منهاج التحرک عند الامام الهادی )ع(اشاره

لیسرشناسه : نجف ع عنوان و نام پدی""دآور : منه""اج التح""رک عن""د الام""ام اله""ادی )ع( /

المولف ع . نجف مشخصات نشر : وزاره ارشاد الاسلامی ، الدائره العام""ه للاعلام

و النشر]تهران .183مشخصات ظاهری : ص

وضعیت فهرست نویسی : فهرستنویسی قبلییادداشت : عربی

172 - 181یادداشت : کتابنامه ص 23579شماره کتابشناسی ملی :

کلمه الناشر

الولاء لخ""ط أه""ل بیت رس""ول الل""ه علی""ه و علیهم أفض""ل الص""لاه والسلام لیس ولاء عاطفی""ا محض""ا کم""ا ح""اولت بعض الدراس""ات التاریخیه أن تصور ذلک. بل انه کان من""ذ العص""ر الاس""لامی الاول ولاء قائما علی أساس قاعده فکریه اسلامیه تس""تقی من الق""رآن الکریم و سنه رسول الله )ص(. و من هنا نجد أتباع مدرسه أه""ل البیت یشکلون فی فکرهم و سلوکهم و تحرکهم خطا متم""یزا فی التاریخ الاسلامی، و ه""ذا الخ""ط المتم""یز یتص""ف بالمحافظ""ه علی الاسلام من أهواء الس""لاطین و وع""اظهم، و بص""یانه کت""اب الل""ه و سنه رسوله من التحریف و التلاعب، و بابع""اد الرس""اله الاس"لامیه عن الاجتهادات السطحیه الذوقیه، و بتربیه أبن""اء الام""ه الاس""لامیه

تربیه تقیهم من الانحراف و من الانج""راف وراء الش""هوات، و من الرضوخ لظلم الجبابره والطغاه. ائمه هذه المدرسه الاثنا عشر - أو خلفاء رسول الله الاثنا عشر کم""ا ت""واتر ذک""رهم فی الاح""ادیث الصحیحه لدی الفریقین - یشکلون فیما رووه عن رسول الله من حدیث و ما بینوه من احک""ام و أفک""ار و عقائ""د، و م""ا اتخ""ذوه من مواقف عملیه فردی""ه أو اجتماعی""ه، مدرس""ه تعت""بر بح""ق الامت""داد الطبیعی الصحیح لرساله الاسلام، والموضح لمعالم هذه الرساله. ان أمتنا الیوم بأمس الحاجه الی أن تعود الی اس""لامها، و الی أن

تخلص رسالتها الالهیه من المخلفات السلبیه التی ترکتها سنون الانحطاط علی تراثنا الخال""د. بحاج""ه الی تل""ک المعنویات الاس""لامیه ال""تی دفعت بتل""ک الفئ""ه القلیل""ه لان تنتص""ر علی فئه کثیره، و لان تحطم بعد فتره عروش کسری و قیص""ر و تعلی کلمه الله فی الارض. أه""ل بیت رس""ول الل""ه مش""اعل تن""یر الدرب لکل المسلمین. و تستطیع ه""ذه الص""فوه أن تک""ون الی""وم أفضل قدوه لمسیره أمتنا و لتطلعاتها الجدیده نح""و غ""د اس""لامی مش""رق، و أفض""ل ض""مان لص""یانه ه""ذه المس""یره الاس""لامیه من الانحراف أو التلکوء أو التراجع والنک""ول. الکت""اب ال""ذی بین ی""دی القاری یتناول واحده من حلقات تلک السلسله الهادیه المهدیه، و یلقی الض"وء علی حی"اه الام"ام »علی بن محم"د اله"ادی« الام""ام العاشر من أئم""ه أه"ل ال"بیت علیهم الس"لام. مؤل"ف الکت""اب الاخ المحق""ق »علی نج""ف« ب""ذل جه""ودا مش""کوره فی اخ""راج ه""ذا الکتاب، سیما و أن المصادر المت""وفره عن الام""ام اله""ادی قلیل""ه، فجزاه الله خیر الجزاء. وزاره الارشاد الاسلامی، اسهاما منها فی نش""ر الحق""ائق الاس""لامیه، و بث التوعی""ه الرس""الیه بین ص""فوف الامه، تنشر ه""ذا الکت""اب، آمل""ه أن تق""دم فی المس""تقبل للق""اری باللغه العربیه مزیدا من الدراسات حول مدرسه أهل بیت رسول الل""ه )ص(، والل""ه س""بحانه الموف""ق. وزاره الارش""اد الاس""لامی

الدائره العامه للاعلام والنشرالمقدمه

بسم الله الرحمن الرحیم و الصلاه و السلام علی اشرف الانبی""اء و المرسلین و علی اهل بیته الط""اهرین. فی ه""ذه الاوراق حاولن""ا ان نکشف جوانب من حی""اه الام""ام اله""ادی )ع( م""ع الترک"یز علی المج""الات الحرکی""ه منه""ا بص""فته قائ""د للتش""یع فی وقت""ه و امام""ا معصوما. ان الدراسات عن الام""ام اله""ادی )ع( قلیل""ه ج""دا ل""ذلک فهناک متسع لمن یری""د ان یکتب عن حیات""ه و هک""ذا ک""ان فأدلین""ا

بدلونا مع المدلین. و کم نتمنی ان نری عش""رات البح""وث و بمختل""ف المس""تویات و وجه""ات النظ""ر تتن""اول حی""اه ک""ل ام""ام خصوص""ا ال""ذین قلت الکتاب""ه عنهم ح""تی تنجلی حجب الجهل بحی""اه الائم""ه عن الن""اس و المس""لمین عام""ه فیأخذوا بالانته""ال من نم""یرهم الص""افی ف""ان علی من ع""اش فی کنف آل محمد حقا یجب علیه ان یؤدیه الیهم کرد لجمیل انقاذهم ایاه من الضلال و هذا الرد یکون فی اح""د ص""وره تعری""ف الن""اس بهم. و کم یؤلمن""ا ان ن""ری عش""رات الکتب ان لم نق""ل المئ""ات تتناول حیاه الوضیع او السخیف من الرؤساء و الشعراء و الکتاب و العلماء و اناس أحط من ان یذکروا و لا نری مثل هذا الاهتم""ام بحیاه الرسل و الائمه الربانیین مص""ابیح ال""دجی و ان""وار اله""دی و یتحمل جزءا کبیرا من عدم الکتابه عن هؤلاء الاخیار من یس""تطیع الکتابه من الباحثین. نامل ان نکون قد اسهمنا ولو بشکل بس""یط فی عملیه التنبیه الی کنوز اهل البیت و حیاتهم الطافحه بالمثل و

[ تن""اولت الج""وانب4ال""دروس فی ه""ذه الاوراق ال""تی ] ص""فحه ( نظ""ره عام""ه عن حی""اه الام""ام1التالی""ه من حی""اه اله""ادی )ع(:

( نظرات فی الوض""ع2کمولده و وفاته و امه و ولده و ما شاکل. ( نظرات فی الوض""ع3السیاسی الذی عاش الامام )ع( فی ظله.

( نظرات فی التربیه الاخلاقیه4الداخلی للشیعه زمن الامام )ع(. ( متابع""ه للافک""ار5العام""ه و الاع""داد الح""رکی عن""د الام""ام )ع(.

( ذکر کوکبه من تلامیذ الامام6الاسلامیه التی طرحها الامام )ع(. الذین کانت لهم ادوار قیادیه عند الشیعه. و املن""ا ان نع""ود لبحث هذا الموضوع مره اخ""ری لاکم""ال مافاتن""ا فی ه""ذه الم""ره و آخ""ر

[7دعوانا ان الحمدلله رب العالمین. ] صفحه

نظره عامه علی حیاه الامامنسبه الشریف

هو الام""ام العاش""ر علی اله""ادی )ع( بن محم""د الج""واد )ع( بن علی الرضا )ع( بن موسی الک""اظم )ع( بن محم""د الب""اقر )ع( بن علی الس""""جاد )ع( بن الحس""""ین )ع( الس""""بط الش""""هید بن علی )ع( المرتض"""ی بن ابی ط"""الب )ع( بن عب"""دالمطلب )ع( بن هاش"""م

القرشی العدنانی العربی.امه الطاهره

[ و یذهب الی ذلک الکثیر1أم الامام )ع( أم ولد یقال لها سمانه ] من فطاحل اهل العلم و الروایه. و فی تاریخ الائمه مدنب و یقال غزاله ام ولد ق""ال ابن ابی الثلج س""ألت أب""اعلی محم""د بن هم""ام عن اسمها فقال حدثتنی ماجن مولاه ام محمد و جماع""د الحانی""ه

[ .2ان اسمها حدیث ]ولادته المبارکه

ولد )ع( بصربا من المدینه فی النصف من ذی الحجه س""نه أثن""تی عشره و مائتین و فی روایه ابن عیاشی یوم الثلاثاء الخ""امس من

[ . و فی اصول الکافی ول""د )ع( للنص""ف من ذی الحج""ه3رجب ] سنه أثنتی عشره و مائتین و فی ت""اج الموالی""د »ی""وم الثلاث""اء فی رجب و یقال فی النص""ف من ذی الحج""ه و یق""ال ول""د للیل""ه بقین

[ . و روی انه ول""د )ع( فی رجب س""نه ارب""ع4 ه« ]212من سنه [8عشره و مائتین. ] صفحه

وفاته

[ و5قبض بسر من رأی فی رجب سنه اربع و خمسین و مائتین ] له یومئذ احدی و اربعون سنه و اشهر و کان المتوکل قد اشخصه

مع یحیی بن هرثمه بن أعین من المدینه الی س""ر من رأی فأق""ام [ و فی6بها حتی مضی لسبیله و کانت امامته ثلاثا و ثلاثین سنه ]

روایه اخری انه مضی لارب""ع بقین من جم""ادی الآخ""ره و ق""د دفن[ .8[ بسر من رأی ]7فی داره ]

ابناؤه

.( خل""ف الام""ام من الول""د: أ( الام""ام الحس""ن377)الارش""اد ص العسکری )ع( ب( السید محمد ج( السید حسین د( السید جعف""ر و من البن""ات الس""یده عایش""ه و فی اعلام ال""وری علی""ه. و عقب الام""ام اله""ادی کث""یر و منحص""ر ب""رجلین هم""ا: الام""ام الحس""ن العسکری الذی انحصر عقبه بالحجه القائم محمد المهدی )عج( و السید جعفر یقول صاحب زهره المقول: »عقب جعفر بن علی و یلقب کرینا لان""ه انس""ل مائ""ه و عش""رین ول""دا و یلقب زق الخم""ر ایضا. قلت: لانه کان یشرب الخمر ظ""اهرا و تحم""ل الش""موع بین یدیه بالنهار و نادم المتوکل و کان المتوک""ل یری""د بمنادمت""ه الغض من اخیه الحسن علیه السلام. و یلقب عند الامامیه )الکذاب( لانه ادعی میراث اخیه الحسن... و یحکی: انه فارق ما ک""ان و ت""اب و

(2( علی""ا 1رجع عنه قاله فی العم""ده فجعف""ر خل""ف س""ته ب""نین: (6[" 9( یحیی الصوفی ] صفحه 5( اسماعیل 4( طاهرا 3هارون

[ .9ادریس و لکل عقب« ]اخوته و اخواته

( الس""یده3( الس""یده حکیم""ه 2( موس""ی الم""برقع و ل""ه عقب 1[ .10خدیجه ]

القابه

لقب الامام علی بن محمد بعده القاب تکشف جوانب رفیع""ه من خلقه النبوی العلوی السامق فقد ک""ان )ع( یلقب بالع""الم و النقی

[ و الهادی. و اما القاب""ه فالناص""ح11و الفقیه و الامین و الطیب ] و المتوکل و الفتاح و النقی و المرتضی و اشهرها المتوکل و کان

یخفی ذل""ک و ی""أمر اص""حابه ان یعرض""وا عن""ه لکون""ه ک""ان لقب [ . و یقال له العسکری12الخلیفه امیرالمؤمنین المتوکل یومئذ ]

لان المتوکل اخرجه الی س""ر من رأی و أس""کنه به""ا م""ع الاه""ل و[ .13الولد. ]

کناه

[ .14یکنی بأبی الحسن الثالث. ]نقش خاتمه الشریف

[ .15الله ولیی و هو عصمتی من خلقه. ]سلاطین زمانه

[ ففی16عاص""ر الام""ام من الحک""ام الخلف""اء التالی""ه اس""ماؤهم ] امامته ا( بقی""ه مل"ک المعتص"م. ب( مل"ک الواث"ق خمس س"نین و سبعه اشهر. ج( مل""ک المتوک""ل ارب""ع عش""ره س""نه. د( مل""ک ابن""ه المنتصر سته اشهر. ه( ملک المستعین و هو احم""د بن محم""د بن

[ اش""هر. و( مل""ک المع""تز و10المعتصم سنتان و تسعه ] ص""فحه هو الزب""یر بن المتوک""ل ثم""انی س""نین و س""ته اش""هر. و ه""و ال""ذی

استشهد فی اخر ملکه ولی الله علی بن محمد الهادی.النص علی امامته

اشاره

ک""انت امام""ه اله""ادی )ع( ثلاث""ا و ثلاثین س""نه و س""نذکر فی ه""ذا المجال النصوص التی خصته بالامامه بعد ابیه محم""د الج""واد )ع(. یق""ول الش""یخ المفی""د أعلی الل""ه مقام""ه »و ک""ان الام""ام بع""د أبی جعفر علی"ه الس"لام ابن""ه أبوالحس"ن علی بن محم"د )ع( لاجتم"اع خصال الامامه و تکامل فضله و انه لا وارث لمق""ام ابی""ه س""واه و

[ و17ثبوت النص علیه بالامامه و الاشاره الیه من ابیه بالخلافه ]نکتفی بایراد نصین علی امامته لتبیان المقصد.

النص الاول

»م""ارواه محم""د بن یعق""وب عن علی بن اب""راهیم عن ابی""ه، عن اسماعیل بن مهران قال: لما اخ""رج اب""وجعفر فی الدفع""ه الاولی من المدینه الی بغداد فقلت له: انی اخاف علیک فی ه""ذا الوج""ه فالی من الامر بعدک؟ قال: فکر بوجهه الی ضاحکا و ق""ال: لیس حیث ظننت فی هذه السنه، فلم""ا اس""تدعی ب""ه المعتص""م ص""رت الیه فقلت: جعلت فداک انت خارج فالی من الامر بع""دک؟ فبکی حتی اخضلت لحیته، ثم التفت الی فقال: عن""د ه""ذه یخ""اف علی،

[ .18الامر من بعدی الی ابنی علی. ]النص الثانی

محمد بن یعقوب، عن الحسین بن محمد، عن الخیرانی، عن ابی""ه - و کان یلزم ابی جعفر للخدمه التی و کل بها - قال: ک""ان احم""د بن محمد بن عیسی الاشعری یجی ء فی السحر لیعرف خبر عله ابن جعفر، و کان الرسول الذی یختل""ف بین ابی جعف""ر و بین أبی اذا حضر قام احمد بن عیسی و خلا به ابی فخرج ذات لیله و قام أحمد عن المجلس و خلا أبی بالرسول و استدار احم""د بن محم""د و وقف حیث یسمع الکلام، فقال الرس""ول لابی: ان م""ولاک یق""رء

[ الی11علیک السلام و یقول انی م""اض و الام""ر ص""ار ] ص""فحه ابنی علی و له علیکم بعدی ما کان لی علیکم بعد ابی، ثم مض""ی الرس""ول فرج""ع احم""د بن محم""د بن عیس""ی الی موض""عه و ق""ال لابی: ما الذی قال لک؟ قال: خیرا، قال: فاننی قد سمعت ما قال لک و اعاد الیه ما سمع فقال له ابی: قد حرم الله علیک ذلک لان الله یقول: »و لا تجسسوا« فاما اذا سمعت فاحفظ هذه الشهاده

لعلنا نحتاج الیها یوما، و ایاک ان تظهرها لاحد الی وقتها. فلم""ا أص""بح أبی کتب نس""خه الرس""اله فی عش""ر رقاع بلفظها و ختمه""ا و دفعه""ا الی عش""ره من وج""وه العص""ابه و ق""ال لهم: ان ح""دث بی ح""دث الم""وت قب""ل ان أط""البکم به""ا فافتحوها و اعملوا بما فیها. ق""ال: فلم""ا مض""ی اب""وجعفر )ع( لبث

ابی فی منزله فلم یخرج حتی اجتمع رؤساء الامامی""ه عن""د محم""د بن الف"""رج ال"""رخجی یتفاوض"""ون فی الق"""ائم بع"""د ابی جعف"""ر و یخوض""ون فی ذل""ک، فکتب محم""د بن ابی الف""رج الی ابی یعلم""ه باجتماع القوم عنده و انه لولا مخافه الشهره لص""ار معهم الی""ه و سأله ان یاتیه، فرکب ابی و صار الیه فوجد القوم مجتمعین عنده فقالوا لابی: ما تقول فی هذا الامر؟ فقال ابی لمن عن""ده الرق""اع احضروها، فأحضروها و فض""ها و ق""ال: ه""ذا م""ا ام""رت ب""ه، فق""ال بعض القوم: قد کنا نحب ان یکون معک فی هذا الامر شاهد آخ""ر فقال لهم ابی: قد اتاکم الله م""ا تحب""ون، ه""ذا اب""وجعفر الأش""عری یشهد لی بسماع هذه الرساله، و سأله ان یشهد فتوقف ابوجعفر فدعاه ابی الی المباهله و خوفه بالله فلما حقق علیه القول قال: ق""د س""معت ذل""ک ولکن""نی ت""وقفت لأنی احببت ان تک""ون ه""ذه المکرمه لرجل من العرب فلم یبرح القوم ح""تی اع""ترفوا بامام""ه

[ .19ابی الحسن و زال عنهم الریب فی ذلک. ]علمه باللغات

و من خلال بعض الروای""ات نس""تدل علی علم الام""ام باللغ""ات و ذلک لعالمیه الدور الذی یحتله الامام فقد روی عنه انه کان یعرف الترکی""ه ففی روای""ه عن ابی هاش""م الجعف""ری... فم""ر بن""ا ت""رکی فکلم""ه ابوالحس""ن )ع( بالترکی""ه ف""نزل عن فرس""ه فقب""ل ح""افر

[ و قد روی کذلک عنه علمه باللغه الهندیه فق""د روی20دابته... ]عن أبی هاشم الجعفری

[ علی""ه الس""لام12ذلک یقول: دخلت علی ابی الحس""ن ] ص""فحه [ . و عن علی بن21فکلمنی بالهندی""ه فلم احس""ن ان ارد علی""ه ]

مهزی""ار ق""ال ارس""لت غلام""ا الی ابی الحس""ن فی حاج""ه و ک""ان سقلابیا قال: فرجع الغلام الی متعجبا فقلت: مالک یا بنی؟ فق""اللی: و کیف لا اتعجب مازال یکلمنی بالسقلابیه کأن""ه واح""د من""ا. ]

[15[ . ] صفحه 22الوضع السیاسی زمن الامام

اشاره

من العناصر المهمه فی فهم حرکه ک"ل ام""ام )ع(. فهم الظ"روف السیاسیه المحیطه ب""ه. ل""ذلک ففی استعراض""نا و تحلیلن""ا للوض""ع السیاسی نکون قد وضعنا مدخلا لفهم طبیعه حرک""ه الام""ام. لق""د عاصر امامن"ا اله"ادی )ع( من الحک""ام العباس"یین: المعتص"م فق"د ک""ان فی عه""د امامت""ه بقی""ه حکم""ه ثم الواث""ق ثم المتوک""ل ثم المنتصر ثم المستعین و قد جاء بعده المعتز فکانت شهاده الامام فی اواخر عهده. و سنلقی نظره سریعه لتوضیح الج""و السیاس""ی

فی عهد هؤلاء الخلفاء لاکتشاف طبیعه المرحله.المعتصم

معلومات عامه

- شخصه: هو أبواسحاق محم""د بن الرش""ید ول""د س""نه ثم""انین و1 مائه. کذا قال الذهبی و قال الصولی: فی شعبان ثمان و سبعین. و أمه ام ولد من مول""دات الکوف""ه اس""مها م""ارده و ک""انت احظی الناس عند الرشید، و کان ذا شجاعه و ق""وه و هم""ه و ک""ان عری""ا

[ لقبه بالمعتصم و هو أبعد ما یک""ون عن الاعتص""ام23من العلم ] - فس""اده: و من مظ""اهر اختلال المف""اهیم عن""د2بالل""ه عزوج""ل.

الامه و الانح"راف الخلقی عن""د من ی""دعون بالخلف""اء م""ا روی فی [ المعتص"""م ان"""ه »ک"""ان16[ عن ] ص"""فحه 24ت"""اریخ الخلف"""اء ]

للمتعص""م غلام یق""ال ل""ه عجیب لم ی""ر الن""اس مثل""ه ق""ط و ک""ان مشغوفا به فعمل فیه ابیاتا...« یقال فیها: لقد رأیت عجیب""ا یحکی الغزال الربیبا الوجه منه کب""در و الق""د یحکی القض""یبا و ان تن""اول س""یفا رأیت لیث""ا حریب""ا و ان رمی بس""هام ک""ان المجی""د المص""یبا طبیب ما بی من الحب فلا عدمت الطبیبا انی هویت عجیب""ا ه""وی

- و قد شجع المعتصم الشعراء ان یقولوا فیه الم""دح3أراء عجیبا و ذلک لان الشاعر عنصر مهم فی الاعلام السیاس""ی ان""ذاک ف""ان

کان مخلصا ذا

عقی""ده س""لیمه نش""ر الح""ق و داف""ع عن""ه و ان ک""ان منافق""ا م""دح الباطل لیقبض من""ه »اخ""رج الص""ولی عن الفض""ل الیزی""دی ق""ال: وجه المعتصم الی الشعراء ببابه: من منکم یحسن أن یق""ول فین""ا کما قال منص""ور النم""ری فی الرش"ید؟: أن المک""ارم و المع"روف أودیه أحلک الله منها حیث تجتمع من لم یکن بامین الله معتص""ما فلیس بالصلوات الخمس ینتفع ان اخلف القطرلم تخلف فواصله أوضاق امر ذکرناه فیتسع فقال ابووهیب: فینا من یقول خیرا منه فی""ک و ق""ال: ثلاث""ه تش""رق ال""دنیا ببهجته""ا ش""مس الض""حی و ابوأسحاق و القمر تحکی افاعیل""ه فی ک""ل نائب""ه اللیث و الغیث و

[ . بویع للمعتصم ث""امنهم: ث""امن الخلف""اء و25الصمصامه الذکر ] العباسیین - بالخلاف""ه بع""د م""وت الم""امون فش""غب الجن""د و ن""ادوا

[ . فخ""رج الیهم و ق""ال لهم: ای ش""ی ء26بالعباس بن المامون ] تریدون منی؟ قالوا نبایعک بالخلافه قال: قد بایعت انا ق""د ب""ایعت عمی و رضیت به و هو کبیری و عندی بمنزله المامون فانص""رفوا

[ .27خائبین. ]الوضع السیاسی العام

استمراره بامتحان الناس بفتنه خلق القرآن

لقد ابتدع المأمون العباسی هذه الفتنه لأشغال الناس عن النظ""ر فیم""ا یهمهم من الام""ور ال""تی تقص""ر الس""لطه فیه""ا و لاح""داث

[ جدی""ده فی المجتم""ع ت""ؤدی الی اض""عافه17انشقاقات ] صفحه امام الحاکم لیس""یطر علی""ه و ق""د س""ار علی ه""ذا النهج المعتص""م العباس""ی »فس""لک م""ا ک""ان الم""أمون علی""ه و ختم ب""ه عم""ره من امتح"""ان الن"""اس بخل"""ق الق"""رآن فکتب الی البلاد ب"""ذلک و ام"""ر المعلمین ان یعلموا الصبیان ذلک و قاسی الناس منه مش""قه فی ذلک و قتل علیه خلقا من العلماء و ضرب الامام احم""د بن حنب""ل

[ قیل فجلده حتی غاب عقل""ه28و کان ضربه فی سنه عشرین. ]و تقطع

[ .29جلده و قیده و حبسه. ]

نقل العاصمه الی سامراء

اشاره

کم"ا یق"ول220نقل المعتصم عاص"مه الحکم الی س"امراء س"نه کما یق""ول الیعق""وبی و ه""و ت""اریخ مق""ارب221السیوطی و سنه

للتاریخ الذی اعتلی به الامام اله""ادی دس"ت الامام""ه المقدس""ه. و ( - تحول المعتصم من بغداد و ب""نی س""ر من220فیها - ای سنه )

رأی و ذلک انه اعتنی بأقتناء الترک فبعث الی سمرقند و فرغان""ه و الن""واحی فی ش""رائهم و ب""ذل فیهم الام""وال و البس""هم ان""واع ال""دیباج و من""اطق ال""ذهب فک""انوا یط""ردون خیلهم فی بغ""داد و یؤذون الناس و ضاقت البلد فاجتمع الی""ه اه""ل بغ""داد و ق""الوا: ان لم تخ""رج عن""ا جن""دک حاربن""اک ق""ال: و کی""ف تح""اربوننی؟ ق""الوا بسهام الاسحار قال لاطاقه لی بذلک فکان ذلک سبب بنائه »سر

[ و فی ت""اریح الیعق""وبی و خ""رج30من رأی« و تحول""ه الیه""ا. ] 220المعتص""م الی الق""اطول فی النص""ف من ذی القع""ده س""ند

فاختط موضع المدینه التی بناها و اقطع الناس المقاطع وجد فی البناء حتی بنی الناس القصور و الدور و قامت الاسواق ثم ارتحل من القاطول الی سر من رأی فوقف فی الموضع ال""ذی فی""ه دار العام""ه و هن""اک دی""ر النص""اری فاش""تری من اه""ل ال""دیر الارض و اختط فی""ه و ص""ار الی موض""ع القص""ر المع""روف ب)الجوس""ق( و الانهار فی شرقی دجله و عمر العمارات و نص""ب ال""دوالیب علی الانهار و حملت النخیل و الغروس من سائر البلدان و ک""ان ابت""داء

و بنی القری و حمل الیها الناس من کل بلد و221ذلک فی سنه ام""رهم ان یعم""روا عم""اره بل""دهم و حم""ل قوم""ا من ارض مص""ر

[ . ان31یعلمون القراطیس فعلموها فلم تات فی تلک الجوده. ][18نقل العاصمه الی سامراء نابع من الاسباب التالیه: ] صفحه

تغییر بنیه الحکم

ففی ف""تره المعتص""م ادخ""ل الات""راک للس""لطه بص""وره واس""عه لیض""رب بهم العناص""ر المتنف""ذه من بقای""ا الادوار الس""ابقه و ه""ذا

واضح من اسراف المعتص""م بجلب الات""راک و ش""رائهم و الاعتن""اء بهم و تحویل جیشه الی جیش جرار من العناص""ر الترکی""ه و لع""ل السبب الاساسی فی اعتماد المعتصم علی الاتراک هو ک""ون ام""ه

منهم.الترکیب الاجتماعی لبغداد

ان الترکیب الاجتماعی فی بغداد لایصلح بل یتع""ارض م""ع النظ""ام الجدی""د و ذل""ک لوج""ود الب""نی التالی""ه ب""ه: أ( العناص""ر الحکومی""ه الس""ابقه من عباس""یین و ع""رب و ف""رس من ال""ذین لا یرض""ون و لیس من مصالحهم ان تتحول مراکز القوی للاتراک. ب( الشیعه: نتیجه لعمل الائمه المتواصل فی بغداد کثرت بها القواعد الشیعیه خصوص""ا فی منطق""ه الک""رخ و ک""انت تش""کل ق""وه ض""اربه فی المجتمع البغ"دادی و ی""برز ذل""ک واض"حا فی تش""ییع جن""ازه الام""ام الکاظم )ع( لذلک فلیس من مص""لحه الدول""ه و لیس من الحکم""ه السیاسیه ان تکوت مثل هذه القوه المناوءه فی عاص""مه ملکه""ا. ج( لذلک فکر المعتصم بالانتقال من بغداد فاختار الق""اطول و من ثم سامراء. د( اما ما اشیع من ان المعتص""م یخش""ی من دع""وات اهل بغ""داد فی الاس""حار اذا لم یتح""ول بجیش""ه الی مدین""ه اخ""ری فأمر لا یعتد به کثیرا یقول ابن الطقطقا: کانت بغداد دار الملک و بها سریر الخلافه بعد المنصور و من ولی بع""ده من الخلف""اء ک""ان سریر ملکهم ببغداد. فلما کانت أیام المعتص""م خ""اف من به""ا من العسکر و لم یثق بهم فقال اطلبوا لی موضعا اخرج الی""ه و اب""نی فیه مدینه و أعسکر به فان رابنی من عس""اکر بغ""داد ح""ادث کنت بنج""وه و کنت ق""ادرا علی ان آتیهم فی ال""بر و فی الم""اء فوق""ع

اختیاره علی سامراء[ .32فبناها و خرج الیها. ]

القضاء علی حرکه بابک

و اشتدت شوکه بابک و کان مع""ه محم""د بن البعیث ق""د ش""ایعه و عصمه الکردی صاحب مرند فی طاعته فوجه المعتصم ط""اهر بن ابراهیم... و امره بمحاربه القوم فلما قدم البل""د کتب ابن البعیث الی المعتص""م ان""ه فی الطاع""ه و ان""ه فی الت""دبیر علی باب""ک و اص""حابه ثم مک""ر بعص""مه الک""ردی ص""احب مرن""د ف""تزوج ابنت""ه

[ و صار الی مرند ثم دعاه الی منزله فحم""ل علی""ه و19] صفحه علی من مع""ه فی الش""راب فلم""ا س""کروا حملهم فی اللی""ل الی قلعت""ه ال""تی یق""ال له""ا ش""اهی ثم انف""ذهم الی المعتص""م فاج""ازه المعتص""م و حب""اه و اعط""اه... و وج""ه الأفش""ین حی""در بن ک""اوس الاشروس""نی و عق""د ل""ه علی جمی""ع م""ا اجت""از ب""ه من الاعم""ال و حملت مع""ه الام""وال و خ""زائن الس""لاح فلم""ا ص""ار الأفش""ین الی الجبل أخذ ما کان به من الصعالیک و الوجوه فنفذ فک""انت بین""ه و بین بابک وقائع... و هرب باب""ک و س""ته من اص""حابه... فص""ار الی رج"ل من البطارق"ه... فأخ""ذه و کتب الی الافش"ین بخ"بره فانف"ذ فأخذه و کتب بالفتح و بما کان من ت""دبیره فق""ری ء الفتح و کتب ب""ه الی الاوق""اف... و ق""دم علی المعتص""م و ه""و بس""ر من رأی فتلقاه القواد و الناس علی مراحل و دخلها للیلتین خلتا من ص""فر

و بابک بین یدیه علی القی""ل ح""تی دخ""ل الی المعتص""م223سنه فأمر بقطع یدی بابک و رجلیه ثم قتله و ص""لبه بس""ر من رأی... ]

33. ]غزو الروم

[ میخائیل34و فی سنه ثلاث و عشرین و مائتین خرج توقبل بن ] ملک الروم الی بلاد الاسلام فبلغ زبطره فقتل من بها من الرجال

و سبی الذریه و النساء و اغار علی ملطیه و غیرها و سبی المسلمات و مث""ل بمن ص""ار فی ی""ده من

[ فلم""ا35المس""لمین فس""مل اعینهم و قط""ع آن""افهم و اذانهم. ] انتهی الخبر الی المعتصم قام من مجلسه نافرا ح""تی جلس علی الارض و ندب الناس للخروج و وضع الاعطاء و عس""کر من یوم""ه بموضع یعرف ب""العیون من غ""ربی دجل""ه و ق""دم اش""ناس ال""ترکی

علی مقدمته... و دخل ارض الروم فقصد ارض عموری""ه و ک""انت [ فأنکاهم نکایه عظیمه لم یس""مع بمثله""ا36من اعظم مدائنهم. ]

لخلیفه و شتت جموعهم و خرب دیارهم و فتح عموریه بالسیف و[ .37قتل منهم ثلاثین الف و سبی مثلهم... ]

تعلیل

( وج""ود1تطالعنا فی حی""اه الکث""یر من الخلف""اء ه""ذه المظ""اهر: - ( اره""اب الجم""اهیر و الض""غط علیهم.2الانحراف الخلقی عندهم.

[ و20( قی""امهم ب""الفتح و ال""دفاع عن دی""ار الاس""لام. ] ص""فحه 3 لتعلیل هذا التناقض نقول ان ال""دفاع و الفتح عم""ل مش""روع بح""د ذاته مؤید من القیاده الشرعیه فی کل وقت و الذی یدفع الحک""ام

- اعط""اء الحکم مظه""را1للقی""ام ب""ه آن""ذاک ع""ده اس""باب منه""ا: اسلامیا یقوی مرک""زه ام""ام الجم""اهیر المس""لمه بع""د تش""بع ه""ذه

- التوس""ع و ال""دفاع2الجماهیر بالجهاد نتیجه التربیه النبویه للأمه. عملیت""ان یس""تطیع بهم""ا الخلیف""ه تث""بیت ملک""ه و توطی""د ارکان""ه ب""التخلص من الع""دو الخ""ارجی ال""ذی یری""د اس""قاط الدول""ه ال""تی

- الدفع الجیوش علی الحدود یخلص الحاکم من3یرأسها الحاکم. عنصر من عناصر الثوره و التمرد ضده.

مع الشیعه

اشاره

انطلاق""ا من الع""داء العقائ""دی الش""دید بین ائم""ه اه""ل ال""بیت و شیعتهم المؤمنین من جهه و الخلافه العباسیه و اتباعه""ا من جه""ه اخری نری استمرار العداء بین الخطین و ان اتخ""ذ فی ک""ل ف""تره لون""ا او درج""ه من الش""ده و لیس المعتص""م بب""دع عن اس""لافه المعادین لاهل البیت و حزبهم و فیما یلی نماذج لصور الع""داء بین

الخطین.اغتیاله للامام الجواد

بع""د س""نتین تقریب""ا من حکم المعتص""م لطخ یدی""ه باغتی""ال الام""ام الج""واد )ع( عن طری""ق ابن""ه اخی""ه ام الفض""ل بنت الم""امون زوج الام""ام الج""واد )ع( فنف""ذت ه""ذه الم""رأه ب""دوافع الحس""د و الحث الم""ؤامره بس""مها للام""ام )ع(. و ک""ان قب""ل ذل""ک ق""د اقدم""ه من المدینه الی بغداد لیکون تحت نظره و لتسهل مراقبته. و قد کان المعتصم اشخصه الی بغداد فی اول هذه السنه التی توفی فیه""ا.

[38. ]ثوره محمد بن القاسم بن علی

هو محم""د بن القاس""م بن علی بن عم""ر بن علی بن الحس""ین بن علی بن ابی طالب و کانت العامه تلقبه بالصوفی لانه کان ی""دمن

[ الثی""اب من الص""وف الابیض. و ک""ان من21علی لبس ] ص""فحه اهل العلم و الفقه و الدین و الزهد و حسن المذهب... خرج ای""ام المعتص""م بالطالق""ان فأخ""ذه عبدالل""ه بن ط""اهر و وج""ه ب""ه الی

[ . و یبدو ان هذا السید39المعتصم بعد وقائع کانت بینه و بینه. ] الجلیل کان یری رأی الزیدی""ه فی الث""وره علی الظلم و ق""د تمکن من الهرب من الس""لطه و ق""د اختلفت الروای""ات فی نهایت""ه فق""د

- خرج محمد بن القاسم الص""وفی بطالق""ان من خراس"ان1روی. فی ایام المعتصم و اق""ام به""ا اربع""ه اش""هر ثم حارب""ه عبدالل""ه بن طاهر و أبعده الی بغداد الی المعتصم ثم حبسه ایاما و ه""رب من حبسه فأخذه و رب عنقه صبرا و صلبه بالشماسیه و هو ابن ثلاث

."" 40و خمس""ین س""نه. ] - و قی""ل ان""ه بع""د هرب""ه من س""جن2[" المعتص""م رج""ع الی الطالق""ان فم""ات به""ا و قی""ل ان""ه انح""در الی

."" 41واسط و ذلک الص""حیح. ] - و ق""د روی ت""واری محم""د بن3[" القاسم ایام المعتصم و ایام الواثق ثم اخذ

فی ایام المتوکل فحمل الیه فحبس حتی مات فی محبس""ه ق""ال: [ و لاجل التفصیل راجع42و یقال انه دس الیه سما فمات منه. ]

- محنه عبدالله بن الحسین بن عبدالله4[ . 43مقاتل الطالبیین. ] بن اسماعیل بن عبدالل""ه بن جعف""ر بن ابی ط""الب. و ق""د اجبرت""ه السلطه علی لبس شعارها و هو الس""واد ف""رفض ذل""ک فق""د روی

عنه انه امتنع من لبس السواد و خرقه لما ط""ولب بلبس""ه فحبس[ .44بسر من رأی حتی مات فی حبسه رضوان الله علیه. ]

الحرب الفکریه

لقد اس""تعملت الس""لطه العباس""یه للطعن بالأئم""ه طریق""ه توجی""ه الاس"ئله المحرج""ه لهم لتعج"یزهم ام""ام الن"اس و ه"ذا واض"ح فی حیاه الامام الجواد )ع(. و کان المتصدی لهذا الدور و المرشح من

[ . و ق""د م""ارس45قبل السلطه یحیی بن أکثم قاضی القض""اه. ] ه""ذا ال""دور م""ع الام""ام اله""ادی فق""د وج""ه مجموع""ه من الاس""ئله المعق""ده لموس""ی بن محم""د الج""واد بن علی الرض""ا ف""رد علیه""ا

[ : لقیت46الامام الهادی )ع(. قال موسی بن محمد بن الرض""ا ] [ فسألنی عن مسائل،22یحیی بن اکثم فی دار العامه، ] صفحه

فجئت الی اخی علی بن محم""د علیهماالس""لام ف""دار بی""نی و بین""ه من المواعظ ما حملنی و بصرنی طاعته، فقلت له: جعلت ف""داک ان ابن اکثم کتب یسألنی عن مسائل لأفتی""ه فیه""ا، فض""حک علی""ه السلام ثم قال: لا، لم اعرفها، قال علیه السلام: و م""ا هی، قلت: کتب یسألنی عن قول الله: قال ال""ذی عن""ده علم من الکت""اب ان""ا آتیک به قبل أن یرتد الیک طرفک. نبی الله کان محتاج""ا الی علم آصف،. و عن قوله: و رفع ابویه علی الع""رش و خ""روا ل""ه س""جدا

. سجد یعقوب100سوره یوسف آیه و ولده لیوسف و هم انبیاء. و عن قوله: ف""ان کنت فی ش"ک مم"ا

.94انزلنا الیک فاسأل الذین یقرؤون الکت""اب س""وره ی""ونس آی""ه من المخاطب بالایه، فان کان المخاطب النبی صلی الل""ه علی""ه و آله و سلم فق""د ش""ک. و ان ک""ان المخ""اطب غ""یره فعلی من اذن انزل الکتاب، و عن قوله: ولو ان ما فی الارض من ش""جره اقلام و البحر یمده من بعده س""بعه ابح""ر مانف""دت کلم""ات الل""ه س""وره

. ماه""ذه الابح""ر و این هی، و عن قول""ه: و فیه""ا م""ا26لقمان آیه . فاش""تهت71تشتهیه الانفس و تل""ذ الاعین س""وره الزخ""رف آی""ه

نفس ادم علیه السلام اکل البر فاکل و اطعم )و فیها م""ا تش""تهی الانفس( فکیف ع""وقب؟. و عن قول""ه: او ی""زوجهم ذکران""ا و اناث""ا

ی""زوج الل"ه عب""اده ال"ذکران و ق""د ع"وقب49سوره الشوری آی"ه قسوم فعلوا ذلک، و عن شهاده المرأه ج""ازت وح""دها و ق""د ق""ال

، و عن2الل""ه: و اش""هدوا ذوی ع""دل منکم س""وره الطلاق آی""ه الخنثی و قول علی علیه الس""لام: ی""ورث من المب""ال، فمن ینظ""ر اذا بال الیه، مع انه عسی ان یکون امرأه و قد نظر الیها الرجال، او عسی ان یکون رجلا و قد نظرت الیه النساء و هذا م""الا یح""ل. و شهاده الجار الی نفسه لاتقبل، و عن رج""ل اتی الی قطی""ع غنم فرأی الراعی ینزو علی شاه منها فلما بصر بصاحبها خلی سبیلها، فدخلت بین الغنم کیف تذبح و هل یج""وز اکله""ا ام لا، و عن ص"لاه الفجر لم یجهر فیها بالقراءه و هی من صلاه النه""ار و انم""ا یجه""ر فی صلاه اللیل. و عن قول علی علیه السلام لابن جرم""وز: بش""ر

قاتل [ فلم یقتله و هو ام""ام، و اخ""برنی عن علی47ابن صفیه بالنهار ]

علیه السلام لم قتل اهل صفین و أمر ب""ذلک مقبلین و م""دبرین و اجاز علی الجرحی، و کان حکمه یوم الجمل انه لم یقتل مولی""ا و لم یجز علی ج""ریح و لم ی""أمر ب""ذلک، و ق""ال من دخ""ل داره فه""و امن، و من ألقی سلاحه فه""و آمن، لم فع""ل ذل""ک، ف""ان ] ص""فحه

[ کان الحکم الاول ص""وابا فالث""انی خط""أ. و اخ""برنی عن رج""ل23 اق""ر ب""اللواط علی نفس""ه ایح""د، ام ی""درا عن""ه الح""د؟. ق""ال علی""ه الس""لام: اکتب الی""ه، قلت: و م""ا اکتب، ق""ال: اکتب بس""م الل""ه الرحمن الرحیم و انت فالهمک الله الرشد اتانی کتاب""ک فامتحنتن""ا ب""ه من تعنت""ک لتج""د الی الطعن س""بیلا ان قص""رنا فیه""ا، و الل""ه یکافیک علی نیتک و قد شرحنا مسائلک فاضع الیها سمعک و ذلل لها فهمک و اشغل بها قلبک، فقد لزمتک الحجه و السلام. سألت: عن قول الله جل و ع""ز: ق""ال ال""ذی عن""ده علم من الکت""اب فه""و آصف بن برخیا و لم یعجز س""لیمان علی""ه الس""لام عن معرف""ه م""ا عرف آصف لکنه صلوات الله علیه احب ان یعرف امته من الجن و الانس ان""ه الحج""ه من بع""ده، و ذل""ک من علم س""لیمان علی""ه السلام اودعه عند اصف بأمر الله، ففهمه ذلک لئلا مختل""ف علی""ه فی امامته و دلالته کما فهم سلیمان علیه الس""لام فی حی""اه داود

علیه الس""لام لتع""رف نبوت""ه و امامت""ه من بع""د لتأک""د الحج""ه علی الخلق. و اما سجود یعقوب علیه السلام و ولده کان طاعه لل""ه و محبه لیوسف علیه السلام کما ان السجود من الملائکه لادم علیه السلام لم یکن لادم علیه الس""لام و انم""ا ک""ان ذل""ک طاع""ه لل""ه و

محبه منهم لادم علی""ه الس""لام فس""جود یعق""وب علی""ه الس""لام و ول""ده یوسف علیه السلام معهم کان شکرالله باجتماع شملهم، الم تره یقول فی شکره ذلک الوقت: رب قد اتیتنی من الملک و علمت""نی

. و ام""ا102من تأویل الاحادیث - الی اخر الایه سوره یوسف آیه قوله: فان کنت فی شک مما انزلنا الی""ک فاس""أل ال""ذین یق""رؤون الکتاب فان المخاطب به رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم و لم یکن فی شک مم""ا ان""زل الی""ه ولکن ق""الت الجهل""ه کی""ف لم یبعث الل""ه نبی""ا من الملائک""ه، اذ لم یف""رق بین نبی""ه و بینن""ا فی الاستغناء عن المآکل و المشارب و المشی فی الاسواق، ف""أوحی الله الی نبیه فاسأل الذین یقرؤون الکت""اب بمحض""ر الجهل""ه، ه""ل بعث الل""ه رس""ولا قبل""ک الا و ه""و یأک""ل الطع""ام و یمش""ی فی الاسواق ول""ک بهم اس""وه. و انم""ا ق""ال. ف""ان کنت فی ش""ک و لم یکن شک ولکن للنصفه کما ق""ال. تع""الوا ن""دع ابناءن""ا و ابن""اءکم و نساءنا و نساءکم و انفسنا و انفسکم ثم نبتهل فنجع""ل لعن""ه الل""ه

ول""و ق""ال. علیکم ] ص""فحه20علی الک""اذبین س""وره ال عم""ران [ لم یجیبوا الی المباهل""ه، و ق""د علم الل""ه ان نبی""ه ی""ؤدی عن""ه24

رسالاته و ماهو من الکاذبین، فکذلک عرف النبی انه صادق فیم""ا یقول ولکن احب ان ینصف من نفسه. و اما قوله ول""و أن م""ا فی الارض من ش""جره أقلام و البح""ر یم""ده من بع""ده س""بعه ابح""ر مانفدت کلمات الله فهو کذلک لو ان اشجار ال""دنیا اقلام و البح""ر یمده س"بعه ابح""ر و انفج""رت الارض عیون"ا لنف"دت قب""ل ان تنف"د

کلمات الله و هی عین الکبریت و عین النمر و عین )ال( بره""وت و عین طبری""ه و حم""ه م""ا س""بندان و حم""ه افریقی""ه

[ و عین بحرون، و نحن کلم""ات الل""ه لاتنف""د و لا48یدعی لسان ]

تدرک فضائلنا. و اما الجن""ه ف""ان فیه""ا من المآک""ل و المش""ارب و الملاهی ما تشهتی الانفس و تلذ الاعین و أباح الله ذلک کل""ه لآدم علیه السلام و الشجره ال""تی نهی الل""ه عنه""ا آدم علی""ه الس""لام و زوجته ان یأکلا منها شجره الحسد عه""د الیهم""ا ان لا ینظ""روا الی من فضل الله علی خلائقه بعین الحسد فنسی ونظر بعین الحسد و لم یجد له عزما، و اما قوله: او یزوجهم ذکران""ا و اناث""ا ای یول""د له ذکور و یولد له اناث، یقال لکل اثنین مقرنین زوجان کل واح""د منهما زوج، و معاذ الله ان یکون عنی الجلیل م""ا لبس""ت ب""ه علی نفسک تطلب الرخص لارتکاب الماثم و من یفعل ذلک یلق اثاما - یضاعف له العذاب یوم القیامه و یخلد فیها مهانا س""وره الفرق""ان

ان لم یتب. و اما شهاده المرأه وحدها التی جازت68 ،" 69آیه فهی القابله جازت شهادتها مع الرضا، فان لم یکن رضی فلا اقل من ام""رأتین تق""وم المرأت""ان ب""دل الرج""ل للض""روره، لان الرج""ل لایمکنه ان یقوم مقامها، فان کانت وحدها قبل قولها مع یمینها. و اما قول علی علیه السلام فی الخنثی فهی کما ق""ال: ینظ""ر ق""وم عدول یاخذ کل واحد منهم مرآه و تقوم الخن""ثی خلفهم عریان""ه و ینظرون فی المرایا فیرون الشبح فیحکمون علی""ه. و ام""ا الرج""ل الن""اظر الی ال""راعی و ق""د ن""زا علی ش""اه ف""ان عرفه""ا ذبحه""ا و احرقها. و ان لم یعرفها قسم الغنم نصفین و ساهم بینهم""ا، ف""اذا

وقع علی احد النصفین [25فقد نجا النصف الاخر، ثم یفرق النص""ف الاخ""ر فلا ] ص""فحه

یزال کذلک حتی تبقی شاتان فیقرع بینهما فایتها وقع الس""هم به""ا ذبحت و احرقت و نجا سائر الغنم. و أما صلاه الفجر فالجهر فیها ب""القراءه، لان الن""بی ص""لی الل""ه علی""ه و س""لم ک""ان یغلس به""ا فقراءتها من اللیل. و اما قول علی علیه السلام: بش""ر قات""ل ابن صفیه بالنار فهو لقول رسول الله صلی الله علی""ه و س""لم و ک""ان ممن خرج یوم النهروان فلم یقتله امیرالمؤمنین صلی الل""ه علی""ه و آله و سلم بالبصره، لانه علم انه یقتل فی فتن""ه نه""روان. و ام""ا قولک: ان علیا علیه السلام قتل اهل ص""فین مقبلین و م""دبرین و اجاز علی جریحهم و انه یوم الجمل لم یتبع مولی""ا و لم یج""ز علی

جریح و من القی س""لاحه آمن""ه و من دخ""ل داره امن""ه، ف""ان اه""ل الجمل قتل امامهم و لم تکن لهم فئه یرجعون الیه""ا و انم""ا رج""ع القوم الی منازلهم غیر محاربین و لا مخالفین و لا منابذین، رضوا بالکف عنهم، فک""ان الحکم فیه""ا رف""ع الس""یف عنهم و الک""ف عن اذاهم، اذ کم یطلبوا علیه اعوانا، و اهل صفین کانوا یرجع""ون الی فئ""ه مس""تعده و ام""ام یجم""ع لهم الس""لاح ال""دروع و الرم""اح و الس"""یوف و یس"""نی لهم العط"""اء، یه"""یی ء لهم الان"""زال و یع"""ود مریضهم و یج""بر کس""یرهم و ی""داوی ج""ریحهم و یحم""ل راجلهم و یکسو حاسرهم و یردهم ف"یرجعون الی مح"اربتهم و قت"الهم، فلم یساو بین الفریقین فی الحکم لما عرف من الحکم فی قتل اه""ل التوحید لکنه ش""رح ذل""ک لهم، فمن رغب ع""رض علی الس""یف او

یتوب من ذلک. و اما الرجل الذی اعترف باللواط فانه لم تقم علیه بینه و انما تطوع بالاقرار من نفسه و اذا کان للام""ام الذی من الله این یعاقب عن الله ک""ان ل""ه ان یمن عن الل""ه، ام""ا سمعت قول الله: هذا عطاؤنا الایه ق""د انبأن""اک بجمی""ع م""ا س""ألتنا

[ .49عنه فاعلم ذلک. ]التعلیق

( علمت الس""لطه العباس""یه من تجربته""ا المس""بقه م""ع الام""ام1 الجواد عندما ارادت ان تحرجه بتوجیه الاسئله الصعبه الی""ه لتثبت للناس عجزه فتبط""ل امامت""ه. کی""ف ان""ه رد علی ممثله""ا الفک""ری

[ ابن اکثم فاثبت عجزه و جهله المطب""ق قیاس""ا لعلم26] صفحه ( لذلک لجأت الی تکلیف نفس الرجل فی مرحله الامام2الامام.

اله""ادی لاح""راج القی""اده باثب""ات عج""ز ابن الام""ام و اخی""ه موس""ی المبرقع ابن الجواد و هذا التعجیز للمبرقع و ان کان لا یعنی ش""یئا بالنس"به لعلم الام"ام المعص"وم اله"ادی لس"کنه م"ع ذل"ک س"یتخذ وسیله للطعن علی البیت ال""ذی ینتمی الی""ه اله""ادی باثب""ات جه""ل

( عندما لم یستطع الم""برقع الاجاب""ه علی اس""ئله ابن اکثم3اخیه. توجه بالاسئله لاخیه و قد نبهه الامام فی النق""اش ال""ذی دار بینهم

( الموق""ف العملی للام""ام4و ماحواه من مواعظ بل""زوم طاعت""ه.

ازاء ه""ذه اللعب""ه: أ- تص""دی الام""ام اله""ادی لل""رد علی اس""ئله ابن اکثم. ب- کش""ف الام""ام ان داف""ع الاس""ئله لم یکن طلب""ا للعلم و الاس""تفاده ب""ل لایج""اد وس""یله للطعن علی اه""ل بیت النب""وه ان قصروا فی الاجابه. ج- اجابه الامام لالقاء الحجه علی""ه و علی من بعثه و علی من یطلع علی الاجابه و ه""ذا ه""و ش""أن الائم""ه جمیع""ا

فی اثبات حقهم و اعلانهم ذلک. حتی امام السلطات الحکومیه.هجاء دعبل للمعتصم

و لقد تصدی دعبل للمعتصم فذمه و کشف انحرافه، ان ذم دعبل لهذا الحکم یمثل رأی الائمه ب""ه و ان لم ینطق""وا ب""ذلک بالس""نتهم لان ذلک یتنافی مع الحکمه و الدقه التی یمتاز بها الائمه )ع(. هجا دعبل المعتصم ثم نذر به فخاف و هرب حتی قدم مصر ثم خ""رج الی المغرب و الابیات التی هجاه بها هذه. ملوک بنی العباس فی

الکتب سبعه و لم یأتن""ا فی ث""امن منهم الکتب ک""ذلک اه""ل الکه""ف فی الکه""ف سبعه غداه ثووا فیها و ثامنهم کلب و انی لازهی کلبهم عنک رغبه لانک ذو ذنب و لیس له ذنب لقد ضاع امر الناس حیث یسوس""هم وص""یف و اش""ناس و ق""د عظم الخطب و انی لارج""و ان ت""ری من مغیبها مطالع شمس ق""د یغص به""ا الش""رب و هم""ک ت""رکی علی""ه

[27[ . ] صفحه 50مهانه فانت له ام و انت له أب ]موته

توفی یوم الخمیس لاحدی عشره لیل""ه بقیت من ش""هر بی""ع الاول و صلی علیه ابنه ه""ارون و دفن فی قص""ره المع""روف227سنه

س""نه و ک""انت ولایت""ه ثم""انی س""نین و39بالجوسق و کانت س""نه خلف من الولد الذکور س""ته: ه""ارون الواث""ق و جعف""ر المتوک""ل و

[ .51محمد و احمد و علی و العباس ]الواثق

المعلومات العامه

شخصه

هو ابوجعفر و قیل ابوالقاسم بن المعتصم بن الرشید امه ام ول""د رومیه اسمها قراطیس ولد لعشر بقین من ش""عبان س""نه س""ت و تسعین و مائه و ولی الخلافه من بعد ابیه بویع له فی تاسع عش""ر

[ و کان أبیض الل""ون52ربیع الاول سنه سبع و عشرین و مائتین ] [ لقب""ه الاعلام53تعل""وه ص""فره حس""ین اللحی""ه فی عین""ه نکت""ه ]

الرسمی بالواثق.فساده

اشاره

و کأسلافه الحاکمین س""ار علی س""نه الفاس""قین و ن""ذکر فی ه""ذاالموضوع جانبا من مفاسده الاخلاقیه.

میله للغلمان

فقد روی عنه ک""ان الواث""ق واف""ر الادب ملیح الش""عر و ک""ان یحب خادما اهدی له من مصر فاغضبه الواثق یوما ثم انه سمعه یق""ول لبعض الخدم و الله انه لیروم ان اکلمه من امس فما افعل فقال الواثق: - یاذا الذی بعذ ابی ظل مختفرا م""ا انت الا ملی""ک ج""ار اذ قدرا لولا الهوی لتجارینا علی قدر و ان اقف منه یومام""ا فس""وف تری و من ش""عر الواث""ق فی خادم""ه: - مهج یمل""ک المهج بس""جی اللحظ و ال"دعج حس"ن الق"د مخط"ف ذو دلال و ذو غنج ] ص"فحه

[ . و ق""د روی کن""ا54[ لیس للعین ان بدا عنه باللحظ منعرج ]28 بین یدی الواثق و قد اص""طبح فناول""ه خادم""ه مهج وردا و نرجس""ا فانشد فی ذلک بعد یوم لنفسه: - حیاک بالنرجس و الورد معت""دل القامه و القد فالهبت عیناه نار اله""وی و زاد فی اللوع""ه و الوج""د املت بالملک له قربه فصار ملکی سبب البع""د و رنحت""ه س""کرات الهوی فمال بالوصل الی الصد ان سئل البذل ثنی عطفه و اسبل الدمع علی الخد غر بما تجنیه الحاظه لایعرف الانجاز للوعد مولی

[ . و55تش""کی الظلم من عب""ده فانص""فوا الم""ولی من العب""د ]

انشدنا بعض اهلنا للواثق و کان یهوی خادمین لهذا ی""وم یخدم""ه و لهذا ی""وم یخدم""ه فی""ه: قل""بی قس"یم بین نفس"ین فمن رأی روح"ابجسمین یغضب ذا ان جاد ذا بالرضا فالقلب مشغول بجوش""ین ]

56. ]شغفه بالغناء

و کان اعلم الخلفاء بالغناء. و له اصوات و الحان عملها نحو مائ""ه[ .57صوت و کان حاذقا بضرب العود روایه للاشعار و الخبار. ]

کثره اکله

[ .58کان الواثق کثیر الاکل جدا. ]تبذیره لاموال المسلمین

فقال له الواثق: ارید ش""اهدا من الش""عر فی الم""رت فب""ادر بعض من حضر فانشد بیتا لبنی اسد... فضحک ابومحلم و ق""ال: و الل""ه لا ابرح حتی انشدک فانش"ده للع""رب مائ""ه قافی""ه معروف""ه لمائ"ه شاعر معروف و فی کل بیت ذکر المرت ف""امر ل""ه الواث""ق بمائ""ه

[ . و من مظ""اهر تب""ذیره لام""وال المس""لمین: - و59الف دین""ار. ] اخرج عن الحزنبل: قال غنی فی مجلس الواثق بشعر الاخط""ل و شادن مرمج بالکاس نادمنی لا بالحصور و لا فیها بسوار ] ص""فحه

[ فقال: اس""وار او س""أر؟ فوج""ه الی ابن الاع""رابی یس""أل عن29 ذلک فقال: سوار وث""اب یق""ول لایثب علی ندمائ""ه و س""أر مفض""ل فی الکاس س""ؤرا و ق""د روی""ا جمیع""ا ف""امر الواث""ق لابن الاع""رابی

[ .60بعشرین الف درهم. ]الوضع السیاسی العام

استمراره بامتحان الناس بخلق القرآن

اشاره

و امتحن الواث""ق الن""اس فی خل""ق الق""رآن فکتب الی القض""اه ان یفعلوا ذلک فی س""ائر البل""دان و ان لایج""یزوا الا ش""هاده من ق""ال

[ و فی س""نه اح""دی61بالتوحید فحبس بهذا السبب عالما کثیرا. ] و ثلاثین ورد کت""اب الی ام""یر البص""ره ی""امره ان یمتحن الائم""ه و المؤذنین بخلق القرآن و کان ق""د تب""ع اب""اه فی ذل""ک ثم رج""ع فی اخر امره. و فی هذه السنه قتل احمد بن نص""ر الخ""زاعی و ک""ان

[ . و قد استفتی الواثق جماع""ه من فقه""اء62من اهل الحدیث. ] المعتزله بقتله فاجازوا له ذلک و قال اذا قمت الیه فلایقومن احد معی فانی احتسب خطای الی هذا الکافر الذی یعبد ربا لانعبده و لانعرفه بالصفه التی وصفه بها ثم امر بالنطع فاجلس علیه و ه""و مقید فمشی الی""ه فض""رب عنق""ه و ام""ر بحم""ل راس""ه الی بغ""داد

فصلب بها و صلبت جثته فی س""ر من رأی و اس""تمر ذل""ک س""ت س""نین الی ان ولی المتوک""ل فانزله و دفنه و لما صلب کتب ورقه و علقت فی اذنه فیه""ا: ه""ذا راس احم"د بن نص"ر بن مال"ک دع"اه عبدالل"ه الام"ام ه"ارون الی القول بخلق القرآن و نفی التشبیه فابی الا المعانده فعجل""ه الل""ه الی ناره و وکل بالراس من یحفظه.« »و فی هذه السنه استفک من الروم الفا و ستمائه اس""یر مس"لم فق"ال ابن ابی داود -قبح"ه الله -! من قال من الاساری »القرآن مخلوق« خلصوه و اعط""وه دینارین و من امتنع دعوه فی الاسر. قال الخطیب: کان احمد بن ابی داود قد استولی علی الواثق و حمله علی التشدد فی المحنه

[ . و من جمل""ه من63و دعا الناس الی القول بخل""ق الق""رآن.« ] ش""ملهم ظلم الواث""ق »ابویعق""وب بن یوس""ف بن یح""یی الب""وطی

- محبوس"ا فی محن""ه231ص"احب الش"افعی - ال""ذی م""ات س"نه الن""اس ب""القرآن و لم یجب الی الق""ول بان""ه مخل""وق و ک""ان من

[ و السؤال الذی یطرح ه""و ح""ل30[ . ] صفحه 64الصالحین«. ] تس""تحق ه""ذه المس""أله ک""ل ه""ذه المش""قه کالس""جن و القت""ل و

الضرب و عدم فک الاسری.موقف الامام الهادی من مسأله خلق القرآن

لقد عمت الامه فتن""ه ک""بری زمن الم""امون و المعتص""م و الواث""ق بامتحان الناس بخلق القرآن و کأن هذه المس""أله مس""أله یتوق""ف علیها مصیر الامه الاس""لامیه و ق""د بین الام""ام اله""ادی )ع( ال""رأی السدید فی هذه المناوره السیاسیه ال""تی ابت""دعتها الس""لطه فق""د روی عنه: - حدثنا محم""د بن عیس""ی بن عبی""د الیقطین ق""ال کتب علی بن محمد ابن علی بن موسی الرضا علیه الس""لام الی بعض شیعته ببغداد: بسم الله الرحمن الرحیم عص""منا الل""ه و ای""اک من

الفتنه فان یفعل فاعظم بها نعمه و الا یفعل فهی الهلکه نجن نری ان الج""دال فی القرآن بدعه اشترک فیها السایل و المجیب فتع""اطی الس""ائل م""ا لیس له و تکلف المجیب ما لیس علی""ه و لیس الخ""الق الا الل""ه و ماسواه مخلوق و القرآن کلام الله لا تجع""ل ل""ه اس""ما من عن""دک فتکون من الضالین جعلن""ا الل""ه و ای""اک من ال""ذین یخش""ون ربهم

[ و بذلک یتحدد الموق""ف65بالغیب و هم من الساعه مشفقون. ] ( ان الج""دال فی الق""رآن بدع""ه اش""ترک فیه""ا1بالش""کل الت""الی:

( الکلمه التی تقال فی الموض""وع و تحس""مه2السائل و المجیب. الله هو الخالق و ما سواه مخلوق و القرآن کلام الله.

اشناس الترکی

و فی عهد الواثق سلمت صلاحیات واسعه للاتراک فق""د روی: - و فی س""نه ثم""ان و عش""رین و م""ائتین اس""تخلف علی الس""لطنه اشناس الترکی و البس""ه و ش""احین مج""وهرین و تاج""ا مج""وهرا و اظن انه اول خلیفه استخلف سلطانا فان ال""ترک انم""ا ک""ثروا فی

[ . و بعد وفات""ه ص"ارت الام""ور الی ایت"اخ ال"ترکی ]66ایام ابیه. ][31[ . ] صفحه 68[ حاجبه ]67

الوضع فی بلاد الشام

و ثبت ابن بیهس بدمش""""ق فی جم""""ع من بط""""ون قیس و وثب بفلسطین رجل یقال له تمیم اللخمی و یعرف بأبی حرب و یلقب

ب""المبرقع فی لخم و ج""ذام و عامل""ه و بلقین و ص""ار الی ک""وره الاردن.. فوج""ه الواث""ق رج""اء ابن ای""وب الحض""اری فب""دأ بدمش""ق ف""أوقع ب""ابن بیهس فأس""ره و س""ار الی فلس""طین ف""أوقع بتمیم اللخمی و أسره و حمله الی سر من رأی فوق""ف بب""اب العام""ه و

[ .69نودی علیه. ]وثبه فی برقه

و خلع قوم من البربر ببرقه و معهم قوم من قریش من بنی اسد ابن ابی العیص و وثبوا بعاملهم محمد بن عبدویه بن جبله. فس""ار الیهم نفس الجیش الرمسل للبلاد الشام و ص""ار رج""اء الی مص""ر

منزل الجیزه ثم توجه الی برقه فهرب من کان فیه""ا و228سنه [ .70ظفر بجماعه منهم فحملهم ثم انصرف. ]

طریق الحجاز

و ک""انت بط""ون قیس ق""د ع""اثت فی طری""ق الحج""از و قطع""وا الطری""ق ح""تی تخل""ف الن""اس علی الحج و نص""بوا رجلا من س""لیم یقال له عزیزه الخفافی و سلموا علیه بالخلافه فوجه الواث""ق بغ""ا

و ام""ره ان یقات""ل ک""ل من وج""ده من الاع""راب230الکبیر س""نه فشخص قبل او ان الحج فاجتمعت قیس من کل ناحیه و اک""ثرهم بنوس""لیم و رئیس""هم عزی""زه فلقیهم فقت""ل منهم خلق""ا عظیم""ا و صلبهم علی الشجر و اسر منهم عالم""ا حبس""هم فی دار یزی""د بن معاویه بالمدینه فنقبوا و خرج""وا علی اه""ل المدین""ه ف""وثب علیهماه""ل المدین""ه فقتل""وا ع""امتهم و حم""ل بغ""ا الب""اقین فی الاغلال. ]

71. ]ارمینیا

و ق""د ح""دثت اض""طرابات فی ارمینی""ا فق""د تح""رک به""ا الع""رب و[ .72البطارکه و تغلب ملوک الجبال علی مایلیهم. ]

الخوارج

و خرج محمد بن عمرو الشیبانی الخارجی بدیار ربیعه و ابوس""عید [ محمد بن یوسف بها فخ""رج م""ع الجن""د و محم""د بن32] صفحه

عمرو ثلثمائه او اربعمائه من الخوارج فصار الی سنجار ثم انه""زم الی ناحیه الموصل فتبعه ابوسعید فأس""ره و أدخل""ه نص""یبین علی بقره و حمله.. الی الواثق فکتب الی""ه م""اینبغی ان یقت""ل فان""ه لن

[ .73یخرج مادام حیا فلم یزل محبوسا ایام الواثق. ]معاملته بصوره عامه

و مع کل مامر بنا فان الواثق لک یکن شدیدا علی الناس لاقتضاء."" 74السیاسه انذاک ذلک فقد روی عنه انه: - ] ( فرق ام""والا1["

جم""ه بمک""ه و المدین""ه و س""ائر البل""دان علی الهاش""میین و س""ایر ( قسم فی اهل بغداد قس""ما کث""یره م""ره2قریش و الناس کافه.

بعد اخ""ری علی اه"ل البیوت""ات و علی عام""ه الن""اس و ف"رق علی ( اس""قط م""ا4( بنی ال""دور لق""وم. 3اقوام من التجار اموالا جمه.

کان یؤخذ ممن یرد فی بحر الصین من العشر.مع الشیعه

سیاسته العامه مع الطالبیین

کانت سیاسه الواثق تتسم باللین مع آل ابی طالب فقد روی عن ابی الفرج قوله لا نعلم احدا قتل فی ایام""ه الا ان علی بن محم""د بن حمزه ذکر ان عمرو بن م""نیع قت""ل علی بن محم""د بن عیس"ی بن زید بن علی بن الحسین و لم ی"ذکر الس"بب فی ذل"ک.. فقت"ل فی الواقعه التی ک""انت بین محم""د بن میک""ال و محم""د بن جعف""ر هذا فی الری. و ک""ان آل ابی ط""الب مجتمعین بس""ر من رأی فی

[ قال ابن75ایامه تدر الارزاق علیهم حتی تفرقوا ایام المتوکل. ] [76طقطقا و لما ولی الخلافه احسن الی بنی عم""ه الط""البیین. ]

کما قال ابن الکازرونی عنه ک""ان کث""یر الاحس""ان الی العل""ویین. ] [ و یمکن تحدید سیاسه الواثق مع الشیعه و العلویین بم""ایلی:77

[ أ( ان موقف اللین من مقتضیات السیاسیه آنذاک33- ] صفحه کوس""یله لامتص""اص النقم""ه الجماهیری""ه علی الخ""ط الح""اکم. ب(

الطبیعه العامه للحکم زمن الواثق: فقد فرق الاموال علی عموم الن""اس و ق""ریش و ب""نی هاش""م و من جملتهم العل""ویین. ج( ان سیاسه اللین لاتعنی السماح بممارس""ه العم""ل السیاس""ی فحص""ر

الطابیین فی سامراء لیجعلهم قریبین من رقابه الدوله و اغنائهم سیاسه تسد بها الکثیر من الثورات التی یمکن ان یقوم بها العلویون و اتباعهم بدافع الحرم""ان و ه""و داف""ع مش""روع. د( و قد قتل من العلویین فی ه""ذه الف""تره علی بن محم""د بن عیس""ی فی الری و هذا یعنی ان السلطه تضرب العلویین ل""و وج""دت فی

ذلک ضروره.رصد الامام لحکومه الواثق

کان الامام الهادی )ع( یتابع التطورات السیاسیه و یرصد الاحداث بدق""ه. عن خ""یران الخ""ادم ق""ال: ق""دمت علی ابی الحس""ن علی""ه الس""لام المدین""ه فق""ال لی: م""اخبر الواث""ق عن""دک؟ قلت: جعلت فداک خلفته فی عافیه انا من اقرب الناس عهدا به عهدی به منذ عشره ایام قال: فق""ال لی: ان اه""ل المدین""ه یقول""ون: ان""ه م""ات فلم""ا ان ق""ال لی: الن""اس علمت ان""ه ه""و ثم ق""ال لی: م""ا فع""ل جعفر؟ قلت ترکته اسوء الناس حالا فی السجن قال: فق""ال: ام""ا انه صاحب الام""ر مافع""ل ابن الزی""ات؟ قلت جعلت ف""داک الن""اس معه و الامر امره قال: فقال: اما انه شؤم علیه قال: ثم سکت و قال لی: لابد ان تجری مقادیر الله تعالی و احکامه یاخیران م""ات الواثق و قد قعد المتوکل جعفر و قد قتل ابن الزیات فقلت: متی

[ . و یمکن له""ذه78جعلت فداک؟ قال: بعد خروجک بسته ای""ام ] الروایه ان تفسر علی اساس انها معجزه ولکن مجم""ل الظ""روف المحیطه بها لاتقول بضرورتها فلا داعی للمعجزه فی هذه الحال""ه لذلک ینبغی ان تفسر تفسیرا طبیعیا و هو وجود العیون و الارصاد الدقیق""ه علی الوض""ع السیاس""ی تبل""غ الام""ام م""ا یجب تبلیغ""ه من الاخبار و فی هذه الروایات تأکید علی وجود عناصر موالیه للام""ام

[ مناص""ب حساس""ه فی الدول""ه ل""ذلک فمن34تتب""وأ ] ص""فحه المنطقی جدا ان تصل الاخبار للامام قبل

وقوعها او باسرع وقت بعد وقوعها. یقول الرجل الموکل بتس""فیر الام""ام من الحج""از الی س""امراء فلم""ا ق""دمت ب""ه بغ""داد ب""دأت بأسحاق بن ابراهیم الطاطری و کان والیا علی بغداد فقال لی ی""ا یحیی ان هذا الرجل قد ولده رسول الله و المتوکل من تعلم فان

[ و79حرضته علیه قتله و کان رسول الله خصمک یوم القیام""ه ] عندما ق"دم ه""ذا الرج"ل الی س"امراء ی"روی لن""ا الخ""بر الت""الی ثم صرت به الی سرمن رأی فبدأت بوصیف الترکی فأخبرته بوصوله فقال والله لئن سقط منه شعره لایطالب بها سواک قال فعجبت

[ . بع""د ذک""ر ه""ذه الروای""ات80کیف وافق قول""ه ق""ول اس""حاق. ] - وجود عناصر قریبه من الس""لطه1نحب ان نثبت النقاط التالیه:

الحاکمه توصل الاخبار للامام و مثالهم خیر ان الخادم زمن الامام - تتب""ع الام""ام2الهادی الذی یقول »ان""ا اق""رب الن""اس عه""دا ب""ه«

للاحداث و ذلک لتأثیره""ا الش""دید علی التخطی""ط و التح""رک فمثلا یهم الامام کثیرا ان یعرف مصیر الحاکم الحالی و من س""یخلفه و

- وج""ود عناص""ر فی مناص""ب3مص""یر وزراء الح""اکم الس""ابق. حساس""ه فی الدول""ه له""ا موق""ف ایج""ابی من الام""ام و لع""ل ه""ذه العناصر تساعد فی تقدیم المعلومات الضروریه له و قد استنتجنا ه"ذا من خلال وج""ود عنص""رین حکوم""یین أب"دیا ال"ولاء للام""ام م""ع خط""وره ذل""ک علیهم""ا لک""بر مناص""بهم وهم والی بغ""داد و ح""اجب الخلیفه. صحیح ان هذا الحدث وقع قبل تس""لم ه""ذین الشخص""ین لمناصبهم ولکنه قرینه تشیر الی وج""ود العناص""ر الموالی""ه للام""ام فی السلطه و مثال علی بن یقطین اوض""ح لکن""ه فی ف""تره ام""ام

آخر.وفاته

و232توفی الواثق یوم الاربعاء لست بقین من ذی الحج""ه س""نه سنه یومئذ اربع و ثلاثون سنه

و کانت خلافته خمس سنین و تسعه اش""هر و ثلاث""ه عش""ر یوم""ا ][35[ . ] صفحه 81

المتوکلمعلومات عامه حوله

شخصه

هو جعفر أبوالفضل بن المعتص"م بن الرش"ید ام""ه ام ول"د أس"مها شجاع ولد سنه خمس و قی""ل: س""بع و م""ائتین و بوی""ع ل""ه فی ذی

[ .82الحجه سنه اثنتین و ثلاثین و مائتین بعد الواثق ]صیغه مستحدثه فی التلفیق

لقد روج الاعلام الخلافی قص""ه ذات ط""ابع قدس""ی فی لقب ه""ذه الخلیفه فقد روی فی سبب تلقیبه بالمتوکل ان المتوک""ل رأی فی النوم کأن سکرا سلیما نیئا سقط علیه من الس""ماء مکتوب""ا علی""ه جعفر المتوک""ل علی الل""ه فلم""ا خ""اض الن""اس فی تس""میته فق""ال بعضهم: نسمیه المنتصر فح""دث المتوک""ل احم""د بن ابی داود بم""ا

[83رأی فی منامه فوجده موافقا فأمضی و کتب به الی الافاق ] . و قد مرمعنا فی الفص""ل الاول ان المتوک""ل لقب الام""ام فینبغی

النظر فی هذه النقطه.فساده

أ- کثره شهواته: و کان منهمکا فی الل"ذات و الش"راب و ک""ان ل""ه [ . ب- تب""ذیره لام""وال84اربع""ه الاف س""ریه و وطی ء الجمی""ع ]

المسلمین علی السفاف من الام""ور: فق""د روی: و ک""ان المتوک""ل جوادا ممدحا یق""ال م""ا اعطی خلیف""ه ش""اعرا م""ا اعطی المتوک""ل وفیه یقول مروان بن ابی الجنوب: فامسک ندی کفی""ک ع""نی و لا تزد فقد خفت ان اطغی و ان اتجبرا فقال: لا امسک حتی یفرقک ج""ودی و ک""ان أج""ازه علی قص""یده بمائ""ه ال""ف و عش""رین ال""ف.

[ و دخ""ل علی""ه علی بن الجهم یوم""ا و بیدی""ه درت""ان36] ص""فحه یقلبهما فأنشده قصیده له فرمی الیه بدره فقلبها فقال تس""تنقص بها و هی و الله خ""یر من مائ""ه ال"ف فق""ال: لا ولک""نی فک""رت فی ابیات اعملها آخذ بها الاخری فقال قل: قال: بس""ر من رأی ام""ام

عدل تغرف من بحره البحار الملک فیه و فی بنیه ما اختلف اللیل و النهار یرجی و یخشی لکل خطب کأنه جنه و نار یداه فی الجود ضرتان علیه کلتاهما تغار لم ت""أت من""ه الیمین ش""یئا الا اتت مثله""ا

[ . کما انه اسرف فی85الیسار ] بن"اء القص"ور و ص"رف الام"وال علیه"ا فق"د روی و ب"نی المتوک"ل قص""ورا انف""ق علیه""ا ام""والا عظام""ا منه""ا: الش""اه و الع""روس و الشبداز و البدیع و الغریب و البرج و انفق علی البرج الف الف و

[ . ان ذک""ر مث""ل ه""ذه الروای""ات یکش""ف86سبعمائه الف دینار. ] جانبا من اسباب تحرکات القوی السیاسیه المختلفه فی المجتم""ع

ضد هذا الخلیفه.الوضع السیاسی العام

الخطه السیاسی للسلطه

الم""أمون: - اعتم""د علی الف""رس - اظه""ر المی""ل الی العل""ویین و الش""یعه - اس""تخدم التفک""یر المع""تزلی کفک""ر رس""می للدول""ه المعتصم: - اعتمد علی الاتراک کذلک - اظه""ر الع""داء للعل""ویین و الشیعه - استخدم التفکیر المعتزلی کفک"ر رس"می للدول"ه ک"ذلک الواثق: - اعتمد علی الاتراک - لم یظهر العداء للعلویین و الشیعه - استخدم التفکیر المعتزلی کفکر رسمی للدوله ک""ذلک ] ص""فحه

[ اما فی عصر المتوکل فقد استمرت فی عهده بنیه الس""لطه37 کعهد س""ابقیه من حیث س""یطره الات""راک و نف""وذهم فی الحکم و اما من حیث المعتقد فقد اظهر ما یسمی بم""ذهب اه""ل الس""نه و الجماعه )المذهب الاشعری( لذلک یمکن تثبیت الخ""ط السیاس""ی للحکم زمن المتوکل بالشکل التالی: أ- الاعتماد علی الاتراک فی الس""لطه و ک""ان اول من بایع""ه س""یما المع""روف بالدمش""قی و

[ و یبدو ان المتوکل اراد التخلص من الات""راک87وصیف الترکی ] فی اواخر حکمه ولکن بعد ف""وات الاوان فق""د اس""تفحل ام""رهم و تمکنوا من المرافق الحیویه فتخلص""وا من""ه قب""ل ان یتخلص منهم ففی الیعق""وبی دخ""ل جماع""ه من الات""راک منهم بغ""ا الص""غیر و

اوتامش صاحب المنتصر و ب""اغو بغل""وا و بری""د باس""یافهم و قتل""وا [ . ب- اظهار الع""داء الش""دید و النص""ب88الفتح بن خاقان معه ]

للعلویین و الشیعه. و نهی المتوکل الناس عن الکلام فی خلق القرآن و اطلق من کان فی السجون من اهل البلدان و من اخذ فی خلافه الواثق فخلاهم جمیعا و کس""اهم جمیع""ا و کتبالی الافاق کتب""ا ینهی عن المن""اظره و الج""دل و امس""ک الن""اس ]

[ و قد قیل عنه فاظهر المیل الی السنه و نص""ر اهله""ا و رف""ع89 المحنه و کتب بذلک الی الآفاق و ذلک سنه أربع و ثلاثین و مائتین و استقدم المحدثین الی سامراء و أج""زل عطای""اهم و أک""رمهم و

[ .90أمرهم بان یحدثوا باحادیث الصفات و الرویه. ]مع اهل الذمه

اشاره

لقد تشدد المتوکل مع اهل الذمه و من مظاهر هذا التشدد الامورالتالیه:

اللباس الخاص

امر المتوکل بلبس اه""ل الذم""ه الطیالس""ه235و فی هذه السنه العسلیه و رکوبهم البغال و الحمیر برکب الخشب و السروج التی فیها الاک""ر و لا یرکب""وا الخی""ل و ال""براذین و یص""یروا علی اب""وابهم

[ . و الظ"اهر ان ه"ذه الاج"راءات91خشبا فیها صور الش"یاطین ] [ مم""ا38کانت موجه""ه للنص""اری من اه""ل الذم""ه اک""ثر ] ص""فحه

ک""انت موجه""ه للیه""ود »فی س""نه خمس و ثلاثین و م""ائتین أل""زم[ .92المتوکل النصاری بلبس الغل«. ]

هدم الکنائس

فقد امر المتوکل ان تهدم الکنائس و ال""بیع المحدث""ه و منع""وا من[ .93العماره و کتب بذلک فی الافاق ]

منعهم من الخدمه فی الدوله

و امر المتوکل فی هذا الوقت ان لا یستعین باحد من اهل الذم""ه [ . و یب""دو ان س""بب ه""ذه94فی ش""ی ء من عم""ل الس""لطان ]

- روح التعص""ب ال""ذمیم ال""تی ک""ان1المواقف من النص""اری ه""و: یتمیز بها المتوکل املت علیه نوعا من التص""رفات غ""یر الص""حیحه مع اهل الذمه کتمیزهم باللباس و اذلالهم بالصوره ال""تی ذکرناه""ا

- الاعتداءات التی قام به""ا النص""اری ال""روم علی2فی النقطه )أ( الدول""ه الاس""لامیه کم""ا ح""دث فی هج""ومهم علی دمی""اط »ح""تی اناخت الروم علی دمیاط فی خمسه و ثمانین مرکبا فقتل"وا خلق""ا من المسلمین و احرقوا الفاو اربعمائه منزل و کان رئیس الق""وم

- وجود تورات مسیحیه کما حدث3[" ." 95یقال له فطوناریس«. ] فی ارمینیه علی ید البطارکه. »و اضطرب ام""ر أرمینی""ا و تح""رک

[ .96بها جماعه من البطارقه و غیرهم و تغلبوا علی نواحیهم«. ]وثبه اهل حمص

و اخرجوا عاملهم و کان اب""االبعیث240»و وثب اهل حمص سنه موس""ی بن اب""راهیم فخ""رج الی حم""اه فوج""ه المتوک""ل عت""اب بن عت""اب و محم"د بن عبدوی"ه بن جبل"ه و ص"یر محم"دا عام"ل البل"د فس""کنهم و اق""ام ب""دیارهم ع""ده ش""هور ثم و ثب""وا فش""غبوا علی""ه فس""کنهم و مک""ر به""ام فاخ""ذ جماع""ه من وج""وههم و اوثقهم فی الحدید فحملوا الی باب المتوکل ثم ردوا الی""ه فض""ربهم بالس""یاط ح""تی م""اتوا وص""لبهم علی اب""واب من""ازلهم و تتب""ع رج""ال الفتن""هفأفناهم و ولی المتوکل احمد بن محمد خراج دمش""ق و الاردن. ]

[39[ . ] صفحه 97الانتقال الی دمشق

»عزم المتوکل علی السیر الی دمشق و وصف ل"ه ب""رد هوائه""ا و کان مح""رورا فکتب الی محم""د بن احم""د بن م""دبر ی""أمره باتخ""اذ القص""ور و اع""داد المن""ازل و کتب فی أص""لاح الطری""ق و اقام""ه المنازل و المرافد و سار من سر من رأی یوم الاثنین لعشر بقین

و نزل دمشق یوم الاربع""اء لثم""ان بقین243من ذی القعده سنه فنزل تلک القصور فأقام ثمانیه و ثلاثین یوم""ا244من صفر سنه

و بلغ""ه عن بعض الم""والی من الات""راک ام""ر کره""ه فش""خص عن دمش""ق الی الع""راق... و انتق""ل المتوک""ل الی موض""ع یق""ال ل""ه الماحوزه علی ثلاثه فراسخ من قص""ر س""ر من رأی و ب""نی هن""اک مدین""ه س""ماها الجعفری""ه و حف""ر فیه""ا نه""را من الق""اطول و نق""ل الکتاب و الدواوین و الناس کافه الیها و بنی فیها قصرا لم یس""مع

]246بمثله و ذلک فی محرم س""نه [ . ان تحرک""ات المتوک""ل98 هذه لم تکن ولی""ده الص""دفه او الرغب""ه الشخص""یه ب""ل انه""ا ک""انت خاضعه للظروف السیاس""یه. فق""د س""یطر الات""راک علی الس""لطه

سیطره کبیره فحاول تقلیصها - نقل العاص""مه الی دمش""ق لک""ثره1و کانت من جمله الوسائل:

وجود النواصب فیها المشابهین له فی المعتقد و ک""ان ذل""ک س""نه یوم""ا38- صدور تحرکات من الاتراک جعلت""ه یرج""ع بع""د 2."" 244

3- بعد رجوعه عم""ل علی بن""اء مدین""ه جدی""ده تبع""د 3من اقامته. و قد قتل س""نه246فراسخ عن مکانه السابق و انتقل الیها سنه

علی ید الاتراک.247موقفه من الشیعه

اشاره

لقد ب""الغ ه"ذا الرج"ل بمطاردت"ه للش"یعه و العل"ویین ایم"ا مبالغ"ه فحاربهم علی کل جبهه قتلا و ضربا و سجنا و تش""ریدا و افق""ارا و سنعرض لجوانب من هذا الاض""طهاد من زمن المتوک""ل. اول ام""ر نشیر الیه فی خصوص علاقه المتوکل بالشیعه فی الفتره موض""ع

ای )247 الی س""نه 232البحث ه""و ان المتوک""ل حکم من س""نه ( سنه تقریبا. و ثانی امر نشیر الیه هو ان الامام الهادی ت""ولی15

33[ المعتص""م و دامت امامت""ه بح""دود 40الامامه زمن ] ص""فحه درصد من مده قیاده الامام الهادی للامه46سنه. و هذا یعنی ان

الاسلامیه وقعت فی خلافه المتوکل و هی نسبه عالیه.

طبیعه تفکیر السلطه مع الشیعه

اشاره

قال ابوالفرج »و کان المتوکل شدید الوط""أه علی آل ابی ط""الب غلیظا علی جماعتهم مهتما بامورهم شدید الغیظ و الحق""د علیهم و سوء الظن و التهمه لهم و اتفق ل"ه ان عبی"د الل"ه بن یح"یی بن خاقان وزیر یسی ء الرأی فیهم فحسن ل""ه الق""بیح فی مع""املتهم فبلغ فیهم مالم یبلغه احد من خلفاء بنی العباس قبله«. من ه""ذه الفقره یتبین لنا المنهاج الرسمی فی التعامل مع آل ابی طالب و هو نفسه النهج المستعمل مع الشبعه: أ- الحقد الشدید ب- س""وء الظن ج - استعمال القوه ضدهم د- دقه التتبع لامورهم ه- مضافا لما سبق فقد کان وزی""ر المتوک""ل یس""ابق س""یده فی الحق""د علی العلویین فکان یس""دی المعامل""ه القبیح""ه لهم. و سیتض""ح لن""ا فی الصفحات القادمه التنفیذ لهذا النهج فی التعام"ل م"ع آل محم"د و

حزبهم.ثوره العلویین فی طبرستان و نواحی الدیلم

لم"""ا ولی المتوک"""ل تف"""رق آل ابی ط"""الب فی الن"""واحی. فغلب الحسن بن زید بن محمد بن اس""ماعیل بن زی""د علی طبرس""تان و

[ . کم""ا ق""امت ث""وره علوی""ه فی ال""ری یق""ول99ن""واحی ال""دیلم ] ابوالفرج »و خرج بالری محمد بن جعفر بن الحس""ن ب""ه عم""ر بن علی بن الحس""ین ی""دعو الی الحس""ن بن زی""د فاخ""ذه عبدالل""ه بن طاهر فحبسه بنیسابور فلم یزل فی حس""به ح""تی هل""ک... و ک""ان ممن خرج مع""ه عبدالل""ه بن اس""ماعیل بن اب""راهیم بن محم""د بن عبدالله بن جعفر بن ابی طالب. ثم خ""رج من بع""ده ب""الری احم""د

[ بن41بن عیس""""ی بن علی بن الحس""""ین بن علی ] ص""""فحه الحسین بن علی بن ابی طالب یدعو الی الحسن بن زید و خ""رج الکوکبی و هو الحسن بن احمد بن محمد بن اسماعیل بن محم""د

بن عبدالله الارقط بن علی بن الحسین

[ . و ح"""ول ه"""ذه النقط"""ه ن"""ذکر100بن علی بن ابی ط"""الب. ] - س"بب قی""ام الت""ورات ع""داء المتوک"ل لال1الملاحظ""ات التالی""ه:

- هرب العل""ویین من2محمد و ظلمه لهم و انحرافه عن الاسلام. مرکز السلطه و الحکم فی س""امراء و ت""وجههم الی ن""واح تتص""ف ب: أ( بع""دها عن المرک""ز. ب( وج""ود قواع""د موالی""ه فیه""ا. ل""ذلک

اختاروا منطقه طبرستان و الدیلم و الری.ظلم المتوکل للشیعه

لقد اذاق المتوک""ل اتب""اع آل الرس""ول الام""رین وف""اق ب""ذلک اش""د اعداء آل محمد فصار للناصبیین اماما و علم""ا. و ه""ذه نم""اذج من

- عم""ر ال""رخجی و آل ابی ط""الب: ان عم""ر1ظلم""ه للم""والین: الرخجی من المعروفین بحقدهم و بغضهم للعلویین و ق""د ارس""له المتوکل للمدینه و مکه لارهابهم لانه عنصر یعتمد علی""ه فی مث""ل هذه الامور یقول ابوالفرج »و استعمل علی المدینه و مک""ه عم""ر بن الف""رج ال""رخجی فمن""ع آل ابی ط""الب من التع""رض لمس""أله الناس و منع الناس من البر بهم و کان لایبلغه ان اح""دا اب""ر اح""دا منهم بشی ء و ان قل الا انهکه عقوب""ه و اثقل""ه غرم""ا ح""تی ک""ان القمیص یکون بین جماعه من العلوی""ات یص""لین فی""ه واح""ده بع""د واحده ثم یرقعنه و یجلسن علی مغازلهن عواری حواس""ر الی ان

[ . لقد قامت السیاسه العباس""یه حینئ""ذ علی101قتل المتوکل. ] مبدأ المقاطعه الاقتصادیه للعلویین کما فعل ذل""ک اه""ل الجاهلی""ه

( تمنع الطالبیین من کسب1مع بنی هاشم و المطلب فالسلطه: ( تمن""ع الن""اس من مس""اعدتهم و ت""نزل2ال""رزق و لاتس""اعدهم.

[ ان الهدف من42اقصی العقوبات علی من یساعدهم. ] صفحه سیاسه التجوی""ع ه""و تض""عیف العل""ویین و انه""اکهم لئلا یتحرک""وا او

یثوروا ضد الحکم الفاسد.اجبار الشیعه علی لبس شعار الحکومه

و قد اجبرت السلطه القاسم بن عبدالله بن الحس"ین بن علی بن الحس""ین بن علی بن ابی ط""الب »علیهم الس""لام« علی لبس""ی

السواد فقد روی »کان عم""ر بن الف""رج ال""رخجی حمل""ه الی س""ر من رأی فأمر بلبس السواد فامتنع فلم یزالوا به حتی لبس ش""یئا

[ یمکنن""ا ان نثبت فی102یش""به الس""واد فرض""ی من""ه ب""ذلک« ] ( اض""افه الی ف""رض الرقاب""ه1خص""وص ه""ذا الموض""وع م""ایلی:

الصارمه علی العلویین فی مختلف مناطق الدوله تلجأ الدوله الی صیغ احترازیه اکثر دقه مع کبار العل""ویین فتنقلهم کاقامه اجباریه الی العاصمه مرکز الحکم و ق""د ک""ان القاس""م بن عبدالل""ه من کب""ارهم ف""انطبق علی""ه الحکم فق""د روی »م""ا رأیتالطابیین انقادوا لریاسه اح""د کانقی""ادهم للقاس""م بن عبدالل""ه.« ]

( اجبار هذه العناصر علی اظهار الولاء للسلطه و کان2[" ." 103 الاس""لوب المس""تعمل ان""ذاک ه""و لبس الس""واد ش""عار الدول""ه

( التص"""فیه الجس""دیه للعناص"""ر انفعال"""ه خوف"""ا من3العباس""یه. التحرک""ات غ""یر المتوقع""ه فق""د روی »اعت""ل م""ولای القاس""م بن عبدالله فوجه الیه بطبیب یسأله عن خ""بره وجه"ه الی"ه الس"لطان فجس یده فحین وضع الطبیب یده علیه""ا یبس""ت من غ""یر عل""ه و جعل وجعها یزید علیه حتی قتله قال: سمعت اهل""ه یقول""ون: ان""ه

[ .104دس الیه السم مع الطبیب.« ]مطارده العناصر الفعاله من الشیعه

و قد اختفت بعض العناصر القویه من العل""ویین لقی""امهم باعم""ال توجب قتلهم فی ق""وانین الدول""ه العباس""یه و فی خلاف""ه المتوک""ل

[ بمثالین قاما بتحرک""ات فی ادوار س""ابقه و43نستشهد ] صفحه ( احمد بن عیس""ی بن زی""د1بقیا مختفیین زمن المتوکل و هما: -

بن علی بن الحسین بن علی بن ابی ط""الب )ع( ذک""ره اب""والفرج فیمن تواری و مات ایام المتوکل »و ک""ان ابت""داء تواری""ه فی غ""یر ه""ذه الای""ام الا ان""ه ت""وفی بع""د تواری""ه بم""ده طویل""ه فی ای""ام

."" 105المتوکل.« ] ( ه""و عبدالل""ه بن موس""ی بن عبدالل""ه بن2[" الحسن بن الحس""ن بن علی بن ابی ط""الب )ع( »و ک""ان عبدالل""ه تواری ایام المأمون... و لم یزل عبدالله متواریا الی ان م""ات فی

[ . لق""د ک""ان المتوک""ل یت""وجس خیف""ه من106ای""ام المتوک""ل.« ]

ه""ذین الس""یدین لعل""و مکانتهم""ا »نعی عبدالل""ه بن موس""ی الیالمتوکل صبح اربع عشر لیله من

یوم مات و نعی له احمد بن عیسی فاغتبط بوفاتهما و سر و کان یخافهم""ا خوف""ا ش""دیدا و یح""ذر حرکتهم""ا لم""ایعلم من فض""لهما و استنصار الشیعه الزیدیه بهما و طاعتهما لهم""ا ل""و ارادوا الخ""روج علیه فلما مات""ا امن و اطم""أن فم""ا لبث بع""دهما الا اس""بوعا ح""تی قتل.« و لا نستبعدان یکون المتوک"ل ق""د بعث الیهم""ا من س"مهما خصوص""ا و انهم""ا مات""ا فی وقت متق""ارب من جه""ه و لان""ه ک""ان

یخشاهما لامکانیتهما الکبیره فی التحرک الثوری ضده.قتل کبار الشیعه

قتل عیسی بن جعفر بن عاصم ( سوط ثم رمی بعد ذلک فی دجل""ه300قتل هذا الشهید بضربه )

[ .107و هو من اصحاب الامام الهادی )ع(. ]قتل ابن بند

و قد ضرب الش""هید ابن بن""د ب"العمود ح""تی م"ات. و س""ئل الام""ام اله""ادی )ع( عنهم""ا »عن محم""د بن الف""رج ق""ال کتبت الی ابی الحسن )ع( اسئله عن ابی علی بن راشد و عن عیسی بن جعف""ر ابن عاص""م و ابن بن""د فکتب الی الی ان ق""ال »و دعی لابن بن""د

[ و العاصمی و ابن بن""د ض""رب ب""العمود ح""تی قت""ل و44] صفحه [ .108ابن جعفر ثلاث مائه سوط و رمی به فی دجله.« ]

قتل یعقوب بن السکیت »و فی س""نه أرب""ع و أربعین و م""ائتین قت""ل المتوک""ل یعق""وب بن الس""کیت الام""ام فی العربی""ه فان""ه ندب""ه الی تعلیم اولاده فنظ""ر المتوکل یوما الی ولدیه المعتز و المؤید فقال لابن الس""کیت: من احب الیک هما او الحسن و الحسین؟ فق"ال: قن""بر - یع"نی م""ولی

علی - خیر منهما فأمر الاتراک فداس""وا بطن""ه ح""تی م""ات و قی""ل [ قال عنه النجاشی ک""ان مق""دما عن""د ابی109امر بسل لسانه. ]

[ .110جعفر الثانی و ابی الحسن )ع( و کان یختصانه.« ]سجن الشیعه

سجن محمد بن الفرج و ق""د س""جنه المتوک""ل ثم""انی س""نین ق""ال محم""د بن الف""رج »ان اباالحسن کتب الیه یا محمد اجمع امرک و خذ ح""ذرک ق""ال: فان""ا فی جم""ع ام""ری و لیس ادری م""اکتب الی ح"تی ورد علی رس""ول حملنی من مص""ر مقی""د او ض""رب علی ک""ل م""ا امل""ک و کنت فی

[ .111السجن ثمان سنین.« ]سجن علی بن جعفر

کان علی بن جعفر وکیلا لابن الحسن »صلوات الله علیه« و ک""ان[ .112فی حبس المتوکل. ]

المتوکل عدو الحسین السبط الشهید

قیل ان السبب فی کرب ق""بر الحس""ین ان بعض المغنی""ات ک""انت تبعث بجواریها الیه قبل الخلاف""ه یغ""نین ل""ه اذا ش""رب فلم""ا ولیه""ا بعث الی تلک المغنی""ه فع""رف انه""ا غائب""ه و ک""انت ق""د زارت ق""بر الحسین و بلغها خبره فأسرعت الرج""وع و بعثت الی""ه بجاری""ه من جواریها کان یألفهافقال لها: این کنتم؟ قالت: خرجت مولاتی الی الحج و اخرجتن""ا معه""ا و ک""ان ذل""ک فی ش""عبان فق""ال: الی این

[ الی ق""بر الحس""ین45حججتم فی ش""عبان؟ ق""الت: ] ص""فحه فاستطیر غضبا و امر بمولاتها فحبست و استصفی املاکها و بعث برجل من اصحابه یقال له الدیزج و ک""ان یهودی""ا فاس""لم الی ق""بر الحسین و امره بکرب قبره و محوه و اخراب کل ماحوله فمضی لذلک و ضرب ماحوله و ه"دم البن""اء و ک"رب ماحول"ه نح""و م""ائتی جریب فلما بلغ الی ق""بره لم یتق""دم الی""ه اح""د فاحض""ر قوم""ا من

الیهود فکرب""وه و اج""ری الم""اء حول""ه و وک""ل ب""ه مس""الح بین ک""ل مسلحتین میل لایزوره زائر الا اخذوه و وجهوا ب""ه الی""ه. من ه""ذه

( محاول""ه الحکوم""ه اختلاق1الروای""ه نستش""ف النق""اط التالی""ه: - اسباب کاذبه لتسویغ هدم و کرب قبر الحسین )ع( و ما ذک""ر فی الروایه یفید السلطه فی ناحیتین هما: أ( خل""ق بلبل""ه فکری""ه عن""د الن""اس تقص""د ع""دم تبی""ان الاه""داف الحقیقی""ه لعملی""ه اله""دم و

( ینبغی ان2المحاربه. ب( محاوله تش"ویه س"معه زوار الحس"ین. یلاحظ ان المتکفل بهدم القبر الشریف و محو اثره رج""ل یه""ودی اسمه الدیزج اظهر الاسلام لغایات خبیثه فی نفس""ه و ق""د ب""رزت

(3بعمله الاثم. ض""رب زوار الحس""ین ب""القوه المس""لحه و ه""ذا واض""ح من وض""ع المس"""الح علی الطری"""ق لاخ"""ذ زوار الحس"""ین و عق"""ابهم زمن

( و لم یقب""ل المس""لمون ه""ذه السیاس""ه المعادی""ه4المتوک""ل. للحس""ین فظه""رت ان""واع المقاوم""ه ض""دها و من نماذجه""ا: - أ( الکتابه المضاده ل""ه علی الحیط""ان و المس""اجد. ب( ذم الش""عراء له. فقد روی »کان المتوکل معروفا بالتعص""ب فت""ألم المس""لمون من ذل""ک و کتب اه""ل بغ""داد ش""تمه علی الحیط""ان و المس""اجد و هجاه الشعراء فمما قیل فی ذلک: - بالله ان کانت امی""ه ق""د أتت قتل ابن بنت نبیها مظلوما فلقد اتاه بن""و ابی""ه بمثل""ه ه""ذا لعم""ری قبره مهدوما اس""فوا علی ان لایکون""وا ش""ارکوا فی قتل""ه فتتبع""وه

[ . ج( استمرار الش""یعه بالزی""اره م""ع ک"ل الض""غوط113رمیما« ] الموج""وده و التض""حیات اللازم""ه »ح""دثنی محم""د بن الحس""ین الاشنانی قال: بعد عهدی بالزیاره فی تلک الای""ام خوف""ا ثم عملت

[ فیه""ا و س""اعدنی رج""ل من46علی المخاطره بنفسی ] صفحه العطارین علی ذلک فخرجن""ا زائ""رین نکمن النه""ار و نس""یر اللی""ل حتی اتینا نواحی الغاضریه و خرجنا منها نص""ف اللی""ل فس""رنا بین

[ .114مسلحین و قد ناموا حتی اتینا القبر« ]الضغط المباشر علی الامام الهادی

مما مر معنا یتبین لنا کید السلطه التی یرأسها المتوکل للمؤمنین و هو کید للامام فی ال""وقت نفس""ه فقت""ل اح""د اص""حابه او س""جنه یؤثر علی مجمل حرکته کم""ا ان الاعت""داء علی اهل""ه ام""ر یمس""ه. ولکن مع وجود هذه الال""وان من الاعت""داءات غ""یر المباش""ره علی الام""ام وج""دت اعت""داءات اخ""ری علی الام""ام مباش""ره لادراک السلطه ولو علی سبیل الظن موقع الامام الهادی )ع( و خش""یتها منه. و س""نعرض فی ه""ذا الم""ورد مجموع""ه من ه""ذه الاعت""داءات

لتوضیح المقصد.رساله المتوکل الی الامام الهادی

»محم""د بن یح""یی عن بعض اص""حابنا ق""ال: اخ""ذت نس""خه کت""اب المتوکل الی ابی الحسن الثالث علیه السلام من یحیی بن هرثمه فی س""ته ثلاث و اربعین و م""ائتین و ه""ذه نس""خته: بس""م الل""ه الرحمن الرحیم ام""ا بع""د ف""ان امیرالمؤم""نین ع""ارف بق""درک راع لقرابتک موجب لحقک یقدر من الامور فی""ک و فی اه""ل بیت""ک م""ا اصلح الله ب""ه حال""ک و ح""الهم و ثبت ب""ه ع""زک و ع""زهم و ادخ""ل الیمن و الامن علی""ک و علیهم یبغی ب""ذلک رض""اء رب""ه و اداء م""ا افترض علیه فیک و فیهم و قد رأی امیرالمؤمنین ص""رف عبدالل""ه بن محمد عما کان یتولاه من الحرب و الصلاه بمدینه رسول الل""ه »صلی الله علیه و آله« اذ کان علی ماذکرت من جهالته بحقک و استخفافه بقدرک و عندما قدمک به و نسبک الیه من الامر ال""ذی قد علم امیرالمؤمنین براءتک منه و صدق نیتک فی ترک محاولت""ه و انک لم تؤهل نفسک له و قد ولی امیرالمؤمنین ما کان یلی من ذلک محمد بن الفضل و ام""ره باکرام""ک و تبجیل""ک و الانته""اء الی ام""رک و رای""ک و التق""رب الی الل""ه و الی امیرالمؤم""نین ب""ذلک و

امیرالمؤمنین مشتاق الیک یجب اح""داث العه""د ب""ک و النظ""ر الی""ک ف""ان نش""طت لزیارت""ه و

[ قبله ما رایت شخصته و من احببت من اهل47المقام ] صفحه بیتک و موالیک و حشمک علی مهله و طمأنینه ترح""ل اذا ش""ئت و تنزل اذا شئت و تسیر کیف شئت و ان احببت ان یکون یحیی بن

هرثم""ه م""ولی امیرالمؤم""نین و من مع""ه من الجن""د مش"یعین ل""ک یرحلون برحیلک و یسیرون بسیرک و الام""ر فی ذل""ک الی""ک ح""تی توافی امیرالمؤم""نین فم""ا اح""د من اخوت""ه و ول""ده و اه""ل بیت""ه و خاصته الطف منه منزله و لا احمد ل""ه اث""ره و لا ه""و لهم انظ""ر و علیهم اش""فق و بهم اب""ر و الیهم اس""کن من""ه الی""ک ان ش""اء الل""ه تعالی و السلام علیک و رحمه الل""ه و برکات""ه: و کتب اب""راهیم بن

[ .115العباس و صلی الله علی محمد و آله و سلم. ]التعلیق

( یمکن اعتبار هذه الرساله الم""دخل لخط""ه التعام""ل الحک""ومی1 ( اس""لوبها: یمکن اعتب""اره ص""یغه دبلوماس""یه متبع""ه2مع الام""ام.

للالتفاف حول الامام باظهار مسالمه السلطه و حبه""ا لاهل""ه فق""د ورد فی هذه الرساله: - أ( ان المتوک""ل ع""ارف بق""در الام""ام. ب( ان المتوک""ل راع لقرابت""ه. ج( ان المتوک""ل م""وجب لحق""ه. د( ان المتوکل یحسن الیه فی التعامل بما یص""لح حال""ه و ح""ال اهل""ه. و تدعی هذه الرساله ان هذه المعامله المزعومه نابغ""ه من معرف""ه

( ع""زل والی المدین""ه3المتوک""ل بق""دره و ابتغ""اء لمرض""اه الل""ه. المعادی للعلویین عبدالله بن محم""د ال""ذی ک""ان یت""ولی به""ا ام""ور الحرب و الصلاه و تعیین محمد بن الفض"ل محل"ه و ام""ره ب"اکرام آل ابی طالب علی حد زعم السلطه و کأن الوالی ک""ان یتص""رف

بهذا الش""کل ب""امر من نفس""ه لا ب""امر من الس""لطان و ال""ذی یؤک""د ان تعامل المتوکل لایعدو المناوره. ان""ه عین عم""ر بن ف""رج ال""رخجی المع""روف بعدائ""ه الش""دید لآل علی )ع( بع""د ذل""ک. اراد المتوک""ل

[48عزل هذا الوالی لان الامام شکا منه فوجدها فرصه ] صفحه مناسبه لعزل""ه لتمهی""د الطری""ق لاحت""واء عم""ل الام""ام عن طری""ق تنفیذ بعض مطالبه غیر الاساس""یه من قبی""ل ع""زل و ال مس""ی ء.

( ادعاء المتوکل انه قد تبین له ان الامام غ""یر مع""اد للس""لطه و4 انه بری ء مما نسب الیه من التح""رک ض""دها و ه""ذه وس""یله لفتح صفحه جدیده للتعاون مع الامام لابع""اده عن نش""اطاته الاس""لامیه

( و بعد ک""ل الع""روض الس""ابقه من المتوک""ل5کما تظن السلطه. للام""ام ی""دخل الی بیت القص""ید و ه""و اب""داء محاول""ه جس النبض لتطویق الامام و فرض الاقامه الجبریه علیه فق""د ع""رض: - أ( ان المتوکل مشتاق الیه و یرغب ان ی""زوره الام""ام فی س""امراء. ب(

(1اما المطلب العملی الذی تریده السلطه حسب ادعائه""ا فه""و: ان یقدم هو و اهل بیته و موالیه ان رغب ب""ذلک و س""یکون یح""یی بن هرثمه و عسکره بخدمته علی طول الطری""ق ح""تی یص""ل الی

(2المتوکل و اهل بیته الذین سیجد منهم مایس""ره من المعامل""ه. ( ال""ذی بب""دو ان الام""ام لم6و ان لم یرغب بالقدوم فالامر الی""ه.

یستجب لهذه الرساله لعلمه ان الکلام المعمول فی هذه الرساله یحمل معانی اخری اراد الامام کشفها بعدم استجابته ح""تی ینق""ل السلطه فی التعامل معه الی المرحله الثانیه التی تکشف بها عن طبیعتها و لا یمکن الجزم ب""ذلک فلع""ل الام""ام اس""تجاب للرس""اله

( ملاحظ""ه اخ""یره ن""ذکرها7رأسا کما یقول صاحب اعلام ال""وری. وحی ان

الذی رفع امر الام"ام الی الس"لطه ه"و عبدالل"ه بن محم"د نفس"ه الذی اظهر المتوکل انه ضده بعزله و ق""د انکش""ف مخطط""ه بع""د ذلک ففی اعلام الوری: و اشخص ابا الحسن المتوکل من المدینه الی سر من رأی و ک""ان الس""بب فی ذل""ک ان عبدالل""ه بن محم""د

[ .116کان والی المدینه سعی به الیه... ]اشخاصه الی سامراء

قال علماء السیر: و انما اشخصه المتوکل من مدینه رس"ول الل"ه الی بغداد لان المتوکل کان یبغض علیا و ذریته فبلغه مقام علی ]

[ بالمدینه و میل الناس الیه فخ""اف من""ه ف""دعی یح""یی49صفحه بن هرثمه و قال اذهب الی المدینه و انظ""ر فی حال""ه و اشخص""ه الینا. قال یحیی فذهبت الی المدینه فلما دخلتها ضج اهلها ضجیجا عظیما ما سمع الناس بمثله خوف""ا علی علی وق""امت ال""دنیا علی ساق لأنه کان محسنا الیهم ملازم""ا للمس""جد لن یکن عن""ده می""ل الی ال""دنیا ق""ال فجعلت اس""کنهم و احل""ف لهم انی لم اوم""ر فی""ه

بمک""روه و ان""ه لاب""أس علی""ه ثم فتش""ت منزل""ه فلم اج""د فی""ه الا مصاحف و ادعیه و کتب العلم فعظم فی عی""نی و ت""ولیت خدمت""ه بنفسی و احسنت عشرته فلما قدمت به بغداد بدأت باس""حاق بن ابراهیم الطاهری و کان والیا علی بغداد فقال لی یا یحیی ان هذا الرجل قد ولده رسول الله و المتوکل من تعلم فان حرضته علیه قتله و کان رسول الله خصمک ی""وم القیام""ه فقلت ل""ه و الل"ه م""ا وقعت منه الا علی کل امر جمیل ثم صرت ب""ه الی س""ر من رأی فبدأت بوصیف الترکی فاخبرت""ه بوص""وله فق""ال والل""ه لئن س""قطمنه شعره لایطالب بها سواک قال فعجبت کیف وافق قوله قول

اسحاق فلم""ا دخلت علی المتوک""ل س""ألنی عن""ه فاخبرت""ه بحس""ن سیرته و سلامه طریقه و ورعه و زهادت""ه و انی فتش""ت داره فلم اجد فیه""ا غ""یر المص""احف و کتب العلم و ان اه""ل المدین""ه خ""افوا علیه فاکرمه المتوکل و احسن جایزته و اجزل ب""ره و انزل""ه مع""ه

[ و من خلال هذا الکلام یمکن تث""بیت النق""اط117سرمن رأی... ] - حدوث ضجه جماهیریه فی المدین""ه لخ""وفهم علی""ه من1التالیه:

- تم2بطش الس""""لطه لانهم یعرف""""ون واقعه""""ا و ممارس""""اتها. امتصاص الضجه الجماهیریه عن طریق تقدیم الوعود بعدم منه و اذیت""ه و ه""ذا واق""ع الح""ال فالس""لطه لا تری""د قتل""ه بص""وره علنی""ه واض""حه فه""ذا لیس من مص""لحتها ب""ل اهم ه""دف عن""دها تجمی""د

- دق""ه الام""ام فی3نشاطه و اغتیاله ان کان من الض""روره ذل""ک. تخلی""ه منزل""ه من الوث""ائق و الادل""ه ال""تی تدین""ه ل""ذلک فلم تج""د

- وجود عناصر فی السلطه لها میل للامام.4السلطه ماتدینه به. أ( اسحاق بن ابراهیم الط"اهری والی بغ""داد. ب( وص"یف ال"ترکی

( ت""أثر المکل""ف باش""خاص الام""ام للمتوک""ل5ح""اجب المتوک""ل. [ و ق""د ق""دم اف""اده جی""ده50باحواله و شخصیته الباهره ] صفحه

- لم یس""تقبل المتوک""ل الام""ام ب""ل احتجب6عن الامام للمتوک""ل. عنه کعملیه اذلال. فلما وصل الیها تقدم المتوکل ان یحتجب عن""ه

[ .118فی منزله ]انزال الامام فی خان الصعالیک

الحسین بن محم""د عن معلی بن محم""د عن احم""د بن محم""د بن عبدالله عن محمد بن یحیی عن صالح بن سعید قال: دخلت علی ابی الحسن علیه السلام فقلت له: جعلت ف""داک فی ک""ل الام""ور ارادوا اطفاء نورک و التقصیر بک حتی انزلوک هذا الخ""ان الاش""نع خان الصعالیک؟ فقال: ههنا انت یا ابن سعید ثم اومأ بیده و قال:

انظر فنظرت فاذا انا بروضات آنفاک و رضات باسرات فهن خیرات عط""رات و ولدان کأنهن اللؤلؤ المکنون و اطیار و ظب""ار و انه""ار تف""ور فح""ار بصری و حسرت عینی فقال: حیث کن""ا فه""ذا لن""ا عتی""د لس""نا فی

- وج""ود سلس""له1[ . یتضح لنا من هذا انه: 119خان الصعالیک. ] من الامور ارادوا بها اذلال الام""ام اله""ادی و ه""ذا واض""ح من ق""ول

-2صاحبه له »جعلت فداک فی کل الامور ارادوا اطف""اء ن""ورک« انزال الامام فی خان الصعالیک وس""یله لتقلی""ل ق""در الام""ام ام""ام الناس و قد انعکس""ت ه""ذه الحائ""ه کمعان""اه نفس""یه عن""د اص"حابه

- اثبت الام""ام لش""یعته و3حینم""ا یرون""ه ام""امهم به""ذه الحال""ه. بالاسلوب المعجز المذکور علو مقامه حتی ل""و انزل""وه بمث""ل ه""ذا

الخان.القیام بعملیات التفتیش المفاجی ء للامام

علی بن محم""د عن اب""راهیم بن محم""د الط""اهری ق""ال: م""رض المتوکل من خراج خرج به و اشرف منه علی الهلاک فلم یجس""ر احد ان یمسه بحدیده فن""ذرت ام""ه ان ع""وفی ان تحم""ل الی ابی الحس""ن علی بن محم""د م""الا جلیلا من ماله""ا و ق""ال ل""ه الفتح بن خاقان: لو بعثت الی ه""ذا الرج"ل فس"ألته فان"ه لا یخل"و ان یک""ون عنده صفه یفرج بها عنک فبعث الیه و وص""ف ل""ه علت""ه ف""رد الی""ه

[ ورد51الرسول بان یؤخذ کس"ب الش"اه فی""داف بم"اء ] ص"فحه فیوضع علیه فلما رجع الرسول فاخبرهم اقبلوا یهزؤون من قول""ه فقال له الفتح: هو والله اعلم بما ق""ال و احض""ر الکس""ب و عم""ل کما قال و وضع علیه فغلبه النوم وسکن ثم انفتح و خرج من""ه م""ا کان فی""ه و بش""رت ام""ه بعافیت""ه فحملت الی""ه عش""ره الاف دین""ار

تحت خاتمها ثم استقل من علته فس""عی الی""ه البطح""ائی العل""ویبان اموالا تحمل

الیه و سلاحا فقال لسعید الح""اجب: اهجم علی""ه باللی""ل و خ""ذ م""ا تج"د عن""ده من الام"وال و الس"لاح و احمل"ه الی ق"ال اب"راهیم بن محمد: فق""ال لی س""عید الح""اجب ص""رت الی داره باللی""ل و معی سلم فصعدت السطح فلما ن""زلت علی بعض ال""درج فی الظلم""ه لم ادر کیف اصل الی الدار فنادانی یا سعید مکان""ک ح""تی ی""اتوک بشمعه فلم البث ان ات""ونی بش""معه ف""نزلت فوجدت""ه: علی""ه جب""ه صوف و قلنسوه منها و س""جاده علی حص""یر بین یدی""ه فلم اش""ک انه کان یصلی فقال لی: دونک البیوت فدخلتها و فتشتها فلم اجد فیها شیئا و وجدت البدره فی بیت""ه مختوم""ه بخ""اتم ام المتوک"ل و کیسا مختوما و قال لی: دونک المصلی فرفعته فوجدت سبقا فی جفن غیر ملبس فاخذت ذلک وصرت الیه فلما نظر الی خاتم امه علی البدره بعث الیها فخرجت الیه فاخبرنی بعض خ""دم الخاص""ه انه""ا ق""الت ل""ه: کنت ق""د ن""ذرت فی علت""ک لم""ا ایس""ت من""ک ان عوفیت حملت الیه من م""الی عش"ره الاف دین""ار فحملته""ا الی""ه و هذا خ""اتمی علی الکیس و فتح الکیس الآخ""ر ف""اذا فی""ه اربعمائ""ه دین""ار فض""م الی الب""دره ب""دره اخ""ری و ام""رنی بحم""ل ذل""ک الی""ه فحملته ورددت السیف و الکیسین و قلت له: یا س""یدی عن علی

[ .120فقال لی: سیعلم الذین ظلموا أی منقلب ینقلبون.. ]ملاحظات

أ( نتیجه لدعوه الامام الصامته بین اهل العسکر عرف ق""دره عن""د - معرفه ام المتوک""ل بق""دره و1انصار الحکومه و من امثله ذلک. - معرفه الفتح بن خاقان بعل""و2اعتقادها بقدسیته لحد النذر الیه.

قدره مع کونه من اعداء اهل البیت. ب( وج""ود ج""و اس""یس علیالامام حتی من العلویین کالبطحائی العلوی

الذی اخبر عن الامام انه تحمل الیه الاموال و الاس""لحه. ج( ایع""از السلطه لجنودها بالهجوم المفاجی ء علی الامام و حمل ما یوج""د

فی بیت""ه لغ""رض ادانت""ه بالادل""ه القاطع""ه. د( فش""ل الس""لطه فی [ الظروف.52عملها هذا لدقه الامام و توقعه لمثل هذه ] صفحه

ه( کمحاوله من السلطه للتغطیه علی عملها الاثم اعطت اله""دایاللامام بعد ذلک للتعمیه علی الناس.

محاربه أخری للامام

و قد دعاه المتوکل یوما الی الش""راب و ه""ذا اس""تخفاف بش""خص الامام )ع( فاجابه الامام باسلوب اح""ال علی""ه محلس مجون""ه الی مجلس وع""ظ فق""د روی »و ک""ان المتوک""ل جالس""ا فی مجلس الشراب فأدخل علیه و الکأس فی ی""د المتوک""ل فلم""ا رآه هاب""ه و عظمه و اجلسه الی جانب""ه و ناول""ه الک""أس ال""تی ک""انت فی ی""ده فقال والله ماخامر لحمی و دمی قط فاعفنی فق""ال ل""ه انش""دنی شعرا فقال علی انا قلیل الروایه للشعر فقال لاب""د فأنش""ده علی علیه السلام. باتوا علی قلل الاجب""ال تحرس"هم غلب الرج"ال فم"ا اغنتهم القل"ل و اس""تنزلوا بع""د ع""ز من مع"اقلهم و اس""کنوا حف""را یابئس مانزلوا ناداهم صارخ من بعد دفنتم این الاساور و التیج""ان و الحلل این الوجوه التی کانت منعمه من دونها تضرب الاستار و الکلل فافصح الق""بر عنهم فی""ه س""ائله تل""ک الوج""وه علیه""ا ال""دود یقتتل قد طال ما اکلوا دهرا و ماشربوا فاصبحوا بعد طول الاک""ل ق""د اکل""وا فبکی المتوک""ل ح""تی بلت لحیت""ه دم""وع عین""ه و بکی الحاضرون و رف""ع الی علی اربع""ه الاف دین""ار ثم رده الی منزل""ه

[ . و من نماذج محاوله اس"تهزاء المتوک"ل بالام""ام121مکرما.« ] ماروی عن زراقه حاجب المتوکل قال »وقع مش""عبد هن""دی یلعب

بالحقه لم یر مثله و کان المتوکل لعابا فاراد ان یخجل علیا )ع( فقال المتوکل: ان اخجلته فلل الف دینار قال: فتقدم ان یخبز رق""اق خف""اق تجع""ل علی المائ""ده و ان""ا الی جنب""ه ففعل و حضر علی )ع( للطعام و جعل ل""ه مس""وره علیه""ا ص""وره اسد و جلس اللاعب الی جنب المس""وره فم""د علی )ع( ی""ده الی رقاقه فطیره""ا اللاعب ک""ذا ثلاث م""رات فتض""احکوا فض""رب علی )ع( ی""ده علی تل""ک الص""وره و ق""ال: خ""ذه ف""وثبت الص""وره من

المسوره و ابتلعت الرجل و عادت الی المسوره فتح""یروا و نهض علی بن محمد فقال له المتوکل: سألتک بالله الا جلست ورددته؟ فقال: والله لا یری بعدها اتسلط اعداء الله علی اولیائه؟ و خ""رج

[ هذه53[ و من ] صفحه 122من عنده و لم یر الرجل بعدها.« ] ( ح"""رص الس"""لطه علی1الروای"""ه نس"""تفید الام"""ور التالی"""ه: -

الاستخفاف بالامام و یتجلی ذلک ب: أ( اختی""ار اش""خاص ح""اذقین بالامور المفیده فی الاستخفاف. ب( اعطاء المب""الغ المالی""ه له""ذا

( ص""رامه موق""ف الام""ام من امث""ال ه""ذه المح""اولات2الغ""رض. المؤدی الی رد کید السلطه.

محاوله السلطه الطعن بالامام من خلال اخیه

الحس""ین بن الحس""ن الحس""نی ق""ال: ح""دثنی اب""والطیب المث""نی یعقوب بن یاسر قال: کان المتوکل یقول: و یحکم قد اعیانی امر ابن الرضا ابی ان یشرب معی او ینادمنی او اجد من""ه فرص""ه فی هذا فقالوا له: فان لم تجد منه فهذا اخوه موسی قص""اف ع""زاف یاکل و یشرب و یتعشق قال: ابعثوا الیه فجیئوا به حتی نم""وه ب""ه علی الن""اس و نق""ول ابن الرض""ا فکتب الی""ه و اش""خص مکرم""ا و تلقاه جمیع بنی هاشم و القواد و الناس علی انه اذا وافی اقطعه قطیعه و بنی له فیها و ح""ول الخم""ارین و القی""ان الی""ه و وص""له و

بره و جعل له منزلا سریا حتی یزوره هو فیه فلم""ا وافی موس""ی تلق""اه ابوالحسن فی قنطره وصیف و ه""و موض""ع یتلقی فی""ه الق""ادمون فسلم علیه و وفاه حقه ثم قال له: ان ه""ذا الرج""ل ق""د احض""رک لیهتک و یضع من""ک فلا تق""ر ل""ه ان""ک ش""ربت نبی""ذا ق""ط فق""ال ل""ه موسی: فاذا کان دعانی لهذا فماحیلتی؟ قال: فلاتضع من ق""درک و لا تفعل فانما اراد هتکک فأبی علیه فکرر علیه فلم""ا رأی ان""ه لا یجیب قال: اما ان هذا مجلس لاتجمع انت و هو علی""ه اب""دا فاق""ام ثلاث سنین یبکر کل یوم فیقال له: قد تشاغل الیوم ف""رح ف""یروح فیقال: قد سکر فبکر فیبکر فیقال: شرب دواء فما زال علی هذا

[ .123ثلاث سنین حتی قتل المتوکل و لم یجتمع معه علیه.. ]

ملاحظات

أ( اعلان المتوکل فشله فی الایق""اع بالام""ام اله""ادی بفخ یس""تطیع بواسطته التشهیر به و الطعن بامامت""ه ب( الاش""اره علی""ه باتخ""اذ

[ المتوک""ل54اخیه موسی المبرقع لهذا الغرض ف""اقتنع ] ص""فحه بذلک. ج( الخطه: - تتک""ون الخط""ه المزم""ع تنفی""ذها من العناص""ر

( ان الام""ام اله""ادی )ع( یس""می ب""ابن الرض""ا و ه""و1التالی""ه: - ( موس""ی الم""برقع من ول""د2المقصود بهذه التسمیه ان أطلقت.

الرض""ا ک""ذلک فمن ه""ذه الجه""ه یمکن ان یطل""ق علی""ه اس""م ابن ( الکتابه للمبرقع بالقدوم و ان یتلقاه جمیع بنی هاشم و3الرضا.

القواد و الناس و هذا التعظیم لاجل ترسیخ معنی کونه ابن الرضا من جهه و لاجل السیطره علیه بحسن الاس""تقبال و ض""خامته من

( اعط""اؤه مقاطع""ه به""ا ان""واع الملاهی من خم""ر و4جهه اخ""ری. ( اقامه منزل س""ری یلتقی مع""ه المتوک""ل ب""ه للش""راب و5قیان.

لیوحی له بما یرید. د( استقبال الام"""ام اله"""ادی )ع( ل"""ه عن"""د قدوم"""ه لس"""امراء و تح"""ذیره من الم""ؤامره. ه( ع""دم اس""تجابه الم""برقع لام""ر الام""ام )ع( ولکن لم

تنجح الخطه فلم یحصل الاجتماع بین الخلیفه و المبرقعاعتقال الامام

لقد روی »حبس امیرالمؤمنین هذا الذی یقولون ابن الرضا الی""وم و دفعه الی علی بن کرکر و سمعته یقول: انا اکرم علی الل""ه من ناقه صالح« تمتعوا فی دارکم ثلاثه ایام ذلک وعد غیر مکذوب »و لیس یفصح بالایه و لا بالکلام ای شی ء هذا قال: قلت اعزک الله توعد انظر ما یکون بعد ثلاث""ه ای""ام فلم""ا ک""ان من الغ""د اطلق""ه و اعتذر الیه فلما کان فی الیوم الثالث وثب علی""ه ب""اغر و بغل""ون وتامش و جماعه معهم فقتلوه و اقع"دوا المنتص""ر ول""ده خلف"ه.« ]

( ان الامام اله""ادی اعتق""ل1[ و فی هذه الروایه عده معان: 124 ( ان الخلیف"ه اطل"ق س"راحه بع""د ثلاث""ه ای""ام من2زمن المتوکل.

( مقت""ل المتوک""ل علی ی""د جماع""ه من3اعتقال""ه م""ع الاعت""ذار.

[ بثلاث""ه ای""ام و مجی ء55الات""راک بع""د اعتق""ال الام""ام ] ص""فحه المنتصر للحکم المعروف بموقفه الجید من العلویین.

محاوله قتله

و ق""د دب""رت الس""لطه الحاکم""ه ان""ذاک م""وامره لقت""ل الام""ام )ع( ولکنها لم تنجح فقد روی »قال حدثنا ابوالعب""اس فض""ل بن احم""د بن اسرائیل الکاتب و نحن ب""داره بس""ر من رأی فج""ری ذک""ر ابی السحن )ع( فقال یا أباسعید أحدثک بشی ء ح""دثنی ب""ه ابی ق""ال: کنا مع المنتصر و أبی کاتبه فدخلنا و المتوکل علی سریره فسلم المنتصر و وقف و وقفت خلفه و کان اذا دخل رحب به و اجلس""ه فأطال القیام و جعل یرفع رجلا و یضع اخری و هو لای""أذن ل""ه فی القعود و رأیت وجه""ه یتغ""یر س""اعه بع""د س""اعه و یق""ول للفتح بن خاقان: هذا الذی یقول فیه م""ا تق""ول و ی""رد علی""ه الق""ول و الفتح

یسکنه و یقول: هو مذکوب علیه و هو یتلظی و یستشیط و یق""ول: والل""ه لاقتلن ه""ذا الم""رائی الزن""دیق و ه""و ال""ذی ی""دعی الکذب و یطعن فی دولتی ثم طلب اربعه من الخزر اجلافا و دفع الیهم اسیافا و امرهم ان یقتلوا اباالحسن اذا دخ""ل و ق""ال: والل""ه لاحرقنه بعد قتله و انا قائم خلف المنتصر من وراء الستر ف""دخل ابوالحسن و شفتاه تتحرکان و هو غیر مکترث و لا جازع فلما رآه المتوک""ل رمی بنفس""ه عن الس""ریر الی""ه و انکب علی""ه یقب""ل بین عینیه و یدیه و احتمل شقه بیده و هو یقول: یا سیدی یابن رسول الله یا خیر خلق الله یابن عمی یا مولای یا أباالحسن و ابوالحسن )ع( یقول اعیذک ی"ا امیرالمؤم"نین من ه"ذا فق"ال: ماج""اء ب""ک ی"ا س""یدی فی ه""ذا ال""وقت؟ ق""ال: ج""اءنی رس""ولک ق""ال: ک""ذب ابن الفاعله ارجع یا سیدی یا فتح یا عبید الله یا منتصر شیعوا سیدکم و سیدی فلما بصر به الخزر خروا سجدا فدعاهم المتوکل و قال: لم لم تفعلوا ما امرتکم به: قالوا: شده هیبت""ه و رأین""ا حول""ه اک""ثر من مائ""ه س""یف لم نق""در ان نت""أملهم و امتلأت قلوبن""ا من ذل""ک فقال: یا فتح هذا ص""احبک و ض""حک فی وجه""ه و ق""ال: الحمدلل""ه

[ . و من هذا الحدیث نستفید125الذی بیض وجهه و انا حجته.« ]

( وض""ع خط""ه لقت""ل الام""ام )ع( فی دی""وان1الام""ور التالی""ه: - ( سبب المحاوله ورود اخبار للخلیفه عن2[" 56الخلیفه. ] صفحه

الامام انه یطعن بدولته و حکمه مما أثار حفیظته و اطل""ق لس""انه ( وجود عناصر فی الحکم تح""اول تهدئ""ه الخلیف""ه3ببذی ء القول.

( تراجع الخلیف""ه عن موقف""ه4عن القیام بعمل متهور ضد الامام. نتیجه لرهبته من الامام )ع( و

فشل الخطه المقترحه.نصیحه الامام للمتوکل

روی عن الامام نصیحه للمتوکل و هی فی حقیقتها تهدید له نتیجه لما اقترف فقد »قال للمتوک""ل فی ح""وار ج""ری بینهم""ا: لا تطلب الصفاء ممن کدرت علیه عیش""ه و لا الوف""اء ممن غ""درت ب""ه و لا النصح ممن صرفت سوء ظنک الیه فانما قلب غیرک ل""ک کقلب""ک

( ظلم1[ و فی ه""ذه الکلم""ه نق""اط نلفت الیه""ا: - 126ل""ه.« ] المتوکل: - و ق""د بین""ه الام""ام من خلال نص""یحته ه""ذه و من خلال مواقف: أ( الغدر بالناس. ب( تکدیر عیشهم. ج( س""وء الظن بهم.

( تهدید الامام: و قد بینه من خلال سنه طبیعیه عند البشر و ه""و2 میلهم الی مقابله ال""ذی یس""ی ء الیهم بالاس""اءه و نتیج""ه لافعال""ه

( و ق""د ص""ح توق""ع الام""ام3التی یعرفها فهو یعیش التهدید دائما. فقد شارک بقتله اقرب الناس الیه و هو ولده.

موته

ه. »ک""ان247مات المتوکل مقتولا علی ی""د ابن""ه المنتص""ر س""نه المتوکل بایع بولایه العهد لابن""ه المنتص""ر ثم المع""تز ثم المؤی""د ثم انه اراد تقدیم المعتز لمحبته لأم""ه فس""أل المنتص""ر ان ی""نزل عن العهد فأبی فکان یحضره مجلس العامه و یحط منزلته و بتهدده و یشتمه و یتوعده و اتف""ق ان ال""ترک انحرف""وا عن المتوک""ل لام""ور

[ الاتراک م""ع المنتص""ر علی قت""ل ابی""ه ف""دخل57فاتفق ] صفحه علیه خمسه و هو فی جوف اللیل فی مجلس لهوه فقتل""وه ه""و و

وی""زره الفتح بن خاق""ان و ذل""ک فی خ""امس ش""وال س""نه س""بع و اربعین و م""ائتین.« یق""ول الیعق""وبی: »و ک""ان المتوک""ل جف""ا ابن""ه محمدا المنتصر فأغروه به و دبروا علی الوث""وب علی""ه فلم""ا ک""ان

دخ""ل جماع""ه من247یوم الثلاثاء لثلاث خل""ون من ش""وال س""نه الاتراک منهم

بغ""ا الص""غیر و اوت""امش ص""احب المنتص""ر و ب""اغر و بغل""وا و بری""د [ و قد توقع الامام127بأسیافهم و قتلوا الفتح بن خاقان معه.« ]

)ع( مقتله فقد روی عنه: »ما روی عن ابن أروم""ه ق""ال: خ""رجت الی سر من رأی ایام المتوکل فدخلت الی سعید الح""اجب و دف""ع المتوکل اباالحسن )ع( الیه لیقتله فق""ال لی: اتحب ان تنظ""ر الی الهک؟ فقلت س""بحان الل""ه الهی لا تدرک""ه الابص""ار. فق""ال: ال""ذی تزعمون انه امامکم؟ قلت: ما اکره ذلک قال: قد ام""رت بقتل""ه و انا فاعله غدا فاذا خرج صاحب البرید فادخل علیه فخرج و دخلت و هو جالس و هناک قبر یحفر فسلمت علیه و بکیت بک""اء ش""دیدا فقال ما یبکیک؟ قلت: ما اری، ق""ال: لاتب""ک ان""ه لایتم لهم ذل""ک و انه لایلبث اک""ثر من ی""ومین ح""تی یس""فک الل""ه دم""ه و دم ص""احبه

[ . و ق""د بین""ا فی128فوالله ما مض""ی غ""یر ی""ومین ح""تی قت""ل. ] حدیثنا عن علم الامام بمقتل الواثق ماینبغی تذکره عند ایراد هذه

الروایه بخصوص المتوکل.المنتصر

معلومات عامه عنه

هو المنتصر بالله محمد ابوجعفر و قیل ابوعبدالله بن المتوکل بن المعتصم بن الرشید. امه ام ولد رومیه اسمها حبشیه و کان ملیح الوجه اسر اعین اقنی جسیما بطینا ملیحا مهیبا وافر العقل راغب""ا

[ بویع له بعد قت""ل ابی""ه فی ش""وال س""نه58فی الخیر... ] صفحه سبع و اربعین و م""ائتین فخل""ع اخوی""ه المع""تز و المؤی""د من ولای""ه العهد الذی عقمه لهما المتوکل بع""ده و اظه""ر الع""دل و الانص""اف

فی الرعیه فمالت الیه القلوب مع شده هیبتهم ل""ه و ک""ان کریم""احلیما.«

مع الشیعه

من الامور المعروفه عند حدوث الانقلابات السیاسیه هی احس""ان السلطه الجدیده للقوی المظلومه فی العهد السابق و هکذا ک""ان المنتصر مع العلویین المظلومین فی عصر ابیه »فعطف المنتصر علیهم و وجه بمال فرقه علیهم و کان یؤثر مخالفه ابیه فی جمیع

[ فق""د129احواله و مضاده مذهبه طعنا علیه و نص""ره لفعل""ه.« ] ک""ان »محس""نا الی العل""ویین وص""ولا لهم ازال عن آل ابی ط""الب ماکانوا فیه من الخوف و المحنه بمنعهم من زی""اره ق""بر الحس""ین ورد علی آل الحسین فدکا. فقال یزید المهلبی فی ذلک: - و لق""د بررت الطالبیه بعدما ذموا زمانا بعدها و زمانا ورددت الفه هاش""م

[ . یق""ول اب""والفرج عن""ه130فرأیتهم بعد العداوه بینهم اخوان""ا« ] »و کان المنتصر یظهر المی""ل الی اه""ل ال""بیت و یخ""الف اب""اه فیافعاله فلم یجر منه علی اح""د منهم قت""ل او حبس او مک""روه.« ]

[ و قد ورد فی الطبری »ان المنتصر لم""ا ولی الخلاف""ه ک""ان131 اول شی ء احدث من الامور ع""زل ص""الح بن علی عن المدین""ه و تولیه علی بن الحسین بن اس""ماعیل بن العب""اس بن محم""د ایاه""ا

فذکر عن علی بن الحسین انه قال: دخلت علیه اودعه فقال لی: یا علی انی اوجه""ک الی لحمی و دمی و م""د جل"د س"اعده و ق"ال الی ه"ذا وجهت""ک ف"انظر کی""ف

تکون للقوم و کیف تعاملهم یعنی آل ابی طالب.«موته

»و لم""ا ولی ص""ار یس""ب الات""راک و یق""ول: ه""ؤلاء قتل""ه الخلف""اء فعملوا علیه و هموا به فعجزوا عنه لانه کان مهیب""ا ش""جاعا فطن""ا متحرزا فتحیلوا الی ان دس""وا الی طبیب""ه ابن طیف""ور ثلاثین ال""ف دینار فی مرضه فأشار بفصده ثم فصده بریشه مس""مومه فم""ات

[ نس""ی ذل""ک و م""رض ف""أمر59و یق""ال ان ابن طیف""ور ] ص""فحه غلامه بفصده بتلک الریشه فمات ایضا و قیل بل سم فی کم""ثراه

[ .132و قیل مات بالخوانیق.« ]المستعین

معلومات عامه عنه

هو المستعین بالله: ابوالعب""اس احم""د بن المعتص""م بن الرش""ید و هو اخو المتوکل ولد سنه احدی و عشرین و مائتین و امه ام ول""د اسمها مخارق. و لم""ا م""ات المنتص""ر اجتم""ع الق""واد و تش""اوروا و قالوا متی ولیتم احدا من اولاد المتوکل لا یبقی من""ا باقی""ه فق""الوا ما لها الا احم""د بن المعتص""م ول""د اس""تاذنا فب""ایعوه و ل""ه ثم""ان و

عشرون.«السیاسه العامه

وضعه العام

و کان المستعین ضعیفا ام""ام الات""راک ولکن""ه اراد ان یتخلص من هذه الحاله فقتل بعض کبارهم »فتنکر له الاتراک لما قتل وص""یفا و بغا و نفی باغر الترکی الذی فتک بالمتوکل و لم یکن للمستعین مع مصیف و بغا ام""ر ح""تی قی""ل فی ذل""ک: خلیف""ه فی قفص بین وصیف و بغا یقول ماقالا له کما تقول الببغا و لما تنکر له الاتراک

[ فخلع""ه الات""راک و133خاف و انحدر من س""امراء الی بغ""داد« ]بایعوا اخاه المعتز بدلا عنه و تتبعوه حتی قتلوه.

الثورات فی زمانه

ای""ام احم""د المس"تعین.( أ( وثب""ه فی الاردن3)تاریخ الیعق""وبی ج بقی""اه رج""ل من لخم ب( وثب فی حمص اهله""ا بع""املهم کی""در الاشروسنی ج( وثبه الجند فی سامراء و ضربه لاوتاش ال""ترکی و هو احد القاده. د( وثبه المعره بقیاده القص""یص و ه""و یوس""ف بن

[ التن""وخی. ه( وثب""ه الجن""د بف""ارس بع"املهم60ابراهیم ] ص""فحه

الحسین بن خالد. و( وثبه اسماعیل بن یوسف الجعفری الط""البیفی المدینه.

ثوره علویه

اشاره

لقد وقعت زمن المستعین ثوره علویه تعد من الثورات الاس""لامیهالمهمه الاصیله.

قائد الثوره

هو السید الجلیل الشهید یح""یی بن عم""ر بن الحس""ین بن زی""د بن علی بن الحسن بن علی بن ابی طالب )ع( یک""نی ب""أبی الحس""ن. امه ام الحسن بنت عبدالله بن اسماعیل بن عبدالله بن جعفر بن ابی طالب )ع(. و کان »رضوان الل""ه علی""ه« رجلا فارس""ا ش""جاعا شدید البدن مجتمع القلب بعیدا عن ره""ق الش""باب و مایع""اب ب""ه

[ .134مثله. ]عقیده الثوره

اشاره

ان ثوره یحیی بن عمر ث""وره اس""لامیه حس""ینیه امامی""ه لم یقص""د منها الا رضا الل"ه و رض"ا رس""وله و لع""ل النص""وص التالی""ه توض""ح

المقصد: -ثوره اسلامیه

»ح""دثنا محم""د بن الحس""ین بن الس""میدع ق""ال: ق""ال لی عمی: مارایت رجلا اورع من یحیی بن عمر اتیته فقلت له: ی""ابن رس""ول الله لعل الذی حماک علی هذا الامر الضیقه و عندی الف دینار ما املک سواها فخذها فهی لک و اخذ لک من اخوان لی ال""ف دین""ار اخر. قال: فرفع رأسه ثم ق""ال: فلان""ه بنت فلان - یع""نی زوجت""ه - طالق ثلاثا ان کان خروجی الا غضا لله عزوجل: فقلت ل""ه: ام""دد

[ . من ه"ذه الکلم"ه نعلم ان135یدک فبایعته و خ"رجت مع"ه.« ] داف""ع یح""یی بن عم""ر لم یکن الا غض""با لل""ه لانح""راف الس""لطه

[61العباسیه عن الاسلام. ] صفحه ثوره حسینیه

ان حسینیه ثوره یحیی واضحه من اعلان""ه ثورت""ه من ک""ربلاء عن""د زیارته للحسین »ان یحیی بن عمر لما اراد الخروج بدأ ف""زار ق""بر الحسین )ع( و اظهر لمن حضر من الزوار ما أراده فاجتمعت الیه

جماعه مجتمعثوره امامیه

و مانقص""ده ب""الثوره الامامی""ه هی الث""وره ال""تی لا ی""دعی قائ""دها لنفسه القیمومه علی الامه الاسلامیه فیک""ذب علی الل""ه و ی""دعی حقا لیس له لق""د أی""د الائم""ه ث""وره زی""د بن علی )ع( لان ش""عارها الدعوه للرضا من آل محم""د و هک""ذا ک""انت ث""وره یح""یی بن عم""ر حفیده فلم یدعو لنفسه بل دع""ا الی الرض""ا من ال محم""د یق""ول ابوالفرج »حتی خرج الی الکوفه ف""دعا الی الرض""ا من آل محم""د »صلی الله علیه و آله« و اظه""ر الع""دل و حس""ن الس""یره الی ان

[ . و من الق""رائن الدال""ه علی س""لامه موقف""ه کلم""ه136قتل.« ] ابی هاشم الجعفری الرجل الخصیص بأه""ل ال""بیت و معتم""دهم و مؤتمنهم فقد قال عن"دما دخ"ل علی قاتل"ه محم"د بن عبدالل"ه بن طاهر: »ایها الامیر قد جئتک مهنئا بما لو کان رسول الل""ه »ص""لی

[ . و ه""ذا التهکم من قب""ل137الله علیه و آله« حیا لعزی ب""ه.« ] الجعفری یدل علی استنکار القیاده الشرعیه لجریم""ه قت""ل یح""یی بن عم""ر و لا یس""تنکر الائم""ه و الخ""واص من اص""حابهم ام""را الا

لانحرافه.تسلسل الاحداث فیها

)المصدر السابق.( أ( سجن یحیی بن عمر زمن المتوک""ل فی دار الفتح بن خاقان. ب( اطلق سراحه بعد ذلک فمض""ی الی بغ""داد و

الکوفه. ج( انطلقت الثوره من کربلاء ثم انتقلت للکوفه. د( ن""داء انصاره ایها الناس اجیبوا داعی الله حتی اجتمع الیه خل""ق کث""یر.« ه( بع""د اس""تقامه ام""ره ح""دثت بین""ه و بین محم""د بن عبدالل""ه بن ط""اهر مع""ارک و مناوش""ات ک""انت نهایته""ا بقتل""ه و قط""ع رأس""ه و

[ بیت""ه و حمله""ا الی بغ""داد. و( ادخ""ل62رؤوس اه""ل ] ص""فحه الاساری الی بغداد و لم یکن فیما رئی قبل ذلک من الاساری احد

لحقه مالحقهم من العسف و سوء الحال و ک""انوا یس""اقون و هم حف""اه سوقا عنیفا فمن تأخر ضربت عنقه. ز( ص""در ام""ر من المس""تعین باطلاق سراح الاسری الا صاحب شرطه یحیی بن عمر فانه ابقی بالحبس حتی مات و منع من دفنه بمق""ابر المس""لمین او غس""له و

تکفینه و الصلاه علیه.رثاء الشعراء له

و لقد اکثر الشعراء من رثاء یح""یی بن عم""ر لمال""ه من المحب""ه و التقدیر و ابن الرومی مثال للشعراء الذین رثوا یح""یی. ق""ال علی

[ . امام"""ک ف"""انظر ای نهجی"""ک تنهج138بن العب"""اس ال"""رومی ] طریقان شتی مستقیم و اعوج الا ایهذا الناس طال ضریرکم ب""ال رسول الله فاخشوا او ارتجوا ا کل او ان للنبی محمد قتی""ل زکی بالدماء مضرج تبیعون فیه الدین شر ائمه فلل""ه دین الل""ه ق""د ک""اد یمرج لقد الحج""و کم فی الحبائ""ل فتن""ه و للحج""و کم فی الحبائ""ل الحج بنی المصطفی کم یاکل الناس ش""لوکم لبل""واکم عم""ا قلی""ل مف""رج ام""ا فیهم راع لح""ق نبی""ه و لا خ""ائف من رب""ه یتح""رج لق""د عمهوا ما انزل الله فیکم ک""أن کت""اب الل""ه فیهم ممجمج الا خ""اب من انساه منکم نصیبه متاع من الدنیا قلیل و زبرج ابع""د المک""نی بالحسین شهیدکم تضاء مص""ابیح الس""ماء فتس""رج لن""ا و علین""ا، لا علیه و لا له تسجسج اسراب الدموع و تنشج و کی""ف نبکی ف""ائزا عند ربه له فی جنان الخل""د عیش مخ""رفج ف""ان لا یکن حی""ا ل""دینا فانه لدی الله حی فی الجن""ان م""زوج و ق""د ن""ال فی ال""دنیا س""ناء

وصیه وقام مقاما لم یقمه مزلج ش""وی م""ا اص""ابت اس""هم ال""دهربعده هوی ما هوی اومات بالرمل بحرج

نهایه المستعین

بع""د عزل""ه و تنص""یب المع""تز محل""ه وقعت »بینم""ا وقع""ات و دام [ اشهر او کثر و غلت الاس""عار و عظم البلاء و63القتال ] صفحه

انحل امر المستعین فسعوا فی الصلح علی خلعه وق""ام فی ذل""ک اسماعیل القاضی و غیره بش""روط مؤک""ده فخل""ع المس""تعین فی اول س""نه اثن""تین و خمس""ین و مئ""تین. و اش""هد علی""ه القض""اه و

غیرهم فاحدر الی واسط فاقام بها تسعه اش"هر محبوس"ا م"وکلا ب"ه امین ثم رد الی سامراء و ارسل المعتز الی احمد بن طول""ون ان ی""ذهب الی المس""تعین فیقتل""ه فق""ال: والل""ه لا اقت""ل اولاد الخلف""اء فن""دب ل""ه سعید الحاجب فذبحه فی ث""الث ش""وال من الس""نه و ل""ه اح""دی و

[ .139ثلاثون سنه. ]المعتز

معلومات عامه عنه

»المعتز بالله محمد - و قیل الزبیر - ابوعبدالل""ه بن المتوک""ل أبن المعتصم بن الرشید، ولد سنه اثنتین و ثلاثین و م""ائتین، و ام""ه ام ولد رومیه تسمی قبیحه، و بویع له عند خل""ع المس""تعین فی س""نه اثنتین و خمسین و له تسع عشره سنه، و لم یل الخلافه قبله احد اصغر منه، و کان بدیع الحسن، ق""ال علی بن ح""رب، اح""د ش""یوخ ابن المعتز فی الحدیث: م""ا رایت خلیف""ه احس""ن من""ه، و ه""و اول خلیفه احدث الرکوب بحلیه الذهب، و کان الخلف""اء قبل""ه یرکب""ون

[ .140بالحلیه الخفیفه من الفضه.« ]نظره عامه علی سیاسته

و کان مستضعفا من قبل الات""راک و العوب""ه بأی""دیهم. و اول س""نه تولی مات اشناس الذی ک""ان الواث""ق اس""تخلفه علی الس""لطه، و خلف خمسمائه الف دینار، فاخ""ذها المع""تز، و خل""ع خلع""ه المل""ک علی محمد بن عبدالله بن طاهر، و قلده سیفین، ثم عزله و خل""ع خلعه الملک علی اخیه - اعنی اخا المعتز ابااحم""د - و توج""ه بت""اج من ذهب و قلنس""وه مج""وهره، و وش""احین مج""وهرین، و قل""ده

[ الی واس""ط، و64سیفین، ثم عزل""ه من عام""ه و نف""اه ] ص""فحه خلع علی بغا الشرابی، و البسه تاج الملک فخرج علی المعتز بعد سنه فقتل و جی ء الیه برأسه. و فی رجب من ه""ذه الس""نه خل""ع المعتز اخاه المؤید من العهد، و ض""ربه و قی""ده فم""ات بع""د ای""ام، فخشی المعتز ان یتحدث عنه ان""ه قتل""ه او احت""ال علی""ه، فاحض""ر القضاه حتی شاهدوه و لیس به اثر، و کان المعتز مستض""عفا م""ع الات"""راک ف"""اتفق ان جماع"""ه من کب"""ارهم ات"""وه و ق"""الوا: ی"""ا امیرالمؤمنین اعطنا ارزاقنا لنقتل صالح بن وصیف، و کان المعتز

یخاف منهم فطلب من امه مالا لینفقه فیهم، ف""أبت علی""ه وش""حت نفس""ا، و لم یکن بقی فی بیوت المال شی ء، فاجتمع الات""راک علی خلع""ه، و وافقهم ص""الح بن وص""یف، و محم""د بن بغ""ا، فلبس""وا الس""لاح و ج""اءوا الی دار الخلافه فبعثوا الی المعتز ان اخرج الینا،فبعث یقول: ق""د ش""ربت دواء و انا ضعیف، فهجم علی""ه جماع""ه، و ج""روا برجل""ه و ض""ربوه بالدبابیس، و اقاموه فی الشمس فی یوم صائف، و هم یلطم""ون وجه""ه و یقول""ون: اخل""ع نفس""ک، ثم احض""روا القاض""ی ابن ابی الش""وارب و الش""هود و خلع""وه، ثم احض""روا من بغ""داد الی دار الخلافه - و هی یومئذ سامراء - محمد بن الواث""ق، و ک""ان المع""تز

[ . و141قد ابعده الی بغداد، فسلم المعتز الیه الخلافه و بایع""ه ] مات بعد خلعه من الخلافه بطریقه مس""تحدثه اذ »ان الملأ اخ""ذوا المعتز بعد خمس لیال من خلعه، ف""ادخلوه الحم""ام فلم""ا اغتس""ل عطش، فمنعوه الماء، ثم اخرج - و ه""و اول میت م""ات عطش""ا - فسقوه ماء بثلج، فشربه و سقط میت"ا، و ذل"ک فی ش"هر ش"عبان

[ .142المعظم سنه خمس و خمسین و مائتین.« ]

مع الشیعه

اضطهاد الشیعه زمن المعتز

اشاره

و یروی لنا التاریخ جمله من الاعمال الارهابیه ضد آل محم""د علیید جلاوزه المعتز و هذه نماذج من جرائمه ضد الشیعه:

قتل جعفر بن محمد الحسینی

قتل بالری جعفر بن محمد بن جعفر بن الحسن بن علی بن علی [ الحسین، فی وقعه ک""انت بین احم""د بن عیس""ی65بن ] صفحه

بن علی بن الحسین بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب،[ .143و بین عبدالله بن عزیز، عامل محمد بن طاهر بالری.« ]

قتل ابراهیم بن محمد العلوی العباسی

»قتل ابراهیم بن محمد بن عبدالله بن عبی""د الل""ه بن الحس""ن بن عبیدالل""ه بن العب""اس بن علی. و ام""ه ام ول""د. قتل""ه ط""اهر بن

[ .144عبدالله فی وقعه کانت بینه و بین الکوکبی بقزوین.« ]قتل احمد بن عبدالله الحسنی

»و قتل عبدالرحمن خلیفه ابی الساج بمکه: احمد بن عبدالله أبن موسی بن محمد بن سلیمان بن داود بن الحس""ن بن الحس""ن بن

[ .145علی.« ]و ممن مات فی حبسه

- عیسی بن اسماعیل الجعفری »ت""وفی فی الحبس عیس""ی بن1 اسماعیل بن جعفر بن ابراهیم بن محم""د بن علی بن عبدالل""ه بن جعفر بن ابی ط""الب. و ام""ه فاطم""ه بنت س""لیمان بن محم""د بن یعق"""وب بن اب"""راهیم بن محم"""د بن طلح"""ه بن عبیدالل"""ه. ک"""ان

- احمد2[" ." 146ابوالساج حمله فحبس بالکوفه فمات هناک.« ]

بن محم""د الحس""ینی »حبس الح""رث بن اس""د عام""ل ابی الس""اج بالمدینه: احمد بن یح""یی أبن عبدالل""ه بن الحس""ن بن الحس""ن بن

[ .147علی بن ابی طالب فی دار مروان، فمات فی محبسه.« ]مع الامام الهادی

»و توفی الامام علی بن محمد بن علی )ع(... بسر من رأی ی""وم و بعث المع""تز254الاربع""اء لثلاث بقین من جم""ادی الاخ""ر س""نه

باخیه ابی احمد بن المتوکل فص""لی علی""ه فی الش""ارع المع""روف بش""ارع أبی احم""د فلم""ا ک""ثر الن""اس و اجتمع""وا و ک""ثر بک""اؤهم وضجتهم فرد النعش الی داره فدفن فیها و سنه اربع""ون س""نه.« ]

[ و قد ذکر ص""احب اعلام ال""وری استش""هاده66[ . ] صفحه 148 فقال »ثم ملک المعتز و هو الزبیر بن المتوکل... و فی اخر ملکه

[ و ق""د قی""ل ان""ه م""ات149استشهد ولی الل""ه علی بن محم""د« ][69[ . ] صفحه 150مسموما. ]

الوضع الداخلی للشیعه زمن الاماماشاره

فی هذا الفصل سنتطرق الی جوانب من الوضع الداخلی للش""یعه زمن الام""ام اله""ادی )ع( لاعط""اء ص""وره علی ترکیب""ه التح""رک و الاتجاهات المنسوبه الیه و بمعرفه نقاط الق""وه و الض""عف نتمکن

من تکوین تصور معین للامکانیات.الخط الثوری فی الحرکه الشیعیه

اشاره

لقد تصدی للعمل المسلح ض""من التش""یع زمن الام""ام اتجاه""ات وحرکات متعدده سنعرض لها ادناه.

الثوره ثم الدوله

تعرضنا فی فصل س""ابق الی ث""وره العل""ویین فی طبرس""تان ض""د السلطه العباسیه عهد المتوکل. و نحب ان نثبت فی هذا الموضع

- بحکم الموق""ع1النقاط التالیه بخصوص ه""ذه الث""وره و مثیلاته""ا: الرفی""ع ال""ذی یتب""وؤه العلوی""ون فی المجتم""ع الاس""لامی ان""ذاک و الامکانیات الذاتیه: العلمی""ه و الاخلاقی""ه و غیره""ا یترش""ح فی ک""ل وقت قائ""د او مجموع""ه من الق""اده العل""ویین المخلص""ین ال""ذین یشعرون بظلم الدوله و انحرافه""ا عن ال""دین الح""نیف فیش""رعون بالتحرک فیتجمع حولهم الناس فیقوموا بثوره فینجحوا او یفشلوا.

- مع اخلاص اولئ""ک الق""اده للاس""لام بش""کل ع""ام لا یش""ترط ان2 یکونوا من اتباع الائمه و لعلهم ینطلقون من وجهه نظر معینه فی

[ التحرک و العمل و لایمنع ذلک من احترامهم للائم""ه70] صفحه المعصومین و الاخذ منهم بحدود معینه. ان تحرک مثل هؤلاء ض""د الدوله الحاکم""ه ینف""ع التح""رک الع""ام للتش""یع و من ه""ذه النقط""ه

- لاینک""ر وج""ود3یلتقی اولئک الثوار م""ع خ""ط الائم""ه علی الاق""ل. عناصر من الشیعه ممن یذهب الی المقوله الزیدی""ه فی التح""رک فی الثورات العلویه بحکم ایمان هذا الصنف من الش""یعه ب""الثوره

- ام""ا4علی الظالم و اعتبار الامامه فیمن یث""ور من آل الرس""ول. القطاع الاعظم من المش""ارکین فی التح""رک و الث""وره فالمعتق""د انهم من عموم الشیعه ال""ذین یس""یرون خل""ف ک""ل ن""اهض من آل محمد یهدف الی رفع کلمه الاسلام و نش""ر دع""وه التش""یع و رف""ع الظلم عن المستض""عفین فل""ذلک لایمکن اعتب""ارهم من الزی""دیین عقی""ده ب""ل لایبع""د ان نج""د منهم من یحب الائم""ه الاث""نی عش""ر و

یوالی الثوار و لا یجد فرقا فی اتباعه لأی رجل صالح - برزت زمن الامام5من آل محمد و هذا هو التشیع بمعناه العام.

اله""ادی حرک""ه ثوری""ه علوی""ه ادت الی قی""ام دول""ه علوی""ه فیطبرستان.

ثوره یحیی بن عمر بن الحسین بن زید بن علی بن الحسین بن ابی طالب

و قد بینا فی فصل سابق ان ث""وره یح""یی رحم""ه الل""ه ث""وره نقی""ه لرفعه""ا ش""عار ال""دعوه للرض""ا من آل محم""د و ه""و نفس الش""عار

الذی رفعه جده زی"د بن علی بن الحس"ین )ع( و ق"د زک"اه الائم"ه علیهم السلام. کما ان موقع یحیی بن عمر عند الشیعه و تقواه و دفاعه عن المظلوم ضد الظالم صفات تؤید مطابقه مس"یرته م"ع مسیره الائم""ه ل"ذلک فالتص""ور ح""ول ثورت""ه انه""ا کب""اقی الث""ورات العلویه التی قادها الائمه بشکل غیر مباش""ر لتق""وم بمهم""ه تخ""دم

[71المسیره الشیعیه. ] صفحه الامام الهادی و الثورات

و بحکم ترص""د الس""لطه العباس""یه لتحرک""ات الام""ام ک""انت تش""ک بوجود علاقات بین الامام و الثورات ولکن دقه الامام ح""الت دون ادانت""ه بال""دلیل المش""هود و یمکن ایض""اح ه""ذا المع""نی من خلال

( المهاجمه المسلحه لبیت الامام بع""د ورود مخ""ابرات1مثالین: - تفید بوجود اسلحه و ام""وال عن""د الام""ام لغ""رض قی""ام الث""ورات و نحن لایمکننا ان ننفی وجود مثل هذا التحرک عند الام""ام ب""ل ک""ل ما یمکن قوله ان السلطه بعد مهاجمتها للامام لم تجد عنده شیئا تدینه به و لا یستبعد ان الام""ام ق""د اخفی الاس""لحه فی مک""ان م""ا »روی« قال سعید الحاجب صرت الی دار ابی الحسن )ع( باللیل و معی سلم فصعدت منه علی الس""طح و ن""زلت من الدرج""ه الی بعضها فی الظلمه فلم ادر کیف اصل الی دار فنادانی ابوالحس""ن من الدار یا سعید مکانک حتی یاتوک بشمعه فنزلت فوجدت علیه جبه صوف و قلنسوه منها و س""جاده علی حص""یر بین یدی""ه و ه""و مقبل علی القبله فقال لی: دون""ک ال""بیت ف""دخلتها و فتش""تها فلم

[ کم""ا قی""ل »فلم""ا ک""ان بع""د ای""ام س""عی151اج""د فیه""ا ش""یئا. ]البطائحی بابی الحسن )ع(

الی المتوکل و ق""ال: عن""ده ام""وال و س""لاح فتق""دم المتوک""ل الی سعید الحاجب ان یهجم علیه لیلا و یاخذ مایجده عن""ده الام""وال و

."" 152الس""لاح و یحمل""ه الی""ه.. ] ( و ق""د مارس""ت الس""لطه1[" العباسیه نوعا اخر من الحذر خوفا من قی""ام الام""ام بتوجی""ه بعض اهل بیته للقیام بثوره و ذلک بتخویفه باظهار القوه له فی محاوله لارهاب""ه فق""د روی »ان المتوک""ل ع""رض عس""کره و ام""ر ان ک""ل

فارس یملا مخلاه فرسه طینا و یطرحوه فی موض""ع واح""د فص""ار کالجبل و اسمه تل المخالی و صعد ه"و و ابوالحس"ن )ع( و ق"ال: انم""ا طلبت""ک لتش""اهد خی""ولی و ک""انوا لبس""وا التج""افیف و حمل""وا السلاح و قد عرضوا باحسن زینه و اتم عده و اعظم هیئه و ک""ان غرضه کسر قلب من یخرج علی""ه و ک""ان یخ""اف من ابی الحس""ن

[ . ] ص""فحه153ان یأمر اح""دا من اه""ل بیت""ه ب""الخروج علی""ه... ]72]

انحراف بعض الثورات

اشاره

لیس""ت ک""ل الث""ورات ال""تی قاده""ا العلوی""ون اتس""مت بالمبدئی""ه و العقائدیه. فان بعضا منها شابتها ال""وان من الانحراف""ات الاخلاقی""ه

التی ابعدتها عن الروح الاسلامیه و من امثله ذلک: -حرکه الحرون

و هی بقیاده الحسین بن محمد بن حمزه بن عبدالله بن الحس""ین بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب )ع(. قام الحسین بن محم""د بث""وره علوی""ه فی الکوف""ه بع""د ث""وره یح""یی بن عم""ر زمن المستعین فم""ات و افس""د فش""وه ب""ذلک الوج""ه الناص""ع لحرک""ات العل""ویین الرس""الیه یق""ول اب""والفرج »و یع""رف ب""الحرون خ""رج بالکوفه بعد یحیی بن عمر فوجه الیه المستعین مزاحم بن خاقان فی عسکر عظیم فلما قارب الکوفه خرج الحسین عنها و خالف""ه الطریق حتی صار الی سر من رأی و قد بویع المع""تز فب""ایع ل""ه و انصرف مزاحم عن الکوفه فمکث الحسین الحرون مده ثم هرب و اراد الخ""روج ثانی""ه ف""رد و حبس لبض""ع عش""ره س""نه فاطلق""ه المعتمد بعد ذلک فی سنه ثم""ان و س""تین و م""ائتین. فخ""رج ایض""ا بسواد الکوفه فعاث و افسد فظفر به فی اخر سنه تسع و ستین و مائتین فحمل الی الموقف فحبسه بواس"ط فمکث فی محبس"ه سنه سبعین و مئ""تین و واح""د و س""بعین و مئ""تین ثم ت""وفی ف""أمر الموفق بدفن""ه و الص""لاه علی""ه. و لم یکن ممن یحم""د مذهب""ه فی

خروجه فنسوق خبره و لق""د رایت جماع""ه من الکوف""یین یع""یرون[ .154من خرج معه بذلک و یسبونه به.« ]

حرکه اسماعیل بن یوسف

و قد خرج ایام المع""تز فلم یکن مم""دوح الس""یره و لم یس""ر علی نهج العلویین فی نقاء ثوراتهم یقول ابوالفرج: - و خ""رج فی ه""ذه ایام: اسماعیل بن یوسف بن اب""راهیم بن موس""ی بن عبدالل""ه بن الحس""ن، فع""اث و افس""د، و ع""رض للحج""اج، و تبع""ه امث""ال ل""ه،

[ و قطع المیره عن الحرم، و ک""رهت ذک""ره، اذ ک""ان73] صفحه غرضی غیر ذلک. و قتل فی

هذه الایاله اخوه: الحس""ن بن یوس""ف بن اب""راهیم بن موس""ی بن عبدالل""ه بن الحس""ن بن الحس""ن و ام""ه ام س""لمه بنت محم""د بن عبدالله بن موسی بن عبدالله بن الحسن بن الحس""ن، فی ح""رب کانت بین اخیه اسماعیل و بین اهل الکوفه اصابه سهم فقتل""ه. و قتل فی ه""ذه الواقع""ه ایض""ا: جعف""ر بن عیس""ی بن اس""ماعیل بن جعفر بن ابراهیم بن محمد بن علی بن عبدالله بن جعف""ر بن ابی

[ .155طالب. و امه ام ولد.« ]شیعه الامام

اشاره

ورد فی کتاب الزین""ه القس""م الث""الث للش""یخ ابی ح""اتم احم""د بن [ . و فرق""ه یق""ال لهم القطیع""ه و هم ال""ذین156حمدان الرازی ]

قالوا بامامه علی بن موسی بعد موت موسی بن جعفر و قطع""وا علی وفاه موسی و علی امامه علی بن موسی بعده و رض""وا ب""ه و سموه الرضا... ثم بواحد بع""د الواح""د من ول""د علی بن موس""ی ح""تی انتهی الام""ر بهم الی علی بن محم""د العس""کری فلم یزال""وا علی ذلک الا قوم منم شذوا فشکوا فی محم""د بن علی و رجع""وا عن القول به و قالوا مات ابوه و هو صغیر غیر مستحق للامامه و لا علم عنده و ثبت قوم علی القول بامامت""ه.« و ق""د بین ص""احب

فرق الشیعه انه قد نزل معظم اصحاب الجواد الی القول بامام""ه الهادی سوی نفر یسیر قالوا بامامه المبرقع ثم رجعوا الی القول

[ .157بامامه الهادی ]موقف الامام الهادی من المغالین و المنحرفین

اشاره

من الاتجاه""ات الهدام""ه للاس""لام و التش""یع اتج""اه المغ""الین و ق""د تطفلوا فی الاوساط الشیعیه فاص""طادوا الس""ذج منهم و س""مموا افک""ارهم. ان الغلاه من اص""حاب ک""ل مقول""ه یه""دفون اول م""ا یهدفون الی هدم الاسلام. و قد علم هؤلاء الق""وم ب""ذلک فه""اجموا

[74الاسلام من خلال تحریف التشیع فطعنوه فی قلبه. ] ص""فحه (1ان مایمکن ان یقوم به الغلاه من دور فی حرب الاسلام هو: -

تفتیت الحرکه الشیعیه المجاهده بزرع الافکار المس""ببه للتن""افر و التناحر بین الشیعه و بذلک تضعف الق"وه الحقیقی""ه المدافع"ه عن

( محاول""ه ابع""اد المس""لمین عن قی""ادتهم الش""رعیه2الاس""لام. )التشیع( بتش"ویه وجه"ه الناص"ع بافک""ارهم المنحرف"ه المس"مومه

( ادخ""ال الافک""ار البعی""ده عن3ال""تی تکره""ه لهم فتبع""دهم عن""ه. الاسلام و المشتقه من الزندقه و الشرک و الفساد

فی الفکر الاسلامی. لقد تصدی الام""ام العاش""ر لمحارب""ه الغلاه وتسفیه ارائهم و هذه نماذج من الصراع: -

علی بن الحسکه

و هو رجل قمی و کان له تلمیذ یس""یر علی خط""اه فی الغل""و ه""و القاسم ابن یقطین القمی. »قال نصر بن الصباح علی بن حسکه الحوار کان استاذ القاسم الش""عرانی الیقطی""نی من الغلاه الکب""ار

[ . و عن »احمد بن محم""د بن عیس""ی کتبت الی""ه158ملعون.« ] فی قوم یتکلمون و یقرؤون احادیث ینس""بونها الی""ک و الی ابائ""ک فیها ماتشمئز منها القلوب و لا یجوز لنا ردها ان کانوا ی""روون عن ابائ""ک علیهم الس""لام و لا قبوله""ا لم""ا فیه""ا و ینس""بون الارض الی

قوم یذکرون انهم من موالیک و هو رجل یقال له علی بن حسکه و اخر یقال له القاسم البقطینی و من اق""اویلهم انهم یقول""ون ان قول الله تعالی )ان الصلاه تنهی عن الفحش""اء و المنک""ر( معناه""ا رجل لا سجود و لا رکوع و کذلک الزکاه معناها ذلک الرجل لاع""دد دراهم و لا اخراج مال و اشیاء من الفرائض و السنن و المعاصی فأولوها و صیروها علی هذا الحد ال""ذی ذک""رت ل""ک ف""ان رایت ان تبین لنا و ان تمن علی موالی""ک بم""ا فی""ه س""لامتهم و نج""اتهم من الاقاویل التی تصیرهم الی المعطب و الهلاک و الذین ادعوا ه""ذه الاش""یاء ادع""وا انهم اولی""اء و ادع""وا الی ط""اعتهم منهم علی بن حسکه و القاسم الیقطی""نی فم""ا تق""ول فی القب""ول منهم جمیع""ا.

[ »و75[ . ] ص""فحه 159فکتب )ع(، لیس هذا دینن""ا فاعتزل""ه.« ] عن محمد بن عیسی قال: کتب الی ابوالحسن العس""کری ابت""داءا من""ه: لعن الل""ه القاس""م الیقطی""نی و لعن الل""ه علی بن حس""که

القمی أن شیطانا یتراءی للقاسم فیوحی الیه زخرف القول غرورا... و کتب بعض اص""حابنا الی ابی الحسن العسکری )ع( جعلت فداک یا سیدی ان علی بن حسکه یدعی انه من اولیائک و انک انت الاول القدیم و ان""ه باب""ک و نبیک امرت""ه ان ی""دعو الی ذل""ک و ی""زعم ان الص""لاه و الزک""اه و الحج و الصوم کل ذلک معرفتک و معرفه من کان فی مث""ل ح""ال ابن حسکه فیما یدعی من البابیه و النبوه فهو مؤمن کامل سقط عنه الاستبعاد بالصلاه و الصوم و الحج و ذکر جمیع ش""رائع ال""دین ان معنی ذلک کله ما ثبت لک و مال الن""اس الی""ه کث""یرا من رأیت ان تمن علی موالیک بج""واب فی ذل""ک تنجیهم من الهلک""ه؟ ق""ال: فکتب )ع( ک""ذب ابن حس""که علی""ه لعن""ه الل""ه او بحس""بک انی لا اعرفه فی موالی ماله لعن""ه الل""ه فوالل""ه م""ا بعث الل""ه محم""دا و الانبی"اء قبل"ه الا بالحنیفی""ه و الص"لاه و الزک"اه و الص"یام و الحج و الولایه و ما دعی محم""د )ص( الا الی الل""ه وح""ده لا ش""ریک ل""ه و کذلک نحن الاوصیاء من ولده لا نشرک به شیئا ان اطعناه رحمن""ا و ان عصیناه عذبنا مالنا علی الله من حجه بل الحجه لله علین""ا و علی جمیع خلقه ابرأ الی الله من یقول ذلک و انتفی الی الله من

هذا القول فاهجروهم لعنهم الل""ه و الج""ؤوهم الی ض""یق الطری""ق ف""ان وج""دتم اح""دا منهم فاخ""دش رأس""ه ب""الحجر.« )الکش""ی ص

- ظهور جماعه1(. من هذه الروایات نستفید النقاط التالیه: 437 مغالیه فی قم و ق""د نجحت فی کس""ب بعض الس""ذج من الن""اس.

- یرأس هذه الجماعه علی بن حسکه و الرجل الذی یأتی بع""ده2تلمیذه القاسم بن

- ادع""اء رئیس ه""ذه الجماع""ه أن""ه من م""والی الام""ام3یقطین. - مبادی ء هذه الجماع""ه الافس""ادیه: أ( تألی""ه4الهادی و معتمدیه.

الامام الهادی )ع( ب( ادع""اء ابن حس""که ان""ه ن""بی ارس""له الام""ام الهادی و انه بابه. ج( اختلاق تأویل ینسف به المعتقدات الاساسیه

[ یتخلص من الصلاه و الص""وم و الزک""اه76للاسلام و به ] صفحه - تح""ذیر الش""یعه المخلص""ین من4و العبادات الاسلامیه الاخ""ری.

الغلاه عندما راسلوه ح""ول الموض""وع کم""ا ان""ه ارس""ل لهم ابت""داء - رد الامام علی هؤلاء الغلاه: أ( تکذیب مق""التهم5حول المغالین.

- ان الله بعث جمیع الانبیاء و المرس""لین1الفاسده فکریا و ذلک: - دع""وه2بالحنیفیه و بالصلاه و الصوم و الحج و الزکاه و الولای""ه.

- ان اه""ل3محم""د )ص( تخصیص""ا قائم""ه علی ان""ه لا ال""ه الا الل"ه - ان قیمه4البیت هم اوصیاء محمد )ص( و لایشرکون بالله احدا.

- ان لل""ه الحج""ه علی5الائمه بطاعه الله و الابتعاد عن معص""یته. الائم""ه و علی جمی""ع الکائن""ات و لا حج""ه لاح""د علی""ه. ب( تک""ذیب الامام کون رئیس المغ""الین من موالی""ه و ان""ه لا یعرف""ه منهم. ج( ال""دعوه الی اجتن""ابهم و اع""تزالهم. د( ال""دعوه الی مض""ایقتهم و

ضربهم.محمد بن نصیر النمیری

»و قالت فرقه بنبوه محمد بن نصیر الفهری النمیری و ذل""ک ان""ه ادعی انه نبی رسول و ان علی بن محمد العسکری )ع( ارسله و ک""ان یق""ول بالتناس""خ و الغل""و فی ابی الحس""ن )ع( و یق""ول فی""ه بالربوبیه و یقول باباح""ه المح""ارم و یحل""ل نک""اح الرج""ال بعض""هم بعضا فی ادب""ارهم و یق""ول: ان""ه من الفاع""ل و المفع""ول ب""ه اح""د

الش""هوات و الطیب""ات و ان الل""ه لم یح""رم ش""یئا من ذل""ک و ک""انمحمد بن

موسی بن الحسن بن فرات یقوی اسبابهم و یعضدهم و ذکر ان""ه رأی بعض الناس محمد بن نصیر عیانا و غلام له علی ظهره فرآه علی ذلک فقال: ان هذا من الذات و هو من التواض"ع لل"ه و ت""رک

[ . و قد لعنه الامام160التجبر و افترق الناس فیه بعده فرقا.« ] الهادی )ع( »... و محم""د بن نص""یر النم""یری... لعن ه""ؤلاء الثلاث""ه

[77علی بن محمد العسکری )ع(.« ] صفحه غلاه اخرون

أ( موسی السواق. ب( محمد بن موس""ی الش""ریقی. ج( العب""اس بن ص"""دقه. د( ابوالعب"""اس الطرن"""انی. ه( ابوعبدالل"""ه الکن"""دی المعروف بشاه رئیس. و( الحسن بن محم""د بن باب""ا. روی »ق""ال نصر بن الصباح: موسی السواق له اص""حاب علیاوی""ه یقع""ون فی السید محمد رسول الله، و علی بن حسکه الح""واری القمی ک""ان استاذ الشعرانی یقطینی، و ابن بابا و محمد بن موسی الشریقی کانا من تلامذه علی بن حسکه، ملعونون لعنهم الله. قال نصر بن الصباح: العب""اس بن ص""دقه و ابوالعب""اس الطرن""انی و ابوعبدالل""ه الکندی المعروف بشاه رئیس کانوا من الغلاه الکبار الملع""ونین.«

[ . و روی »محمد بن مسعود ق""ال: ح""دثنی علی بن محم""د161] قال: حدثنی محمد عن محمد بن موسی عن س""هل بن خل""ف عن سهل بن محمد: و قد اش""تبه ی""ا س""یدی علی جماع""ه من موالی""ک امر الحسن بن محمد بن بابا فما الذی تأمرنا یا س""یدی فی ام""ره نتولاه ام نتبرأ من"ه ام نمس"ک عن"ه فق"د ک"ثر الق"ول فی"ه؟ فکتب بخطه و قرأته: ملعون ه""و و ف""ارس ت""برأوا منهم""ا لعنهم""ا الل""ه و

[ . ز( الحس""""ین بن علی162ض""""اعف ذل""""ک علی ف""""ارس.« ]الخواتیمی: »فهو متهم قال نصر بن الصباح: ان الحسین بن

[ .163علی الخواتیمی کان غالیا ملعونا و کان قد ادرک الرضا« ]

فارس بن حاتم القزوینی

و هو رجل له مرکز مهم یؤهله لقبض الاموال من الش""یعه ولکن""ه خان الامانه و اسرف فی ذلک فشکل خطرا علی التح""رک. و ق""د وق""ف ل""ه الام""ام اله""ادی )ع( بالمرص""اد و یمکن تبی""ان موقف""ه بالتالی: - أ( دعوه الش""یعه الی الاس""تخفاف ب""ه و ع""دم الاهتم""ام. ب( عدم الخوض مع""ه ب""الکلام و المناقش""ات خوف""ا من افس""اده.

[ ج( ع"""دم ادخال"""ه بش"""ی ء من ام"""ور الش"""یعه او78] ص"""فحه مش""اورته. د( هتک""ه و مکاتب""ه اقط""اب الش""یعه ب""امره و ام""رهم بکش""فه ام""ام الش""یعه م""ع مراع""اه ع""دم تس""رب الام""ر الی المخالفین. و ما یجدر ذکره ه""و وج""ود مجموع""ه من الکتب الفه""ا ف""ارس ابن ح""اتم. روی »ف""ارس بن ح""اتم بن ماهوی""ه القزوی""نی

( کت""اب ال""رد1نزیل العسکر قل م""ا روی الح""دیث الا ش""اذا. ل""ه: ( کت""اب4( کت""اب التفض""یل. 3( کت""اب الح""روب. 2علی الواقف""ه.

( کتاب الرد علی الاس""ماعیلیه.«5عدد الائمه من حساب الجمل. .165[ . و قد تعرض له الکشی فی رجال""ه ف""ذکر عن""ه ]164] "]

»عن ابراهیم بن داود الیعقوبی قال: کتبت الیه - یعنی اباالحس""ن )ع( - اعلمه امر ف""ارس بن ح""اتم. فکتب: لاتحفلن ب""ه و ان ات""اک فاستخف به. و کتب عروه الی ابی الحس""ن )ع( فی ام""ر ف""ارس بن حاتم، فکتب: کذبوه و اهتکوه ابعده الله و اخ""زاه، فه""و ک""اذب فی جمیع ما یدعی و یصف ولکن ص""ونوا انفس""کم عن الخ""وض و الکلام فی ذلک و توقوا مشاورته و لاتجعلوا له الس""بیل الی طلب الشر، کفانا الله مؤنته و مؤن""ه من ک""ان مثل""ه. و عن اب""راهیم بن

محمد انه قال / کتبت الیه جعلت فداک قبلنا اشیاء یحکی عن فارس و الخلاف بین""ه و بین علی بن جعف"ر ح""تی ص""اریبرأ بعض""هم من بعض، ف""ان رایت ان تمن علی بم""ا عندک فیهما و ایهما یتولی حوائج قبلک ح""تی لا اع""دوه الی غ""یره فقد احتجت الی ذل""ک فعلت متفض""لا ان ش""اء الل""ه؟ فکتب: لیس عن مثل هذا یسأل و لا فی مثله یشک، ق""د عظم الل""ه ق""در علی بن جعفر متعنا الله تعالی به عن ان یقایس الی""ه فاقص""د علی بن

جعفر بحوائجک و اخشوا فارسا و امتنع""وا من ادخال""ه فی ش""ی ء من امورکم تفعل ذلک و انت و من اطاعک من اه""ل بلادک، فان""ه قد بلغنی ماتموه به علی الن""اس فلا تلتف""وا الی""ه ان ش""اء الل""ه. و عن محمد بن عیسی بن عبی""د ان اباالحس""ن العس""کری )ع( ام""ر بقتل فارس بن حاتم و ضمن لم قتل""ه الجن""ه، فقتل""ه جنی""دو ک""ان فارس فتان""ا یفتن الن""اس و ی""دعوهم الی البدع""ه، فخ""رج من ابی الحسن )ع( هذا فارس لعنه الله یعم""ل من قبلی فتان""ا داعی""ا الی

[ قتل""ه، فمن ه""ذا ال""ذی79البدعه و دمه هدر لک""ل من ] ص""فحه یریحنی منه و یقتله و انا ض""امن ل""ه علی الل""ه الجن""ه. ق""ال جنی""د ارسل الی ابوالحسن العسکری )ع( یأمرنی بقتل فارس بن حاتم لعنه الله، فقلت لاخی: اسمعته منه یقول لی ذلک یش""افهنی ب""ه؟ قال: فبعث الی فدعانی فصرت الیه فقال: امرک بقتل فارس بن حاتم، فناولنی دراهم من عنده و قال اشتر بهذه سلاحا فاعرض""ه علی، فاشتریت سیفا فعرضته علی""ه فق""ال: رد ه""ذا و خ""ذ غ""یره، قال فرددت و اخذت مکان""ه س""اطورا فعرض""ته علی""ه فق""ال: ه""ذا

نعم، فجئت الی فارس و قد خرج من المسجد بین الصلاتین المغ""رب و العش""اء، فض""ربت علی رأس""ه فص""رعته فثنیت علیه فسقط میتا اذ لم یوج""د هن""اک اح""د غ""یری، فلم ی""روا معی سلاحا و لا سکینا و طلبوا الزقاق و الدور فلم یجدوا ش""یئا و لم یروا اثر الساطور بعد ذلک. و عن محم""د بن عیس""ی بن عبی""د انه کتب الی ای""وب بن ن""وح یس""أله عم""ا خ""رج الی""ه فی الملع""ون فارس بن ح""اتم فی ج""واب الجبلی علی بن عبیدالل""ه ال""دنیوری؟ فکتب الیه ایوب: سألتنی ان اکتب الیک بخبر ما کتب ب""ه الی فی امر القزوینی فارس، فقد نسخت لک فی کتابی هذا امره و ک""ان سبب ذلک خیانته ثم صرفته الی اخیه، فلما ک""ان فی س""نتنا ه""ذه ات"""انی و س"""ألنی و طلب الی فی حاج"""ه و فی الکت"""اب الی ابی الحسن اعزه الله، فدفعت ذلک عن نفسی فلم یزل یلح فی ذلک ح""تی قبلت ذل""ک من""ه و انف""ذت الکت""اب و مض""یت الی الحج، ثم دفعت فلم یات جوابات الکتب التی انفذتها قبل خروجی، فوجهت رسولا فی ذلک فکتب به الی الجبلی یذکر ان""ه وج""ه باش""یاء علی

یدی الفارس الخائن لعنه الله متقدمه و متجدده لها قدر فاعلمناه انه لم یصل الینا اصلا و امرناه ان لا یوصل الی الملعون شیئا ابدا و ان یصرف حوائج""ه الی""ک، و وج""ه بتوقی""ع من ف""ارس بخ""ط ل""ه بالوصول لعنه الله و ض""اعف علی""ه الع""ذاب فم""ا اعظم م""ا اج""ترأ علی الله عزوجل و علینا فی الکذب علینا و اختیان اموال موالین""ا و کفی ب""ه معاقب""ا و منتقم""ا فاش""تهر فع""ل ف""ارس فی اص""حابنا الجبل""یین و غ""یرهم من موالین""ا و لا تج""اوز ب""ذلک الی غ""یرهم من

المخالفین کیما تحذر ناحیه فارس لعنه الله، و تجنب""وه و تحرس""وا من""ه کفی الل""ه مؤنت""ه، و نحن نس""أل الل""ه السلامه فی ال""دین و ال""دنیا و ان یمتعن""ا به""ا و الس""لام. ] ص""فحه

[ ق""ال ابونص"ر: س"معت اب""ایعقوب یوس"ف بن الس"خت ق""ال:80 کنت بس""ر من رأی اتنف""ل فی وقت ال""زوال اذ ج""اء الی علی بن عبدالغفار فقال لی: اتانی العمری رحم""ه الل""ه فق""ال لی: ی""امرک مولاک ان توجه رجلا ثقه فی طلب رجل یقال ل""ه علی بن عم""رو العطار قدم من قوم قزوین و هو ینزل فی جنب""ات دار احم""د ابن الخض""یب فقلت: س""مانی؟ فق""ال: لا ولکن لم اج""د اوث""ق من""ک، فدفعت الی الدرب الذی فی""ه علی ف"وقفت علی منزل"ه ف"اذا ه"و عند فارس، فاتیت علیا فاخبرته فرکب و رکبت مع""ه ف""دخل علی فارس فقام الیه و عانقه و ق""ال: کی""ف اش""کر ه""ذا ال""بر؟ فق""ال: لاتشکرنی فانی لم اتک انما بلغنی ان علی بن عمرو ق""دم یش""کو ولد سنان و انا اضمن ل""ه مص""یره الی م""ایحب فدل""ه علی""ه فاخ""ذ بیده فاعلمه انی رسول ابی الحسن )ع( و ام""ره ان لایح""دث فی المال الذی معه حدثا، و اعلمه ان لعن ف""ارس ق""د خ""رج و وع""ده ان یصیر الیه من غد، ففعل فأوصله العم""ری و س""أله عم""ا اراد و امر بلعن فارس و حمل ما معه. عن ابی محمد الرازی ق""ال: ورد علینا رسول من قبل الرج""ل: ام""ا القزوی""نی ف""ارس فان""ه فاس""ق منح""رف و یتکلم بکلام خ""بیث فیلعن""ه الل""ه. و کتب اب""راهیم بن محمد الهمدانی مع جعف""ر ابن""ه فی س""نه اربعین و م""ائتین یس""أله عن العلیل و عن القزوینی أیهما یقص""د بحوائج""ه و ح""وائج غ""یره،

فقد اضطرب الناس فیهما و ص""ار ی""برأ بعض""هم من بعض؟ فکتبالیه لیس

عن مثل هذا یسأل و لا فی مثله یشک، و قد عظم الله من حرمه العلیل ان یقاس علیه القزوی""نی س""می باس""مهما جمیع""ا، فاقص""د الیه بحوائجک و من اطاعک من اهل بلادک ان یقصدوا الی العلیل بح""وائجهم و ان یجتنب""وا القزوی""نی ان ی""دخلوه فی ش""ی ء من امورهم، فانه قد بلغنی ماتموه به عند الن""اس فلا تلتفت""وا الی""ه ان شاء الله، و قد قرأ منصور بن العب""اس ه""ذا الکت""اب و بعض اه""ل الکوفه. عن محم""د بن عیس""ی ق""ال: قرأن""ا فی کت""اب ال""دهقان و خ""ط الرج""ل فی القزوی""نی و ک""ان کتب الی""ه ال""دهقان یخ""بره باضطراب الناس فی هذا الامر و ان الموادعین ق""د امس""کوا عن بعض م""ا ک""انوا فی""ه له""ذه العل""ه من الاختلاف، فکتب: ک""ذبوه و اهتکوه ابعده الله و اخزاه فهو کاذب فی جمیع ما یدعی و یصف، ولکن ص""ونوا انفس""کم عن الخ""وض و الکلام فی ذل""ک و توق""وا مشاورته و لا تجعلوا له السبیل الی طلب الشر، کفی الله مؤنت""ه

[83و مؤنه من کان مثله.« ] صفحه التربیه و الاعداد عند الامام

اشاره

س""نتناول فی ه""ذا الفص""ل طرف""ا من الممارس""ات الحرکی""ه عن""د الامام و لا یخفی علی الباحث ان مثل هذه الامور تح""اط باقص""ی درجات التکتم و الس""ریه من قب""ل الائم""ه و ه""ذا ه""و تفس""یر قل""ه الشواهد الحرکیه عند الامام علما ان مده امامته ک""انت طویل""ه و مرحلته کانت مرحله متقدمه فی المسیره الایمانیه. روی ص""احب اعلام ال""وری »و ک""ذلک ک""انت س""بیل ابی الحس""ن و أبی محم""د العسکریین علیهماالسلام و انما کانت الروای""ه عنهم""ا أق""ل لانهم""ا کانا محبوس""ین فی عس""کر الس""لطان ممن""وعین من الانبس""اط و

[ .166المعاشره و ان یلقاهما کل احد من الناس.« ]من افکار الامام التربویه

حول النقد بین المؤمنین

قال علیه السلام لبعض موالیه: عاتب فلانا و ق""ل ل""ه: ان الل""ه اذا [ و من خلال کلم""ه الام""ام167اراد بعب""د خ""یرا اذا ع""وتب قب""ل. ]

- یامر الامام احد اتباعه بمعاتبه رجل اخ""ر1هذه یتضح لنا مایلی: - بین ان2فقرر بذلک مبدأ النقد الذی عبر عنه الح""دیث ب""العتب. [84قبول النقد )العتب( طریق للوصول الی خیر. ] صفحه

طاعه الله عزوجل

قال: علیه السلام من ات""ق الل""ه یتقی. و من اط""اع الل""ه یط""اع. و من اطاع الخالق لم یبال سخط المخلوقین، و من اسخط الخالق

[ . فی ه""ذا الح""دیث168فلییقن ان یحل به سخط المخل""وقین. ] یبین الامام حقائق اجتماعیه مهمه ترتب""ط بطاع""ه الل""ه و یعرض""ها

- الخ""وف من الل""ه1بتسلس""ل ب""دیع فق""د اوض""ح النق""اط التالی""ه. یعطی للانسان الهیبه فمن یتقی""ه یتقی و ک""ذلک ال""ذی یطی""ع الل""ه

- مصداق طاعه الله ع""دم المب""الات بس""خط2فان الناس تطیعه. المخلوقین عندما یکون رضاهم بسخط الله و سخطهم رضا الله.

- من اسخط الله لنیل رضا الناس فانه س"وف لا ین""ال ذل"ک ب""ل3سیتعرض لسخطهم قطعیا.

طاعه الناس

[169ثال علیه السلام: من..لک وده و رایه فاجمع ل""ه طاعت""ک. ] یبین الامام علاقه مهمه بین الناس و هی طاعه احدهم الاخر و ما

- ان الطاع""ه1ینبغی تثبیت""ه ازاء ه""ذه الکلم""ه الام""ور التالی""ه: المقصوده لا تعنی الطاعه فیما لا یرضی الله فلا طاع""ه لمخل""وق

- بعد التاکد من تحقق رضا الل""ه فی الام""ور2فی معصیه الخالق. تبقی مسائل تفص""یلیه تتعل""ق بالنص""ح و التوجی""ه المثم""ر الس""لیم لبلوغ المقصود و هو رضا الله و بذلک تکون الطاعه هن""ا من ب""اب

- لمن یط""اع ینبغی3الاستفاده من ذی الخ""بره و ال""رأی الس""لیم. تحقق صفتین عنده تقوم علیهما الاسس السلیمه للطاعه و هم""ا: أ( الحب )ال""ود( للط""رف الاخ""ر. ب( ان یب""ذل الجه""د فی تح""ری

النص""ح للط""رف الاخ""ر. و ه""ذه الکلم""ه تفی""دنا فی تحدی""د ص""یغه سلیمه للتعاون بین المؤمنین فلأج""ل ان تتم الطاع""ه بین رج""ل و

[85اخر فلا بد ان تسود بینهما علاقه الحب... ] صفحه مع من یشعر بالضعه

.170قال علیه السلام: من هانت علیه نفسه فلا تأمن ش""ره. ] "] هناک مرض نفسی مهم یصاب به قطاع من الناس و هو الش""هور بالضعه ففی هذه الحاله یش""عر ذل""ک الانس""ان بض""حالته و تفاهت""ه من الداخل و یتصور ان الناس کلهم ینظرون الی""ه علی ان""ه تاف""ه حقیر فیقوم بجمله من التص""رفات العدوانی""ه الخبیث""ه للاعلان عن قدرته و تسلطه و هذه سنه معظم الظالمین اما من یعتز بنفس""ه و ی""ؤمن بقیم الش""رف و الکرام""ه فان""ه ینزهه""ا عم""ا یش""ینها من سفاسف الاعمال و الرذیل من الافعال لذلک حذر الام""ام اله""ادی )ع( من هذه الظاهره فبین ان من هانت علیه نفسه ینبغی الحذر

فی التعامل معه خوفا من خیانته و اذیته و شروره.الدنیا

من میزه التجاره الربح و الخساره و کذلک صفه الدنیا فهی سوق کبیر ربح به قوم و خسر اخرون. قال علیه السلام: ال""دنیا س""وق،

[ .171ربح فیها قوم و خسر اخرون. ]الحلم و السفه

قال علیه السلام: ان الظالم یکاد ان یعفی علی ظلم""ه بحلم""ه. و.172ان المحق السفیه یک""اد ان یطفی ء ن""ور حق""ه بس""فهه. ] "]

هناک مسأله مهمه فی التصور الاسلامی و هی الربط بین الفکره و الاسلوب و کم من المسلمین افترضوا لنفسهم صحه المس""یره لص""حه الافک""ار فی ال""وقت ال""ذی لایتبع""ون ب""ه الاس""لوب الجی""د المناسب. لقد اشار الامام )ع( الی هذه الفکره المهم""ه ف""بین ان السفه الذی یتص""ف ب""ه اه""ل الح""ق یک""اد ان یقض""ی علم حقهم و

یطفی ء ن""ورهم و یحب""ط عملهم. و من کلام الام""ام نح""دد المنهجفی التحرک و هو: الحق و الحلم والابتعاد عن السفه.

صفه من عرف الله

قال علیه السلام: من امن مکر الله و ألیم اخذه تکبر ح""تی یح""ل [ قضاؤه و نافذ امره. و من کان علی بینه من ربه86به ] صفحه

[ . یمر المؤمن173هانت علیه مصائب الدنیا ولو قرض و نشر. ] فی حیاته الاسلامیه بمحن و عقب""ات کث""یره یتع""رض به""ا لمختل""ف ان""واع الابتلاءات و ق""د ینه""ار فی کث""یر من الاحی""ان ام""ام الض""غط الشدید. و الحصانه من ه""ذه الحال""ه ه""و ال""ذوبان فی ذات الل""ه و التفانی فی حبه و الی هذا یشیر الامام فیبین ان هذا الص""نف من الناس لا یبالی بکل انواع مص""ائب ال""دنیا مهم""ا عظمت. فخلاص""ه الق""ول ان معرف""ه الل""ه اهم قاع""ده یس""تند علیه""ا المؤمن""ون فی مجالده الکافرین. و ذلک لان المؤمن قد اتضح عنده مفه""وم مهم اخر اشار الیه الامام الهادی: فق""ال علی""ه الس""لام: ان الل""ه جع""ل ال"دنیا دار بل"وی و الاخ"ره دار عق""بی و جع"ل بل"وی ال"دنیا لث""واب

[ .174الاخره سببا و ثواب الاخره من بلوی الدنیا عوضا. ]الشکر علی المعروف

من الصفات الض""روریه للم""ؤمن و الانس""ان الکام""ل الش""کر علی - ش"کر الل"ه علی مطل"ق1النعم و هذا الشکر علی ن"وعین هم"ا:

- ش""کر المحس""نین من الن""اس2النعم التی انعم به""ا علی عب""ده. الذین جعلهم الله وسائل للنعم. و قد کشف الام""ام مع""نی ایمانی""ا

- ان الش"کر عن""د النعم""ه انف"ع للانس"ان من1مهم""ا عن""دما ق""ال: - و ذل""ک لان النعم""ه متع""ه مص""یرها الفن""اء و2النعم""ه نفس""ها.

بالشکر یبنی دار الخلود یقول علیه السلام: الشاکر اسعد بالشکر منه بالنعمه التی اوجبت الش""کر، لان النعم مت""اع و الش""کر نعم و

[ .175عقبی. ]الجهل فی نسبه الامور الی غیر مسبباتها

قال الحسن بن مسعود: دخلت علی ابی الحس""ن علی بن محم""د علیهماالسلام و قد نکبت اصبعی و تلق""انی راکب و ص"دم کتفی و دخلت فی زحم""ه فخرق""وا علی بعض ثی""ابی فقلت: کف""انی الل""ه شرک من یوم فما ایشمک. فقال علیه السلام لی: یا حس""ن ه""ذا

[ ذنب ل""ه، ق""ال87و انت تغش""انا ت""رمی ب""ذنبک من لا ] ص""فحه الحس""ن: فاث""اب الی عقلی و ت""بینت خط""ئی، فقلت: ی""ا م""ولای استغفرالله، فقال: یا حسن ما ذنب الایام ح""تی ص""رتم تتش""أمون بها اذا جوزیتم باعمالکم فیها، قال الحسن: انا استغفر الله اب""دا و هی توبتی یا ابن رسول الله؟ قال علیه السلام: والل""ه م""ا ینفعکم ولکن الله یع""اقبکم ب"ذمها علی م""الاذم علیه"ا فی"ه، ام""ا علمت ی""ا حسن ان الله هو المثیب و المعاقب و المجازی بالاعمال عاجلا و آجلا؟ قلت: بلی یا مولای. قال علیه السلام: لاتعد و لاتجعل للایام

[ .176صنعا فی حکم الله، قال الحسن: بلی یا مولای. ]النفاق مع الاخوان

»و قال لشخص و قد افرط فی الثناء علیه: اقبل علی شانک فأن ک""ثره المل""ق یهجم علی الظن""ه و اذا حللت من اخی""ک فی مح""ل

[ . یح""دد الام""ام177الثقه فاعدل عن الملق الی حسن التی""ه.« ] فی هذا الحدیث افکارا تربویه مهمه تحدد العلاقه بین المؤمنین و

- ام""ا2- ترک الملق فی العلاقه لان المل""ق ی""ورث الظن""ه. 1هی: الدلیل الذی یقدمه الرجل لاخیه لاشعاره بالحب هو حسن النی""ه و

الاخلاص فی النصح فان ذلک هو الطریق لتحصیل الثقه.مدح النفس

من الامراض الخط""یره علی الانس""ان م""دح الانس""ان نفس""ه ف""ان مضار هذا المرض هو سخط الناس علیه و انفضاض""هم من حول""ه و علی ه""ذا الاس""اس ینبغی للم""رء الا یرض""ی عن نفس""ه و ی""برر افعاله""ا. یق""ول )ع( »و من رض""ی عن نفس""ه ک""ثر الس""اخطون

[ .178علیه.« ]من اسالیب الحرکه الشیعیه زمن الامام

اتخاذ اماکن سریه للقاءات

عن اسحاق الجلاب ق""ال: اش""ترینا لابی الحس""ن )ع( غنم""ا کث""یره ف""دعانی ف""ادخلنی من اص""طبل داره الی موض""ع واس""ع لا اعرف""ه

[ . و موض""ع الش""اهد فی ه""ذه179فجعلت اف""رق تل""ک الغنم ] [ للالتق""اء88الروایه هو اتخاذ الامام )ع( مواضع س""ریه ] ص""فحه

بأص""حابه للقی""ام بم""ا یحتاجون""ه من الاعم""ال و ق""د ت""بین لن""ا من الروایه وجود موضع خاص من بیت الامام یتصل بالاصطبل ی""دخل به اصحابه و فی المثال قام اسحاق الجلاب بقس""م فی""ه لمجوع""ه

من الشیعه.استعمال القوه ضد العدو

اشاره

و قد شجع الامام استعمال القوه مع المنح""رفین ال""ذین یش""کلون خط""را اکی""دا یس""تهدف وج""ود الحرک""ه الش""یعیه و س""نذکر فیاستعمال القوه مثلین یوضحان درجه القوه الموصی باستعمالها.

الضرب و الخدش

»کتب بعض اصحابنا الی ابی الحسن العس""کری جعلت ف""داک ی""ا س""یدی ان علی بن حس""که ی""دعی ان""ه من اولیائ""ک و ان""ک انت القدیم. فأجابه الامام ابرء الی الل""ه من یق""ول ب""ذلک و انتفی الی الله من ه"ذا الق"ول ف""اهجرهم لعنهم الل"ه و الج"وءهم الی ض""یق الطریق فان وجدتم احدا منهم فاخدش راسه بالحجر »و ق""د م""ر معنا ذکر ه""ذه الروای""ه و منه""ا نفس""هم توص""یه الام""ام باس""تعمال

القوه مع الاعداء الذین لا تنفع معهم غیرها.الاغتیال

قال سعد: و حدثنی جماع""ه من اص""حابنا من الع""راقین و غ""یرهم هذا الحدیث عن جنید قال سمعته ان""ا بع""د ذل""ک من جنی""د ارس""ل الی ابوالحسن العسکری )ع( یأمرنی بقت""ل ف""ارس بن ح""اتم«. و

- وج"ود عنص"ر1قد مرت معنا هذه الروایه ال"تی نس"تنتج منه"ا: - - ام""ر الام""ام اح""د انص""اره2یشکل خط""را کب""یرا علی المس""یره.

- الاس""تعداد للعملی""ه. أ( اع""داد الم""ال للس""لاح. ب(3بتدبیر قتله. اختیار السلاح المناسب و قد قرر الجنید استعمال الس""اطور ب""دلا من الس""یف فی عملی""ه القت""ل. ج( اختف""اء الس""اطور بع""د اغتی""ال فارس بن حاتم یفیدنا علی وجود طرف اخ""ر فی العملی""ه مکل""ف

[89باخفاء السلاح الدلیل الوحید علی اخی جنید. ] صفحه وجود العناصر الناقله للاخبار

ان وجود جهاز متخصص لنقل الاخبار للقی""اده مس"أله مهم""ه لک""ل حرکه تضع امامها اه""دافها ض""خمه ت""رغب الوص""ول الیه""ا و بحکم موقع الائمه فی الامه الاسلامیه اقتضت الضروره وجود مثل ه""ذه العناصر المعنیه بنقل الاخبار للامام و الش""ی ء ال""ذی یجب تبیان""ه

( ان العناص"ر المکلف""ه بنق""ل الاخب""ار من1فی ه""ذا المج""ال ه""و: ( ان امکانی""ه2العناص""ر الخفی""ه ال""تی لا یمکن کش""فها بس""هوله.

وجود ه""ذه العناص""ر س""هله بحکم س""عه انتش""ار الحرک""ه الش""یعیه ( اخب""ار3بقیاده الامام فی ام""اکن واس""عه من الدول""ه الاس""لامیه.

الامام عن بعض الامور التی لم تحدث و تحقق وقوعه"ا بع"د ذل"ک یرتبط غالب""ا بالج""انب الغی""بی فی ال""وقت ال""ذی یمکن القی""ام به""ا بالطرق غیر الاعجازیه ل""ذلک یمکن تفس""یرها بغ""یر الاعج""از و من نماذج وجود هذا الجهاز ان صح التعب""یر او الاف""راد المکلفین به""ذه المهمه علی وجهه الدقه نذکر: - سؤال الامام )ع( لخیران الخادم القراطیسی عن اخبار الواثق و عند الاجابه بین له الام""ام ح""دوث

امور اخری غیر ما نقل خیران و هی موت الواث""ق و قت""ل محم""د الزی""ات و ت""ولی المتوکل للسلطه و ق""د م""رت معن""ا. - توقع""ه باعتق""ال محم""د بن فرج فی مصر و ارسال الامام الیه رساله یحذره فیها من ذلک ثم توقع وقت اطلاق سراحه و اخباره بذلک. - توقعه لقت""ل المتوک""ل

[ .180علی ید الاتراک.« ]

الحذر من تدوین الامور خوفا من انکشافها

ق""ال داود الص""رمی: ام""رنی س""یدی بح""وائج کث""یره، فق""ال علی""ه السلام لی: قل: کیف تقول؟ فلم احف""ظ مث""ل م""ا ق""ال لی، فم""د الدواه و کتب بسم الل""ه ال""رحمن ال""رحیم اذک""ره ان ش""اء الل""ه و الامر بید الله، فتبسمت، فقال علیه السلام: ما ل""ک؟ قلت: خ""یر، فقال: اخبرنی؟ قلت: جعلت فداک ذکرت حدیثا ح""دثنی ب""ه رج""ل من اصحابنا عن ج""دک الرض""ا علی""ه الس""لام اذا ام""ر بحاج""ه کتب بسم الله ال"رحمن ال"رحیم اذک"ر ان ش"اء الل"ه، فتبس"مت، فق"ال

[90علیه السلام: لی یا داود ولو قلت: ان تارک التقی""ه ] ص""فحه [ . من ه""ذه الکلم""ه یت""بین لن""ا:181کتارک الصلاه لکنت صادقا. ]

- عدم تسجیل اوامر الامام خوف انکشافها و اعتماد الحفظ فی1 - اس""تعمل الام""ام اس""لوبا نفس""یا للتحفی""ظ و ه""و الایح""اء2ذل""ک.

بالحفظ عن طریق الدعاء و هو ما کتبه الامام علی الورقه اذک""ره - ربط الامام هذه المسأله بالتقی""ه3ان شاء الله و الامر بید الله.

لتبیان الدافع للعملیه.حذر الامام من السلطه

کان الامام یتوقع الهج""وم المف""اجی ء من الس""لطه ل""ذلک احت""اط بتخلی""ه ال""بیت من المس""تندات ال""تی تدین""ه کالس""لاح او المب""الغ الکبیره من المال او اسماء الشیعه فه""اجموا داره لیلا فلم یج""دوا فیها شیئا و وجدوه فی بیت مغلق علیه، و علیه مدرعه من صوف و هو جالس علی الرمل و الحص"ی و ه"و متوج"ه الی الل"ه تع"الی یتلوای""ا من الق""رآن فحم""ل علی حال""ه تل""ک الی المتوک""ل و ق""الوا للمتوکل لم نجد فی بیته شیئا و وجدناه یقرأ القرآن.. و ک"ان ه"ذا فی سامراء. »ثم فتشت منزله فلم اجد فیه الا مصاحف و ادعی""ه

و کتب العلم...« و کان هذا فی المدینه.استعمال الاسماء السریه

- ال اعین من اک"ابر بی"وت الش"یعه و ک"انوا یعرف""ون بب"نی الجهم ولکن الامام الهادی )ع( سماهم باولاد زراره لاخفاء ام""رهم و ق""د

روی عن اح"""دهم »و ک"""ان ج"""دنا لا ادنی الحس"""ن بن الجهم من الادنی س""یدنا ابی الحس""ن الرض""ا علی""ه الس""لام و ل""ه کت""اب ب""ه مع""روف و ک""ان للحس""ن بن الجهم ج""دنا س""لیمان و محم""د و الحسین و لم یبق لمحمد و الحس"ین ول""د و ک"انت ام الحس""ن بن الجهم ابن""ه عبی""د بن زراره و من ه""ذه الجه""ه نس""بنا الی زراره و نحن من ولد بکیر و کن""ا قب""ل ذل""ک نع""رف بول""د الجهم و اول من نسب منا الی زراره ج"دنا س"لیمان نس"به الی""ه س"یدنا ابوالحس"ن علی بن محمد علیهماالسلام صاحب العس""کر ک""ان اذا ذک""ره فی

[ قال الزراری توریه عنه و س""ترا91توقیعاته الی غیره. ] صفحه له ثم اتسع ذلک و سمینا به و کان علیه الس""لام یکاتب""ه فی ام""ور

[ .182له بالکوفه و بغداد. ]اتخاذ المکان المناسب للکلام

کعلامه علی دقه العمل الاسلامی انذاک تحت لواء الام""ام اله""ادی )ع( اتخاذه المک""ان المناس"ب للکلام. فق"د روی عن""ه )ع( »ح""دث محم""د ابن ش""رف ق""ال: کنت م""ع ابی الحس""ن )ع( امش""ی فی المدینه فقال لی: الست ابن شرف؟ قلت: بلی فاردت ان اس""أله عن مسأله فابت""دأنی من غ""یر ان اس""أله فق""ال: نحن علی قارع""ه

الطریق و لیس هذا موضع مسأله.عدم القیام بأعمال اکبر من الامکانیه

ان الامام )ع( یوجه شیعته الی استخدام الاس""الیب المناس""به فی الاوقات المناسبه لذلک فمن خلال عملیه اغتیال ف""ارس بن ح""اتم القزوینی لاحظن""ا حث الام""ام لاس""تعمال الق""وه ض""د اح""د الن""اس ولکنه یمنع استعمال هذا الاسلوب مع شخص آخر یستحقه. و ق""د روی عن محم"""د ابن الری"""ان بن الص"""لت ق"""ال »کتبت الی ابی الحسن استأذنه فی کید ع""دو لم یمکن کی""ده فنه""انی عن ذل""ک و قال کلاما معناه تکفاه فکفیته و الله احس""ن کفای""ه ذل و افتق""ر و

مات فی اسوء الناس حالا فی دنیاه و دینه«.الاسالیب المتبعه فی الطرح الفکری عند الامام

اشاره

لقد استعمل الامام اسالیب معینه لنق""ل افک""اره و کقاع""ده عام""ه نلاحظ تطابق الاسلوب مع الظروف المتوفره و سنعرض فی هذا

المجال نماذج من اسالیب الامام )ع(: -اسلوب الرسائل

لصعوبه الاتصالات المباشره م""ع الام""ه اهتم الام""ام )ع( باس""لوب الرسائل التی توصل الفکر الی آیه نقطه یرغب بها دون الانتق""ال الیه""ا ب""ل یکفی ل""ذلک جه""از مع""د لمهم""ه نق""ل الفک""ر الاس""لامی

( »سئل ابوالحس""ن1للقواعد المؤمنه و من امثله هذه الرسائل: [ الل""ه92»علیه السلام« عن التوحید فقیل له: لم یزل ] ص""فحه

وحده لا شی ء معه ثم خلق الاشیاء بدیعا و اخت""ار لنفس""ه اس""ماء لم تزل الاسماء و الحروف له معه قدیمه؟ فکتب: - لم یزل الل""ه وحده موجودا ثم کون ما اراده لقضائه و لا معقب لحکم""ه ت""اهت اوه""ام المت""وهمین و قص""ر ط""رف الط""ارفین و تلاش""ت اوص""اف الواصفین و اضمحلت اقاویل المبطلین عن ال""درک لعجیب ش""أنه او الوقوع بالبلوغ علی علو مکانه فهو بالموض""ع ال""ذی لایتن""اهی و بالمک""ان ال""ذی لم یق""ع علی""ه عی""ون باش""اره و لاعب""اره هیه""ات

( »وحدثنا احمد بن اسحاق قال: کتبت الی2[" ." 183هیهات!!.« ] ابی الحسن علی بن محمد العسکری اس""أله عن الروی""ه و مافی""ه الخلق فکتب: لاتجوز الرؤیه ما لم یکن بین الرائی و المرئی هواء ینفذه البصر فمتی انقطع الهواء و عدم الضیاء لم تص""ح الرؤی""ه و فی جواب اتصال الض"یاءین ال"رائی و الم"رئی وج""وب الاش"تباه و الل""ه تع""الی م""نزه عن الاش""تباه فثبت ان""ه لا یج""وز علی""ه س""بحانه

[184الرؤیه بالابصار لان الاسباب لابد من اتصالها بالمسببات.« ] ( و من النماذج علی استعمال الرسائل فی نشر الفکر رساله3."

الام""ام اله""ادی الطویل""ه فی الج""بر و التف""ویض بع""د ان کتب الی""هبعض الشیعه

[ .185عن اختلافهم فی الموضوع. ]

اسلوب الزیارات

و قد اهتم الامام الهادی بطرح خطه الفکری عن طری""ق زی""ارات الائمه و قد خلف لنا فی هذا المجال مجموعه رائع""ه من الوث""ائق

( زی""اره الجامع""ه الک""بری.1الفکریه و من امثله هذه الزیارات: - ( زی""ارات مختص""ره3( زی""اره ق""بر امیرالمؤم""نین ی""وم الغ""دیر. 2

للائمه: علی بن ابی طالب )ع( و الحسین )ع( و الکاظمین )ع(.الاحادیث

و ق""د نش""ر الام""ام بعض افک""اره عن طری""ق الکلام الاعتی""ادی ان [ الی ذل""ک س""بیلا و فی ه""ذا المج""ال ن""ری93اس""تطاع ] ص""فحه

( اقط""اب1للامام احادیث مع مختلف الطبقات فی المجتمع مثل ( عموم المسلمین.3( الشیعه. 2السلطه.

اسالیب اخری

و هناک اسالیب اخری یتبعها الامام حسب ما ی""راه ض""روریا فعلی ( عندما استقدم المتوک""ل1سبیل المثال نذکر الاسالیب التالیه: -

الامام الهادی لیلا استعمل الامام الشعر فی وعظ المتوک""ل و ق""د ( و قد یکون الاسلوب المتبع2ذکرت الروایه فی الفصل السابق.

عب""اره عن اجاب""ه لس""ؤال من قب""ل الح""اکم فق""د روی: - »ک""ان المتوکل نذر ان یتصدق بمال کثیر ان عافاه الل""ه من علت""ه، فلم""ا عوفی سأل العلماء عن ح""د الم""ال الکث""یر ف"اختلفوا و لم یص"یبوا المعنی، فسأل ابالحسن »علیه الس""لام« عن ذل""ک فق""ال »علی""ه السلام« یتصدق بثمانین درهما، فسأل عن عله ذل""ک؟ فق""ال: ان الله قال لنبیه »ص""لی الل""ه علی""ه و آل""ه« »لق""د نص""رکم الل""ه فی مواطن کثیره« فعددنا م"واطن رس"ول الل"ه »ص"لی الل"ه علی"ه و آله« فبلغت ثم""انین موطن""ا و س""ماها الل""ه کث""یره فس""ر المتوک""ل

[ .186بذلک و تصدق بثمانین درهما.« ]شعراء العقیده

و قد کان الشعراء الموال""ون بمثاب""ه اجه""زه اعلام لکش""ف فس""اد النظ""ام المنح""رف و مث""الهم فی امام""ه اله""ادی ابن ال""رومی فی قصیدته الجیمیه الطویله فی ذم العباسیین ورثاء یح""یی بن عم""ر. و من جمل""ه ذل""ک اس""تعمال الام""ام للش""عر فی مجلس المتوک""ل العباسی لتبیان قض""یه اه""ل ال""بیت س""أل المتوک""ل ابن الجهم من اش""عر الن""اس؟ ف""ذکر ش""عراء الجاهلی""ه و الاس""لام ثم ان""ه س""أل

[ حیث187الحسن الامام علی بن محمد الهادی فقال الحم""انی ] یقول: - لقد فاخرتنا من قریش عصابه بمد خدود و امت""داد اص""ابع

[ فلما تنازعنا المقال قضی لنا علیهم بما یه""وی ن""داء94] صفحه الصوامع ترانا سکوتا و الش""هید بفض""لنا علیهم جه""یر الص""وت فی کل جامع فان رسول الله احمد جدنا و نحن بنوه کالنجوم الطوالع

قال و مانداء الصوامع یا أباالحسن؟ قال أشهد ان لا اله الا الل""ه و أش"هد ان محم""دا رس""ول الل"ه ج""دی أم

[" .188جدک؟ فضحک المتوکل ثم قال: هو جدک لاندفعک عنه. ] ( استعمال الامام للشعر فی ال""وقت1و من هذه الروایه نستفید:

( تق""ییم الش""اعر من خلال2المناسب لطرح معنی رسالی یریده. القضیه الاسلامیه فقد فضل الام""ام اله""ادی الس""ید الحم""انی علی

شعراء الجاهلیه و الاسلام لقوله السابق.تأثیر الامام علی الناس

اشاره

للأمام دور مباشر فی التأثیر علی بعض الناس و کسبهم للاس""لامو التشیع او لزیاده تمسکهم بالاسلام و التشیع و من امثله ذلک:

دعوته للمنحرفین من الشیعه

حدثنی ابوالحسین سعید بن سهیل البص""ری و ک""ان یلقب ب""الملاح قال: و کان یقول بالوقف جعفر بن القاسم الهاش""می البص""ری و کنت معه بسر من رأی اذ رآه ابوالحسن فی بعض الط""رق فق""ال له: الی کم هذه النومه؟ اما آن لک ان تنتبه منها؟... فقلت و الله

[ و من هذه الروایه نجد ان189لاوقفت بعد هذا و قطعت علیه. ] الام""ام ک""ان یح""رص علی تنبی""ه ه""ذه الرج""ل ال""ذی لم یتض""ح ل""ه الطریق بکل معالمه فقال بالوقف. و قد آمن بامام""ه اله""ادی )ع( بعد ان تبین له ذلک و ترک الوقف و قطع بص""حه مس"یره التش"یع

تحت قیاده الامام الهادی )ع(.دعوته للترکی

و من نماذج دعوه الامام للناس تأثیره علی رجل ترکی من عموم المسلمین فجعله ی""ؤمن بامامت""ه روی ابوهاش""م الجعف""ری »ق""ال کنت بالمدینه حین مر بها بغا ایام الواثق فی طلب الاعراب فقال ابوالحسن علیه الس""لام: اخرج""وا بن""ا ح""تی ننظ""ر الی تعبی""ه ه""ذا

[ الترکی فخرجنا فوقفن""ا فم""رت بن""ا تعبیت""ه فم""ر بن""ا95] صفحه ترکی فکلمه ابوالحسن )ع( بالترکیه فنزل عن فرسه فقبل ح""افر دابته قال: فحلفت الترکی و قلت له ما قال لک الرجل؟ قال هذا ن""بی؟ قلت: لیس ه""ذا بن""بی ق""ال: دع""انی باس""م س""میت ب""ه فی

[ .190صغری فی بلاد الترک ما علمه احد الی الساعه.« ]مع الأعرابی

و من خلال موقف الام""ام من الاع""رابی نلمح رحمت""ه و رقت""ه م""ع الموالین لآل محمد و هذه صفه مهمه للقائد مع اتباع""ه فق""د روی »ان ابالحسن )ع( کان یوما قد خ""رج من س""ر من رأی الی قری""ه لمهم عرض له فجاء رجل من الاعراب یطلبه فقیل ل"ه: ق"د ذهب الی الموضع الفلانی فقصده فلما وصل الیه ق""ال ل""ه: ماحاجت""ک؟ فقال انا رجل من اعراب الکوفه المتمسکین بولاء جدک علی بن ابی ط""الب و ق""د رکب""نی دین ف""ادح ف""أثقلنی حمل""ه و لم أر من اقصده لقضائه سواک فقال له ابوالحسن طب نفسا و قرعین""ا ثم انزله فلما اصبح ذلک الیوم قال له ابوالحس""ن: اری""د من""ک حاج""ه الل""ه الل""ه ان تخ""الفنی فیه""ا فق""ال الاع""رابی: لا اخالف""ک فکتب ابوالحسن ورقه بخطه معترف""ا فیه""ا ان علی""ه للاع""رابی مالأعین""ه فیها یرجع علی دینه و قال: خذ هذا الخط فاذا وصلت الی سرمن

رأی احضر الی و عندی جماعه فطالبنی ب""ه و اغل""ظ الق""ول علیفی ترک ایفائک ایاه الله الله فی مخالفتی. فقال:

افعل و اخذ الخط فلما وصل ابوالحسن الی سر من رأی و حضر عنده جماعه کث"یرون من اص"حاب الخلیف""ه و غ"یرهم حض""ر ذل""ک الرجل و أخرج الخط و طالبه و قال کما اوصاه ف""ألان ابوالحس""ن له القول و رفقه و جعل یعتذر الیه و وعده بوفائه و طیب""ه نفس""ه فنقل ذلک الی الخلیفه المتوکل فأمر ان یحم""ل الی أبی الحس""ن ثلاث""ون ال""ف درهم فلم""ا حملت الی""ه ترکه""ا الی ان ج""اء الرج""ل فقال: خذ هذا المال فاقضی منه دینک و انفق الباقی علی عیالک و اهلک و اعذرنا فقال له الاع""رابی: ی""ابن رس""ول الل""ه و الل""ه ان املی کان یقصر عن ثلث هذا ولکن الله اعلم حیث یجعل رسالته

[96[ . ] صفحه 191و اخذ المال و انصرف ]تأثیره علی الاصفهانی

حدث جماعه من اهل اصفهان منهم ابوالعباس احمد بن النص""ر و اب""وجعفر محم""د بن علوی""ه ق""الوا ک""ان باص""فهان رج""ل یق""ال ل""ه عبدالرحمن و کان شیعیا فقیل له: ما الس""بب ال""ذی اوجب علی""ک الق""ول بامام""ه علی النقی دون غ""یره من اه""ل الزم""ان فق""ال: شاهدت ما یوجب علی ذل""ک و ذل""ک انی کنت رجلا فق""یرا و ک""ان لی لسان و جرأه فأخرجنی اه""ل اص""فهان س""نه من الس""نین م""ع قوم آخرین الی باب المتوکل متظلمین و کنا بباب المتوک""ل یوم""ا اذ خرج الامر باحضار علی بن محم""د بن الرض""ا فقلت لبعض من حضر: من هذا الرجل ال""ذی ق""د ام""ر باحض""اره فقی""ل: ه""ذا رج""ل علوی تقول الرافضه بامامته ثم قیل: و نقدر ان المتوکل یحض"ره للقتل فقلت: لا اب""رح من هیهن""ا ح""تی انظ""ر الی ه""ذا الرج""ال ای رجل هو قال: فأقبل راکب""ا علی ف""رس و ق""د ق""ام الن""اس ص""فین

یمنه الطریق و یسرتها ینظرون الیه فلما رأیته وقفت فأبص""رته فوق""ع حب""ه فی قلبی فجعلت ادعو له فی نفسی بأن یدفع الله عنه شر المتوک""ل

فأقبل یسیر بین الناس و هو ینظر الی عرف دابته لا یلتفت و ان""ا دائم الدعاء له فلما صار الی اقبل علی بوجه""ه و ق""ال: اس""تجاب الله دعاءک و طول عمرک و کثر مالک و ولدک قال: فارتع""دت و وقعت بین اصحابی فسألونی ماش""أنک فقلت: خ""یر و لم اخ""برهم فانصرفنا بعد ذلک الی اصفهان ففتح الله علی وجوه""ا من الم""ال حتی ان اغلق بابی علی م""ا قیمت""ه ال""ف ال""ف درهم س""وی م""الی خارج داری و رزقت عشره من الاولاد و قد بلغت من عمری نیفا و سبعین سنه و انا اق""ول بامام""ه ه""ذا ال""ذی علم م""ا فی قل""بی و

[ .192استجاب الله دعاءه لی.« ]تأثیره علی نصرانی

و قد أثر الامام علی احد النصاری فأقام له الدلیل علی امامت""ه و قد بقی هذا الرجل علی نصرانیته ولکن دعوه الام""ام وص""لت الی ابنه فصار مسلما موالیا کما اخبر الامام )ع( و لعل الواق""ع ه""وان الاب اخفی اسلامه عن الناس و اکتفی بالایمان الداخلی و الا فما معنی اعتقاده بولایه ذلک فمات و الناس تظن به النصرانیه ح""تی اقرب الناس الیه و هو ولده. روی هبه الله بن منص""ور الموص""لی ق""ال: »ک""ان ب""دیار ربیع""ه ک""اتب له""ا نص""رانی یس""می یوس""ف بن

[ و کان بینه و بین والدی صداقه قال: فوافانا97یعقوب ] صفحه منزل عند والدی فقال ل""ه وال""دی: فیم ق""دمت فی ه""ذا ال""وقت؟ قال: دعیت الی حض""ره المتوک""ل و لا ادری م""ا ی""راد م""نی الا انی

اشتریت نفسی من الله بمأه دینار و قد حملتها لعلی بن محمد الرضا علیهم السلام معی فقال له وال""دی قد وفقت فی هذا و خرج الی حضره المتوک""ل و جاءن""ا بع""د ای""ام قلائل فرحا مسرورا مستبشرا فقال له والدی حدثنی حدیثک قال صرت الی سر من رأی و م""ا دخلته""ا ق""ط ف""نزلت فی دار و قلت یجب ان اوصل هذه المأه دینار الی ابن الرضا قب""ل مص""یری الی دار المتوکل و قبل ان یعرف احد ق""دومی و ع""رفت ان المتوک""ل قد منعه من الرکوب و انه ملازم لداره فقلت: کی""ف اص""نع رج""ل نصرانی یسأل عن دار ابن الرضا لا امن ان ینذر بی فیک""ون ذل""ک

زیاده فیما احاذره قال: ففکرت ساعه فی ذل""ک فوق""ع فی قل""بی ان ارکب حماری فی البلد فلا امنعه حیث یذهب لعلی اق""ف علی معرفه داره من غیر ان اس""ال اح""دا فجعلت ال""دنانیر فی کاغ""ذ و جعلته""ا فی کمی و رکبت و ک""ان الحم""ار یتخ""رق فی الش""وارع و الاس""واق یم""ر حیث یش""اء الی ان ص""رت الی ب""اب دار ف""وقفت الحمار فجه""دت ان ی""زول فلم ی""زل فقلت للغلام س""ل لمن ه""ذه الدار فسأل فقیل: انت یوسف بن یعقوب؟ قلت نعم قال: فانزل فاقع""دنی فی ال""دهلیز و دخ""ل فقلت: ه""ذه دلال""ه اخ""ری من این عرف اسمی و اسم ابی و لیس فی البلد من یعرف"نی و لا دخلت"ه قط؟ فخرج الخادم فقال: المأه دینار ال""تی فی کم""ک فی الکاغ""ذ هاتها فناولته ایاها و قلت هذه ثالثه: و جاء فقال ادخ""ل ف"دخلت و هو وحده فقال: یا یوسف ما آن لک فقلت: یا م""ولای ق""د ب""ان لی من البرهان مافیه کفای""ه لمن اکتفی فق""ال: هیه""ات ان""ک لاتس"لم

ولکن سیسلم و لدک فلان و هو من شیعتنا یا یوسف ان اقواما یزعمون ان ولایتنا لا تنفع امانک کذبوا والل""ه انه""ا لتنف""ع امض فیم""ا وافیت ل""ه فان""ک س""تری م""ا تحب فمضیت الی باب المتوکل فنلت کما اردت و انصرفت. ق""ال هب""ه الله: »فلقیت ابنه بعد هذا و هو مسلم حسن التشیع فأخبرنی ان اباه مات علی النصرانیه و انه اسلم بعد موت ابیه و ک""ان یق""ول:

[98[ . ] صفحه 193انا مؤمن ببشاره مولای )ع(.« ]من نماذج عمل الامام فی التربیه و الاعداد الفکری

قال فتح بن یزید الجرجانی قال ضمنی و اباالحسن الطری""ق حین منصرفی من مکه الی خراسان و هو صائر الی الع""راق فس""معته و هو یق""ول: من اتقی الل""ه یتقی و من أط""اع الل""ه و یط""اع ق""ال: فتلطفت فی الوص""ول الی""ه فس""لمت علی""ه ف""رد علی الس""لام و أمرنی بالجلوس و اول ما ابت""دأنی ب""ه ان ق""ال: ی""ا فتح من اط""اع الخالق لم یبال بسخط المخلوق و من اس""خط الخ"الق ف""ایقن ان یحل ب"ه الخ"الق س""خط المخل"وق و ان الخ"الق لا یوص""ف الا بم""ا وصف ب""ه نفس""ه و أنی یوص""ف الخ""الق ال""ذی تعج""ز الح""واس ان

تدرک""ه و الاوه""ام ان تنال""ه و الخط""رات ان تح""ده و الابص""ار عن الاحاطه به جل عما یصفه الواصفون و تعالی عما ینعته الن""اعتون نأی فی قربه و قرب فی نأیه فهو فی نأیه قریب و فی قربه بعید کیف الکیف فلا یقال کیف و أین الأین فلا یقال این اذ هو منقط""ع الکیفیه و الأینیه هو الواح""د الاح""د الص""مد لم یل""د و لم یول""د و لم یکن له کفوا احد فجل جلاله ام کیف یوصف بکنه""ه محم""د ص""لی

الله علیه و آله و قد قرنه الجلیل باسمه و شرکه فی عطائه و اوجب لمن اطاع""ه ج""زاء طاعت""ه اذ یق""ول: »و م""ا نقم""وا الا أن أغناهم الله و رس""وله من فض""له«. و ق""ال یحکی: ق""ول من ت""رک طاعته و هو یعذبه بین اطباق نیرانها و سرابیل قطرانها: »یا لیتن""ا اطعنا الرسولا« ام کیف یوصف بکنهه من ق""رن الجلی""ل ط""اعتهم بطاعه رسوله حیث قال: »اطیعوا الله و اطیعوا الرس""ول و أولی الام""ر منکم«و ق""ال: »ول""و ردوه الی الرس""ول و الی أولی الام""ر منهم و قال: ان الله یأمرکم أن تؤدوا الامانات الی اهلها« و ق""ال »فسئلوا اهل ال""ذکر ان کنتم لا تعلم""ون«. ی""ا فتح کم""ا لا یوص""ف الجلیل ج""ل جلال""ه و الرس""ول و الخلی""ل و ول""د البت""ول فک""ذلک لا یوصف المؤمن المسلم لامرنا فنبینا افضل الانبیاء و خلیلنا افضل الاخلاء و وصیه اکرم الاوص""یاء اس""مها افض""ل الاس""ماء و کنیتهم""ا افضل الکنی و اجلاها لو لم یجالسنا الا کفو لم یجالسنا اح""د ول""و لم یزوجنا الاکفو لم یزوجن""ا اح""د، اش""د الن""اس تواض""عنا اعظمهم حلما و انداهم کفا و امنعهم کنفا ورث عنهما اوص""یاؤهما علمهم""ا ف""اردد الیهم الام""ر و س""لم الیهم، امات""ک الل""ه مم""اتهم و احی""اک

[ ق""ال فتح: فخ""رجت99حیاتهم اذا شئت رحم""ک الل""ه. ] ص""فحه فلما کان من الغد تلطفن""ا فی الوص"ول الی""ه فس"لمت علی""ه ف""رد علی السلام فقلت: یابن رسول الل""ه ات""ذن لی فی مس""أله اختلج فی ص""دری امره""ا لیل""تی؟ ق""ال س""ل و ان ش""رحتها فلی و ان أمس""کتها فلی فص""حح نظ""رک و تثبت فی مس""ألتک واض""ع الی جوابها سمعک و لا تسأل مسأله تعینت و اعن بما تعت""نی ب""ه ف""ان العالم و المتعلم شریکان فی الرشد م""أموران بالنص""یحه منهی""ان

عن الغش و اما الذی اختلج فی صدرک

لیلتک فان شاء العالم انبأک ان الله لم یظه""ر علی غیب""ه اح""دا الا من ارتضی من رسول فکل ما کان عند الرسول کان عند الع""الم و کل ما اطلع علیه الرسول فق""د اطل""ع اوص""یاؤه علی""ه لئلا تخل""و ارضه من حجه یکون مع""ه علم ی""دل علی ص""دق مقالت""ه و ج""واز عدالت""ه ی""ا فتح عس""ی الش""یطان اراد اللبس علی""ک فادهم""ک فی بعض ما اودعت""ک و ش"ککک فی م"ا انبأت"ک ح"تی اراد ازالت"ک عن طریق الله و صراطه المستقیم فقلنا: م""تی ایقنت انهم ک""ذا فهم ارباب معاذ الله أنهم مخلوقون مربوب""ون مطیع""ون لل""ه داخ""رون راغبون فاذا جاءک الشیطان من قبل ما جاءک فاقمعه بما انبأتک ب""ه، فقلت ل""ه: جعلت ف""داک ف""رجت ع""نی و کش""فت م""ا لبس الملعون علی بشرحک فقد کان اوقع فی خلدی انکم ارباب. قال: فسجد ابوالحسن و هو یقول فی س""جوده: راغم""ا ل""ک ی""ا خ""القی داخرا خاضعا قال: فلم یزل کذلک حتی ذهب لیلا ثم ق""ال: ی""ا فتح کدت ان تهلک و تهلک و ماضر عیسی اذا هل""ک من هل""ک ف""اذهب اذا شئت رحمک الله. فقال: فخرجت و انا ف""رح بم""ا کش""ف الل""ه عنی من اللبس فانهم هم و حمدت الله علی ما قدرت علیه فلما کان فی المنزل الاخر دخلت علی""ه و ه""و مت""ک و بین یدی""ه حنط""ه مقلوه یعبث بها و قد کان اوقع الشیطان فی خل""دی ان""ه لا ینبغی ان یأکلوا و یشربوا اذ کان ذلک آف""ه و الام""ام غ""یر م""أوف فق""ال: اجلس یا فتح فان لنا بالرس""ل أس""وه ک""انوا ی""أکلون و یش""ربون و یمشون فی الاسواق و کل جس""م مغ""ذو به""ذا الا الخ""الق ال""رازق

لانه جسم الأجسام و هو لم یجسم و لم یجز ابتناه و لم یتزای"د و لم یتن"اقص م""برء من ذات""ه م""ارکب فی ذات من جسمه الواحد الاحد الصمد الذی لم یلد و لم یول""د و لم یکن ل""ه کف""وا اح""د منش""ی ء الاش""یاء مجس""م الاجس""ام و ه""و السمیع العلیم اللطی""ف الخب""یر ال""رؤوف ال""رحیم تب""ارک و تع""الی

[ عما یقول الظالمون علوا کببرا لو کان کما وصف100] صفحه لم یع""رف ال""رب من المرب""وب و لا الخ""الق من المخل""وق و لا المنشی ء من المنشأ ولکن""ه ف""رق بین""ه و بین من جس""مه و ش""یأ

الاشیاء اذ کان لا یش""بهه ش""ی ء ی""ری و لا یش""به ش""یئا.« )کش""ف(.386 - 388لغمه فی معرفه الائمه ص

تقییم الامام لدعاه الاسلام

أ( »روی عن الحس""ن العس""کری علی""ه الس""لام: ان""ه اتص""ل ب""أبی الحس""ن علی بن محم""د العس""کری علی""ه الس""لام: ان رجلا من فقهاء شیعته کلم بعض النواصب فأفحم""ه بحجت""ه ح""تی اب""ان عن فض""یحته ف""دخل الی علی بن محم""د علی""ه الس""لام و فی ص""در مجلسه دست عظیم منصوب و هو قاعد خارج الدست و بحضرته خلق من العلویین و بنی هاشم فم""ازال یرفع""ه ح""تی اجلس""ه فی ذلک الدست و أقبل علیه فاشتد ذلک علی اولئ""ک الاش""راف فام""ا العلویه فأجلوه عن العتاب و ام""ا الهاش""میون فق""ال ل""ه ش""یخهم: یابن رسول الل"ه هک"ذا ت"ؤثر عامی""ا علی س"ادات ب"نی هاش"م من الطالبیین و العباسیین؟ فقال علیه السلام: ایاکم و ان تکونوا من الذین قال الله تع""الی فیهم: »الم ت""ر الی ال""ذین اوت""وا نص""یبا من الکتاب یدعون الی کتاب الله لیحکم بینهم ثم یتولی فریق منهم و هم معرضون« أترضون بکتاب الله حکما؟ قالوا: بلی. قال: الیس الل""ه یق""ول: »ی""ا ایه""ا ال""ذین امن""وا اذا قی""ل لکم تفس""حوا فی

المجالس فافسحوا یفسح الله لکم الی قول""ه یرف""ع الل""ه ال""ذین امن""وا منکم و ال""ذین اوت""وا العلم درج""ات« فلم ی""رض للع""الم الم""ؤمن الا ان یرف""ع علی من لیس بمؤمن اخبرنی عنه قال: »یرفع الل""ه ال""ذین آمن""وا منکم و ال""ذین اوتوا العلم درج""ات« او ق""ال: »یرف""ع ال""ذین ات""وا ش""رف النس""ب درجات« او لیس قال الله: »هل یستوی ال""ذین یعلم""ون و ال""ذین لایعلمون« فکیف تنکرون رفعی لهذا لما رفعه الله ان کس""ر ه""ذا )لفلان( الناصب بحجج الله التی علم""ه ایاه""ا لأفض""ل ل""ه من ک""ل شرف فی النسب. فقال العباسی: یابن رسول الله ق""د اش""رفت علینا هو ذا تقصیر بنا عمن لیس له نس""ب کنس""بنا و م""ا زال من""ذ

[ فی الش""رف علی من101اول الاسلام یقدم الافض""ل ] ص""فحه دونه فیه. فقال علیه السلام: سبحان الله الیس عباس بایع ابابکر

و هو )تیمی( و العباس )هاشمی( او لیس عبدالله بن عباس ک""ان یخدم عمر بن الخطاب و هو )هاشمی( ابوالخلفاء و عمر )عدوی( و ما بال عمر ادخل البعداء من ق""ریش فی الش""وری و لم ی""دخل العباس فان کان رفعن""ا لمن لیس بهاش""می علی هاش""می منک""را ف""انکروا علی عب""اس بیعت""ه لابی بک""ر و علی عبدالل""ه بن عب""اس خدمته لعمر بعد بیعته فان کان ذلک جائزا فهذا جائز فکانم""ا القم

-"" 260الهاشمی حجرا« )الاحتج""اج ص (. و م""ا نفهم""ه من259 - موقفنا لرجل من فقهاء الشیعه یتحدد برده علی1هذه الروایه:

- تعظیم الام""ام له""ذا الرج""ل و2رج""ل مع""اد منح""رف و فض""حه تقدیمه علی الهاشمیین من العل""ویین و العباس""یین و اجلاس""ه فی

- تض""ایق الأش""راف من ه""ذا التق""ییم الاس""لامی3ص""در المجلس. الرفی""ع له""ذا الفقی""ه الجلی""ل لع""دم اس""تیعابهم للقیم""ه الاس""لامیه

- رد الامام )ع(4للانسان. علی هذا الموقف اللا اسلامی للأشراف فق""د بین درج""ات الن""اس

- الدرج""ه الثانی""ه2- الدرجه الاولی الم""ؤمن الع""الم. 1کما یلی: - - الدرجه الثالثه غیر المؤمن. لذلک فالفضل3المؤمن غیر العالم.

کل الفضل للمؤمن العالم و لا یرف"ع النس"ب من وض"عه ایمان"ه و علمه. ب( »روی عن علی بن محمد الهادی علیه السلام انه قال: لولا من یبقی بعد غیبه قائمکم علیه السلام من العلم""اء ال""داعین الی""ه وال""دالین علی""ه و ال""ذابین عن دین""ه بحجج الل""ه و المنق""ذین لضعفاء عبادالله من شباک ابلیس و مردته و من فخاخ النواص""ب لما بقی احد الا ارتد عن دین الل""ه ولکنهم ال""ذین یمس""کون ازم""ه قلوب ضعفاء الشیعه کما یمسک صاحب الس""فینه س""کانها اولئ""ک

[ . و فی هذا الح""دیث اثبت194هم الافضلون عندالله عزوجل« ] الامام قیمه العالم الداعی للقائم من ال محم""د و ان""ه ه""و القائ""د

[102المنقذ للامه من شرور ابلیس و المعادین للحق. ] صفحه نظرات فی العلاقات الحرکیه زمن الامام الهادی

ملاحظات

أ( لعلاق""ه الموض""وع بروای""ات الکش""ی ح""ول ف""ارس بن ح""اتم القزوینی لذلک ینبغی مراجعته"ا. ب( من ه"ذه الروای"ات نکتش"ف ع""ده علاق""ات حرکی""ه بین الام""ام و ش""یعته تتض""ح لن""ا من خلال توصیل الاوامر حول قضیه معینه تهم التشیع ج( ان هذه العلاقات امثله علی الموضوع و تعطی فکره عنه ولکنها لا تستوعبه و تضع بعض النقاط ولکنها لاترسم کل الصوره فان مثل ه""ذه المواض""یع

لخصوصیتها تعتبر من الامور التی لا تکشف علی صعید واسع.العلاقه الاولی

( ابراهیم بن محم""د یکتب رس""اله للام""ام اله""ادی )ع( بخص""وص1 [ ال""تی وص""لت الی195فتنه فارس و خلافاته مع علی بن جعفر ]

(2حد تبرأ بعض""هم من بعض لیع""رف رأی الام""ام فی الموض""وع. جواب الامام: - أ( التأیید لعلی بن جعفر و ان""ه لا یمکن ان یق""اس بفارس المنحرف. ب( التحذیر من فارس و عدم ادخال""ه بش""ی ء من امور الشیعه. ج( دعوه الامام )ع( اب""راهیم ان یقص""د علی بن جعفر فیما یحتاج الیه. د( ان لابراهیم مرکزا شیعیا مهما فی بلده ل""ذلک یق""ول ل""ه الام""ام و من اطاع""ک. ه( من الممکن ان یک""ون هن""اک ع""ده رج""ال فی ذل""ک البل""د لهم مرک""ز اب""راهیم و لهم من یطیعهم. و عدم ذکر ذلک فی الروایه لا یع""نی عدم""ه ب""ل القرین""ه تش""یر الی وج""ود مث""ل ه""ذا فل""و ک""ان اب""راهیم ه""و القائ""د لجمی""ع الشیعه فی بلده فما هو دور علی بن جعفر؟ ل""ذلک فمن المتوق""ع

( من خلال التحلی""ل الس""ابق و3ان یکون هناک عده رجال غیره. مراجعه النص نستدل علی وجود علاق""ه فی تل""ک المنطق""ه یمکن

[ الامام اله""ادی )ع( علی بن103ترکیبها باشکل التالی: ] صفحه جعفر الهمدانی )ممثل الامام فی ذلک البلد( ابراهیم بن

محمد )قائد شیعی فی ذلک البلد( المطیعون لاب""راهیم )بعض من الخ )ق""اده ش""یعه00 و ص 1القواعد الشیعیه فی ذلک البلد( س

فی ذلک البل"د مث""ل اب"راهیم( المطیع"ون لهم )بعض من القواع"دالشیعیه فی ذلک البلد(

العلاقه الثانیه

( الامر الصادر للشیعه: قتل الفاسق المنحرف فارس بن ح""اتم.1 ( ارسل الام""ام اله""ادی رس""اله لرج""ل من الش""یعه اس""مه جنی""د2

( قام جنید المذکور بمایلی: - أ( اختی"ار3لتنفیذ المهمه المطلوبه. رجل اخر لتنفیذ العملیه و کان هذا الرجل اخ""وه. ب( وض""ع خط""ه دقیق""ه لتنفی""ذ العملی""ه. ج( من خلال الروای""ه ال""تی ت""بین اختف""اء الساطور و هواداه القتل المستعمل تبین وجود عنصر اخر لاخفاء

( من خلال التحلیل السابق و مراجعه4السلاح لایعرفه اخو جنید. النص ینکش""ف لن""ا وج""ود عناص""ر مکلف""ه بمهم""ه الاغتی""ال لل""ذین یشکلون مخاطر قویه علی المسیره و یمکننا ان نوض""ح مخطط""ا

[ الام""ام اله""ادی )ع(104لهذه العلاقه بالشکل الت""الی: ] ص""فحه )الام"ر بالعملی"ه( جنی"د )المخط"ط للعملی"ه( اخ""و الجنی"د )المنف"ذ

للعملیه( عنصر اخر )لاخفاء السلاح ومساعده المنفذ(العلاقه الثالثه

( وجود مجموعه من الشیعه منهم ابومحمد ال""رازی و لا نع""رف1 ( تبلی""غ الام""ام رس""اله2هل ه""و رئیس الق""وم او ان""ه رج""ل منهم.

( یمکن3بواسطه رسول منه حول امر تفسیق فارس القزوی""نی. صیاغه العلاقه

العلاقه الرابعه

(2( الامام یأمر العمری ب""أمر یتعل""ق بقض""یه ف""ارس بن ح""اتم. 1 العمری یوصل امر الامام الی علی بن عبدالغفار بتوجیه رجل ثقه فی طلب رج""ل اخ""ر اس""مه علی بن عم""رو العط""ار دون تحدی""د العمری لاسم الرجل الذی س""یقوم بالمهم""ه و ق""د ح""دد للمکل""ف

( اختی""ار علی بن عب""دالغفار3الدار التی ی""نزل به""ا علی العط""ار. لابی یعقوب یوس""ف بن الس""خت للقی""ام بالمهم""ه لان""ه اوث""ق من

( دخل الرجل الی الدار فوجد فارسا فأخفی4یعرفه من اصحابه. [ بدعوی انه جاء لیح""ل مش""کله105المهمه المکلف بها ] صفحه

( بع""د ت""وفر5لعلی بن عم""ر م""ع جماع""ه س""ماهم ب""أولاد س""نان.

المجال المناسب اخبر ابویعقوب علی بن عمر ب""الواقع و ان ام""ر الامام قد صدر بلعن فارس القزوینی و ان لا ی""دفع ل""ه من الم""ال

( من خلال التحلی""ل الس""ابق یمکنن""ا تص""ور6ال""ذی یحمل""ه ش""یئا. العلاقه باشکل التالی: الام""ام اله""ادی )ع( العم""ری )رح( علی بن عبد الغفار ابو یعقوب یوسف بن السخت )الرجل المکلف بمهم""ه

اخبار علی بن عمر و العطار بامر القزوینی(ملاحظه

ان العلاق""ات الحرکی""ه الم""ذکوره آنف""ا لاتکش""ف الهیک""ل الح""رکی العام للتشیع ولکنها تؤشر فقط علی بعض المعالم و ال""ذی نمی""ل الیه. هو ان دقه عمل الائمه المعصومین )ع( حالت دون انکشاف

ذلک.التنظیم الاسماعیلی

و نحب هن"""ا ان ن"""ذکر السلس"""له التنظیمی"""ه ال"""تی وص"""لتنا عن الاسماعیلیین الذین تربطهم علاق""ه الاص""ل المش""ترک م""ع الخ""ط الش""رعی الام""امی ف""انهم یختلف""ون عن خ""ط الامام""ه من الام""ام الک""اظم )ع(. و نحن اذ ذکرن""ا ه""ذه السلس""له لا نق""ول بأنه""ا هی نفس السلسله الامامیه الحرکیه ولکن ما نقوله ه"و وج""ود تش"ابه بین السلسلتین بحکم الاصل المشترک و الظروف المش""ابهه م""ع وجود الاختلافات التابعه من الخلافات العقائدی""ه. یق""ول مص""طفی غالب الاسماعیلی المعاصر و أح""د المهتمین المختص""ین ] ص""فحه

[ بالدراسات الاسماعیلیه »و عم""د رئیس ال""دعوه ای الام""ام106 الی تقسیم الدعاه الی اقسام عدیده کل حسب مقدرته و ض""من اختصاص""ه و ک""ان ه""ذا التقس""یم مش""ابها لنظ""ام دوره الفل""ک و لتقسیمات السنه فجعل الامام السنه الزمنیه التی تجمع الش""هور و الایام مثلا علی النبی فی عصره او الام""ام ال""ذی یجم""ع م""راتب الدعوه و الاثنی عشر شهرا مثلا علی رؤساء الدعوه فی الجزائ""ر و یس""مون حجج الجزائ""ر ولک""ل من ه""ؤلاء الحجج ثلاثین داعی""ا او نقیبا و لکل داع من هؤلاء الدعاه اربعه و عشرین داعیا ماذون""ا او

مکاسرا و لکل مرتب""ه من ه""ذه الم""راتب عملا خاص""ا ب""ه فالام""ام یختار من اتباعه اقواهم لسانا و اصدقهم جنانا و الحنهم بالحجه و اغزرهم علما فیجعله فی مرتب""ه داعی ال""دعاه او ب""اب الاب""واب و هذه المرتبه أعلی مراتب الدعوه و لکل جزیره حج""ه و ه""و کب""یر دع""اه الجزی""ره و المش""رف علی ال""دعوه فیه""ا و ین""وب عن ب""اب

الابواب فی عقد مجالس الحکمه و تلاوه المجالس و الثلاثون داعیا او نقیبا یقومون بهدایه الناس و بث الدعوه فی نفوس المس""تجیبین و هم ال""ذین یف""اتحون ال""ذین دخلوا فی ال""دعوه ب""العلم یاخ""ذوا علیهم العه""د و المیث""اق و لک""ل نقیب من هؤلاء اربعه و عشرون داعیا مأذونا مکاس""را و یش""ترط فی من یت""ولی ه""ذه المرتب""ه ان یک""ون علی علم واف""ر بم""ذاهب الفرق الاسلامیه جمیعا متمکنا من اصول مذهبیه و ان یکون لسنا

[ .196مجادلا.« ]العلاقات الخاصه من خلال رسائل الامام الهادی لاصحابه

اشاره

[ بین الام""ام و بعض وکلائ""ه ت""بین197س""نذکر ثلاث""ه رس""ائل ] العلاق""ات بینهم تکش""ف نمط""ا من العلاق""ات الحرکی""ه فی العم""ل الشیعی و باضافتها لغیرها من المف""ردات تتک""ون بعض من ملامح

الصوره.الرساله الاولی

»وجدت بخط جبرئیل بن احمد حدثنی محمد بن عیسی الیقطینی ق""ال: کتب )ع( الی ابی علی بن بلال فی س""نه اثن""تین و ثلاثین و مائتین: بسم الله الرحمن الرحیم. احمد الله الیک و اشکر طول""ه و عوده و أصلی علی محم""د الن""بی و آل""ه ص""لوات الل""ه و رحمت""ه علیهم، ثم انی اقمت اباعلی مقام الحسین بن عبد ربه، و ائتمنته

[ الذی لا یقدم""ه اح""د،107علی ذلک بالمعرفه بما عنده ] صفحه و قد اعلم انک شیخ ناحیتک فأحببت اف""رادک و اکرام""ک بالکت""اب

بذلک، فعلیک بالطاعه لم و التسلیم الیه جمی""ع الح""ق قبل""ک و ان تحض م""والی علی ذل""ک و تع""رفهم من ذل""ک م""ا یص""یر س""ببا الی عونه و کفایته، فذلک موفور و توفیر علینا و محبوب ل""دینا، و ل""ک به جزاء من الله و اجر ف""ان الل""ه یعطی من یش""اء ذو الاعط""اء و الجزاء برحمته، و انت فی ودیعه الله. و کتبت بخطی و احمد الله

کثیرا.«الرساله الثانیه

»محمد بن مس""عود ق""ال: ح""دثنی محم""د بن نص""یر ق""ال: ح""دثنی احمد بن محمد بن عیسی قال: نسخت الکتاب مع ابن راشد الی جماعه الموالی الذین هم ببغداد المقیمین بها و المدائن و السواد و مایلیها« أحمد الله الیکم ما انا علیه من عافیته و حسن عادته و أصلی علی نبیه و آله افضل صلاته و اکمل رحمته و رأفت""ه، و انی اقمت اباعلی بن راشد مق""ام )علی بن( الحس""ین بن عب""د رب""ه و من کان قبله من وکلائی، و صار فی منزلته عندی و ولیته ما کان یت"""ولاه غ"""یره من وکلائی قبلکم لیقبض حقی، و ارتض"""یته لکم و

قدمته فی ذلک و هو اهله و موضعه، فصیروا رحمکم الله الی الدفع الی""ه ذل""ک و الی، و ان لاتجعل""وا ل""ه علی انفس""کم عله فعلیکم بالخروج عن ذلک و التسرع الی طاعه الل""ه و تحلی""ل اموالکم و الحقن لدمائکم، و تعاونوا علی ال""بر و التق""وی و اتق""وا الله لعلکم ترحمون، و اعتصموا بحبل الله جمیعا و لا تم""وتن الا و انتم مس""لمون، فق""د اوجبت فی طاعت""ه ط""اعتی و الخ""روج الی عصیانه عصیانی فالزموا الطریق یاجرکم الله من فضله فان الله بما عنده واسع ک""ریم متط""ول علی عب""اده رحیم، نحن و انتم فی

ودیعه الله و حفظه و کتبته بخطی و الحمدلله کثیرا«.الرساله الثالثه

»و فی کتاب آخر: و انا آمرک یا ای""وب بن ن""وح ان تقط""ع الاکث""ار بینک و بین ابی علی، و ان یلزم کل واح""د منکم""ا م""ا و ک""ل ب""ه و

أمر بالقیام فیه بأمر ناحیته، فانکم اذا انتهیتم الی کل ما أمرتم به استغنیتم بذلک عن معاودتی، و آمرک یا أباعلی بمثل ما امرک به ایوب ان لا تقبل من احد من اهل بغداد و المدائن ش""یئا یحملون""ه

[ لایلی لهم استیذانا علی، و مر من اتاک بش""ی ء108و ] صفحه من غیر اهل ناحیتک ان یصیره الی الموک""ل بناحیت""ه، و آم""رک ی""ا اباعلی فی ذلک بمثل ما امرت به ایوب، و لیعمل کل واحد منکما

مثل ما امرته به.«حول الرساله الاولی

أ( الامام اله""ادی یص""در ام""را بتنص""یب ابی علی بن بلال مس""ؤولا عن احدی النواحی الشیعیه بدلا من الحسین بن عبد ربه. ب( امر

- تس""لیمه2- الطاع""ه لأبی علی بن بلال. 1الحسین بن عبد رب""ه. - ان یحض الم""والی علی طاعت"ه. ج(3جمیع الحقوق التی عن""ده.

یعتبر الامام اخب""اره للحس""ین بن عب""د رب""ه بمثاب""ه اک""رام ل""ه لان""ه یستطیع ان یعزله دون ان یعلمه و یأمر الشیعه بترکه لکنه لجلاله

قدره تعامل معه الامام بالصوره المذکوره.حول الرساله الثانیه

أ( الامام الهادی یصدر امرا بتنص""یب ابی علی بن راش""د مس""ؤولا عن الشیعه المقیمین ببغداد و المدائن و السواد و مایلیه ب""دلا من

-1علی بن الحسین بن عبد ربه. ب( تولیته ما ک""ان یت""ولاه مث""ل: - الاستفاده3- طاعته و الاخذ عنه. 2اخذ الحقوق الشرعیه منهم.

من علمه.حول الرساله الثالثه

أ( یش""یر الام""ام الی وج""ود حال""ه س""لبیه فی العم""ل ظه""رت بین وکیلین هما ای""وب بن ن""وح و أب""وعلی. ب( الظ""اهره الس""لبیه هی

- بتقلی""ل الاتص""ال1ک""ثره الاختلاط بینهم""ا. ج( یأمرهم""ا الام""ام: - ع""دم قب""ول ای منهم""ا الحق""وق او ای2["" 109بینهما. ] ص""فحه

شی ء آخر من اهل ناحیه الاخر. د( یبین الامام لهما انهما لو اتبعا

نصحه فلا حاجه لهما بمراجعته لعدم ح""دوث المش""اکل. ] ص""فحه113]

البناء الفکری عند الامامالدعوه الی التشیع فی زیاره الجامعه الکبری

اشاره

زیاره الجامعه الکبری من النتاجات الفکریه المهمه للامام الهادی )ع( و من الوثائق التی نس""تل منه""ا ملامح التص""ور الس""لیم و فی استعراضنا للزی""اره الم""ذکوره و تأش""یرنا علی الافک""ار الاساس""یه

فیها تنجلی لنا المنهجیه الحرکیه الفکریه.اصطفاء اهل البیت

یقول )ع( »السلام علیکم یا اهل بیت النب""وه و موض""ع الرس""اله و مختلف الملائکه و مهبط الوحی و معدن الرحمه و خ""زان العلم و منتهی الحلم و اصول الکرم و قاده الامم و اولیاء النعم و عناص""ر الاب""رار و دع""ائم الاخی""ار و ساس""ه العب""اد و ارک""ان البلاد و اب""واب الایمان و امن""اء ال""رحمن و س""لاله النب""یین و ص""فوه المرس""لین و خیره رب العالمین و رحمه الله و برکاته.« یحدد الام""ام فی ه""ذه الکلم""ه المع""انی التالی""ه. أ( ان الل""ه اختص اه""ل ال""بیت بکرامت""ه فجعلهم موضع الرساله و مختلف الملائک""ه و مهب""ط ال""وحی. ب( ان ه""ذا الجع""ل الالهی ن""ابع من الص""فات الکمالی""ه ال""تی یبلغ""ون القمه فیها کالعلم و الحلم و الکرم و الرحمه. ج( کون اهل البیت موضع الرساله و ذلک لاختی""ار الل"ه لهم نتیج""ه لتک"املهم لمنص"ب القیاده العلیا للبشریه و المس""لمین فهم دع""ائم الاخی""ار و ساس""ه العباد و ارک""ان البلاد و اب""واب الایم""ان و امن""اء ال""رحمن و س""لاله

[114النبیین. ] صفحه حرکه اهل البیت

یقول الهادی )ع( »السلام علی ائم""ه اله""دی و مص""ابیح ال""دجی و اعلام التقی و ذوی النهی و أولی الحجی و که""ف ال""وری و ورث""ه الانبیاء و المثل الاعلی و الدعوه الحس""نی و حجج الل""ه علی اه""ل الدنیا و الآخره و الاولی و رحمه الله و برکاته السلام علی مح""ال معرفه الله و مساکن برکه الله و معادن حکمه الله و حفظه س""ر الله و حمله کتاب الله و اوصیاء نبی الله و ذریه رسول الله صلی الله علیه و آله و رحمه الله و برکاته السلام علی الدعاه الی الله و الأدلاء علی مرضات الله و المستقرین فی ام""ر الل""ه و الت""امین

فی محبه الله و المخلصین فی توحید الل""ه و المظه""رین لأم""ر الل""ه و نهی""ه و عب""اده المک""رمین ال""ذین لایس""بقونه ب""القول و هم ب""أمره یعملون و رحمه الله و برکاته.« من هذه الکلمات نستفید الام""ور التالیه: - أ( فی المسیره البشریه ینفرز دائما خط""ان هم""ان خ""ط الهدی و خط الضلاله و قیادتیهما: ائمه اله""دی و ائم""ه الض""لاله، و ائمه اهل البیت هم ائمه الهدی اما غ""یرهم ممن یتص""دی للامام""ه مخالفا لهم فهو من ائمه الضلال فل""ذلک لا یک""ون التلقی الا منهم و لا یک""ون نهج التح""رک الا نهجهم. ب( ام""ا واق""ع الائم""ه فهم ذوو الحجی و کهف ال""وری و ورث""ه الانبی""اء و المث""ل الاعلی و ال""دعوه الحسنی التی یحتذی بها. ج( من خلال ما مر نعرف ان حرکه اهل البیت حرکه اصیله ذات عمق فی المسیره النبویه الراشده و کل حرک""ه ت""دعی المنهج ال""دینی او الاص""لاح ال""دنیوی و لا تس""یر علی خطاهم فهمی منحرفه. فأهل البیت محل معرفه الل""ه و مس""اکن برکته و معادن حکمته و حفظه سره و حمله کتابه و اوصیاء نبیه.

(1د( و من مظ""اهر اص""اله اه""ل ال""بیت فی المس""یره الالهی""ه: ( الثبات علی ام""ر الل""ه.2الدعوه الی الله و الادلال الی مرضاته.

( الاظه""ار لش""عائر5( الاخلاص فی التوحید. 4( الحب التام لله. 3 ( عدم سبق الل""ه بق""ول و6["" 115الله من امره و نهیه. ] صفحه

العمل بأمره.الاسس الفکریه للتشیع

و نستطیع ان نحدد نقاطا توضح الاسس الفکریه التی تقوم علیها دعوه اهل البیت و التی یجب ان تس""یر الحرک""ه الش""یعیه علیه""ا و تلتزم بحدودها، یقول )ع(: »السلام علی الائم""ه ال""دعاه و الق""اده

الهداه و الساده الولاه و الذاده الحماه و اهل الذکر و أولی الامر و بقیه الل""ه و خیرت""ه و حزب""ه و عیب""ه علم""ه و حجته و صراطه و نوره و برهانه و رحمه الله و برکات""ه«. »اش""هد ان لا اله الا الله وحده لا شریک له کما شهد الله لنفسه و شهدت له ملائکته و أولوا العلم من خلق""ه لا ال""ه الا ه""و العزی""ز الحکیم و أشهد ان محمدا عبده المنتجب و رسوله المرتضی ارسله بالهدی و دین الحق لیظهره علی الدین کله ولو کره المشرکون و اش""هد انکم الائم"""ه الراش"""دون المه"""دیون المعص"""ومون المکرم"""ون المقرب"""ون المتق"""ون الص"""ادقون المص"""طفون المطیع"""ون لل"""ه القوامون ب""أمره الع"املون بارادت""ه الف""ائزون بکرامت""ه اص""طفاکم بعلم""ه و ارتض""اکم لغیب""ه و اخت""ارکم لس""ره و اجتبکم بقدرت""ه و اعزکم بهداه و خصکم ببرهانه و انتجبکم لنوره و أی""دکم بروح""ه و رض""یکم خلف""اء فی ارض""ه و حجج""ا علی بریت""ه و انص""ار الدین""ه و حفظه لسره و خزنه لعلمه و مستودعا لحکمته و تراجم""ه لوحی""ه و ارکانا لتوحیده و شهداء علی خلقه و اعلاما لعب""اده و من""ارا فی بلاد و ادلا علی ص""راطه عص""مکم الل""ه من الزل""ل و آمنکم من الفتن و طه""رکم من ال""دنس و أذهب عنکم ال""رجس و طه""رکم تطه""یرا فعظمتم جلال""ه و اک""برتم ش""انه و مج""دتم کرم""ه و ادمتم ذکره و وک""دتم مثاق""ه و أحکمتهم عق""د طاعت""ه و نص""حتم ل""ه فی السر و العلانیه و دعوتم الی سبیله بالحکمه و الموعظه الحس""نه و بذلتم انفسکم فی مرضاته و صبرتم فی جنب""ه و أقمتم الص""لوه و اتیتم الزکوه و أمرتم ب""المعروف و نهیتم عن المنک""ر و جاه""دتم فی الله حق جه""اده ح""تی أعلنتم دعوت""ه و بینتم فرائض""ه و أقمتم

حدوده و نشرتم شرایع احکامه و س""ننتم س""نته وص""رتم فی ذل""ک من""ه الی الرض""ا و س""لمتم ل""ه

[ و مم""ا116القضاء و صدقتم من رس""له من مض""ی.« ] ص""فحه

مر نستفید النقاط التالیه: أ( الائمه هم ال""دعاه الی الل""ه و الق""اده الهداه و الساده و الولاه و هم ح""زب الل"ه و حجت""ه و برهان"ه. ب(

- الایم""ان بالل""ه وح""ده لا1العناص""ر الفکری""ه الاساس""یه للتش""یع. - الائم""ه3- محمد عبده المنتخب و رسوله المنتجب. 2شریک له.

هم بشر راشدون مهدیون معصومون مکرمون. قیمتهم نابغه من - تعظیم الل""ه1تکریم الله لهم. ج( الجانب العملی لحرکه الائم""ه.

- توکی""د میثاق""ه و احک""ام عق""د2و اکب""ار ش""انه و تمجی""د کرم""ه. - ال""دعوه ل""ه بالحکم""ه و4- النص""ح ل""ه بالس""ر و العلن. 3طاعته.

- التض""حیه المس""تمره فی س""بیل الل""ه بب""ذل5الموعظه الحسنه. - اقامه الص""لاه و ایت""اء الزک""اه و6النفس و الصبر علی المکروه.

- الحف""اظ ع""ل7ممارس""ه ب""اقی العب""ادات و الح""دود الاس""لامیه. -9- التس""لیم بالقض""اء و الق""در. 8سلامه الش""ریعه من التحری""ف

التأکید علی وحده المسیره النبویه و تصدیق الرسل.الموالون

و بین الامام ان"ه: أ( هن"اک ص"نفان من الن"اس قس"م ی"والی اه"ل البیت فیسیر فی طریق الهدی و اخر یوالی اع""داءهم فیس""یر فی طری""ق الض""لال یق""ول )ع(: »ف""الراغب عنکم م""ارق و اللازم لکم لاحق و المقصر فی حقکم زاهق و الحق معکم و فیکم و منکم و الیکم و انتم اهله و معدنه و میراث النبوه عن""دکم و ای""اب الخل""ق الیکم و حس""ابهم علیکم و فص""ل الخط""اب عن""دکم و آی""ات الل""ه لدیکم و عزائمه فیکم و نوره و برهانه عن""دکم و ام""ره الیکم، من

و الاکم فقد والی الله و من عاداکم [ الل""ه و من117فقد ع""اد الل""ه و من أحبکم فق""د أحب ] ص""فحه

ابغضکم فقد ابغض الل""ه و من اعتص""م بکم فق""د اعتص""م بالل""ه و انتم الص""راط الأق""وم و ش""هداء دار الفن""اء و ش""فعاء دار البق""اء و الرحمه الموصوله و الآیه المخزونه و الامانه المحفوظ""ه و الب""اب المبتلی به الناس من أتیکم نجی و من لم ی""أتکم هل""ک، الی الل""ه تدعون و علیه تدلون و به تؤمنون و له تسلمون و بأمره تعمل""ون و الی سبیله ترشدون و بقوله تحکم""ون س""عد من والاکم و هل""ک

من ع""اداکم و خ""اب من جح""دکم و ض""ل من ف""ارقکم و ف""از من تمسک بکم و امن من لجأ الیکم و سلم من ص""دقکم و ه""دی من اعتصم بکم من اتبعکم فالجنه مأویه و من خالفکم فلنار مثوی""ه و من جح"""دکم ک"""افر و من ح"""اربکم مش"""رک و من رد علیکم فی اس""فل درک من الجحیم. ب( کم""ا ان الم""والی لاه""ل ال""بیت یعلم قیمتهم الحقیقیه عندالله لذلک یقول: »أش"هد أن ه"ذا س"ابق لکم فیما مضی و جارلکم فیم""ا بقی و ان ارواحکم ون""ورکم و طینتکم واح""ده ط""ابت و طه""رت بعض""ها من بعض خلقکم الل""ه ان""وارا فجعلکم بعرشه مح"دقین ح"تی من علین""ا بکم فجعلکم فی بی"وت أذن الله ان ترفع و یذکر فیها اسمه و جع""ل ص""لواتنا علیکم و م""ا خصنا به من ولایتکم طیبا لخلقنا و طهاره لأنفس""نا و تزکی""ه لن""ا و کفاره لذنوبنا فکنا عنده مسلمین بفض""لکم و مع""روفین بتص""دیقنا ایاکم. ج( الرغبه فی انتش""ار ام""رهم و تشعش""ع فض""لهم فلا یبقی خیر الا و أضاءه نورهم الشریف. - »فبلغ الل""ه بکم اش""رف مح""ل

المکرمین و أعلی منازل المقربین و أرفع درجات المرسلین حیث لا یلحقه لاحق و لا یفوقه ف""ائق و لا یس""بقه س""ابق و لا یطم""ع فی ادراک""ه ط""امع ح""تی لا یبقی مل""ک مقرب و لا نبی مرسل و لا صدیق و لا شهید و لا عالم و لا جاه""ل و لا دنی و لا فاضل و لا م""ؤمن ص""الح و لا ف""اجر ط""الح و لا جب""ار عنید و لا شیطان مرید و لا خلق فیما بین ذل""ک ش""هید الا ع""رفهم جلاله امرکم و عظم خطرکم و کبر شانکم و تمام نورکم و صدق مقاع""دکم و ثب""ات مق""امکم و ش""رف محلکم و م""نزلتکم عن""ده و کرامتکم علیه و خاصتکم لدیه و ق""رب م""نزلتکم من""ه.« ] ص""فحه

[ د( الاقرار الدائم بمعتقدات اهل ال""بیت و العم""ل بموجبه""ا:118 »بأبی أنتم و أمی و أهلی و مالی و أسرتی أشهد الله و أش""هدکم انی م""ؤمن بکم و بم""ا آمنتم ب""ه ک""افر بع""دوکم و بم""ا کف""رتم ب""ه متبص""ر بش""أنکم و بض""لاله من خ""الفکم م""وال لکم و لاولی""ائکم مبغض لاع""دائکم و مع""اد لهم س""لم لمن س""المکم و ح""رب لمن حاربکم محقق لم""ا حققتم مبط""ل لم""ا ابطلتم مطی""ع لکم ع""ارف بحقکم مق""ر بفض""لکم محتم""ل لعلمکم.« و من مص""ادیق الایم""ان

بقضیه اهل البیت قول الام""ام: »محتجب ب""ذمتکم و مع""ترف بکم مؤمن بأیابکم مصدق برجعتکم منتظ""ر لأم""رکم م""رتقب ل""دولتکم آخذ بقولکم عامل بأمرکم مستجیر بکم زائ""ر لکم عائ""ذ بقب""ورکم مستشفع الی الله عزوجل بکم متقرب بکم الیه و مقدمکم ام""ام طبل""تی و ح""وائجی و ارادنی فی ک""ل اح""والی و ام""وری م""ؤمن بس"""رکم و علانیتکم و ش"""اهدکم و غ"""ائبکم و أولکم و آخ"""رکم و

مفوض فی ذلک کله الیکم و مسلم فیه معکم و قل""بی لکم مس""لم و رأیی لکم تب""ع و نص""رتی لکم مع""ده حتی یح""یی الل""ه تع""الی دین""ه بکم و ی""ردکم فی ایام""ه و یظه""رکم لعدله و یمکنکم فی ارضه فمعکم معکم لامع غیرکم آمنت بکم و تولیت آخرکم بما تولیت به أولکم و ب""رئت الی الل""ه عزوج""ل من اعدائکم و من الجبت و الطاغوت و الشیاطین و حزبهم الظالمین لکم الجاح""دین لحقکم و الم""ارقین من ولایتکم الغاص""بین لأرثکم الش""اکین فیکم المنح""رفین عنکم ومن ک""ل ولیج""ه دونکم و ک""ل مطاع سواکم و من الائمه الذین یدعون الی النار فثبتنی الله ابدا ما حییت علی م""والاتکم و محبتکم و دینکم و وفق""نی لط""اعتکم و رزقنی شفاعتکم و جعلنی من خیار موالیکم الت""ابعین لم""ا دع""وتم الی""ه و جعل""نی ممن یقتص آث""ارکم و یس""لک س""بیلکم و یهت""دی به""دیکم و یحش""ر فی زم""رتکم و یک""ر فی رجعتکم و یمل""ک فی دولتکم و یشرف فی عافیتکم و یمکن فی ایامکم و تقر عینه غدا برؤیتکم، بأبی انتم و امی و نفس""ی و اهلی و م""الی من اراد الل""ه بدأ بکم و من وحده قبل عنکم و من قص""ده توج""ه بکم م""والی لا أحصی ثناءکم و لا ابلغ من المدح کنهکم و من الوص""ف ق""درکم و انتم نور الاخیار و هداه الابرار و حجج الجب""ار بکم فتح الل""ه و بکم یختم و بکم ینزل الغیث و بکم یمسک السماء ان تقع علی الارض الا باذنه و بکم ینفس الهم و یکشف الضر و عندکم م""ا ن""زلت ب""ه رس""له و هبطت ب""ه ملائکت""ه و الی ج""دکم - و ان ک""انت الزی""اره

لامیرالمؤمنین فعوض و الی جدکم قل و الی اخیک بعث الروح

[ آتاکم الل""ه م""ا لم ی""ؤت اح""دا من الع""المین119الامین ] صفحه طأطأ کل شریف لشرفکم و بخع کل متکبر لطاعتکم و خضع کل جبار لفضلکم و ذل ک""ل ش""ی ء لکم و اش""رقت الارض بن""ورکم و فاز الفائزون بولایتکم بکم یسلک الی الرض""وان و علی من جح""د ولایتکم غضب الرحمن بأبی أنتم و أمی و نفس""ی و أهلی و م""الی ذک""رکم فی ال""ذاکرین و اس""ماؤکم فی الأس""ماء و أجس""ادکم فی الاجساد و أرواحکم فی الأرواح و أنفسکم فی النف""وس و آث""ارکم فی الآثار قبورکم فی القبور فما أحلی اسماءکم و أکرم انفس""کم و أعظم شأنکم و أجل خطرکم و أوفی عهدکم و أص""دق وع""دکم کلامکم نور و أم""رکم رش""د و وص""یتکم التق""وی و فعلکم الخ""یر و عادتکم الأحسان و س""جیتکم الک""رم و ش""أنکم الح""ق و الص""دق و الرفق و قولکم حکم و حتم و رأیکم علم و حلم و ح""زم، ان ذک""ر الخیر کنتم اوله و أصله و فرعه و معدن""ه و مأوی""ه و منته""اه ب""أبی انتم و أمی و نفسی کی""ف أص""ف حس""ن ثن""ائکم و احص""ی جمی""ل بلائکم و بکم أخرجنا الله من الذل و فرج عنا غم""رات الک""روب و أنق""ذنا من ش""فا ج""رف الهلک""ات و من الن""ار ب""أبی أنتم و أمی و نفسی بموالاتکم علمنا الله معالم دیننا و أصلح ما ک""ان فس""د من دنیانا و بموالاتکم تمت الکلمه و عظمت النعمه و ائتلفت الفرق""ه و بم""والاتکم تقب""ل الطاع""ه المفترض""ه و لکم الم""وده الواجب""ه و الدرجات الرفیعه و المقام المحم""ود و المک""ان المعل""وم عندالل""ه عزوجل و الجاه العظیم و الشأن الکبیر و الشفاعه المقبوله، ربنا

آمنا بما انزلت و اتبعنا الرسول فاکتبنا مع الشاهدین ربنا لاتزغ قلوبنا بعد اذ هدیتنا و هب لنا من لدنک رحمه انک انت الوهاب سبحان ربنا ان ک"ان وع""د ربن""ا لمفع"ولا، ی""ا ولی الله ان بینی و بین الل""ه عزوج""ل ذنوب""ا لا ی""أتی علیه""ا الا رض""اکم فبح""ق من ائتمنکم علی س""ره و اس""ترعاکم ام""ر خلق""ه و ق""رن طاعتکم بطاعته لما استوهبتم ذن""وبی و کنتم ش""فعائی ف""انی لکم مطیع من أطاعکم فقد أطاع الله و من عصاکم فقد عصی الله و من أحبکم فقد أحب الله و من أبغضکم فقد أبغض الله اللهم انی لووجدت شفعاء اقرب الیک من محمد و أهل بیته الأخیار و الائمه

الابرار لجعلتهم شفعائی فبحقهم الذی اوجبت لهم علی""ک اس""ألک ان ت""""دخلنی فی جمل""""ه الع""""ارفین بهم و بحقهم و فی زم""""ره المرح""ومین بش""فاعتهم ان""ک ارحم ال""راحمین و ص""لی الل""ه علی محمد و آله الطاهرین و سلم کثیرا و حسبنا الله و نعم الوکی""ل.«

-1["" 120- من ه""ذه الفق""رات نح""دد النق""اط التالی""ه: ] ص""فحه - الایم""ان3- زی""اره قب""ورهم. 2الایم""ان بای""ابهم و قی""ام دولتهم.

- الاس""تعداد لنص""ره5- الایم""ان بس""رهم و علانیتهم. 4بالرجع""ه. - ف""رح7- البراءه من ع""دوهم. 6دولتهم لحد التمکین فی الارض.

المؤمن بما رزقه الله علی ید اهل البیت و اعتقاده لهذا المع""نی. -9- وح"""ده المس"""لمین الس"""لیمه لاتتم الا تحت ل"""وائهم )ع(. 8

الایمان بهم لا یکون عاطفیا بل یکون عن وعی و ادراک و بحث و تمحیص »اللهم انی لو وج""دت ش""فعاء اق""رب الی""ک من محم""د و

اهل بیته...«الامام علی بن ابی طالب و یوم الغدیر

أ( لقد طرح الامام الهادی )ع( فی زیاره امیرالمؤمنین یوم الغدیر [ مف""اهیم مهم""ه تتعل""ق ب""امیرالمؤمنین و خط""ه و هی مم""ا198]

ینبغی للرسالی ان یعرفها و یعیش"""ها. ب( من ه"""و الام"""ام علی )ع(. یق"""ول اله"""ادی )ع(. »السلام علی محمد رسول الله خاتم النبیین و سید المرس""لین و صفوه رب العالمین امین الله علی وحیه و عزائم ام""ره و الخ""اتم لما سبق و الفاتح لما استقبل و المهیمن علی ذلک کل""ه و رحم""ه الله و برکاته و صلواته و تحیاته. السلام علی انبیاء الله و رسله و ملائکته المقربین و عباده الصالحین السلام علیک یا أمیرالمؤمنین و سید الوصیین و وارث علم النبیین و ولی رب العالمین و مولای و مولی المؤمنین و رحمه الله و برکاته.« و من هذا القول نعرف

- س""ید1من هو الامام علی و کم""ا اراد الل""ه ان یعرفن""ا ب""ه فه""و: - ولی رب3[""" 121- وارث علم الن"""بین. ] ص"""فحه 2الوص"""یین.

- مولی المؤمنین و بضمنهم الائم"ه کم"ا یص"رح ب"ذلک4العالمین. اله""ادی )ع(. ج( علاق""ه الام""ام )ع( بالل""ه عزوج""ل: یق""ول )ع(:

»السلام علیک یا مولای یا امیرالمؤمنین یا أمین الله فی ارض""ه و سفیره فی خلقه و حجته البالغه علی عباده السلام علیک ی""ا دین الله القویم و صراطه المستقیم الس""لام علی""ک ایه""ا النب""أ العظیم الذی هم فیه مختلفون و عنه یسألون.« و من هذا الق""ول نع""رف

- حجت""ه3- س""فیره الی خلق""ه. 2- امین الل""ه فی ارض""ه. 1ان""ه: - دین الله الق""ویم و ص""راطه المس""تقیم. د(4البالغه علی عباده.

علاقه الامام )ع( بالرسول )ص( یقول )ع( »السلام علیک یا س""ید المس"""لمین یعس"""وب المؤم"""نین و ام"""ام المتقین و قائ"""د الغ"""ر المحجلین و وارث علمه و امینه علی شرعه و خلیفته فی امت""ه و

اول من آمن بالله و صدق بما أنزل علی نبیه و اشهد انه قد بلغ عن الله ما أنزله فیک فصدع بأمره و أوجب علی أمت""ه فرض طاعت""ک و ولایت""ک و عق""د علیهم البیع""ه ل"ک و جعل""ک أولی بالمؤمنین من انفسهم کما جعله الله کذلک ثم أش""هد الل"ه تع""الی علیهم فقال الست قد بلغت فقالوا اللهم بلی فقال: اللهم اش""هد و کفی بک شهیدا و حاکما بین العباد فلعن الله جاحد ولایت""ک بع""د الاقرار و ناکث عهدک بعد المیثاق و اش""هد ان""ک وفیت بعه""د الل""ه تعالی و ان الله تعالی موف لک بعهده و من اوفی بما عاهد علیه الله فسیؤتیه اجرا عظیما و اشهد انک امیرالمؤمنین الح""ق ال""ذی نطق بولایتک التنزیل و اخذ لک العهد علی الامه بذلک الرس"ول.«

[122- اخو رس""ول الل""ه. ] ص""فحه 1و من هذا القول نعرف انه: -5- امین""ه علی ش""رعه. 4- وارث علم""ه. 3- وصی رسول الله. 2

- و قد بلغ الرس""ول )ص( م""ا ان""زل الی""ه بح""ق6خلیفته فی امته. امیرالمؤمنین )ع( فقد: - صرح بامره. - اوجب علی الامه طاعته. - عقد البیع""ه ل""ه. - جعل""ه أولی ب""المؤمنین من انفس""هم. - أش""هد علی ذلک الله امام الالاف المتحش""ده. ه( المقارن""ه بین الام""ام و غیره من المسلمین: یقول )ع(: »السلام علی""ک ی""ا امیرالمؤم""نین آمنت بالل""ه و هم مش""رکون و ص""دقت ب""الحق و هم مک""ذبون و جاه"دت و هم محجم""ون و عب""دت الل"ه مخلص"ا ل""ه ال"دین ص"ابرا محتسبا حتی اتیک الیقین الا لعنه الله علی الظالمین.« و( تج""اره الامام و اهله. و قد باع الام""ام علی و اخ""وه و عم""ه انفس""هم لل""ه

فاشتراها منهم انزل بحقهم آی""ه مبارک""ه م""دون به""ا عق""د ال""بیع والشراء. »و اشهد انک و عمک و

اخاک الذین تاجرتم بنفوسکم فأنزل الل""ه فیکم )ان الل""ه اش""تری من المؤمنین انفسهم و اموالهم بأن لهم الجنه یقاتلون فی سبیل الله فیقتلون و یقتل""ون وع""دا علی""ه حق""ا فی التوری""ه و الانجی""ل و القرآن و من أوفی بعهده من الله فاستبشروا ببیعکم الذی بایعتم به و ذلک هو الفوز العظیم التائبون العابدون الحامدون السائحون الراکعون الساجدون الامرون بالمعروف و الن""اهون عن المنک""ر و الحافظون لحدود الل""ه و بش"ر المؤم""نین(.« ز( تق""ییم الن""اس من خلال علاقتهم ب""أمیرالمؤمنین )ع(. یق""ول اله""ادی )ع( »اش""هد ی""ا امیرالمؤم""نین أن الش""اک فی""ک م""ا آمن بالرس""ول الامین و ان

[123العادل بک غ""یرک عان""د عن ال""دین الق""ویم ال""ذی ] ص""فحه ارتضاه لنا رب العالمین و أکلمه بولایتک یوم الغ""دیر.« ج( نفس""یه امیرالمؤمنین فی المسیره الاسلامیه: یق""ول )ع(: »و اش""هد ان""ک لم تزل للهوی مخالفا و للتقی محالفا و علی کظم الغیظ ق""ادرا و عن الناس عافیا غافرا و اذا عصی الل""ه س""اخطا و اذا اطی""ع الل""ه راضیا و بما عه"د الی""ک ع"املا راعی"ا لم"ا اس"تحفظت حافظ"ا لم"ا استودعت مبلغا ما حملت منتظرا ما وعدت اش""هد ان""ک م""ا تقیت ضارعا و لا أمس""کت عن حق""ک جازع""ا و لا أحجمت عن مجاه""ده غاصبیک ناکلا و لا اظهرت الرضی بخلاف ما یرضی الله م""داهنا و لا وهنت لما اصابک فی سبیل الله و لا ض""عفت و لا اس""تکنت عن طلب حق""ک مراقب""ا مع""اذ الل""ه ان تک""ون ک""ذلک ب""ل اذ ظلمت احتس""بت رب""ک و فوض""ت الی""ه ام""رک و ذک""رتهم فم""ا اذک""روا و وعظتهم فما اتعظوا و خوفتهم الله فم""ا تخوف""وا و أش""هد ان""ک ی""ا امیرالمؤمنین جاهدت فی الله ح""ق جه""اده ح""تی دع""اک الل""ه الی

جواره و قبضک الیه باختیاره و أل""زم اع""داءک الحج""ه بقتلهم ای""اک لتک""ون الحجه لک علیهم مع مالک من الحجج البالغه علی جمی""ع خلق""ه.« لقد قل انصار الامام لانه هو الح""ق و طلاب الح""ق قلی""ل فی ک""ل

زمان ولکن مع هذه القله سار الامام فی طریقه مس""تلهما الع""زه و النص""ر من الل""ه. یق""ول اله""ادی )ع(: »و انت القائ""ل لا تزی""دنی کثره الناس حولی ع""زه و لا تف""رقهم ع""نی وحش""ه ول""و أس""لمنی الناس جمیع""ا لم اکن متض""رعا اعتص""مت بالل""ه فع""ززت و اث""رت الاخ""ره علی الاولی فزه""دت و أی""دک الل""ه و ه""داک و اخلص""ک و اجتبی""ک فم""ا تناقض""ت افعال""ک و لا اختلفت اقوال""ک و لا تقلبت احوالک و لا ادعیت و لا اف""تریت علی الل""ه ک""ذبا و لا ش""رهت الی الحطام و لا دنسک الاثام و لم تزل علی بینه من ربک و یقین من امرک تهدی الی الحق و الی صراط مستقیم اشهد شهاده ح""ق و أقس""م بالل""ه قس""م ص""دق ان محم""دا و آل""ه ص""لوات الل""ه علیهم سادات الخلق و انک مولای و م""ولی المؤم""نین و ان""ک عبدالل""ه و ولیه و اخ""و الرس""ول و وص""یه و وارث""ه و ان""ه القائ""ل ل"ک و ال""ذی بعثنی بالحق ما آمن بی من کفر بک و لا أق"ر بالل"ه من جح"دک و قد ضل من صدعنک و لم یهتد الی الله و لا الی من لا یهتدی ب""ک هو قول ربی عزوجل )و انی لغفار لمن تاب و آمن و عمل صالحا

[ لا یخفی و124ثم اهتدی( الی ولایت""ک م""ولای فض""لک ] ص""فحه نورک لایطفأ و ان من جحدک الظلوم الاشقی مولای انت الحج""ه

علی العباد و الهادی الی الرشاد و العده للمعاد مولای لقد رفع الله فی الاولی منزلتک و أعلی فی الاخ""ره درجت""ک و بص""رک م""ا عمی علی من خالف""ک و ح""ال بین""ک و بین مواهب الله ل""ک.« ط( اعم""ال امیرالمؤم""نین. لق""د اوض""ح الام""ام الهادی القانون الذی یتحکم بحیاه امیرالمؤمنین او المبادی ء التی تقوم علیها حیاته بقوله: السلام علیک یا امیرالمؤمنین عبدت الله مخلصا و اتبعت سنه نبیه و أقمت الصلوه و اتیت الزکوه و امرت ب""المعروف و نهیت عن المنک""ر م""ا اس""تطعت مبتغی""ا م""ا عندالل""ه راغبا فیما وعدالل"ه لا تحف"ل ب"النوائب و لا تهن عن""د الش"دائد و لا

- الاخلاص فی1تحجم عن مح""""ارب.« ان ه""""ذه الاس""""س هی: - الاخلاص فی س"""بیل الل"""ه و الص"""بر علی مص"""ائب2العب"""اده. - اقامه ش""عار ال""دین4- العمل بکتاب الله و سنه نبیه. 3الطریق.

کاقام""ه الص""لاه و ایت""اء الزک""اه و الام""ر ب""المعروف و النهی عن

المنکر. ی( اف""ک من نس""ب فض""ائل امیرالمؤم""نین لغ""یره: یق""ول الهادی )ع( »افک من نسب غیر ذلک الیک و افتری باطلا علیک و اولی لمن عند عنک لقد جاه""دت فی الل""ه ح""ق الجه""اد و ص""برت علی الاذی صبر احتساب و انت اول من آمن بالل""ه و ص""لی ل""ه و جاهد و ابدی صفحته فی دار الشرک و الارض مش""حونه ظلال""ه و الشیطان یعبد جهره.« لقد عمل المنحرفون علی اضفاء الصفات التی امتاز بها الام""ام علی )ع( عن غ""یره و ان""ه من الاف""ک نس""ب صفات امین الله فی ارضه لغیره. فعلی اولئک الذین ذادوا الح""ق عن امیرالمؤم""نین لعن""ه الل""ه یق""ول اله""ادی )ع(: »فلعن الل""ه مس"""تحلی الحرم"""ه من"""ک و ذائ"""دی الح"""ق عن"""ک و اش"""هد انهم الأخس""رون ال""ذین تلفح وج""وههم الن""ار و هم فیه""ا ک""الحون.«

] صفحه [ ک( ذکر الامام فی القرآن: و قد تطرق الام""ام اله""ادی الی125

نماذج من الآیات القرآنیه الکریمه التی ذک""رت مواق""ف و فض""ائل امیرالمؤم""نین فق""ال )ع(: »و اش""هد ان""ک المع""نی بق""ول العزی""ز الرحیم و ان ه""ذا ص""راطی مس""تقیما ف""اتبعوه و لا تتبع""وا الس""بل فتفرق بکم عن سبیله ضل والله و أض""ل من اتب""ع س""واک و عن""د عن الحق من عاداک. »و الذی نط""ق الق""رآن بتفض""یله ق""ال الل""ه تع""الی )و فض""ل الل""ه المجاه""دین علی القاع""دین اج""را عظیم""ا درجات منه و مغفره و رحمه و کان الله غفورا رحیما( و قال الله تعالی )أجعلتم سقایه الحاج و عم""اره المس""جد الح""رام کمن آمن بالله و الیوم الآخر و جاهد فی سبیل الله لا یس""توون عن""د الل""ه و الله لا یهدی القوم الظ""الین ال""ذین آمن""وا و ه""اجرو و جاه""دوا فی سبیل الله بأموالهم و أنفسهم اعظم درج""ه عندالل""ه و اولئ""ک هم الفائزون یبشرهم ربهم برحمه من""ه و رض""وان و جن""ات لهم فیه""ا نعیم مقیم خالدین فیها ابدا ان الله عنده أج""ر عظیم( اش""هد ان""ک المخصوص بمدحه الله المخلص لطاعه الله لم تبغ بالهدی ب""دلا و لم تشرک بعباده ربک احدا و ان الله تعالی اس""تجاب لنبی""ه ص""لی الله و علیه و آله فیک دعوته ثم امره باظهار ما اولاک لأمته اعلاء لشأنک و أعلانا لبرهانک و دحضا للأباطیل و قطعا للمع""اذیر فلم""ا

اشفق من فتنه الفاسقین و اتقی فیک المن""افقین أوحی الی""ه رب العالمین )یا أیها الرسول بلغ ما أنزل الیک من ربک و ان لم تفعل فما بلغت رسالته و الله یعصمک من الن""اس( فوض""ع علی نفس""ه

اوزار المسیر و نهض فی رمضاء الهجیر فخطب و اسمع و نادی فأبلغ ثم سألهم اجم""ع فق""ال ه""ل بلغت؟ فق""الوا اللهم بلی فق""ال اللهم: اشد ثم قال الست أولی ب""المؤمنین من انفس""هم؟ فق""الوا بلی فأخذ بیدک و قال من کنت مولاه فهذا علی مولاه اللهم و ال من والاه و عاد من ع""اداه و انص""ر من نص""ره و اخ""ذل من خذل""ه فما آمن بما انزل الله فیک علی نبیه الا قلیل و لا زاد اکثرهم غیر تخسیر و لقد انزل الله تعالی فیک من قبل و هم کارهون ی""ا ایه""ا الذین امنوا من یرتد منکم عن دینه فسوف یاتی الله بقوم یحبهم و یحبونه اذله علی المؤم""نین اع""زه علی الک""افرین یجاه"دون فی سبیل الله و لا یخافون لومه لائم ذلک فضل الله یؤتی""ه من یش""اء و الله واسع علیم انما ولیکم الله و رس""وله و ال""ذین آمن""وا ال""ذین

[ و یؤت"ون الزک"اه و هم راکع"ون و126یقیمون الصلوه ] ص""فحه من یتول الله و رسوله و الذین آمنوا فان حزب الله هم الغ""البون ربنا آمنا بما أنزلت و اتبعنا الرسول فاکتبن"ا م"ع الش"اهدین ربن""ا لا ت""زغ قلوبن""ا بع""د اذ ه""دیتنا و هب لن""ا من ل""دنک رحم""ه ان""ک انت الوه""اب اللهم ان""ا نعلم ان ه""ذا ه""و الح""ق من عن""دک ف""العن من عارضه و اس"تکبر و ک"ذب ب""ه و کف""ر و س"یعلم ال"ذین ظلم"وا ای منقلب ینقلبون. السلام علیک یا أمیرالمؤمنین و س""ید الوص""یین و أول العابدین و أزهد الزاهدین و رحمه الل"ه و برکات"ه و ص""لواته و تحیاته انت مطعم الطعام علی حبه مسکینا و یتیما و أسیرا لوجه الله و لا نزید منهم جزاء و لا ش""کورا و أن""زل فی""ک الل""ه تع""الی و

یؤثرون علی انفسهم ولو کان بهم خصاصه و من یوق شح نفس""ه فاولئ""ک هم المفلح""ون و انت الکاظم للغیظ و العافی عن الناس و الله یحب المحس""نین و انت الصابر فی البأس""اء و الض""راء و حیت الب""أس و انت القاس""م بالسویه و العادل فی الرعیه و العالم بحدود الله من جمیع البریه

و الله تعالی أخبر عم"ا أولاک من فض"له بقول"ه أفمن ک""ان مؤمن""ا کمن کان فاسقا لا یستوون اما ال""ذین امن""وا و عمل""وا الص""الحات فلهم جنات المأوی نزلا بما کانوا یعملون و انت المخص""وص بعلم التنزیل و حکم التأویل و نص الرس""ول. لا تأخ""ذک فی الل""ه لوم""ه لائم فی مدح الله تع"الی ل"ک غ""نی عن م""دح الم""ادحین و تقری""ظ الواصفین قال الله تعالی »من المؤمنین رجال صدقوا ما عاه""دوا الل"ه علی"ه فمنهم من قض"ی نحب"ه و منهم من ینتظ"ر و م"ا ب"دلوا تبدیلا« و لما رایت ان قتلت الن""اکثین و القاس""طین و الم""ارقین.« ل( ثقه الامام بمسیرته: لقد سار الامام بطریق الجهاد و کله ثق""ه بحقه و صدق دعوته یصف الامام الهادی )ع( ه""ذه الحال""ه فیق""ول )ع(: »و أش"""هد أن"""ک م"""ا أق"""دمت و لا أحجمت و لا نطقت و لا أمسکت الا بأمر من الله و رسوله قلت و الذی نفس"ی بی""ده لق""د نظر الی رسول الله صلی الله علیه و آله اض""رب بالس""یف ق""دما فقال یا علی انت منی بمنزل""ه ه""ارون من موس""ی الا ان""ه لا ن""بی بعدی و اعلمک ان موتک و حیوتک معی و علی س""نتی فوالل""ه م""ا کذبت و لا کذبت و لا ضللت و لا ض""ل بی و لا نس""یت ماعه""د الی

ربی و انی لعلی بینه من ربی بینها لنبیه و بینها النبی لی و انی لعلی الطریق الواضح الفظه لفظا، صدقت والل""ه

[ س""اواک بمن ن""اواک127و قلت الح""ق فلعن الل""ه من ] ص""فحه والل""ه ج""ل اس""مه یق""ول ه""ل یس""توی ال""ذین یعلم""ون و ال""ذین لا یعلمون فلعن الله من عدل بک من فرض الله علیه ولایتک و انت ولی الله و اخ""و رس""وله و ال""ذاب عن دین""ه.« و من ه""ذه الکلم""ه نع""رف التلاحم و التراب""ط الت""ام بین الرس""ول و الام""ام فه""و من""ه بمنزله هارون من موسی الا انه لانبی بع""ده و کفی به""ذه الکلم""ه تأیی"""دا علی تلاحم الام"""ام بالرس"""ول. م( الام"""ام )ع( و ح"""روب الرس"""ول )ص( و ق"""د بین الام"""ام )ع( دور الام"""ام علی )ع( فی حروب رسول الله و کیف کان السباق الی سوح الجه""اد فی ی""وم بدر و الاحزاب و غیرها... »و لک المواقف المشهوده و المقامات المشهوره و الأی"ام الم"ذکوره ی"وم ب"در و ی""وم الاح"زاب اذ زاغت الأبصار و بلغت القل""وب الحن""اجر و تظن""ون بالل""ه الظنون""ا هنال""ک

ابتلی المؤمن""ون و زلزل"وا زل""زالا ش"دیدا و اذ یق""ول المن""افقون و الذین فی قلوبهم مرض م""ا وع""دنا الل""ه و رس""وله الا غ""رورا و اذ قالت طائفه منهم یا أهل ی""ثرب لا مق""ام لکم ف"ارجعوا و یس"تأذن فری""ق منهم الن""بی یقول""ون ان بیوتن""ا ع""وره و م""ا هی بع""وره ان یریدون الا فرارا و قال الله تعالی و لم"ا رأی المؤمن""ون الاح"زاب قالوا هذا م""ا وع""دنا الل""ه و رس""وله و ص""دق الل""ه و رس""وله و م""ا زادهم الا ایمانا و تسلیما فقتلت مرهم و هزمت جمعهم ورد الل""ه الذین کفروا بغیظهم لم ینالوا خیرا و کفی الله المؤمنین القتال و

کان الله قویا عزیزا، و یوم أحد اذ یصعدون و لا یلوون علی احد و الرس""ول ی""دعوهم فی اخ""ریهم و انت ت""ذود بهم المش""رکین عن الن""بی ذات الیمین و ذات الش""مال حتی ردهم الله تعالی عنکما خائفین و نص""ر ب""ک الخ""اذلین و ی""وم حنین علی ما نطق به التنزیل اذ أعجبتکم ک""ثرتکم فلم تغن عنکم شیئا و ضاقت علیکم الارض بما رحبت ثم ولیتم مدبرین ثم ان""زل الله سکینته علی رسوله و علی المؤمنین و المؤمن""ون انت و من یلیک و عمک العباس ینادی المنهزمین یا أصحاب سوره البقره ی""ا أهل بیعه الشجره حتی استجاب له قوم کفیتهم المؤونه و تکفلت دونهم المعونه فعادوا آیسین من المثوبه راجین وع""د الل""ه تع""الی بالتوبه و ذلک قول الله جل ذکره ثم یتوب الله من بعد ذلک علی من یشاء و انت حائز درجه الصبر فائز بعظیم الأج""ر و ی""وم خی""بر

[ المنافقین و قطع دابر الکافرین128اذ أظهر الله خور ] صفحه و الحمدلله رب العالمین و لقد کانوا عاهدوا الله من قبل لایولون الأدب""ار و ک""ان عه""د الل""ه مس""ؤولا م""ولای انت الحج""ه البالغ""ه و المحجه الواضحه و النعمه السابغه و البرهان المنیر فهنیئا لک بما آتیک الله من فض""ل و تب""ا لش"انئک ذی الجه"ل ش"هدت م"ع الن"بی صلی الله علیه و آله جمیع حروبه و مغازیه تحمل الرای""ه امام""ه و تضرب بالسیف قدامه ثم لحزمک المشهور و بصیرتک فی الام""ور أمرک فی المواطن و لم یکن علی""ک ام""یر.« ن( س""نه الام""ام فی الحرب مع اعدائه: یقول الامام الهادی )ع( »و کم من امر ص""دک

عن امضاء عزمک فیه التقی و اتبع غ""یرک فی مثل""ه اله""وی فظنالجاهلون انک عجزت عما الیه انتهی ضل و

الله الظان لذلک و ما اهتدی و لقد اوض""حت م""ا أش""کل من ذل""ک لمن توهم و امتری بقولک صلی الله علیک قد یری الح""ول القلب وجه الحیله و دونها حاجز من تقوی الله فیدعها رأی العین و ینتهز فرصتها من لا حریجه له فی الدین صدقت و خس""ر المبطل""ون، و اذ ما کرک الناکثان فقالا نرید العمره فقلت لهما لعمرکما ما ترید ان العمره لکن ترید ان الغ""دره فأخ""ذت البیع""ه علیهم""ا و ج""ددت المیثاق فجدا فی النفاق فلما نبهتهما علی فعلهم""ا أغفلا و ع""ادا و م""ا انتفع""ا و ک""ان عاقب""ه امرهم""ا خس""را، ثم تلاهم""ا اه""ل الش""ام فسرت الیهم بعد الاعذار و هم لا یدینون دین الح""ق و لا یت""دبرون القرآن همج رعاع ضالون و بالذی أنزل علی محمد فیک ک""افرون و لأهل الخلاف علی""ک ناص"رون و ق"د ام""ر الل"ه تع"الی باتباع"ک و ندب المؤمنین الی نصرک و قال عزوحل یا أیها الذین آمنوا اتق""وا الله و کونوا مع الصادقین مولای بک ظهر الحق و قد نبذه الخل""ق اوضحت السنن بعد الدروس و الطمس فلک س""ابقه الجه""اد علی تصدیق التنزیل ولک فضیله الجهاد علی تحقیق التأویل و عدوک و عدو الله جاحد لرسول الل""ه ی""دعی ب""اطلا و یحکم ج""ائرا و یت""أمر غاصبا و یدعو حزبه الی النار و عمار یجاه""دو ین""ادی بین الص""فین الرواح الرواح الی الجنه و لما استسقی فسقی اللبن کبر و قال: قال لی رسول الله صلی الله علیه و آله و آخر شرابک من ال""دنیا ضیاح من لبن تقتلک الفئه الباغی""ه فاعترض""ه ابوالعادی""ه الف""زاری فقتله فعلی ابی العادیه لعنه الله و لعنه ملائکته و رسله ] ص""فحه

[ اجمعین و علی من129 سل سیفه علیک و سللت علیه یا امیرالمؤمنین من المش""رکین و المنافقین الی یوم الدین و علی من رضی بما ساءک و لم یکرهه و أغمض عینه و لم ینکر أو اعان علیک بی""د او لس""ان او قع""د عن نصرک او خذل عن الجهاد معک او غمط فضلک و جح""د حق""ک او عدل بک من جعلک الله اولی به من نفسه، ثم محنتک یوم صفین

و قد رفعت المصاحف حیله و مکرا فأعرض الشک و عرف الحق و اتب""ع الظن اش""بهت محن""ه ه""رون اذ أم""ره موس""ی علی قوم""ه فتفرقوا عنه و هرون ینادی بهم و یقول یا قوم انما فتنتم به و ان ربکم ال""رحمن ف""اتبعونی و أطیع""وا أم""ری ق""الوا لن ن""برح علی""ه عاکفین حتی یرجع الینا موسی و کذلک انت لما رفعت المصاحف قلت یا قوم انما فتنتم به""ا و خ""دعتم فعص""وک و خ""الفوا علی""ک و اس""تدعوا نص""ب الحکمین ف""أبیت علیهم و ت""برأت الی الل""ه من فعلهم و فوضته الیهم فلما أسفر الحق و سفه المنکر و اع""ترفوا بالزلل و الجور عن القصد اختلفوا من بعده و الزموک علی س""فه التحکیم ال""ذی ابیت""ه و أحب""وه و حظرت""ه و اب""احوا ذنبهم ال""ذی اقترفوه و انت علی نهج بصیره و هدی و هم علی س""نن ض""لاله و عمی فما زال""وا علی النف""اق مص""رین و فی الغی م""ترددین ح""تی أذاقهم الله و ب""ال أم""رهم فأم""ات بس""یفک من عان""دک فش""قی و هوی و احیی بحجتک من سعد فهدی صلوات الل""ه علی""ک غادی""ه و رائح""ه و عاکف""ه و ذاهب""ه فم""ا یحی""ط الم""ادح وص""فک و لا یحب""ط الط""اعن فض""لک انت احس""ن الخل""ق عب""اده و اخلص""هم زه""اده و

أذبهم عن الدین اقمت حدود الله بجهدک و فللت عساکر المارقین بس""یفک تخم""د لهب الحروب ببنانک و تهتک س"تور الش"به ببیان"ک و تکش"ف لبس الباط""ل عن ص""ریح الح""ق.« س( ص""یغ غ""یر مباش""ره فی ح""رب الام"""ام: و ق"""د لج"""أ الاع"""داء الی ص"""یغ غ"""یر مباش"""ره لح"""رب امیرالمؤمنین یقول الهادی )ع(: »صلوات الله علیک و رحمه الل""ه و برکاته و سلامه و تحیاته و علی الائم""ه من ال""ک الط""اهرین ان""ه حمید مجید و الامر الاعجب و الخطب الافظع بع""د جح""دک حق""ک غصب الصدیقه الطاهره الزهراء سیده النساء فدکا ورد ش""هادتک و شهاده السیدین سلالتک ع""تره المص""طفی ص""لی الل""ه علیکم و قد أعلی الل""ه تع""الی علی الام""ه درجتکم و رف""ع م""نزلتکم و أب""ان

[ فض""لکم و ش""رفکم علی الع""المین ف""أذهب عنکم130] ص""فحه الرجس و طه""رکم تطه""یرا ق""ال الل""ه عزوج""ل ان الانس""ان خل""ق هلوعا اذا مسه الشر جزوعا و اذا مسه الخیر منوع""ا الا المص""لین

فاسثنی الله تعالی نبی""ه المص""طفی و انت ی""ا س""ید الاوص""یاء من جمیع الخلق فما أعمه من ظلم""ک عن الح""ق ثم افرض""وک س""هم ذوی القربی مکرا و احادوه عن اهل""ه ج""ورا فلم""ا آل الأم""ر الی""ک اج""ریتهم علی م""ا أجری""ا رغب""ه عنهم""ا بم""ا عندالل"ه ل""ک فأش""بهت محنت""ک بهم""ا محن الانبی""اء علیهم الس""لام عن""د الوح""ده و ع""دم الانصار و اشبهت فی البیات علی الفراش الذبیح علیه الس""لام اذ اجبت کما اجاب و اطعت کما اطاع اسمعیل صابرا اذ ق""ال ل""ه ی""ا بنی انی اری فی المنام انی اذبحک فانظر ماذا ت""ری ق""ال ی""ا أبت افعل ما تؤمر ستجدنی ان شاء الل""ه من الص""ابرین و ک""ذلک انت لم""ا أبات""ک الن""بی ص""لی الل""ه علی""ه و آل""ه و أم""رک ان تض""جع فی

مرقده واقیا له بنفسک أسرعت الی اجابته مطیعا و لنفس""ک علی القت""ل موطن""ا فشکر الله تعالی طاعتک و أبان عن جمیل فعلک بقوله جل ذکره و من الناس من یشری نفسه ابتغ""اء مرض""ات الل""ه.« و من ه""ذه

- رد2- غص""ب الص""دیقه الط""اهره الزه""راء ف""دکا. 1الاس""الیب: -4- قتل ولدی""ه الحس""نین انتقام""ا من""ه. 3شهادته بخصوص فدک.

منع سهم ذوی القربی عنه و لم یستطع اعادت""ه عن""دما آل الحکم الیه لرسوخ سنه المنافقین و قله المناص""رین. ص( نهایت""ه )ع(. و قد اعلم الرسول امیرالمؤم""نین بمص""یره و ه""و القت""ل و الی ه""ذا یشیر الامام الهادی )ع( فیقول: »و صدقک رسول الله صلی الل""ه علیه و آله وعده فأوفیت بعهده قلت اما آن ان تخض""ب ه""ذه من هذه أم متی یبعث اشقاها و اثقا بأنک علی بینه من ربک و بصیره من امرک قادم علی الله مستبشر ببیعک الذی بایعت""ه ب""ه و ذل""ک ه"""و الف"""وز العظیم.« ق( نهج المؤم"""نین فی مخالف"""ه اع"""داء امیرالمؤم"""نین. و ق"""د بین الام"""ام اله"""ادی اص"""ناف المع"""ادین

[ بقول""ه: »اللهم العن قتل""ه131لامیرالمؤمنین و لعنهم ] ص""فحه انبیائک و اوصیاء انبیائک بجمیع لعناتک و اصلهم ح""ر ن""ارک و العن من غصب ولیک حقه و أنکر عهده و جح""ده بع""د الیقین و الاق""رار بالولایه له یوم اکملت له ال""دین اللهم العن قتل""ه امیرالمؤم""نین و من ظلم""ه و اتب""اعهم و انص""ارهم اللهم العن ظ""المی الحس""ین و

قاتلیه و المتابعین عدوه و ناصریه و الراضین بقتله و خاذلی""ه لعن""ا و بیلا اللهم ألعن اول ظ""الم ظلم آن محم""د و م""ا نعیهم حق""وقهم اللهم خص اول ظالم و غاصب لآل محمد باللعن و کل مستن بما

سن الی یوم القیمه اللهم صل علی محمد و ال محمد خاتم النبیین و علی علی س""ید الوص""یین و آل""ه الطاهرین و اجعلنا بهم متمسکین و بولایتهم من الفائزین الآم""نین

الذین لا خوف علیهم و لا هم یحزنون.«الزیاره تعبیر عن التلاحم بین القاعده و القیاده

اشاره

الزیاره من الممارسات العبادیه التی رکز الائم""ه علیه""ا و المتتب""ع لتراثهم یشخص هذه الحقیقه بوضوح تام لا لبس فیه. و ق""د س""ار اله""ادی )ع( علی المنه""اج نفس""ه ف""ترک لن""ا تراث""ا غنی""ا فی ه""ذا المج""ال. و س""ندرس دور الام""ام اله""ادی فی تعمی""ق المف""اهیم و

الخط من خلال الزیارات:الحث علی زیاره الائمه

لقد حث الامام علی الزی""اره م""ع ترک""یز علی زی""اره الحس""ین )ع( فق""د روی عن الص""دوق ان »اب""راهیم بن عقب""ه ق""ال کتبت الی الامام علی النقی )ع( عن زی""اره الحس""ین علی""ه الس""لام و زی""اره الامام موسی بن جعف""ر و الام""ام محم""د النقی علیهماالس""لام ای اس""أله عن أیهم""ا افض""ل فکتب الی ابوعبدالل""ه )ع( المق""دم و

[ . قال علی""ه الس""لام: ان لل""ه199زیارتهما اجمع و اعظم اجرا. ]بقاعا یحب ان یدعی فیه""ا فیس""تجیب لمن دع""اه و الح""یر منه""ا. ]

[ . و الحیر ه""و الح""ائر الحس""ینی. لق""د علم الام""ام موالی""ه و200 [ م""ایلی:132انصاره صیغا لزیاره الائمه فقد روی عن""ه ] ص""فحه

- الزیاره الجامعه الکبری و هی عامه و شامله لجمیع الائمه )ع(1 - الزیاره التی زار بها الام""ام ج""ده امیرالمؤم""نین ی""وم الغ""دیر و2

- زیاره مختص""ره4- زیاره مختصره لامیرالمؤمنین. 3هی طویله.

- زیاره مختصره للکاظمین. و ق""د اراد الام""ام5للحسین الشهید. ان یربط بین المؤمنین و بین آل محمد عن طریق زی""ارتهم فحث علی زیاره المخلصین من آل محمد فی الاماکن التی لم یدفن بها امام معصوم فقد حث اهل الری علی زیاره عبدالعظیم الحس""نی

[ .201و عادلها بزیاره الحسین )ع( بالنسبه لاهل الری. ]صیغه الزیاره

و لم یکتف الامام باعداد ه""ذه الزی""ارات المفی""ده ب""ل ح""دد ص""یغا لکیفیه الزیاره تربط الانسان بالل""ه ربط""ا عمیق""ا. »روی الص""دوق ایضا فی الفقیه و العیون عن موسی بن عبدالله النجفی انه ق""ال للامام علی النقی علیه الس"لام علم""نی ی""ا ابن رس""ول الل""ه )ص( قولا اقوله بلیغا ک""املا اذا زرت واح""دا منکم فق""ال اذا ص""رت الی الباب فق"ف و اش"هد الش"هادتین ای ق"ل اش"هد ان لا ال"ه الا الل"ه

وحده لا شریک له و اشهد ان محمدا صلی الله علیه و آله عبده و رس""وله و انت علی غسل فاذا دخلت و رأیت القبر فقف و قل الل""ه اک""بر ثلاثین م""ره ثم امش قلیلا و علیک الس""کینه و الوق""ار و ق""ارب بین خط""اک ثم قف و کبر الله عزوجل ثلاثین م""رد ثم ادن من الق""بر و ک""بر الل""ه

اربعین مره تمام مائه تکبیره.«الزیاره فی ظروف الارهاب

اشاره

لقد عانی الش"یعه زمن لمتوک""ل الوان""ا من الخس""ف و الاره""اب و القتل و السجن ولکن و م""ع ک"ل ه"ذه الظ"روف القاس""یه اس"تمر الامام بالحث علی الزیاره. و قد وجدنا فی ت""راث الام""ام زی""ارات مختصره نعتقد ان سبب اختص""ارها کونه""ا مع""ده لتل""ک الظ""روف التی لا تحتمل ان یطیل المؤمن مکوثه قریبا من قبر الامام. و قد

[ م""ا فعل""ه المتوک""ل بق""بر133مر معنا فی فصل سابق ] صفحه

الحسین و کیف وضع المسالح علی الطری""ق لمط""ارده ال""زوار. وهذه نماذج من الزیارات: -

زیاره امیرالمؤمنین

»روی الکلی""نی عن ابی الحس""ن الث""الث الام""ام علی بن محم""د النقی )ع( قال: تقول عند قبر امیرالمؤمنین )ع( السلام علیک ی""ا ولی الل"""ه انت اول مظل"""وم و اول من غص"""ب حق"""ه ص"""برت و احتسبت ح""تی ات"اک الیقین فاش"هد ان"ک لقیت الل"ه و انت ش"هید عذب الله قاتلک بأنواع العذاب و جدد علیه الع""ذاب جئت""ک عارف""ا بحقک مستبصرا بشأنک معادی""ا لأع""دائک و من ظلم""ک القی علی ذلک ربی ان شاء الله یا ولی ان لی ذنوب""ا کث""یره فاش""فع لی الی ربک فان لک عندالله مقاما و ان لک عندالله جاها و شفاعه و ق""د

[ .202قال الله تعالی و لا یشفعون الالمن ارتضی.« ]زیاره الحسین

»روی الکلینی عن الامام علی النقی )ع( قال تقول عند الحس""ین )ع(: السلام علیک یا أباعبدالل""ه الس""لام علی""ک ی""ا حج""ه الل""ه فی ارضه و شاهده علی خلقه السلام علیک یابن رسول الل"ه الس"لام علیک ی""ابن علی المرتض""ی الس""لام علی""ک ی""ابن فاطم""ه الزه""راء اشهد انک قد اقمت الصلوه و اتیت الزکوه و امرت ب""المعروف و نهیت عن المنک""ر و جاه""دت فی س""بیل الل""ه ح""تی ات""اک الیقین فصلی الله علیک حیا و میتا.« ثم تضع خ""دک الأیمن علی الق""بر و تقول »اشهد انک علی بینه من ربک جئت مق""را بال""ذنوب لتش""فع

[ .203لی عند ربک یابن رسول الله.« ]زیاره الکاظمین

»روی الشیخ الجلیل جعفر بن محمد بن قولویه القمی فی کت""اب کامل الزیاره عن الامام علی النقی )ع( ق""ال: فی زی""اره ک""ل من الامامین: السلام علیک یا من بد الله فی شانه أتیتک زائرا عارف""ا بحقک معادی""ا لاع""دائک موالی""ا لاولیائ""ک فاش""فع لی عن""د رب""ک ی""ا

[ و ق""د ذهب الی م""ا ذهبن""ا الی""ه134[ . ] ص""فحه 204م""ولای« ] بخصوص هذه الزیارات الحجه الشیخ عباس القمی فقال »اق""ول کان عصر صدور هذه الزیارات عصر التقیه الشدیده و لاجل ذل""ک کان المعصومون علیهم السلام یعلم""ون الش""یعه زی""ارات قص""یره

[ .205صیانه لهم عن طاغیه الزمان.« ]تعین القبور

و قد دأب الاعداء علی تشکیل الامه المؤمن""ه بالب""دیهیات و مث""ال ذلک تشکیکهم بموضع قبر امیرالمؤم""نین )ع( و ق""د وق""ف الائم""ه أمام هذه المحاولات فرسخوا الحق و ثبت""وا الواق"ع. و ق""د ش"ارک الامام الهادی )ع( فی تثبیت موضع قبر جده امیرالمؤمنین کب""اقی

[ .206الائمه لجعل الموضوع بدیهیه لا یرقی الیها شک ]الدعوه الی الامام الذی یأتی بعده

ان ال""دعوه الی الام""ام الق""ادم عم""ل اس""اس فی مس""یره الائم""ه لذلک حرص الرسول )ص( الاعظم علی تثبیت الوص""ی ال""ذی من بعده و هک""ذا اس""تمر الائم""ه ام""ام بع""د ام""ام و ه""ذا ش""أن امامن""ا الهادی )ع( فقد نص علی الامام الحس""ن العس""کری )ع( لتوض""یح معالم المسیره و القی""اده الش""رعیه. بعض النص""وص الدال""ه علی

- النص الاول: عن علی بن1امام"""ه ابی محم"""د العس"""کری )ع(. عمر النوفلی قال: کنت مع ابی الحسن )ع( فی صحن داره فم""ر بنا محمد ابنه، فقلت: جعلت فداک هذا ص""احبنا بع""دک؟ فق""ال لا،

- النص الثانی: عن علی بن جعف""ر2صاحبکم بعدی ابنی الحسن. ق""ال: کنت حاض""را حین ت""وفی ابوالحس""ن )ع( دع""ا ابن""ه الحس""ن

- النص3فقال ی""ابنی اح""دث لل""ه ش""کرا فق""د اح""دث فی""ک ام""را. الثالث: عن عبدالل""ه بن م""روان الانب""اری ق""ال: کنت حاض""را عن""د مضی ابی جعفر محمد بن علی فجاء ابوالحسن فوضع له کرسی فجلس علیه و حوله اهل بیته و ابومحمد ابن""ه ق""ائم بناحیت""ه فلم""ا

[ التفت الی ابی محمد )ع(135فرغ من امر أبی جعفر ] صفحه - النص4فقال یا بنی اح""دث لل""ه ش""کرا فق""د اح""دث فی""ک ام""را.

الرابع: عن علی بن عمرو العطار قال: دخلت علی ابی الحسن و ابوجعفر ابنه - اعنی محمدا - فی الاحیاء و انا اظنه هو القائم من

بعده فقلت له: جعلت فداک من اخص من ولدک؟ فقال: لا تخصوا احدا حتی یخ""رج الیکم ام""ری؟ ق""ال: فکتب الی فی الاکبر من ول"دی، ق""ال: و ک"ان ابومحم""د اک"بر من

- النص الخامس: عن سعد بن عبدالل""ه، عن جماع""ه من5جعفر. بنی هاشم منهم الحس""ن بن الحس""ن الافطس انهم حض""روا ی""وم توفی محمد بن علی بن محمد دار أبی الحسن )ع( لیع""زوه و ق""د بسط له فی صحن داره و الناس جلوس حول"ه ق""الوا: فق""درنا ان یکون حوله یومئ""ذ من آل ابی ط""الب و س""ائر ب""نی هاش""م و ب""نی عباس مائه و خمسون رجلا سوی موالیه و س""ائر الن""اس اذ نظ""ر الی الحسن بن علی ابنه فقد جاء مشقوق الجیب ح""تی ق""ام عن یمینه و نحن لا نعرفه فنظر الیه ابوالحس"ن علی""ه الس""لام س""اعه، ثم قال: یا بنی اح""دث لل""ه ش""کرا فق""د اح""دث فی""ک ام""را، فبکی الفتی و استرجع و قال: الحمدلله رب العالمین و قدرنا ان له فی ذلک الوقت عشرین سنه، فیومئذ عرفن""اه و علمن""ا ان""ه ق""د اش""ار

- النص الس"ادس: و به"ذا الاس"ناد،6الیه بالامامه و اق"ام مقام""ه. عن اسحاق بن محمد، بن یحیی، عن ابی بکر الفهفکی قال: کتب الی ابوالحسن علیه السلام ابومحمد ابنی اصح آل محم""د غری""زه و اوثقهم حجه و هو الاکبر من ول""دی و ه""و الخل""ف، و الی""ه ینتهی عری الامامه و احکامها و ما کنت سائلی عنه فس"له عن"ه، فعن""ده

ما تحتاج الیه و معه آله الامامه.التبشیر بالامام المهدی

ان تبشیر کل امام بالقائم من آل محمد عمل مرکزی یشترک ب""ه جمیع الائمه )ع( یسبقهم فی ذلک جدهم رس""ول الل""ه )ص( و ق""د

[ الامام الهادی هویه الامام المهدی القائم و انه136بین ] صفحه حفیده ابن الحسن العسکری. و فیما یلی من

الروایات تبیان للمقصود: النص الاول: »روی علی بن ابراهیم عن عبد )الل""ه( احم""د الموص""لی عن الص""قر ابن ابی دل""ف ق""ال: لم""ا حمل المتوکل سیدنا ابی الحسن جئت اسأل عن خبره قال فنظر الی حاجب المتوکل فأصر ان ادخل الیه فادخلت فق""ال: ی""ا ص""قر مأشانک فقلت: خیرا ایها الاستاذ قال: اقع""د ق""ال الص""قر: و اخ""ذ بی ما تقدم و ما تاخر و قلت: اخطأت فی المجی ء و قال: فنحوا الناس عنه ثم قال ما ش""أنک و فیم جئت لعل""ک جئت تس""أل خ""بر مولاک فقلت له و من مولای مولای امیرالمؤمنین فق""ال: اس""کت مولاک هو الحق فلا تحتشنی فانی علی م""ذهبک فقلت: الحمدلل""ه فقال: تحب ان تراه فقلت نعم فقال اجلس ح""تی یخ""رج ص""احب البرید قال: فلما خرج قال لغلام له: خ""ذ بی""د الص""قر فأدخل""ه الی الحج""ره ال""تی فیه""ا العل""وی المحب""وس و دخ""ل بین""ه و بین""ه ق""ال فأدخلنی الحج""ره و أوم""أ الی بیت ف""دخلت ف""اذا ه""و ج""الس علی صدر حصیر و بحذاه ق""بر محف""ور ق""ال: فس""لمت ف""رد ثم ام""رنی بالجلوس فجلست ثم قال لی: یا صقر ما أتی بک قلت: یا سیدی جئت أتعرف خبرک قال: ثم نظ""رت الی الق""بر فبکیت فنظ""ر الی ثم قال: یا صقر لا علیک لن یصلوا الین""ا بس""وء فقلت: الحمدلل""ه: ثم قلت: یا سیدی حدیث یروی عن النبی لا ادری معناه قال و م""ا هو قلت قوله: »لا تعادوا الایام فتع""ادیکم« م""ا معن""اه فق""ال: نعم الایام نحن ما ق""امت الس""ماوات و الارض فالس""بت اس""م رس""ول الله صلی الله علیه و آله و الاحد امیرالمؤمنین و الاث""نین الحس""ن و الحسین و الثلاث""اء علی بن الحس""ین و محم""د بن علی و جعف""ر

بن محمد و الاربعاء موس""ی بن جعف""ر و علی بن موس""ی و محم""د بن علی و ان""ا و الخمیس ابنی الحسن و الجمعه ابن ابنی الیه یجتمع عصابه الحق و هو الذی یملؤها قس""طا و ع""دلا کم""ا ملئت ج""ورا و ظلم""ا فه""ذا مع""نی الای""ام فلا تع""ادوهم فیع""ادوکم فی الاخ""ره ثم ق""ال: ودع و

[ . النص الثانی: و بهذا الاس""تناد عن207اخرج فلا آمن علیک.« ] [ محم""د137الصقر بن ابی دلف قال: سمعت علی بن ] ص""فحه

بن علی الرضا علیهم السلام یقول: الامام بع""دی الحس""ن اب""نی و

بعد الحسن ابنه القائم الذی یملأ الارض قسطا و عدلا کم""ا ملئت [ . النص الثالث: »روی علی بن ابرهیم عن208جورا و ظلما.« ]

ابی""ه عن علی بن ص""دقه عن علی بن عب""دالغفار ق""ال: لم""ا م""ات ابوجعفر الث""انی کتبت الش""یعه الی ابی الحس""ن ص""احب العس""کر یسألونه عن الاخر فکتب )ع(: الامر بی مادمت حیا فاذا نزلت بی مقادیر الله تبارک و تعالی اتاکم الخل""ف م""نی ف""انی لکم ب""الخلف من بعد الخلف. و روی اسحاق بن محمد بن ایوب ق""ال: س""معت اباالحسن علی بن محمد )ع( یقول: صاحب ه""ذا الام""ر من یق""ول

[ .209الناس لم یولد بعد.« ]الرد علی الشبهات الفلسفیه )رساله الامام فی الجبر و التفویض(

ان ال""رد علی الش""بهات الفلس""فیه و الانحراف""ات الفکری""ه من المجالات المهمه لعمل الائمه و قد ابتلی العالم الاسلامی بظه""ور طبق""ه من المتفلس""فین ال""ذین یح""اولون زعزع""ه الام""ه بأفکاره""ا الاس""لامیه و ق""د تص""دی الائم""ه )ع( لل""رد علی ه""ذه الش""بهات و للامام اله""ادی )ع( رد علی ش""بهه الج""بر و التف""ویض. فی رس""اله طویله و مرکزه افتتحها بقوله: من علی بن محم""د، س""لام علیکم و علی من اتب""ع اله""دی و رحم""ه الل""ه و برکات""ه، فان""ه ورد علی

کتابکم و فهمت ماکتبتم من اختلافکم فی دینکم و خوضکم فی القدر و مقاله من یقول منکم ب""الجبر و من یق""ول ب""التفویض و تف""رقکم فی ذل""ک و تقاطعکم و م اظهر من العداوه بینکم، ثم سألتمونی عن""ه و بیان""ه

[ . و قد تعرض الامام علی""ه الس""لام210لکم و فهمت ذلک کله. ] فیها الی مفاهیم عمیقه تدخل فی فهم قضیه الجبر و التف""ویض و بعد الاحاله علی قراءه ه"ذه الرس""اله المهم""ه )انظ"ر ملح""ق ه""ذا الکتاب( تثبت النقاط التالیه حوله""ا: - أ( لوج""ود اختلاف""ات فکری""ه بین اتباع الامام فی موضع الجبر و التف"ویض نتیج""ه ل""رواج الفک""ر الفلسفی آنذاک. کتبوا الی الامام الهادی )ع( یشرحون ل"ه ح"الهم

[ فی138و یطلب"""ون من"""ه تبی"""ان النظ""ره الص"""حیحه ] ص""فحه الموض""وع. ب( منهج الام""ام فی ال""رد علی المستفس""رین. وض""ع

الامام )ع( مق""دمات قب""ل ال""رد علی مس""أله الج""بر و التف""ویض و - القاعده الاولی: »ان الامور لاتخلو من معنیین1هذه المقدمات:

- القاع""ده الثانی""ه: »اجتمعت2اما ح""ق فیتب""ع او باط""ل فیجتنب« - القاع""ده الثالث"ه: »اذا3الامه علی ان الق""رآن ح""ق لاریب فی""ه«

شهد القرآن بتصدیق خبر و تأکیده و أنکر الخبر طائف""ه من الأم""ه لزمهم الأقرار به ضروره حیث اجتمعت فی الاص""ل علی تص""دیق

- القاعده الرابعه: بعد ذلک یض""ع الام""ام قاع""ده اخ""ری4الکتاب« مفاده""ا: »الاخ""ذ عن اه""ل ال""بیت لأنهم مع""دن العلم و الحکم""ه و عن""دهم الاجاب""ه علی المهم""ات« وض""ع الام""ام ه""ذه المق""دمات کمدخل لمناقشه قضیه الجبر و التفویض علی اسس ثابته قویمه. ج( الاجابه: یعتمد الامام اله""ادی )ع( علی کلم""ه مختص""ره للام""ام الص""ادق )ع( بخص""وص الموض""وع فیس""تفیض بش""رحها فیق""دم للمس""لمین خ""یر بحث فی الج""بر و التف""ویض. و ی""بین الام""ام ان

هناک ثلاثه اتجاهات فی - القول بالتفویض. ]2- القول بالجبر. 1التعامل مع المسأله هی:

- القول بالمنزله بین المنزلتین لاجبر و لا تفویض3[" 139صفحه بل أمر بین أمرین و هذه المدرسه هی مدرسه أه""ل ال""بیت و ق""د

- العناص""ر ال""تی4أقام الام""ام اله""ادی الأدل""ه علی ه""ذه النظ""ره. تقوم فکره المنزل""ه بین المنزل""تین و هی خمس""ه نثبته""ا ادن""اه: أ( صحه الخلق: کمال الخلق للانسان و کمال الحواس و ثبات العقل و التمییز و اطلاق اللسان بالنطق. ب( تخلیه السرب: عدم وجود الرقیب علی""ه یمنع""ه او یج""بره علی عم""ل و الا فه""و فی ح""ل من امره. ج( المهله فی الوقت: العم""ر و ه""و من ح""د م""ا تجب علی""ه المعرفه الی اجل ال""وقت ای من وقت تمی""یزه و بل""وغ الحلم الی ان یأتیه الأجل. د( الزاد و الراحه: هو الجده و البلغه التی یستعین بها العبد علی ما ام""ره الل""ه ب""ه. ه( الس""بب المهیج للفاع""ل علی فعله: و ه"و النی""ه ال"تی هی داعی""ه الانس"ان الی جمی"ع الافع"ال و حاستها القلب فمن فعل فعلا لم یعقد قلبه علیه لم یقبل الله منه

عملا الا بصدق النیه.

التشیع و التصوف الکاذب

فی روایه ابن حمزه و السید المرتضی عن الشیخ المفید باسناده عن محمد بن الحسین بن أبی الخطاب انه قال: کنت مع اله""ادی علی بن محمد )ع( فی مسجد المدینه فأت""اه جماع""ه من أص""حابه منهم ابوهاش""م الجعف""ری و ک""ان رجلا بلیغ""ا و ک""انت ل""ه منزل""ه عظیمه عنده ثم دخل المسجد جماعد من الصوفیه و جلس""وا فی جانبه حلقه مستدیره ثم اخذوا بالتهلیل فق""ال )ع(: لا تلتفت""وا الی هؤلاء الخداعین، فانهم خلفاء الشیاطین و مخربوا قواع""د ال""دین، یتزهدون لراح""ه الاجس""ام، و یتهج""دون لتقیی""د الان""ام و یتجوع""ون

عمرا حتی یذبحوا للایکاف حمرا لا یهللون الا لغرور الن""اس و لا یقلل""ون الغ"""ذاء الا للالتب"""اس و الاختلاف اورادهم ال"""رقص و التص"""دیه و اذک""ارهم ال""ترنم و تغتی""ه فلا یتبعهم الا الس""فهاء لا یعتق""د بهم الا الحمقاء فمن ذهب الی زیاره واحد منهم حیا أو میتا فکأنم""ا ذهب

[ الی زیاره الش"یطان و عب"اده الاوث""ان و من اع"ان140] صفحه احدا منهم فکأنما اعان یزید و معاویه و أباسفیان. فقال رجل من اص""حابه: من ک""ان معترف""ا بحق""وقکم؟ ق""ال: فنظ""ر الی""ه ش""به المغض""ب و ق""ال )ع(: دع ذا من اع""ترف بحقوقن""ا لم ی""ذهب فی عقوقنا. اما ت""دری ان اخس الطوائ""ف الص""وفیه و الص""وفیه کلهم من مخالفینا و ط""ریقتهم مغ""ایره لطریقتن""ا و ان هم الا نص""اری و مجوس هذه الامه اولئک الذین یجهدون فی اطفاء نور الله و الله

[ . دأب بعض المس""لمین211متم ن""وره ول""و ک""ره الک""افرون.« ] علی اتخاذ طقوس و اعمال لا تلتقی مع روح الاسلام المشرقه و عبادته المربیه فلجؤا الی دق الدفوف وهز الرؤوس و الاجس""ام و التکلم بمبهم الکلام من التمتم""""ات و الهمس""""ات و النفخ""""ات و الهلوس""ات و اطلق""وا علی انفس""هم الص""وفیه الم""أخوذ من لبس الصوف المشیر الی الزهد و الابتعاد عن سفاس""ف ال""دنیا الزائل""ه یعلم بابتع""اد مث""ل اولئ""ک عن الزه""د ام""ا من زه""د حق""ا و لبس الصوف و دعا وقام لله ساجدا و قاعدا و ذکره بلسانه فارتعش""ت

فرائصه و اهتزت جوارحه و دمعت عینه فذلک حبیب للائم""ه من""ار للأمه س""ر من اس""رار الل""ه و ن""ور من ان""وار الایم""ان. ل""ذلک ففی کلمه الامام تحدید لموقف التشیع من التظاهر بالتصوف و ابطان

- عدم اعطاء الاهمیه1حب الدنیا. لقد حدد الامام النقاط التالیه: - ان ه""ؤلاء الق""وم من2و الاحترام للمرائین من ادعیاء التصوف.

- اس""باب مظ""اهر3ح""زب الش""یطان و دورهم تخ""ریب ال""دین زهدهم. أ( اظهار الزهد لراحه الاجس""ام و اله""رب من الجه""اد ب( اظه""ار التهج""د لکس""ب قل""وب الن""اس. ج( اظه""ار الج""وع لکس""ب التخمه فی المس""تقبل. د( اعم""الهم الغن""اء و ال""رقص و هی ام""ور

- ع""دم زی""اره ائمتهم5- اتب""اعهم الس""فهاء و الحمقی. 4محرم""ه. [ الش""یطان و عب""اده141احی""اء و اموات""ا لانه""ا کزی""اره ] ص""فحه

- ع""دم مس""اعدتهم فانه""ا کمس""اعده الام""ویین امث""ال6الاوث""ان. - شبه ق""د ی""دعی الص""وفی الک""اذب7معاویه و یزید و ابی سفیان

الذی حدد الامام صفاته محب""ه اه""ل ال""بیت فه""ل یعت""بر مث""ل ه""ذا الرجل مؤمنا و لا ی""دخل ض""من المنح""رفین ان ج""واب الام""ام فی هذا الخصوص یتحدد بأن من عرف حقوق اهل ال""بیت لایتج""ه الی عقوقهم بمخالفه الشرع و ق""د خ""الف الص""وفیه الش""رع فلا یعت""بر

ادعاؤهم.حول علم الائمه

لق""د بین الام""ام اله""ادی )ع( علم الائم""ه فی بعض احادیث""ه لی""بین المص""در ال""ذی یؤخ""ذ من""ه العلم الالهی الص""حیح. یق""ول علی بن محمد النوفلی عن الامام الهادی )ع( »س""معته یق""ول: اس""م الل""ه الاعظم ثلاثه و سبعون حرفا و انم""ا ک""ان عن""د آص""ف من""ه ح""رف واحد تکلم به ف""انخرقت ل""ه الارض فیم""ا بین""ه و بین س""بأ فتن""اول عرش بلقیس حتی صیره الی سلیمان ثم بس""طت ل""ه الارض فی اقل من طرفه عین و عندنا من""ه اثن""ان و س""بعون حرف""ا و ح""رف

[ . ] ص""فحه212عندالل"ه ج"ل و ع""ز اس"تأثر ب"ه فی علم الغیب ]145]

عمل الامام من خلال نشاطات اصحابهاشاره

ان الکثیر من ملامح عمل الامام تنکشف من خلال أنشطه اتباعه المعتمدین و تتعمق هذه المقوله بمقدار اشتداد الظروف الداعیه للسریه فی عمل الامام. و فی هذا الفص""ل س""نتناول ج""وانب من نشاطات اصحاب الامام الهادی )ع( علنا نستطیع القاء ضوء علی جزء من المسیره فی عهد الامام علی الهادی )ع(. و فی دراس""ه

( یشترک بعض اص""حاب الام""ام1هذا الجانب سنتبع النهج التالی: الهادی )ع( بالصحبه للامام الجواد فی مثل ه""ذه الحال""ه س""نکتفی بالاشاره السریعه لاسم هذا الصاحب مع ذکر ماقام ب""ه فی ف""تره

( ام""ا الاص""حاب فی ف""تره الام""ام2الام""ام اله""ادی ان اس""تطعنا. الهادی )ع( او الذین لهم نشاط متم"یز فی ه"ذه الف"تره فس"ینظر لهم بالصیغه التالیه: أ- ذکر المعلومات الشخصیه العامه. ب( ذکر النشاطات التی قام بها ذلک الصاحب: الحرکی""ه منه""ا او الفکری""ه

ان استطعنا.السید عبدالعظیم الحسنی

هو السید الجلیل عب""دالعظیم بن عبدالل""ه بن علی بن الحس""ن بن زید أبن الحسن الس""بط بن علی بن ابی ط""الب ک""انت ل""ه منزل""ه رفیعه عن""د الام""ام اله""ادی )ع( فق""د روی عمن دخ""ل علی الام""ام الهادی من اهل الری ان الامام )ع( قال له »این کنت قلت: کنت زرت الحسین بن علی بن ابی طالب علیه السلام فقال ام""ا ان""ک لوزرت قبر عب""دالعظیم عن""دکم لکنت کمن زار الحس""ین بن علی

[ و فی رجال الشیخ محمد146[ . ] صفحه 213بن ابی طالب. ] طه نج""ف ان""ه من اص""حاب الج""واد )ع( و اله""ادی )ع(. و یب""دو ان السید عبدالعظیم کانت له الوکاله عن الامام""ه فی ن""واحی ال""ری

[ »ق""ال ایض""ا الص""احب بن عب""اد فی وص""ف علم214فقد روی ] عبدالعظیم انه روی ابوتراب الرویانی قال سمعت اباحماد الرازی

یقول دخلت علی الامام النقی علیه السلام فی

سر من رأی فسألته عن اشیاء من حلالی و حرامی فأجابنی فلما ودعته قال لی یا حم""اد اذا أش""کل علی""ک ش""ی ء من ام""ور دین""ک بناحیتک أی فی بل"ده ال"ری - فس"ل عن""ه عب""دالعظیم بن عبدالل"ه الحسنی و اقرأه منی السلام.« و هو الذی عرض دینه علی ام""ام زمانه الهادی علیه السلام فأقره و صدقه و قال یا أباالقاسم ه""ذا والله دین الله الذی ارتضاه فاثبت علیه ثبتک الل""ه ب""القول الث""ابت

[ . و من ه""ذه النق""ول نس""تدل علی م""ا215فی الدنیا و الاخره. ] - ان السید عبدالعظیم الحسنی کان وکی""ل الام""ام اله""ادی1یلی:

- ان الام""ام اله""ادی زک""اه و رف""ع ق""دره ام""ام2فی منطقه الری. الشیعه حیا و بارک خطه للقواعد الشیعیه حتی بعد وفاته لتطابقه مع منهج الائمه و ه""ذا ی""برز من النق""اط التالی""ه: أ( ام""ر الم""والین بأخذ معالم دینهم و ما یشکل علیهم من السید الم""ذکور کم""ا فی روایه أبی حماد الرازی. ب( تص"ویب و تأیی""د الس"ید الحس"نی من قبل الامام اله""ادی ال""ذی بین ان دین الس""ید عب""دالعظیم ه""و دین الله. ج( اما تأیید خطه و منهجه بع""د وفات""ه فه""ذا بین من اق""تران

زیارته بزیاره الحسین لاهل المناطق المجاوره له.ابوهاشم الجعفری

ه""و الس""ید الجلی""ل داود بن القاس""م بن اس""حاق بن عبدالل""ه بن جعفر ابن ابی طالب یکنی اباهاشم الجعفری )ره( من اهل بغداد ثقه جلیل القدر عظیم المنزل""ه عن""د الائم""ه علیهم الس""لام ش""اهد أب""اجعفر و أباالحس""ن و أبامحم""د علیهم الس""لام و ک""ان ش""ریفا

[ و ک""ان147[ . ] ص""فحه 216عندهم ل""ه موق""ع جلی""ل عن""دهم. ] للجعفری اختصاص بالامام الهادی »خ""رجت م""ع ابی الحس""ن الی ظاهر سر من رای نتلقی بعض الطالبیین فابطا ح""رس فط""رحت

لابی الحسن غاشیه السرج فجلس علیها [ ول""و217و نزلت عن دابتی و جلست بین یدیه و هو یح""دثنی.. ]

عرفنا ب""القیود المفروض""ه علی الش"یعه عموم""ا و علی الط"البیین خصوصا و نظرنا للروایه من خلال هذه الفک""ره لعرفن""ا ان الام""ام اله""ادی ک""ان یعتم""د علی الجعف""ری و یاخ""ذه مع""ه فی لقاءات""ه

الخاص""ه. و فی روای""ه اخ""ری »ان اباهاش""م الجعف""ری ش""کی الی مولان""ا ابی الحس""ن علی بن محم""د م""ایلقی من الش""وق الی""ه اذا انحدر من عنده الی بغداد و قال له: یا سیدی ادع الله لی فم""الی مرک""وب س""وی ب""رذونی ه""ذا علی ض""عفه فق""ال: ق""واک الل""ه ی""ا اباهاشم و قوی برذونک قال: فکان ابوهاشم یصلی الفجر ببغ""داد و یسیر علی البرذون فیدرک الزوال من یوم""ه ذل""ک عس""کر س""ر

[ . و م""ا218من رأی و یع""ود من یوم""ه الی بغ""داد اذا ش""اء...« ] یهمنا من هذه الروایه ه""و ت""ردد الجعف""ری المس""تمر بین بغ""داد و س"امرا ال"ذی یکش"ف لن""ا مع"نی خفی"ا من ک"ون الجعف"ری حلق""ه الص""له بین الام""ام و قواع""ده فی بغ""داد. و ب""ذلک نع""رف ان ه""ذا الرجل من قیادیی المسیره حینذاک و کان ش""اعرا ل""ه فی الام""ام اله"ادی )ع( و ق"د اعت""ل: م""ادت الارض و ادت ف""وادی و اعترت"نی موارد العرواء حین قیل الامام نضو علی""ل قلت نفس""ی فدت""ه ک""ل الفداء مرض الدین لاعتلال""ک و اعت""ل و غ""ارت ل""ه نج""وم الس""ماء

[ .219عجبا ان منیت بالداء و السقم و انت الامام جسم الداء ]علی بن مهزیار

هو علی بن مهزی""ار الاه""وازی ابوالحس""ن ال""دورقی »اختص ب""ابی جعف""ر الث""انی علی""ه الس""لام و توک""ل ل""ه و عظم محل""ه و ک""ذلک ابوالحسن الثالث علی""ه الس""لام و توک""ل ل""ه فی بعض الن""واحی و

خرجت الی الشیعه فیه توقیعات بکل خیر و کان ثقه فی [ و من ه""ذه الروای""ه220روایته لا یطعن علیه صحی الاعتق""اد« ]

[ زمن الام""امین148نع""رف ان مرک""زه فی التح""رک ] ص""فحه الجواد و الهادی علیهماالسلام هو الوکاله لهما فی بعض الن""واحی

و هو مرکز کبیر و منصب خطیر.یعقوب بن اسحاق بن السکیت

و کان مقدما عند ابی جعفر الثانی )ع( و ابی الحس""ن )ع( و کان""ا [ فکان من ش""هداء221یختصانه... قتله المتوکل لاجل التشیع.« ]

المسیره زمن الامام الهادی )ع(.احمد بن اسحاق القمی

ه""و احم""د بن اس""حاق بن عبدالل""ه بن س""عد القمی. و ک""ان واف""د القمین و روی عن ابی جعفر الثانی )ع( و ابی الحسن )ع(... من کتبه کتاب علل الصوم کبیر، مسائل الرجال لابی الحس""ن الث""الث

[ .223[ و هو شیخ القمیین. ]222)ع( جمعه... ]احمد بن محمد الاشعری

هو احمد بن محمد بن عیس""ی بن س""عد بن الاح""وص بن الس""ایب بن مال""ک ابن ع""امر الاش""عری من ب""نی ذخ""ران. یک""نی اب""اجعفر القمی. شیخ قم و وجهها و فقیهها غیر مدافع و کان ایضا الرئیس الذی یلقی السلطان بها و لقی اباالحسن الرضا و اباجعفر الث""انیو اباالحس""ن العس""کری علیهم الس""لام و ک""ان ثق""ه و ل""ه کتب. ]

224. ]ابوالحصین بن الحصین

من اصحاب ابی جعفر الجواد علیه السلام ثقه نزل الاه""واز و ه""و[ .225من اصحاب ابی الحسن الثالث علیه السلام ایضا. ]

الحسین بن سعید بن حماد بن مهران الاهوازی

[ .226روی عن الرضا و الجواد و الهادی علیهم السلام. ]علی بن الحسین بن عبد ربه

ک""ان من وکلاء الام""ام اله""ادی )ع( و ق""د نص""ب بع""ده اب""وعلی بن راشد »حدثنا علی بن الحسین بن عبد ربه قال: سألته ان ینس""ی

[ اجلی قال )ع(: او تلقی ربک لیغفر لک خ""یر149ء فی ] صفحه لک فحدث بذلک علی بن الحسین اخوانه بمکه ثم مات بالخزیمیه

فی المنصرف من سنته و هذا فی سنه تسع و عش""رین و م""ائتین رحمه الله فقال: فقد نعی الی نفسی قال: و ک""ان وکی""ل الرج""ل

[ .227)ع( قبل ابن علی بن راشد« ]داود الصرمی

هو داود بن مافنه الصرمی م""ولی ب""نی ق""ره ثم ب""نی ص""رمه فه""و کوفی روی عن الرضا )ع( یک""نی اباس""لیمان و بقی الی ای""ام ابی

[ .228الحسن صاحب العسکر )ع( و له مسائل الیه...« ]ایوب بن نوح بن دراج النجفی

هو ابوالحسن ثق"ه ل"ه کتب و روای"ات و مس"ائل عن ابی الحس"ن الثالث )ع( و کان وکیلا لابی الحس""ن و ابی محم""د علیهماالس""لام عظیم المنزله عندهما مامونا شدید ال""ورع کث""یر العب""اده ثق""ه فی

[ . روی عن جماعه من اصحاب ابی عبدالل""ه و ل""ه229روایاته« ] کتاب نوادر و قد تعرض ه""ذا الرج""ل الجلی""ل للض""غوط فی حیات""ه فقد روی عند قوله: »کتبت الی ابی الحسن قد تعرض لی جعف""ر بن عبدالواحد القاضی و کان یؤذینی بالکوفه اشکو الیه ما ین""النی من"""ه من الاذی فکتب الی تکفی ام"""ره الی ش"""هرین فع"""زل عن

[ .230الکوفه فی شهرین و استرحت منه« ]احمد الکاتب

ه""و احم""د بن اب""راهیم بن اس""ماعیل بن داود بن حم""دون الک""اتب الندیم ابوعبدالله و شیخ اهل اللغه و وجههم و استاذ ابی العب""اس ثعلب قرأ علیه قبل ابن الاعرابی و تخرج من یده و ک""ان خصص""یابابی محمد الحسن بن علی علیهماالسلام و ابی الحسن قبل""ه« ]

[ و یبدو ان ه""ذا الرج""ل من العناص""ر الموالی""ه الب""ارزه فه""و231."" 232وجهه علمی فی مجال العلوم العامه له کتب منه""ا: ] "]1-

- کت""اب ب""نی م""ره بن2کت""اب اس""ماء الجب""ال و المی""اه و الاودی""ه - کت""اب4["" 150- کتاب بنی النمر بن قاس""ط. ] ص""فحه 3عوف.

-7- کت""اب طی ء. 6- کتاب بنی عبدالله بن غطفان. 5بنی عقیل.

- صنعه کتاب9- صنعه شعر ثابت قطنه. 8شعر العجیر السلولی. - ن""وادر11- اشعار ب""نی م""ره بن هم""ام. 10بنی کلیب بن یربوع.

الاعراب.جعفر الصیقل

هو جعف""ر بن س""هیل الص""یقل وکی""ل ابی الحس""ن و ابی محم""د و[ .233صاحب الدار علیهم السلام. ]

علی بن الریان

هو علی بن الریان بن الص""لت الاش"عری القمی. ثق""ه ل""ه عن ابی [ و ل""ه کت""اب منث""ور234الحسن الثالث )ع( نسخه و ک""ان وکیلا ]

[ . اخوه محمد بن الریان من اصحاب ابی الحسن235الاحادیث ][ .236الثالث الهادی ثقه ]

علی بن جعفر

کان علی بن جعفر وکیلا لأبی السن )ع( من اهل همینا قری""ه من قری سواد بغداد فسعی به الی المتوکل فحبسه فط""ال حبس""ه و احتال من قبل عبدالل""ه بن خاق""ان بم""ال ض""منه عن""ه بثلاث""ه الاف دینار فکلمه عبدالله فعرض جامعه علی المتوکل فقال یا عبدالل""ه لو شککت فی""ک لقلت ان""ک رافض""ی ه"ذا وکی""ل فلان و ان""ا ع""ازم علی قتله ق""ال: فت""أدی الخ""بر الی علی بن جعف""ر فکتب الی ابی الحسن )ع( یا س""یدی الل""ه الل""ه فی فق""د و الل""ه خفت ان ارت""اب فوقع فی رقعته اما اذا بلغ بک الامر ما اری فساقصد الله فی""ک و کان هذا فی لیله الجمعه فأصبح المتوکل محموما ف""ازدادت علی""ه

[ بتخلی""ه ک"ل151ح""تی ص"رخ علی""ه ی"وم الاث"نین ف""أمر ] ص"فحه محبوس عرض علیه اسمه ح""تی ذک""ر ه""و علی بن جعف""ر فق""ال: لعبدالله لم تعرض علی امره؟ فقال: لا اعود الی ذکره ابدا ق""ال: خل سبیله الساعه و سله ان یجعلنی فی حل فخلی سبیله و صار

[ . و فی ام""ر237الی مکه بأمر ابی الحس""ن )ع( فج""اور به""ا.« ] الامام لهذا الوکیل بالتوجه الی مکه و مجاورتها امر بتغ""یر س""احه

العمل بالنسبه له و علی صعید النشاط الفکری فله مس""ائل لأبی[ .238الحسن العسکری. ]

محمد بن الفرج

من خواص الامام الهادی و قد سجن علی هذا الام"ر و ق"د اخ"بره الامام بأنه سیسجن ففی اصول الکافی »ان أباالحس""ن )ع( کتب الیه یا محمد اجمع امرک و خذ حذرک قال فانا فی جم""ع ام""ری و لیس ادری ما کتب الی ح""تی ورد علی رس""ول حمل""نی من مص""ر مقیدا و ضرب علی کل ما املک و کنت فی السجن ثم""ان س""نین

ثم ورد علی من""ه فی الس""جن کت""اب فی""ه: ی""ا محم""د لا ت""نزل فی ناحی""ه الجانب الغ""ربی فق""رأت الکت""اب فقلت: یکتب الی به""ذا و أن""ا فیالسجن ان ه""ذا لعجب فم""ا مکثت ان خلی ع""نی و الحمدلل""ه.« ]

[ ان مانلحظه من هذه الروای""ه ه""و الظ""روف العص""یبه ال""تی239 کان یعانی منها انصار الامام. و من خلال الروایه یمکننا ان نس""تل معنی حرکیا و هو المراسله بین الامام و اصحابه فیما یتعل""ق بهم من سجن او اطلاق سراح و مما یلفت النظر حقا وص""ول رس""اله الامام الی محمد بن الفرج و هو فی السجن فلا بدأن تک""ون ثم""ه

اید سریه توصل توجیهات الامام الی هذا المکان الخطیر.خیران الخادم القراطیسی

( و66من اص""حاب ابی الحس""ن الث""الث ثق""ه )رج""ال العلام""ه ص ( و یب""دو119مولی الرضا و له کتاب )انظر رج""ال النجاش""ی ص

انه من خواص الامام من روایه الکلینی ان خیران ق""ال: »ق""دمت علی ابی الحس""ن )ع( المدین""ه فق""ال لی: م""اخبر الواث""ق عن""دک؟ قلت جعلت فداک خلفته فی عافیه انا من اقرب الناس عهدا ب""ه. عه""دی ب""ه من""ذ عش""ره ای""ام« و ق""د مرذک""ر الح""دیث بکامل""ه فی

[ فی العلاقه هو152الفصل الثانی. ان وجه الخصوصیه ] صفحه

التداول فی الامور المتعلق""ه بسیاس""ه الدول""ه و مص""یر اقطابه""ا وهذا ما لا یفعله الامام مع ای شخص کان.

محمد بن جعفر بن ابراهیم بن محمد الهمدانی

[240فی رجال الکشی »کان ابراهیم وکیلا و حج اربعین حجه« ].

ابوالحسین بن هلال

[ .241من اصحاب ابی الحسن الثالث الهادی. ]محمد بن عبدالجبار

و ه""و ابن ابی الص""هبان قمی من اص""حاب ابی الحس""ن الث""الث[ .242الهادی علیه السلام ثقه. ]

الحسن بن مالک القمی

[ .243من اصحاب ابی الحسن الثالث الهادی )ع( ثقه ]ابوطاهر القمی

هو ابوطاهر بن حمزه بن الیسع القمی الاشعری ثقه من اصحاب [ و له عن الامام اله""ادی )ع( روای""ه فق""د »روی عن244الهادی ]

[ .245ابی الحسن الثالث نسخه.« ]داود بن ابی زید

ه""و زنک""ار یک""نی اباس""لیمان النیس""ابوری من النج""ارین فی س""که [ ثق""ه ص""ادق اللهج""ه من اص""حاب246طرخان فی دار سختویه ]

علی بن محمد و له کتب ذکرها الکشی و ابن الندیم فی کتابیهم""ا[247. ]

علی بن بلال البغدادی

ثقه بغدادی انتقل الی واسط و روی عن ابی الحس""ن الث""الث )ع( له کتاب عنه. کتب الیه الهادی سند مائتین و اثن""تین و ثلاثین کتاب""ا

[153[ . ] صفحه 248فیه تنویه مابه. ]محمد بن علی العلوی

هو السید محم""د بن علی بن حم""زه بن الحس""ن بن عبیدالل""ه ابن العباس بن علی بن ابی طالب ابوعبدالل""ه ثق""ه عین فی الح""دیث صحیح الاعتقاد له روایه عن ابی الحس""ن )ع( و ابی محم""د )ع( و

[ .249ایضا له مکاتبته.« ]ملاحظات عامه

من خلال استعراض طائفه من اسماء اصحاب الامام )ع( و ذکرنا -1لج"""وانب من واقعهم نثبت النق"""اط التالی"""ه لبل"""وره الفک"""ره:

استمرار و بروز و تعمق ظاهره الوکلاء عند الام""ام کقی""ادیین فی مناطقهم و فی هذا العمل تمهید لبناء کیان المرجعیه التی ستقود الامه بعد الائمه و من خلال الاس""ماء ال""تی ذک""رت عرفن""ا ال""وکلاء التالی""ه اس""مائهم: أ( الوکی""ل الس""ید عب""دالعظیم الحس""نی - فی منطقه الری -. ب( الوکیل السید داود الجعفری - فی بغداد -. ج( الوکیل علی بن مهزیار - فی بعض النواحی -. د( الوکی""ل علی بن الریان - فی قم -. ه( الوکی""ل علی بن الحس""ین بن عب""د رب""ه. و( الوکیل ایوب بن نوح بن دراج النخعی. ز( الوکیل جعفر بن سهیل الصیقل. ح( الوکیل علی بن جعفر وکیله فی قریه من قری سواد بغ""داد ثم مبعوث""ه الی مک""ه بع""د اطلاق س""راحه من الس""جن. ط(

- لاحظن""ا فی تح""رک الام""ام2الوکیل محمد بن جعف""ر الهم""دانی. اله""ادی دخ""ول بعض اص""حابه للس""جون و ش""هاده بعض""هم الاخ""ر

- خ""ط3دفاع""ا عن الخ""ط الص""حیح و تعزی""زا لمس""یره الح""ق. القمیین: لقد اهتم الامام الجواد فی تعمیق التحرک عن""د القم""یین و قد استمر هذا الخط فی امامه الهادی )ع( و علی سبیل المثال ن""ذکر اس""ماءا من الق""اده القم""یین ان""ذاک: أ( احم""د بن اس""حاق

[ ب( احمد بن محم""د القمی الاش""عری. ج(154القمی. ] صفحه علی بن الریان بن الصلت القمی الاشعری.

د( محمد بن الری""ان بن الص""لت القمی الاش""عری. ه( الحس""ن بن مالک القمی. و( ابوط""اهر بن حم"زه بن الیس"ع القمی الاش"عری.

- و مم""ا یلاح""ظ قل""ه النش""اط4ز( محم""د بن عب""دالجبار القمی. الثقافی لاصحاب الام""ام لانش""غالهم کم""ا نعتق""د بالاع""داد المرک""ز للدخول بالمرحله الحاسمه و هی مرحله الغیبه الصغری و من ثم

[157الکبری. ] صفحه رساله الامام فی الجبر و التفویض

اشاره

بسم الله الرحمن الرحیم اعلموا رحمکم الله انا نظرنا فی الاث""ار و کثره ما جاءت به الاخبار فوجدناها عند جمیع من ینتحل الاسلام ممن یعقل عن الله جل و عز لاتخلو من معنیین: اما حق فیتب""ع و اما باطل فیجتنب. و قد اجتمعت الامه قاطب""ه لا اختلاف بینهم ان القرآن حق لاریب فیه عند جمیع اهل الفرق و فی حال اجتماعهم مق""رون بتص""دیق الکت""اب و تحقیق""ه، مص""یبون، مهت""دون، و ذل""ک بقول رسول الل"ه ص""لی الل""ه علی""ه و آل""ه: »لا تجتم""ع ام""تی علی ضلاله« فاخبر ان جمیع ما اجتمعت علیه الامه کلها ح""ق، ه""ذا اذا لم یخالف بعضها بعضا. و القرآن ح""ق لا اختلاف بینهم فی تنزیل""ه و تصدیقه: فاذا شهد القرآن بتصدیق خبر و تحقیقه و أنک""ر الخ""بر طائف""ه من الام""ه ل""زمهم الاق""رار ب""ه ض""روره حین اجتمعت فی الاصل علی تصدیق الکت""اب، ف""ان )هی( جح""دت و أنک""رت لزمه""ا الخروج من المله. فأول خبر یعرف تحقیقه من الکتاب و تصدیقه و التماس شهادته علیه خبر ورد عن رسول الله صلی الله علیه و آله و وجد بموافق""ه الکت""اب و تص""دیقه بحیث لاتخالف""ه اق""اویلهم، حیث قال: »انی مخلف فیک الثقلین کت""اب الل""ه و ع""ترتی - اه""ل بیتی. لن تضلوا ما تمسکتم بهما و انهما لن یفترقا حتی یردا علی

الحوض«. فلما

وجدنا شواهد هذا الحدیث فی کتاب الله نصا مثل قوله عزوج""ل: [ و ال""ذین امن""وا ال""ذین158»انما ولیکم الله و رس""وله ] ص""فحه

یقیمون الصلاه و یؤتون الزک""اه و هم راکع""ون و من یت""ول الل""ه و رس""وله و ال""ذین آمن""وا ف""ان ح""زب الل""ه هم الغ""البون.« )س""وره

( وردت العامه فی ذلک اخبارا لامیرالمؤمنین60 ،" 61المائده آیه علیه السلام انه تصدق بخاتمه و هو راکع فش""کر الل""ه ذل""ک ل""ه و أنزل الآیه فیه. فوجدنا رسول الله صلی الله علی""ه و آل""ه ق""د اتی بقوله: »من کنت مولاه فعلی مولاه« و بقوله: »انت منی بمنزل""ه هارون من موسی الا ان""ه لان""بی بع""دی« و وج""دناه یق""ول: »علی یقض""ی دی""نی و ینج""ز موع""دی و ه""و خلیف""تی علیکم من بع""دی.« فالخبر الاول الذی استنبطت منه هذه الاخبار خ""بر ص""حیح مجم""ع علیه لا اختلاف فیه عندهم، و هو ایض""ا مواف""ق للکت""اب، فلا ش""هد الکت""اب بتص""دیق الخ""بر و ه""ذه الش""واهد الاخ""ر ل""زم علی الام""ه الأقرار به""ا ض""روره اذ ک""انت ه""ذه الاخب""ار ش""واهدها من الق""رآن ناطقه و وافقت القرآن و القرآن وافقها. ثم وردت حقائق الاخبار من رسول الله صلی الله علیه و آله عن الصادقین علیهم السلام و نقلها قوم ثقات معروف""ون فص""ار الاقت""داء به""ذه الاخب""ار فرض""ا واجبا علی کل م""ؤمن و مؤمن""ه لایتع""داه الا اه""ل العن""اد. ذل""ک ان أقاویل آل رسول الله صلی الله علیه و آل""ه متص""له بق""ول الل""ه و ذلک مثل قوله فی محکم کتابه: »ان الذین یؤذون الل""ه و رس""وله لعنهم الل""ه فی ال""دنیا و الآخ""ره واع""د لهم ع""ذابا مهین""ا« )س""وره

(. و وجدنا نظیر هذه الآیه قول رسول الله ص""لی57الاحزاب آیه الله علی و آله: »من آذی

علیا فقد آذانی و من آذانی فقد آذی الل""ه و من آذی الل""ه یوش""ک ان ینتقم منه«. و کذلک قوله ص""لی الل""ه علی""ه و آل""ه: »من احب علیا فقد احبنی و من أحبنی و من أحبنی فقد أحب الله«. و مث""ل قوله ص""لی الل""ه علی""ه و آل""ه فی ب""نی ولیع""ه: »لأبعثن الیهم رجلا کنفسی یحب الله و رسوله و یحبه الله و رسوله قم یا علی فسر الیهم« )بن""و ولیع""ه - کفین""ه - حی من کن""ده(. و قول""ه ص""لی الل""ه علیه و آله یوم خیبر: »لأبعثن الیهم غدا رجلا یحب الل""ه و رس""وله

و یحب""ه الل"ه و رس"وله ک"رارا غ"یر ف"رار لا یرج"ع ح""تی یفتح الل"ه علیه«. فقض""ی رس""ول الل""ه ص""لی الل""ه علی""ه و آل""ه ب""الفتح قب""ل التوجیه فاستشرف لکلامه اصحاب رسول الله صلی الل""ه علی""ه و

[ فبعث""ه159آله فلما کان من الغد دعا علیا علیه السلام ] صفحه الیهم فاصطفاه بهذه المنقبه و س""ماه ک""رارا غ""یر ف""رار، فس""ماه الله محبا لله و لرسوله، ف""اخبر ان الل"ه و رس"وله یحبان""ه. و انم"ا ق""دمنا ه""ذا الش""رح و البی""ان دلیلا علی م""ا اردن""ا و ق""وه لم""ا نحن مبینوه من امر الجبر و التفویض و المنزله بین المنزل""تین و بالل""ه العون و القوه و علیه نتوکل فی جمیع امورنا. فاذا نب""دأ من ذل""ک بقول الصادق علیه السلام: »لاجبر و لا تف""ویض ولکن منزل""ه بین المنزلتین و هی صحه الخلقه و تخلیه للسرب« )السرب - ب""الفتح -: الطریق و الصدر - و بالکسر - الطریق و القلب - و بالتحریک - الم""اء الس""ائل -(. و المهل""ه فی ال""وقت و ال""زاد مث""ل الراحل""ه و

السبب المهیج للفاعل علی فعله«، فهذه خمسه اشیاء جمع به الص""ادق علی""ه الس""لام جوام""ع الفض""ل، ف""اذا نقص العبد منها خله کان العمل عنه مطروح""ا بحس""به، ف""اخبر الص""ادق علیه السلام باصل مایجب علی الناس من طلب معرفته و نط""ق الکتاب بتصدیقه فشهد بذلک محکمات آیات رسوله، لأن الرسول ص""لی الل""ه علی""ه و آل""ه، و آل""ه )ع( لا یع""دو ش""ی ء، من قول""ه و اق""اویلهم ح""دود الق""رآن، ف""اذا وردت حق""ائق الاخب""ار و التمس""ت شواهدها من التنزیل فوجد لها موافقا و علیها دلیلا ک""ان الاقت""داء بها فرض""ا لایتع""داه الا اه""ل العن""اد، ذکرن""ا فی اول الکت""اب و لم""ا التمسنا تحقی""ق م""ا قال""ه الص""ادق علی""ه الس""لام من المنزل""ه بین المنزلتین و انک""اره الج""بر و التف""ویض وج"دنا الکت""اب ق"د ش"هد و صدق مقالته فی هذا و خبر عن""ه ایض""ا مواف""ق له""ذا، ان الص""ادق علیه السلام س""ئل ه""ل أج""بر الل""ه العب""اد علی المعاص""ی؟ فق""ال الصادق علیه السلام: هو اع""ز و اقه""ر لهم من ذل""ک. و روی عن""ه انه قال: الناس فی القدر علی ثلاثه اوجه: رج""ل ی""زعم ان الام""ر مفوض الیه فقد وهن الله فی سلطانه فهو هال""ک. و رج""ل ی""زعم ان الل""ه ج""ل و ع""ز أج""بر العب""اد علی المعاص""ی و کلفهم م""ا

لایطیقون فقد ظلم الله فی حکمه فه""و هال""ک. و رج""ل ی""زعم ان الل""ه کل""ف العب""اد م""ا یطیق""ون و لم یکلفهم م""ا لایطیق""ون، ف""اذا احسن حمد الله و اذا اساء استغفرالله فه"ذا مس"لم ب"الغ، ف"أخبر علیه السلام ان من تقلد الجبر و التف""ویض ود ان بهم""ا فه""و علی خلاف الحق فقد شرحت الحبر الذی من دان به یلزم""ه الخط""أ، و ان ال""ذی یتقل""د التف""ویض بلزم""ه الباط""ل، فص""ارت المنزل""ه بین المنزلتین بینهما. ثم ق""ال علی""ه الس""لام: و أض""رب لک""ل ب""اب من

هذه الابواب مثلا یقرب ] [ المع""نی للط""الب و یس""هل ل""ه البحث عن ش""رحه،160ص""فحه

تشهد به محکمات ایات الکتاب و تحقق تصدیقه عنه ذوی الالباب و بالل""ه التوفی""ق و العص""مه. فام""ا الخ""بر ال""ذی یل""زم من دان ب""ه الخط""أ فه""و ق""ول من زعم ان الل""ه ج""ل و ع""ز أج""بر العب""اد علی المعاصی و عاقبهم علیها و من قال بهذا القول فقد ظلم الله فی حکم""ه و کذب""ه ورد علی""ه قول""ه: »و لا یظلم رب""ک اح""دا« )س""وره

(. و قوله: »ذلک بما ق""دمت ی""داک و ان الل""ه لیس47الکهف آیه (. و قول""ه: »ان الل""ه لایظلم10بظلام للعبی""د« )س""وره الحج آی""ه

الناس شیئا ولکن الناس انفس""هم یظلم""ون« )س""وره ی""ونس آی""ه (. م""ع آی کث""یره فی ذک""ر ه""ذا. فمن زعم ان""ه مج""بر علی45

المعاصی فقد احال بذنبه علی الله و قد ظلمه فی عقوبته. و من ظلم الله فق""د ک"ذب کتاب""ه. و من ک"ذب کتاب""ه فق""د لزم""ه الکف"ر باجماع الامه. و مثل ذلک مثل رج""ل مل""ک عب""دا مملوک""ا لا یمل""ک نفسه و لا یملک عرضا من ع""رض ال""دنیا و یعلم م""ولاه ذل""ک من""ه فأمره علی علم منه بالمصیر الی الس""وق لحاج""ه یأتی""ه به""ا و لم یملکه ثمن ما یأتیه به من حاجت""ه و علم المال""ک ان علی الحاج""ه رقیبا لا یطمع احد فی اخذها منه الابما یرضی به من الثمن و ق""د وصف مالک هذا العبد نفسه بالعدل و النصفه و اظه""ار الحکم""ه و نفی الجور و أوعد عب""ده ان لم یأت""ه بحاجت""ه أن یعاقب""ه علی علم منه بالرقیب الذی علی حاجته انه س""یمنعه و علم ان الممل""وک لا

یملک ثمنها و لم یملکه ذلک، فلما صار العبد الی السوق و جاء

لیأخذ حاجته التی بعثه المولی لها وجد علیه""ا مانع""ا یمن""ع منه""ا الا بشراء و لیس یملک العبد ثمنها، فانص""رف الی م""ولاه خائب""ا بغ""یر قضاء حاجته فاغت""اظ م""ولاه من ذل""ک و عاقب""ه علی""ه. الیس یجب فی عدله و حکمه ان لا یعاقبه و هو یعلم ان عبده لا یملک عرض""ا من عروض الدنیا و لم یملکه ثمن حاجته، فان عاقبه عاقبه ظالما متعدیا علیه مبطلا لما وصف من عدله و حکمته و نصفته و ان لم یعاقبه کذب نفسه فی وعی""ده ای""اه حین أوع""ده بالک""ذب و الظلم اللذین ینفیان العدل و الحکمه. تع""الی عم""ا یقول""ون عل""وا کب""یرا، فمن دان بالجبر او بما یدعو الی الجبر فقد ظلم الله و نسبه الی الج""ور و الع""دوان، اذ أوجب علی من أج""بره العقوب""ه. و من زعم ان الله اج""بر العب""اد فق""د اوجب علی قی""اس قول""ه ان الل""ه ی""دفع

[ عن اه""ل161عنهم العقوبه. و من زعم ان الله ی""دفع ] ص""فحه المعاصی العذاب فقد کذب الله فی وعیده حیث یقول: »بلی من کسب سیئه و أحاطت به خطیئته فأولئک اص""حاب الن""ار هم فیه""ا

(. و قول""ه: »ان ال""ذین ی""أکلون76خال""دون« )س""وره البق""ره آی""ه ام""وال الیت""امی ظلم""ا انم""ا ی""أکلون فی بط""ونهم ن""ارا و س""یطون

(. و قوله: »ان الذین کف""روا بآیاتن""ا11سعیرا« )سوره النساء آیه سوف نصلیهم نارا کلم""ا نض""جت جل""ودهم ب""دلناهم جل""ودا غیره""ا لیذوقوا العذاب ان الله ک""ان عزی""زا حکیم""ا« )س""وره النس""اء آی""ه

(. مع آی کثیره فی هذا الفن ممن کذب وعیدالله و یلزمه فی59 تکذیبه آیه من کتاب الله الکفر و هو ممن ق""ال الل""ه: »افتؤمن""ون

ببعض الکتاب و تکفرون ببعض فما جزاء من یفعل ذلک منکم الا خزی فی الحیوه الدنیا و یوم القیمه یردون الی اشد العذاب و

(. بل نقول: ان79ما الله بغافل عما یعملون« )سوره البقره آیه الله جل و عز یجازی العباد علی اعمالهم و یعاقبهم علی افع""الهم بالاس""تطاعه ال""تی ملکهم ایاه""ا، ف""أمرهم و نه""اهم ب""ذلک و نط""ق کتابه: »من جاء بالحسنه فله عشر امثالها و من ج""اء بالس""یئه فلا

(. و161یج"زی الا مثله"ا و هم لا یظلم"ون« )س"وره الانف"ال آی"ه قال جل ذکره: »یوم تجد کل نفس ما عملت من خ""یر محض""را و ما عملت من سوء تود ل""و ان بینه""ا و بین""ه ام""دا بعی""دا و یح""ذرکم

(. و قال: »الیوم تجزی کل28الله نفسه« )سوره آل عمران آیه (. فه"ذه17نفس بما کسبت لا ظلم الیوم« )س"وره الم""ؤمن آی"ه

آیات محکمات تنفی الجبر و من دان به. و مثلها فی القرآن کثیر، اختصرنا ذلک لئلا یطول الکتاب و بالل"ه التوفی""ق. و ام"ا التف"ویض الذی أبطله الصادق علیه السلام و أخطأ من دان به و تقلده فه""و قول القائل: ان الله ج""ل ذک""ره ف""وض الی العب""اد اختی""ار أم""ره و نهیه و أهملهم. و فی ه""ذا کلام دقی""ق لمن ی""ذهب الی تحری""ره و دقته. والی هذا ذهبت الائم""ه المهتدی""ه من ع""تره الرس""ول ص""لی الله علیه و آله، فانهم ق""الوا: ل""و ف""وض الیهم علی جه""ه الاهم""ال لکان لازما له رضی ما اختاروه و استوجبوا منه الث""واب و لم یکن علیهم فیما جنوه العقاب اذ کان الاهمال واقعا. و تنصرف بآرائهم ضروره کره ذلک ام احب فقد لزمه ال""وهن، او یک""ون ج""ل و ع""ز عج""ز عن تعب""دهم ب""الأمر و النهی علی ارادت""ه کره""وا او احب""وا

ففوض امره و [ و اجراهم""ا علی محبتهم اذ عج""ز عن162نهی""ه الیهم ] ص""فحه

تعبدهم، بارادته فجعل الاختیار الیهم فی الکف""ر و الایم""ان و مث""ل ذلک مثل رجل ملک عبدا ابتاعه لیخدمه و یعرف له فضل ولایته و یقف عند امره و نهیه، و ادعی مالک العبد انه ق""اهر عزی""ز حکیم، فأمر عبده و نهاه و وعده علی اتباع امره عظیم الثواب و أوع""ده علی معصیته الیم العقاب، فخ""الف العب""د اراده مالک""ه و لم یق""ف عند أمره و نهیه فأی أمر أمره أو أی نهی نهاه عن""ه لم یأت""ه علی اراده الموالی بل ک""ان العب""د یتب""ع اراده نفس""ه و اتب""اع ه""واه و لا یطی""ق الم""ولی ان ی""رده الی اتب""اع ام""ره و نهی""ه و الوق""وف علی ارادته، ففوض اختیار امره و نهیه الیه و رضی منه بک""ل م""ا فعل""ه علی اراده العبد لا علی اراده المالک و بعث""ه فی بعض حوائج""ه و سمی له الحاجه فخالف علی م""ولاه و قص""د لاراده نفس""ه و اتب""ع هواه، فلما رجع الی مولاه نظر الی ما اتاه به ف""اذا ه""و خلاف م""ا ام""ره ب"ه، فق""ال ل"ه: لم اتیت"نی بخلاف م"ا أمرت""ک؟ فق"ال العب""د: اتکلت علی تفویض"""ک الام"""ر الی ف"""اتبعت ه"""وای و ارادتی، لان المفوض الیه غیر محضور علیه فاستحال التفویض. او لیس یجب

علی هذا السبب اما ان یکون المالک للعبد قادر یأمر عبده باتب""اع امره و نهیه علی ارادت"ه لا علی اراده العب"د و یملک""ه من الطاق"ه بقدر ما یأمره ب""ه و ینه""اه عن""ه، ف""اذا أم""ره ب""أمر و نه""اه عن نهی عرفه الثواب و العق""اب علیهم""ا. و ح""ذره و رغب""ه بص""فه ثواب""ه و

عقابه لیعرف العبد قدره مولاه بما یملکه من الطاقه لامره و نهیه و ترغیب""ه و ترهیب""ه، فیک""ون عدل""ه و انص""افه شاملا له و حجته واضحه علیه للاع""ذار و الان""ذار. ف"اذا اتب"ع العب""د امر مولاه جازاه و اذا لم یزدجر عن نهی""ه عاقب""ه او یک""ون ع""اجزا غیر قادر ففوض أمره الیه أحسن أم أساء، أطاع أم عصی، عاجز من عقوبته ورده الی اتباع امره، و فی اثبات العج""ز نفی الق""دره و التأل""ه و ابط""ال الام""ر و النهی و الث""واب و العق""اب و مخالف""ه الکتاب اذ یقول: »و لا یرضی لعب""اده الکف""ر و ان تش""کروا یرض""ه

(. و قوله عزوجل: »اتقوا الله حق تقاته9لکم« )سوره الزمر آیه (. و79و لا تم""وتن الا و انتم مس""لمون« )س""وره آل عم""ران آی""ه

قول""ه و م""ا خلقت الجن و الانس الا لیعب""دون. م""ا أری""د منهم من،"" 57رزق و ما أرید أن یطعمون« )س""وره ال""ذاریات آی""ه ( و56

[ تشرکوا به ش""یئا« )س""وره163قوله: »اعبدوا الله و لا ] صفحه (. و قوله: »و أطیع""وا الل""ه و أطیع""وا الرس""ول و لا40النساء آیه

تولوا عنه و انتم تسمعون. فمن زعم ان الله تعالی فوض امره و نهیه الی عب""اده فق""د اثبت علی""ه العج""ز و أوجب علی""ه قب""ول ک""ل ماعملوا من خیر و شر وأبطل أمر الله و نهیه و وع""ده و وعی""ده، لعله ما زعم ان الله فوضها الیه لان المفوض الیه یعمل بمشیئته، فان شاء الکفر او الایمان کان غیر مردود علیه و لا محظور، فمن دان بالتفویض علی هذا المع""نی فق""د ابط""ل جمی""ع م""ا ذکرن""ا من وعده و وعیده و أمره و نهیه و هو من اهل هذه الآیه »افتؤمن""ون

ببعض الکتاب و تکفرون ببعض فما جزاء من یفعل ذلک منکم الا خزی فی الحی""اه ال""دنیا و یوم القیامه یردون الی اشد العذاب و ما الله بغافل عما تعمل""ون

(« تعالی عما یدین به اه""ل التف""ویض عل""وا79)سوره النساء آیه

کبیرا. لکن نقول: ان الله جل و عز خلق الخل""ق بقدرت""ه و ملکهم استطاعه تعبدهم بها، فأمرهم و نهاهم بما اراد فقب""ل منهم اتب""اع امره و رضی بذلک لهم و و نهاهم عن معصیته و ذم من عص""اه و عاقبه علیها ولله الخیره فی الامر و النهی، یختار مایرید و یأمر به و ینهی عما یکره و یعاقب علی""ه بالاس""تطاعه ال""تی ملکه""ا عب""اده لاتب""اع ام""ره و اجتن""اب معاص""یه، لان""ه ظ""اهر الع""دل و النص""فه و الحکم""ه البالغ""ه، ب""الغ الحج""ه بالأع""ذار و الأن""ذار و الی""ه الص""فوه یصطفی من عباده من یشاء لتبلیغ رسالته علی عب""اده، اص""طفی محمدا صلی الله علیه و آله و بعثه برسالاته الی خلقه، فق""ال من قال من کفار قومه حسدا و استکبارا: »لولا نزل هذا القرآن علی

(. یع""نی ب""ذلک30رجل من القریتین عظیم« )سوره الزخرف آیه أمیه بن ابی الصلت و ابامسعود الثقفی، فأبطل الل""ه اختی""ارهم و لم یجز لهم اراءهم حیث یقول: »أهم یقسمون رحم""ه رب""ک نحن قس""منا بینهم معیش""تهم فی الحی""اه ال""دنیا و رفعن""ا بعض""هم ف""وق بعض درجات لیتخذ بعضهم بعضا سخریا و رحم""ه رب""ک خ""یر مم""ا

(. و لذلک اختار من الام""ور م""ا31یجمعون« )سوره الزخرف آیه احب و نهی عما کره، فمن اطاعه اثابه. و من عصاه عاقب""ه، ول""و فوض اختیار امره الی عب""اده لأج""از لق""ریش اختی""ار امی""ه بن ابی الصلت و ابی مس""عود الثقفی، اذ کان""ا عن""دهم افض""ل من محم""د

صلی الله علیه و [ فلم""ا أدب الل""ه المؤم""نین بقول""ه: و م""ا ک""ان164آله. ] ص""فحه

لم"ؤمن و لا مؤمن""ه اذا قض"ی الل"ه و رس""وله ام""را أن یک""ون لهم (. فلم ج""ز لهم36الخ""یره من ام""رهم« )س""وره الاح""زاب آی""ه

الاختیار ب""اهوائهم و لم یقب""ل منهم الا اتب""اع ام""ره و اجتن""اب نهی""ه علی ی""دی من اص""طفاه، فمن اطاع""ه رش""د و من عص""اه ض""ل و غ""وی و لزمت""ه الحج""ه بم""ا ملک""ه من الاس""تطاعه لاتب""اع ام""ره و اجتناب نهیه، فمن اجل ذلک حرمه ثوابه و أنزل به عقاب""ه. و ه""ذا الق"""ول بین الق"""ولین لیس بج"""بر و لا تف"""ویض و ب"""ذلک اخ"""بر امیرالمؤم""نین ص""لوات الل""ه علی""ه عبای""ه بن ربعی الاس""دی حین سأله عن الاستطاعه ال""تی به""ا یق""وم و یقع""د و یفع""ل، فق""ال ل""ه

امیرالمؤم""نین علی""ه الس""لام: س""ألت عن الاس""تطاعه تملکه""ا من دون الله او مع الله فسکت عبایه، فق""ال ل""ه امیرالمؤم""نین علی""ه السلام: قل یا عبایه، قال و ما اقول؟ قال علیه السلام: ان قلت: انک تملکها مع الله قتلتک. و ان قلت: تملکها من دون الله قتلتک قال عبایه: فما اقول یا امیرالمؤمنین؟ ق""ال علی""ه الس""لام: تق""ول انک تملکها بالله الذی یمکها من دونک، فان یملکها ایاک ک""ان ذک من عطائه، و ان یسلبکها کان ذلک من بلائه، هو المالک لما مل"ک و القادر علی ما علیه أقدرک، اما سمعت الناس یس""ألون الح""ول و القوه حین یقولون لا حول و لا قوه الا بالل""ه. ق""ال عبای""ه: و م""ا تأویلها یا امیرالمؤمنین؟ قال علی""ه الس""لام: لا ح""ول عن معاص""ی الله الا بعصمه الله و لا ق""وه لن""ا علی طاع""ه الل""ه الا بع""ون الل""ه، قال: فوثب عبایه فقبل یدی""ه و رجلی""ه. و روی عن امیرالمؤم""نین

علیه السلام حین اتاه نجده یسأله عن معرفه الله، قال: یا امیرالمؤمنین بماذا ع""رفت رب""ک؟ قال علیه السلام: بالتمییز الذی خولنی و العقل الذی دل""نی، ق""ال افمجبول انت علیه ق""ال: ل""و کنت مجب""ولا م""ا کنت محم""ودا علی احسان و لا مذموما علی اساءه و کان الحسن اولی باللائم""ه من المسی ء فعلمت ان الله قائم باق و ما دونه حدث حائل زائ""ل، و لیس القدیم الباقی کالحدث الزائ""ل، ق""ال نج""ده أج""دک اص""بحت حکیما یا امیرالمؤمنین، ق"ال: أص"بحت مخ"یرا، ق"ال اتیت الس"یئه )ب( مکان السیئه فأنا المعاقب علیه""ا. و روی عن امیرالمؤم""نین علیه السلام انه قال لرجل سأله بعد انصرافه من الش""ام، فق""ال:

[ الش""ام165یا امیرالمؤم""نین اخبرن""ا عن خروجن""ا الی ] ص""فحه بقضاء و قدر؟ قال علی""ه الس""لام: نعم ی""ا ش""یخ، م""ا عل""وتم تلع""ه )التلعه: ما علا من الارض( و لا هبطتم و ادیا الا بقضاء و ق""در من الله، فقال الشیخ: عندالله احتسب عنائی یا أمیرالمؤمنین؟ فقال علیه السلام: مه یا شیخ، فان الله قد عظم اجرکم فی مس""یرکم و انتم سائرون، و فی مقامکم و انتم مقیمون، و فی انصرافکم و انتم منصرفون و لم تکونوا فی شی ء من ام""ورکم مک""رهین و لا الیه مضطرین، لعل"ک ظنت ان""ه قض"اء حتم و ق"در لازم، ل""و ک"ان

کذلک لبط""ل الث""واب و العق""اب و لس""قط الوع""د و الوعی""د و لم""ا الزمت الاشیاء اهله""ا علی الحق""ائق ذل""ک مقال""ه عب""ده الاوث""ان و اولیاء الشیطان، ان الله جل و عز أمر تخییرا و نهی تح""ذیرا و لم یطع مکرها و لم یعص مغلوبا و لم یخلق السموات و الارض و ما بینهما باطلا ذلک ظن الذین کف""روا فوی""ل لل"ذین کف""روا من الن""ار

فقام الشیخ فقبل رأس امیرالمؤمنین علیه السلام و انش""أ یق""ول: انت الام""ام ال""ذی نرج""وا بطاعت""ه ی""وم النج""اه من الرحمن غفرانا اوضحت من دیننا ما کان ملتبسا ج""زاک رب""ک عن""ا فیه رضوانا فلیس معذره فی فعل فاحشه قد کنت راکبها ظلما و عصیانا فقد دل امیرالمؤمنین علیه السلام علی موافقه الکت""اب و نفی الج""بر و التف""ویض الل""ذین یلزم""ان من دان بهم""ا و تقل""دهما الباط""ل و الکف""ر و تک""ذیب الکت""اب و نع""وذ بالل""ه من الض""لاله و الکف""ر، و لس""نا ن""دین بج""بر و لا تف""ویض لکن""ا نق""ول بمنزل""ه بین المنزلتین و هو الامتحان و الاختبار بالاستطاعه التی ملکن""ا الل""ه و تعبدنا بها علی ما شهد به الکتاب و دان ب""ه الائم""ه الاب""رار من آل الرس""ول ص""لوات الل""ه علیهم. و مث""ل الاختب""ار بالاس""تطاعه مث""ل رجل ملک عبدا و ملک مالا کث""یرا أحب ان یخت""بر عب""ده علی علم منه بما یؤول الی""ه، فملک""ه من مال""ه بعض م""ا احب و وقف""ه علی امور عرفها العبد فأمره ان یص""رف ذل""ک الم""ال فیه""ا و نه""اه عن اسباب لم یحبها و تقدم الیه ان یجتنبها و لا ینفق من ماله فیها، و المال یتصرف فی ای الوجهین، فصرف الم""ال اح""دهما فی اتب""اع امر المولی و رضاه، و الاخر ص""رفه فی اتب""اع نهی""ه و س""خطه. و اسکنه دار اختیار اعلمه انه غیر دائم ل""ه الس""کنی فی ال""دار و ان له دارا غیرها و هو مخرجه الیها فیها ثواب و عقاب دائم""ان، ف""ان انفذ العبد المال الذی ملکه مولاه فی الوجه الذی امره ب""ه جع""ل

[ الثواب الدائم فی تلک ال""دار ال""تی اعلم""ه166له ذلک ] صفحه ان""ه مخرج""ه الیه""ا، و ان انف""ق الم""ال فی الوج""ه ال""ذی نه""اه عن

انفاقه فیه جعل له ذلک العقاب

الدائم فی دار الخلود. و قد حد الم""ولی فی ذل""ک ح""دا معروف""ا و هو المسکن الذی اسکنه فی الدار الاولی، فاذا بلغ الح""د اس""تبدل المولی بالمال و بالعبد علی انه لم یزل مالک""ا للم""ال و العب""د فی الاوقات کلها الا انه وعد ان لا یسلبه ذلک المال ما ک""ان فی تل""ک الدار الا ان یستتم سکناه فیها فوفی ل""ه لان من ص""فات الم""ولی العدل و الوف""اء و النص""فه و الحکم""ه، أولیس یجب ان ک""ان ذل""ک العبد صرف ذل""ک الم""ال فی الوج""ه الم""اجور ب""ه أن یفی ل""ه بم""ا وعده من الثواب و تفضل علیه بأن استعمله فی دار فانیه و أثابه علی طاعت"ه فیه"ا نعیم""ا دائم""ا فی دار باقی"ه دائم""ه. و ان ص"رف العبد المال الذی ملکه م""ولاه ای""ام س""کناه تل""ک ال""دار الاولی فی الوجه المنهی عنه و خالف امر م""ولاه ک""ذلک تجب علی""ه العقوب""ه الدائمه التی حذره ایاها، غیر ظالم له لم""ا تق""دم الی""ه و اعلم""ه و عرفه و أوجب له الوف""اء بوع""ده و وعی""ده، ب""ذلک یوص""ف الق""ادر القاهر. و اما المولی فهو الله جل و عز، و اما العبد فه""و ابن آدم المخل""وق، و الم""ال ق""دره الل""ه الواس""عه، و محنت""ه اظه""ار )ه(؟ الحکمه و القدره. و الدار الفانیه و بعض المال الذی ملکه الله هو الاستطاعه التی مل""ک ابن آدم. و الام""ور ال""تی ام""ر الل""ه بص""رف المال الیها هو الاستطاعه لاتباع الانبیاء و الاق""رار بم""ا اوردوه عن الله جل و عز و اجتناب الاسباب التی نهی عنها هی طرق ابلیس. و اما وعده بالنعیم ال""دائم و هی الجن""ه. و ام""ا ال""دار الفانی""ه فهیالدنیا. و اما الدار الاخری فهی الدار الباقیه و هی الآخره و القول بین بین الج""بر و التف""ویض ه""و الاختب""ار و الامتح""ان و البل""وی بالاستطاعه التی ملک العبد. و شرحها فی الخمسه الامث""ال ال""تی ذکرها الصادق علیه السلام )ای صحه الخلقه، و تخلیه الس""رب، و المهله فی الوقت، و الزاد و الس""بب المهیج( انه""ا جمعت جوام""ع

الفضل و انا مفسرها بشواهد من القرآن و البیان ان شاء الله.تفسیر صحه الخلقه

اما قول الصادق علیه السلام: فان معناه کمال الخلق للانس""ان و کمال الحواس و ثبات العقل و التمییز و اطلاق اللسان بالنطق، و

[ الله: »و لقد کرمنا ب""نی آدم و حملن""اهم167ذلک قول ] صفحه فی البر و البح""ر و رزقن""اهم من الطیب""ات و فض""لناهم علی کث""یر

(. فق""د أخ""بر عزوج""ل72ممن خلقنا تفضیلا« )سوره الاسراء آیه عن تفض""یله ب""نی آدم علی س""ائر خلق""ه من البه""ائم و الس""باع و دواب البحر و الطیر و کل ذی حرکه تدرکه حواس بنی آدم بتمییز العقل و النطق، و ذل""ک قول""ه: »لق""د خلقن""ا الانس""ان فی أحس""ن

(. و قوله: »ی""ا أیه""ا الانس""ان م""ا غ""رک4تقویم« )سوره التین آیه برب""ک الک""ریم - ال""ذی خلق""ک فس""واک فع""دلک - فی ای ص""وره

،" 8ماشاء رکبک« )س"وره الانفط"ار آی"ات 7 "، (. و فی آی"ات6 کثیره، فأول نعمه الله علی الانسان ص""حه عقل""ه و تفض""یله علی کثیر من خلقه بکم""ال العق""ل و تمی""یز البی""ان، و ذل""ک ان ک""ل ذی حرکه علی بسیط الارض هو قائم بنفس""ه بحواس""ه مس""تکمل فی ذات""ه، ففض""ل ب""نی آدم ب""النطق ال""ذی لیس فی غ""یره من الخل""ق المدرک بالحواس، فمن اجل النطق ملک الل""ه ابن آدم غ""یره من الخلق حتی ص""ار آم""را ناهی""ا و غ""یره مس""خر ل""ه کم""ا ق""ال الل""ه:

»کذلک سخرها لکم لتکبروا الله (. و قال: »و هو الذی س""خر38علی ماهداکم« ) سوره الحج آیه

البحر لتأکلوا منه لحما طری""ا و تس""تخرجوا من""ه حلی""ه تلبس""ونها« (. و قال: »و الانعام خلقها لکم فیها دف ء و14)سوره النحل آیه

من""افع و منه""ا ت""أکلون. و لکم فیه""ا جم""ال حین تریح""ون و حین تس""رحون. و تحم""ل اثق""الکم الی بل""د لم تکون""وا بالغی""ه الا بش""ق

. و ال""دف ء: الس""خانه و هی م""ا8الانفس« )س""وره النح""ل آی""ه یستدفأ به من اللباس المعمول من الصوف و الوبر.(. فمن اج""ل ذلک دعا الله الانسان الی اتباع ام""ره والی طاعت""ه بتفض""یله ای""اه باستواء الخلق و کمال النطق و المعرفه بعد ان ملکهم استطاعه ما کان تعبدهم به بقوله: »فاتقوا الل"ه م""ا اس""تطعتم و اس"معوا و

(. و قوله: »لا یکلف الله نفس""ا الا16اطیعوا« )سوره التغابن آیه وسعها« )سوره البقره(. و قوله: »لا یکلف الله نفسا الا ما آتیها«

(. و فی آیات کثیره. ف""اذا س""لب من العم""ل7)سوره الطلاق آیه حاسه من حواسه رف""ع العم""ل عن""ه بحاس""ته کقول""ه: »لیس علی

(. فق""د60الاعمی حرج و لا علی الاعرج حرج« )سوره النور آی""ه رفع عن کل من کان بهذه الص""فه الجه""اد و جمی""ع الاعم""ال ال""تی لایق""وم به""ا، و ک""ذلک اوجب علی ذی الیس""ار الحج و الزک""اه لم""ا ملکه من استطاعه ذلک و لم یوجب علی الفقیر الزکاه ] ص""فحه

[ و الحج، قوله: »ولل""ه علی الن""اس حج ال""بیت من اس""تطاع168 (. و قول""ه فی الظه""ار: »و91الیه سبیلا« )سوره آل عمران آی""ه

الذین یظاهرون من نسائهم ثم یعودون لما ق"الوا فتحری""ر رقب""ه - الی قول""ه: فمن لم یس""تطع فاطع""ام س""تین مس""کینا« )س""وره

5المجادله آیه (. کل ذلک دلیل علی ان الله تبارک و تعالی لم یکل""ف عب""اده4،""

الا ما ملکهم استطاعته بق""وه العم""ل ب""ه و نه""اهم عن مث""ل ذل""ک فهذه صحه الخلقه. و اما قول""ه: تخلی""ه الس""رب. فه""و ال""ذی لیس علیه رقیب یحظر علیه و یمنعه العمل بم""ا أم""ره الل""ه ب""ه و ذل""ک قول""ه فیمن استض""عف و حظ""ر علی""ه العم""ل فلم یج""د حیل""ه و لا یهتدی سبیلا کما قال الله تع""الی: الا المستض""عفین من الرج""ال و النساء و الولدان لا یستطیعون حیله و لا یهت""دون س""بیلا« )س""وره

(. . فأخبر ان المستضعف لم یخ""ل س""ربه و لیس100النساء آیه علی""ه من الق""ول ش""ی ء اذا ک""ان مطمئن القلب بالایم""ان. و ام""ا المهله فی الوقت فهو العمر الذی یمتع الانسان من ح""د م""ا تجب علیه المعرفه الی اج""ل ال""وقت، و ذل"ک من وقت تمی"یزه و بل"وغ الحلم الی ان یأتیه اجله. فمن مات علی طلب الح""ق و لم ی""درک کماله فهو علی خیر، و ذلک قوله: » و من یخرج من بیته مه""اجرا

(. و ان ک""ان100الی الله و رسوله - الآیه -« )سوره النساء آی""ه لم یعم""ل بکم""ال ش""رایعه لعل""ه م""ا لم یمهل""ه فی ال""وقت الی استتمام امره. و قد حظر علی الب""الغ م""ا لم یحظ""ر علی الطف""ل اذا لم یبل"""غ الحلم فی قول"""ه: »و ق"""ل للمؤمن"""ات یغضض"""ن من

(. فلم یجعل علیهن حرج""ا31ابصارهن - الآیه -«)سوره النور آیه فی ابداء الزین""ه للطف""ل و ک""ذلک لا تج""ری علی""ه الاحک""ام. و ام""ا قوله: الزاد. فمعناه الجده و البلغه التی یستعین بها العبد علی ما

امره الله به. و ذلک قوله: »ما علی المحسنین من س""بیل - الای""ه»-

(. ألا تری انه قبل عذر من لم یجد م""ا ینف""ق91)سوره التوبه آیه و الزم الحجه ک""ل من امکنت""ه البلغ""ه و الراحل""ه للحج و الجه""اد و أشباه ذلک. و کذلک قبل عذر الفقراء و اوجب لهم حق""ا فی م""ال الاغنیاء بقوله: »للفقراء الذین احصروا فی سبیل الل""ه - الای""ه -«

(. فأمر باعفائهم و لم یکلفهم الاعداء لم""ا273)سوره البقره آیه لا یستطیعون و لا یملکون. و اما قول""ه: فی الس""بب المهیج. فه""و

[ الی جمیع الافع""ال و169النیه التی هی داعیه الانسان ] صفحه حاستها القلب فمن فعل و کان بدین لم یعقد قلب""ه علی ذل""ک لم یقبل الله منه عملا الا بص""دق النی""ه و ل""ذلک اخ""بر عن المن""افقین بقوله: » یقولون بأفواههم م""ا لیس فی قل""وبهم و الل""ه اعلم بم""ا

(. ثم ان""زل علی نبی""ه ص""لی166یکتمون« )سوره آل عمران آیه الله علیه و آله و سلم توبیخا للمؤمنین. » یا أیه""ا ال""ذین آمن""وا لم

(. ف""اذا ق""ال2تقولون ما لا تفعلون - الآیه -« )سوره الص""ف آی""ه الرج""ل ق""ولا و اعتق""د فی قول""ه دعت""ه النی""ه الی تص""دیق الق""ول باظهار الفعل. و اذا لم یعتقد القول لم تتبین حقیقته. و ق""د اج""از الله صدق النیه و ان کان الفعل غیر موافق له""ا لعل""ه م""انع یمن""ع اظهار الفعل فی قول""ه: »الا من أک""ره و قلب""ه مطمئن بالأیم""ان«

(. و قول""ه: »لایؤاخ""ذکم الل""ه ب""اللغو فی106)س""وره النح""ل آی""ه (. فدل القرآن و اخب""ار الرس""ول225أیمانکم« )سوره البقره آیه

صلی الل""ه علی""ه و آل""ه و س""لم ان القلب مال""ک لجمی""ع الح""واس یص"حح افعاله"ا و لا یبط"ل م"ا یص"حح القلب ش"ی ء. فه"ذا ش"رح

جمیع الخمسه الامثال التی ذکرها الصادق علیه السلام انها تجمع المنزله بین المنزل""تین و هم""ا الج""بر و التف""ویض. ف""اذا اجتم""ع فی الانس""ان کم""ال ه""ذه الخمسه الامثال وجب علیه العمل کما لما امر الله عزوج""ل ب""ه و رس""وله، و اذا نقص العب""د منه""ا خل""ه ک""ان العم""ل عنه""ا مطروح""ا بحس"""ب ذل"""ک. فام"""ا ش"""واهد الق"""رآن علی الاختب"""ار و البل"""وی

بالاستطاعه ال"تی تجم"ع الق"ول بین الق""ولین فکث""یره. و من ذل"ک قوله: »و لنبلونکم حتی نعلم المجاهدین منکم و الصابرین و نبل""و اخبارکم« )سوره محمد - ای لنعاملکم معامله المخت""بر(. و ق""ال:

(.181»سنستدرجهم من حیث لا یعلمون« )سوره الاع""راف آی""ه و قال: »الم - أحس""ب الن""اس ان ی""ترکوا أن یقول""وا آمن""ا و هم لا

( و ق""ال فی الفتن ال""تی معناه""ا1یفتنون« )سوره العنکبوت آی""ه (. و قال33الاختبار »و لقد فتنا سلیمان - الآیه -« )سوره ص آیه

فی قصه موسی علیه السلام: »فانا قد فتن""ا قوم""ک من بع""دک و (. و قول موس""ی: »ان هی87اضلهم السامری« )سوره طه آیه

(. ای اختب""ارک فه""ذه الای""ات154الا فتنتک« )سوره الاعراف آیه یق""اس بعض""ها ببعض و یش""هد بعض""ها لبعض. و ام""ا آی""ات البل""وی

[170بمع""نی الأختب""ار قول""ه: »لیبل""وکم فیم""ا آت""اکم« ] ص""فحه (. و قول""ه: »ثم ص""رفکم عنهم لیبتلیکم«48)س""وره المائ""ده آی""ه

(. و قول""ه: »ان""ا بلون""اهم کم""ا بلون""ا152)س""وره آل عم""ران آی""ه (. و قول""ه: »خل""ق الم""وت و17اصحاب الجنه« )سوره القلم آیه

(. و قول""ه:2الحیوه لیبلوکم أیکم احسن عملا« )سوره الملک آیه (. و123»و اذ ابتلی اب""راهیم رب""ه بکلم""ات« )س""وره البق""ره آی""ه

قوله: »ولو یشاء الل""ه لا نتص""ر منهم ولکن لیبل""و بعض""کم ببعض«(. و کلما فی5)سوره محمد آیه

القرآن من بلوی هذه الایات التی شرح اولها فهی اختبار و امثالها فی القرآن کثیره. فهی اثبات الاختبار و البلوی: ان الله جل و عز لم یخلق الخلق عبثا و لا اهملهم س""دی و لا اظه""ر حکمت""ه لعب""ا و ب""ذلک اخ""بر فی قول""ه: »أفحس""بتم انم""ا خلقن""اکم عبث""ا« )س""وره

(. فان قال قائل: فلم یعلم الل""ه م""ا یک""ون من110المؤمنون آیه العباد حتی اختبرهم؟ قلنا: بلی، قد علم ما یکون منهم قبل کون""ه و ذلک قوله: »ولو ردوا لعادوا لما نهوا عن"ه« )س"وره الانع"ام آی"ه

(. و انم""ا اخت""برهم لیعلمهم عدل""ه و لا یع""ذبهم الا بحج""ه بع""د28 الفعل. و قد اخبر بقوله: »ولو انا اهلکناهم بعذاب من قبله لقالوا

(. و قول""ه: »و134ربنا لولا ارسلت الینا رسولا« )سوره طه آی""ه (. و16ما کنا مع""ذبین ح""تی نبعث رس""ولا« )س""وره الاس""راء آی""ه

(.163قول""ه: »رس""لا مبش""رین و من""ذرین« )س""وره النس""اء آی""ه فالاختبار من الله بالاستطاعه التی ملکها عب""ده و ه""و الق""ول بین الجبر و التفویض. و بهذا نطق القرآن و جرت الاخب""ار عن الائم""ه من آل الرس"ول ص"لی الل"ه علی""ه و آل"ه و س"لم. ف""ان ق"الوا: م""ا الحج""ه فی ق""ول الل""ه: »یه""دی من یش""اء و یض""ل من یش""اء م""ا أشبهها؟ قیل: مجاز ه""ذه الآی""ات کله""ا علی معن""یین: ام""ا اح""دهما فاخبار عن قدرته ای انه قادر علی هدای""ه من یش""اء و ض""لال من یشاء و اذا اخ""برهم بقدرت""ه علی اح""دهما لم یجب لهم ث""واب و لا علیهم عقاب علی نحو ما شرحنا فی الکتاب. و المعنی الاخ""ر ان الهدایه منه تعریفه کقوله: »و اما ثمود فهدیناهم« ای عرفناهم »

فاستحبوا العمی علی الهدی« فلو أجبرهم علی الهدی لم یقدروا ان یضلوا و لیس کلم""ا وردت آی"ه مش"تبهه ک"انت الآی"ه حجه علی محکم الآیات اللواتی امرنا بالاخذ به""ا، من ذل""ک قول""ه:

[ و أخ""ر171»من""ه آی""ات محکم""ات هن أم الکت""اب ] ص""فحه متشابهات فأم""ا ال""ذین فی قل""وبهم زی""غ فیتبع""ون م""ا تش""ابه من""ه ابتغاء الفتنه و ابتغاء تأویل""ه و م""ا یعلم - الآی""ه -« و ق""ال: »فبش""ر عب""ادی ال""ذین یس""تمعون الق""ول فیتبع""ون أحس""نه« ای أحکم""ه و اشرحه »اولئک ال""ذین ه""داهم الل""ه و اولئ""ک هم اول""وا الالب""اب«. وفقنا الله و ایاکم الی القول و العمل لما یحب و یرضی و جنبنا و ایاکم معاصیه بمنه و فضله و الحمدلله کثیرا کما هو اهله و ص""لی

الله علی محمد و آله الطیبین و حسبنا الله و نعم الوکیل.پاورقی

. و اصول الکافی کت""اب الحج""ه ب""اب369[ الارشاد للمفید ص 1] . و تاج355الامام الهادی. واعلام الوری لابی علی الطبرسی ص

.131الموالید للطبرسی ص و325[ ت""اریخ الائم""ه لابن ابی الثلج البغ""دادی المت""وفی س""نه 2]

ممن له ح""ق روای""ه ه""ذا الکت""اب الس"ید ش"هاب ال"دین الحس"ینی.11المرعشی النجفی. و موالید الائمه للمفید ص

.355[ انطر اعلام الوری ص 3].55[ تاج الموالید فی موالید الائمه و وفیاتهم للطبرسی ص 4].34[ مسار الشیعه للمفید ص 5].368. و الارشاد ص 355[ اعلام الوری ص 6][ انظر اصول الکافی کتاب الحجه باب الامام الهادی.7].31[ تاریخ الائمه ص 8] [ زهره المقول فی نسب ثانی فرعی الرسول للس""ید علی بن9]

.61الحسن بن شدقم ص .355[ انظر اعلام الوری ص 10][ المصدر السابق.11] و بخصوص تلقیبه بالهادی راج""ع374 ص 2[ کشف الغمه ج 12]

.376ص [ کتاب القاب الرسول و عترته بروای""ه الس""ید ش""هاب ال""دین13]

المرعشی النجفی.23ص

[ اعلام الوری.14].77[ انظر سبائک الذهب لمحمد امین السویدی ص 15].355[ انظر اعلام الوری ص 16].368[ الارشاد ص 17].356[ اعلام الوری ص 18]

و الارشاد.359[ اعلام الوری ص 19].360[ اعلام الوری ص 20][ المصدر السابق.21].389 ص 2[ کشف الغمه ج 22] / س""نعتمد بدرج""ه335[ انظر تاریخ الخلف""اء للس""یوطی ص 23]

کبیره علی هذا الکت""اب فی ه""ذا الفص""ل لاعتب""ارین هم""ا: أ( ک""ون المؤل""ف من مدرس""ه الخلف""اء و ان توجه""ه الع""ام ه""و م""دحهم و الدفاع عنهم لذلک فما ی""رد فی کتاب""ه من ق""دح فیهم یعت""بر الح""د الادنی و الش""ی ء ال""ذی لا یمکن اخف""اؤه. ب( ک""ون الکت""اب من الکتب المتأخره لذلک أتیح لمؤلفه الاطلاع علی تواریخ ال""ذین من قبله مما یجعله اشمل. علی اننا سنستعین بمصادر اخری لدراسه

الوضع السیاسی..338[ المصدر السابق ص 24][ المصدر السابق.25].232 ص 1[ تاریخ ابن الوردی ج 26].104[ الانباء فی تاریخ الخلفاء لابن العمرانی ص 27].338[ تاریخ الخلفاء ص 28].232 ص 1[ تاریخ ابن الوردی ج 29].335 - 336[ تاریخ الخلفاء ص 30].212[ تاریخ الیعقوبی ص 31] [ تاریخ الدول الاس""لامیه او الفخ""ری فی الاداب الس""لطانیه و32]

.231الدول الاسلامیه لمحمد بن علی بن طباطبا ص

.212 - 214 ص 2[ تاریخ الیعقوبی ج 33] ص1[ فی تاریخ ابن الوردی اسم الملک الرومی )نوفیل( ج 34]

232. [ تاریخ مختص""ر ال""دول لغریغ""ورس الملطی المع""روف ب""ابن35]

العبری..215 ص 2[ تاریخ الیعقوبی ج 36].366[ تاریخ الخلفاء للسیوطی ص 37][ اصول الکافی کتاب الحجه باب الامام الجواد.38].384[ انظر مقاتل الطالبیین ص 39].56[ سر السلسله العلویه ص 40].391[ مقاتل الطالبیین ص 41].392[ المصدر السابق ص 42].384 - 391[ ص 43].393[ المصدر السابق ص 44][ ذکر ابن الکازرونی فی مختصر التاریخ تحقیق د. مصطفی45]

»و لم یع""زل قض""اه141جواد تحت عن""وان قض""اه المعتص""م ص اس""م یح""یی137اخیه المأمون..« و ذکر فی قضاه الم""أمون ص

بن أکثم. [ هو ابومحمد موسی المبرقع اخو ابی الحس""ن اله""ادی علی""ه46]

السلام من طرف الاب و الام کانت أمهما ام ول"د تس"می س"مانه 256المغربیه و کان موسی جد السادات الرضویه، قدم قم سنه

و هو اول من انتقل من الکوفه الی قم من الس""ادات الرض""ویه و کان یسدل علی وجه""ه برقع""ا دائم""ا و ل""ذلک یس""می ب""المبرقع. و

و دفن فی داره.266اقام بقم حتی مات سنه [ ابن صفیه هو الزب""یر بن الع"وام المع"روف ال"ذی قتل"ه ی""وم47]

الجمل ابن جرموز و القصه مشهوره مذکوره فی التواریخ. [ الحمه: بالفتح فالتشدید، العین الح""اره ال""تی یستش""فی به""ا48]

الاعلاء المرضی. . و الاختصاص352[ انظر نص الحدیث فی تحف العقول ص 49]

.88للمفید ص .335[ تاریخ الخلفاء ص 50].218 ص 3[ تاریخ الیعقوبی ج 51].340[ تاریخ الخلفاء ص 52].342[ المصدر السابق ص 53][ المصدر السابق.54].345[ المصدر السابق ص 55][ المصدر السابق.56].343[ المصدر السابق ص 57][ المصدر السابق.58][ المصدر السابق و المرت القفر الذی لا ینبت شیئا.59].345[ المصدر السابق ص 60]

.221 ص 3[ تاریخ الیعقوبی ج 61].340[ تاریخ الخلفاء ص 62].341[ المصدر السابق ص 63].335[ تاریخ ابن الوردی ص 64].489[ امالی الصدوق ص 65].340[ تاریخ الخلفاء ص 66].220 ص 3[ تاریخ الیعقوبی ج 67].144[ مختصر التاریخ لابن الکازرونی ص 68].219 ص 3[ تاریخ الیعقوبی ج 69][ المصدر السابق.70].219[ المصدر السابق ص 71].220[ المصدر السابق ص 72].221[ المصدر السابق ص 73].222[ المصدر السابق ص 74].394[ مقاتل الطالبیین ص 75].236[ الفخری لابن طقطقا ص 76].142[ مختصر التاریخ ص 77][ اصول الکافی کتاب الحجه الامام الهادی.78]

[ تذکره الخواص79].360ص

[ المصدر السابق.80].222 ص 3[ انظر تاریخ الیعقوبی ج 81].346[ تاریخ الخلفاء ص 82].351[ المصدر السابق ص 83].349[ المصدر السابق ص 84][ المصدر السابق.85].229 ص 3[ تاریخ الیعقوبی ج 86].222[ المصدر السابق ص 87].230[ المصدر السابق ص 88].223[ المصدر السابق ص 89].346[ تاریخ السیوطی ص 90].225 ص 3[ تاریخ الیعقوبی ج 91].347[ تاریخ السیوطی ص 92].226 ص 3[ تاریخ الیعقوبی ج 93][ المصدر السابق.94].227[ المصدر السابق ص 95]

[ المصدر السابق.96].228[ المصدر السابق ص 97].230[ المصدر السابق ص 98]. ]406[ مقاتل الطالبیین لابی الفرج الاصبهانی ص 99][ المصدر السابق.100].396[ مقاتل الطالبیین ص 101].407[ المصدر السابق ص 102][ المصدر السابق.103][ المصدر السابق.104].408[ المصدر السابق ص 105][ المصدر السابق.106].417[ المصدر السابق ص 107].214[ اتقان المقال للحجه الشیخ محمد طه نجف ص 108].348[ تاریخ السیوطی ص 109].349[ رجال النجاشی ص 110][ اصول الکافی کتاب الحجه باب الامام الهادی.111].99[ رجال العلامه ص 112].347[ تاریخ الخلفاء ص 113]

.396[ مقاتل الطالبیین ص 114][ اصول الکافی کتاب الحجه باب الامام الهادی.115].366[ اعلام الوری ص 116].359 - 360[ تذکره الخواص ص 117].366[ اعلام الوری ص 118][ اصول الکافی کتاب الحجه باب الامام الهادی.119][ المصدر السابق.120].361[ تذکره الخواص ص 121].394 ص 2[ کشف الغمه ج 122][ اصول الکافی کتاب الحجه باب الامام الهادی.123].364[ اعلام الوری ص 124].396 ص 2[ کشف الغمه ج 125].494 ص 3[ سیره الائمه الاثنی عشر ج 126].350[ تاریخ الخلفاء ص 127].394 ص 2[ کشف الغمه ج 128].396[ مقاتل الطالبیین ص 129].356[ تاریخ الخلفاء ص 130].419[ مقاتل الطالبیین ص 131]

.357[ تاریخ الخلفاء ص 132].358[ المصدر السابق ص 133].420[ مقاتل الطالبیین ص 134].430[ المصدر السابق ص 135][ المصدر السابق.136][ المصدر السابق ص137]

422..424[ مقاتل الطالبیین ص 138].359[ تاریخ الخلفاء للسیوطی ص 139][ المصدر السابق.140].360[ المصدر السابق ص 141][ المصدر السابق.142].434[ مقاتل الطالبیین ص 143][ المصدر السابق.144].433[ المصدر السابق ص 145].434[ المصدر السابق ص 146][ المصدر السابق.147].3[ تاریخ الیعقوبی ج 148]

.355[ اعلام الوری ص 149].362[ تذکره الخواص ص 150].362[ اعلام الوری ص 151].378 ص 2[ کشف الغمه ج 152].395[ المصدر السابق ص 153].432[ مقاتل الطالبیین ص 154].433[ المصدر السابق ص 155] [ الغلو و الف""رق المغالی""ه فی الحض""اره الاس""لامیه الملح""ق156]

.290ص .100[ انظر فرق الشیعه للنوبختی ص 157].436[ رجال الکشی ص 158][ المصدر السابق.159].438[ المصدر السابق ص 160].439[ المصدر السابق ص 161].444[ المصدر السابق ص 162].437[ المصدر السابق ص 163].238[ رجال النجاشی ص 164].440 - 444[ انظر المصدر السابق ص 165].411[ اعلام الوری ص 166]

[ تحف العقول من کلام الامام الهادی.167][ المصدر السابق.168][ المصدر السابق.169][ المصدر السابق.170][ المصدر السابق.171][ المصدر السابق.172][ المصدر السابق.173][ المصدر السابق.174][ المصدر السابق.175][ المصدر السابق.176].494 ص 2[ سیره الائمه الاثنی عشر ج 177][ المصدر السابق.178][ اصول الکافی کتاب الحجه باب الامام الهادی.179].219[ دلائل الامامه للطبری ص 180][ تحف العقول.181].393[ تاریخ الکوفه ص 182].250، ص 2[ الاحتجاج ج 183].251[ المصدر السابق ص 184]

ص2. و الاحتجاج ج 339 -" 352[ راجع تحف العقول ص 185]251.

[ تحف العقول.186] [ السید الحمانی: هو اب""و حس""ین علی بن محم""د بن جعف""ر187]

بن محمد ابن محمد بن زید بن علی بن الحس""ین بن علی بن ابی ه.301طالب الکوفی المعروف بالافوه المتوفی سنه

.58 ص 3[ انظر الغدیر ج 188].364[ اعلام الوری ص 189].360[ اعلام الوری ص 190].333 ص 2[ کشف الغمه ج 191].390 ص 2[ المصدر السابق ج 192][ کشف الغمه193]

.392 ص 2ج .260 ص 2[ الاحتجاج ج 194] [ هو العلیل علی بن جعفر الهمدانی کما بین المامقانی فی195]

رجاله. [ الثائر الحم"یری الحس"ن بن الص"باح لمص""طفی غ"الب ص196]

58..432 - 433[ راجع رجال الکشی ص 197]

[ زی""اره مروی""ه باس""ناد معت""بره عن الام""ام علی بن محم""د198] النقی علیهماالس""لام ق""د زار )ع( به""ا الام""یر )ع( ی""وم الغ""دیر فی

السنه التی اشخصه المعتصم.[ مفاتیح الجنان.199].357[ تحف العقول ص 200][ انظر اتقان المقال نقلا عن ثواب الاعمال.201].359[ مفاتیح الجنان ص 202].425[ المصدر السابق ص 203].483[ المصدر السابق ص 204].484[ المصدر السابق ص 205].111[ انظر فرحه الغری ص 206].437 - 438[ اعلام الوری ص 207].438[ المصدر السابق ص 208].438 - 439[ المصدر السابق ص 209].338 - 352[ انظر تحف العقول ص 210].37 ص 2[ انظر ذرایع اللسان لمحمد رضا الطبسی ج 211].385 ص 2[ کشف الغمه ج 212].99[ ثواب الاعمال للصدوق ص 213].565[ انظر مفاتیح الجنان للشیخ عباس القمی ص 214]

[ انظر المصدر السابق. و قد ذک""ر ح""دیث ع""رض دین""ه فی215].436اعلام الوری ص

.68[ رجال العلامه الحلی ص 216].360[ اعلام الوری ص 217].361[ المصدر السابق ص 218].366[ المصدر السابق ص 219].92[ رجال العلامه ص 220].392[ رجال النجاشی ص 221].71[ المصدر السابق ص 222].12[ اتقان المقال ص 223].14[ انظر رجال العلامه ص 224].187[ المصدر السابق ص 225].49[ المصدر السابق ص 226].430[ رجال الکشی ص 227].123[ رجال النجاشی ص 228].12[ رجال العلامه ص 229].386 ص 2[ کشف الغمه ج 230].16[ رجال العلامه ص 231].72[ انظر رجال النجاشی ص 232]

.31[ انظر رجال العلامه ص 233].99[ المصدر السابق ص 234].214[ النجاشی ص 235].142[ انظر رجال العلامه ص 236].506[ رجال الکشی ص 237][ رجال238]

.215النجاشی ص [ اصول الکافی کتاب الحجه باب الامام الهادی.239].506[ رجال الکشی ص 240].188[ رجال العلامه ص 241].142[ المصدر السابق ص 242].39[ المصدر السابق ص 243].187[ المصدر السابق ص 244].357[ رجال النجاشی ص 245].68[ رجال العلامه ص 246].68[ انظر الفهرست للطوسی ص 247].91[ اتقان المقال محمد طه نجف ص 248].208[ رجال النجاشی ص 249]

تعريف مرکزبسم الله الرحمن الرحیم

ذین لا یعلمون ذین یعلمون وال هل یستوی ال9الزمر:

المقدمة: تأسس مرکز القائمیة للدراسات الکمبیوتریة في أصفهان

1426بإشراف آیة الله الحاج السید حسن فقیه الإمامي عام الهجري في المجالات الدینیة والثقافیة والعلمیة معتمدا علی

النشاطات الخالصة والدؤوبة لجمع من الإخصائیین والمثقفین فيالجامعات والحوزات العلمیة.

إجراءات المؤسسة: نظرا لقلة المراکز القائمة بتوفیر المصادر في العلوم الإسلامیة وتبعثرها في أنحاء البلاد وصعوبة الحصول علی مصادرها أحیانا، تهدف مؤسسة القائمیة للدراسات الکمبیوتریة في أصفهان إلی التوفیر الأسهل والأسرع للمعلومات ووصولها إلی الباحثین في

العلوم الإسلامیة وتقدم المؤسسة مجانا مجموعة الکترونیة من الکتب والمقالات العلمیة والدراسات المفیدة وهي منظمة في

برامج إلکترونیة وجاهزة في مختلف اللغات عرضا للباحثینوالمثقفین والراغبین فیها.

وتحاول المؤسسة تقدیم الخدمة معتمدة علی النظرة العلمیة البحتة البعیدة من التعصبات الشخصیة والاجتماعیة والسیاسیة والقومیة وعلی أساس خطة تنوي تنظیم الأعمال والمنشورات

الصادرة من جمیع مراکز الشیعة.

الأهداف: نشر الثقافة الإسلامیة وتعالیم القرآن وآل بیت النبی علیهم

السلام تحفیز الناس خصوصا الشباب علی دراسة أدق في المسائل

الدینیة تنزیل البرامج المفیدة في الهواتف والحاسوبات واللابتوب

الخدمة للباحثین والمحققین في الحوازت العلمیة والجامعات توسیع عام لفکرة المطالعة

تهمید الأرضیة لتحریض المنشورات والکتاب علی تقدیم آثارهملتنظیمها في ملفات الکترونیة

السياسات:مراعاة القوانین والعمل حسب المعاییر القانونیةإنشاء العلاقات المترابطة مع المراکز المرتبطة

 الاجتنباب عن الروتینیة وتکرار المحاولات السابقةالعرض العلمي البحت للمصادر والمعلومات

الالتزام بذکر المصادر والمآخذ في نشر المعلوماتمن الواضح أن یتحمل المؤلف مسؤولیة العمل.

نشاطات المؤسسة:طبع الکتب والملزمات والدوریات

إقامة المسابقات في مطالعة الکتب إقامة المعارض الالکترونیة: المعارض الثلاثیة الأبعاد، أفلام

بانوراما في الأمکنة الدینیة والسیاحیةإنتاج الأفلام الکرتونیة والألعاب الکمبیوتریة

www.ghaemiyeh.comافتتاح موقع القائمیة الانترنتي بعنوان :  إنتاج الأفلام الثقافیة وأقراص المحاضرات و...

الإطلاق والدعم العلمي لنظام استلام الأسئلة والاستفساراتالدینیة والأخلاقیة والاعتقادیة والرد علیها

،Bluetoothتصمیم الأجهزة الخاصة بالمحاسبة، الجوال، بلوتوث

sms، الرسالة القصیرة ) )kioskویب کیوسک إقامة الدورات التعلیمیة الالکترونیة لعموم الناس

إقامة الدورات الالکترونیة لتدریب المعلمین إنتاج آلاف برامج في البحث والدراسة وتطبیقها في أنواع من

  أنظمة؛8اللابتوب والحاسوب والهاتف ویمکن تحمیلها علی 1.JAVA2.ANDROID3.EPUB4.CHM5.PDF6.HTML7.CHM8.GHB

الأسواق الإلکترونیة للکتاب علی موقع القائمیة ویمکن4إعداد تحمیلها علی الأنظمة التالیة

1.ANDROID2.IOS3.WINDOWS PHONE4.WINDOWS

وتقدم مجانا في الموقع بثلاث اللغات منها العربیة والانجلیزیة والفارسیة

الکلمة الأخيرة نتقدم بکلمة الشکر والتقدیر إلی مکاتب مراجع التقلید منظمات

والمراکز، المنشورات، المؤسسات، الکتاب وکل من قدم لناالمساعدة في تحقیق أهدافنا وعرض المعلومات علینا.

عنوان المکتب المرکزي

أصفهان، شارع عبد الرزاق، سوق حاج محمد جعفر آباده ای،، الطبقة الأولی.129زقاق الشهید محمد حسن التوکلی، الرقم

www.ghbook.irعنوان الموقع : : Info@ghbook.irالبرید الالکتروني :

03134490125هاتف المکتب المرکزي 021 " 88318722هاتف المکتب في طهران

شؤون المستخدمین09132000109قسم البیع 09132000109.