56  Si Pray Sibyla ay nakakagat-labi at makailang inayos ang kanyang salamin sa mata na may kulob na ginto:57  si Pray Manuel Martin ang tanging parang nasarapan sa pakikinig sapagkat nakangiti.58

           Sa huli ay sinabi ng Diyos na husto na, napagod din ang mananalumpati at pumanaog sa pulpito.           Nangagsiluhod na ang lahat ng tao upang magpasalamat sa Diyos.59  Kinuskos ng alkalde ang kanyang mga mata, iniunat ang isang kamay upang mag-inat at bumitiw ng isang ah! na lubhang malalim na kasabay ang paghihikab.           Ipinatuloy ang misa.           Nang inaawit ni Balbino at ni Chananay ang Incarnatus est, samantalang ang lahat ng tao ay lumuluhod at itinutungo ng mga pari ang kanilang mga ulo, ay isang lalake ang bumulong sa tainga ni Ibarra:   “ Sa pagbabasbas ay huwag kayong lalayo sa kura, huwag kayong papanaog sa hukay, huwag kayong lalapit sa bato, nakasalalay ang inyong buhay!”           Nakita ni Ibarra si Elias, na matapos masabi ang gayon ay nawala sa gitna ng karamihan ng tao.

56 Si Padre Salvi man ay nahahabaan din at nagparamdam sa pamamagitan ng pagtugtog ng kampanilya.57

Pagpapakita na ng kawalan ng interes sa pakikinig – ibang bagay na ginagawa para patayin ang oras.

58 Napangiti si Padre Martin dahilan sa lumabas ang tunay na kulay at kahinaan ng kaniyang karibal sa kahusayan sa pagsesermon.

59 Isang pasaring na ang pagluhod ng mga tao ay bilang pagpapasalamat sa Diyos, dahilan sa tapos na ang mahaba at tila walang katapusang sermon ni Pray Damaso. Maging si Rizal ay inireklamo niya ang isang napakahabang sermon na kaniyang narinig noong siya ay bata pa na labis niyang kinainisan at ito ay ukol sa pagpapaliwanag ng Santisima Trinidad.

396