240
Узбекистон Республикаси Президенти т^узуридаги Давлат ва жамият курилиши академияси Муаттара РАХИМОВА “Akademiya” нашриёти Тошкент - 2005 www.ziyouz.com kutubxonasi

Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

  • Upload
    others

  • View
    30

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

Узбекистон Республикаси П резиденти т^узуридаги Давлат ва жамият курилиш и академияси

Муаттара РАХИМОВА

“A kadem iya” наш риёти Тошкент - 2005

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 2: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

Узбекистон Республикаси Президента хузуридаги Давлат ва жамият курилиши академияси Илмий Кенгашининг 2005 йил 5 июнь карори билан тасдикланган.

Такризчилар:

И.Умарахунов - юридик фанлари докториО.Мухаммаджонов - юридик фанлари доктори

Ушбу китоб халкаро хукук фани буйича Укув кулланма сифатида тавсия этилмокда. Унда хозирги замон халкаро хукукининг келиб чи- киши ва ривожланиши, унинг асосий тушунча ва принциплари, инсти- тутлари ва сохаларининг тараккиёт крнунлари уз аксини топган.

Дарслик дипломатик кадрларни етиштириш, олий Укув юртларида халкаро ХУКУК ва халкаро алокалар йуналиши мутахассислари учун манба булиб хизмат килади.

Дарслик Академия тингловчилари, аспирантлари, докторантлари, Укитувчилари ва халкаро муносабатлар сохасига ихтисослашган бошка идора ва ташкилотлар ходимлари учун хамда халкаро ХУКУК муаммо- лари билан кизикувчи кенг китобхонлар оммасига м^лжалланган.

©“Akademiya” нашриёти Тошкент-2005

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 3: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

1-мавзу. “Халкаро хукук” тушунчаси

1.1. Халкаро хукукнинг вужудга келиш и х,амда ривожланиши- нинг асосий боск,ичлари.

1.2. Халкаро хукук; тушунчаси, моос,ияти, узига хос хусусият - лари ва вазифалари.

1.3. Халкаро хукук тизими. Халкаро хукук тармоклари ва инс- титутлари. Халкаро хукук максадлари.

1.1. Халцаро хукукнинг вуж удга келиши х;амда ривожланиш ининг асосий боскичлари

Халк;аро хукук; муайян шахслар,. гурухлар, синфлар хох^ш- истаги билан эмас, балки реал ижтимоий жараёнлар натижаси­да вужудга келган. Тарихий материаллар ибтидоий жамоалар ривожланишининг илк боскичларида хам алохида яшамагани, ёзилмаган уругдошлик конунлари уларни бирлаштириб турга- нидан далолат беради.

“Халкаро хукук” тушунчасининг халклар уртасидаги муно­сабатлар ХУКУКИ (jus inter gentes) деган дастлабки маъносидан келиб чикилса, илк одат нормалари давлатчилик шаклланиши- дан анча олдин, ибтидоий жамоа тузуми даврида вужудга кел­ган, деб тахмин килиш мумкин.

Археология маълумотлари кабилаларнинг иттифокчилик алокалари ташки химоя хакида кайгуришдан иборат булмага- нини, балки бошка жуда куп хулк-атвор нормаларини уз ичи­га олганини, бу нормалар вакт утиши билан мустахкамланиб, одат шаклидаги хукукнинг вужудга келишига олиб келганини курсатади.

“Халкаро ХУКУК” тушунчасини давлатлар уртасидаги муноса­батлар хукуки сифатида талкин киладиган булсак, у давлатчилик шаклланиш жараёни билан бир вактда вужудга келгани ва бунга сезиларли таъсир курсатганини таъкидлаш зарур.

Яна бир ёндашувга кура, халкаро ХУКУК факат у хизмат кила­диган давлатлараро муносабатларда тегишли ш арт-ш ароитлар яратилган такдирдагина вужудга келиши мумкин. Зеро суверен давлатлар уз миллий манфаатлари йулида юридик кучга эга булган нормаларга буйсуниш зарурлигини англаб етишлари учун халкаро муносабатлар тараккиётнинг анча юкори боскичига кута-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 4: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

рилиши зарур. Шу нук;таи назардан Караганда, халкаро х,УКУК

урта асрлар охирида вужудга келган.Кдбилалар орасидаги муносабатлар давлатлараро муноса-

батларга асос булибгина колмасдан, узок; вак;т уларнинг тарки- бий нисми сифатида амал калган. Кулдорлик давлатлари икки минг йилдан ортик; (яъни, хозирги замон халкаро хукукининг “ёши”дан купрок;) давр мобайнида ибтидоий жамоа дунёси кур- шовида ривожланган.

Халкаро ХУКУК - ижтимоий амалиёт натижаси. Одамлар (гурух, синф) уз моддий манфаатини (айнищса, муттасил узгариб турган халк;аро муносабатлар таъсирида) англаб етиш усули сифатида вужудга келган халкаро ХУКУК давлатлар ва халкларнинг ривож- ланишига жуда катта таъсир курсатди ва курсатмокда. Инсони- ятнинг деярли бутун тарихи давомида халкаро ХУКУК ишлаб чи­кариш усулларининг узгариши билан нафак;ат ривожланиб бор- ди, балки уларга муайян даражада таъсир хам курсатди.

Ш у боисдан халкаро ХУКУК табиий-объектив ахамиятга эга. Халкаро ХУКУК шаклланишининг умумий шарти давлатнинг хо- хиш-иродаси эмас, балки инсоният моддий х,аётининг шароит- лари, инсоннинг уз тарихий таракдиёти жараёнида узини кур- шаган дунё билан муносабатлари, мехнатнинг ижтимоий так- симланиши, давлатларнинг вужудга келиши ва х;.к.лардир. Дав­лат хохиш-иродасининг узи ижтимоий муносабат хисобланади.

Халкаро хукук; х,ам бизни к;уршаган ижтимоий гоялар дунё- сининг бир кисми булиб, у инсоният тараккиётининг манбала- ридан бири хисобланади.

Хдр бир янги давлат халкаро муносабатларга киришар экан, узига кадар яратилган нарсалар, шу жумладан, халкаро хукук, унинг норма ва тамойиллари билан алокага киришади. Бу хал­каро фаолият доирасини куп жихатдан белгилаб беради, хукукий онгга муайян таъсир курсатади.

Халкаро хукук усткурма категориядир. Лекин уни факат ик;ти- содий базис (давлатлар иктисодий тизими ёки халкаро иктисо- дий муносабатлар) усткурмаси дейиш уринли эмас. Бу халкаро муносабатлар, чунончи, иктисодий, сиёсий, харбий каби муно- сабатлардан юкори турадиган узига хос усткурмадир.

Халкаро хукукнинг ривожланиш тарихини турт даврга аж- ратиш мумкин:

— халкаро хукукнинг илк (кэдимги асрлардан урта асрлар озсири-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 5: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

гача) даври - халкаро муносабатларнинг такомиллашуви ва халк­аро майдонда давлат ролини англаш даври;

- классик халкаро х;укук (урта асрлар охиридан Миллатлар лигаси статути кабул килингунга кадар) даври — янги давр Хукукининг вужудга келиши ва ривожланиши;

- классик халкаро хукукдан хозирги замон халкаро хукукига утиш (Миллатлар лигаси статутидан БМТ Устави кабул килин­гунга кадар) даври - Биринчи жахон урушидан кейин давлат­ларнинг халкаро муносабатларни тартибга солиш янги механиз- мини ишлаб чикиш зарурлигини тушуниб етиши;

- хозирги замон халкаро хукукде даври - БМТ Устави хукуки ва унинг зиддиятли жихатлари.

1. Халкаро хукукнинг илк даври. Цадимги асрлар. Халкаро муносабатлар субъектини белгилашнинг икки асосий варианта мавжуд булган. Кддимги Ш арк деспотияларида хукмдор (под- шо, фиръавн, рожа, ван ва Х-к.) халкаро ХУКУК субъекти булган. Юнон, айникса, Рим дунёсида “субъект” тушунчаси нисбатан формаллаштирилган: polis (давлатнинг эркин фукаролари) ёки populus romanus (Рим халки).

Халкаро муносабатларнинг бундай тизимида шартнома икки давлат уртасидаги низоларни хал килиш ва алокаларни нор- маллаштиришнинг иккинчи даражали воситаси сифатида амал киларди, чунки уруш натижасида давлатлар заифлаш иш и ва ташки муносабатлардаги олдинги мавкеи йуколиши мумкин эди. Одатда, шартнома урушдан кейин тузилган. Давлатлараро му­носабатларни норматив тартибга солиш мумкинлиги исботлан- ди. Норматив тартибга солиш шакллари - одат ва шартномалар ишлаб чикилди. Шартномалар шаклан хозирги халкаро хукукий шартномалардан кам фарк киларди.

Урта асрлар (VI-XVI асрлар). Тарихий шарт-ш ароитларга кура, халкаро хукукнинг вужудга келишига замин яратган бош минтака Европа булди. IX асрдан халкаро муносабатларга кадимги Рус давлати кушилди. Хдрбий юришлардан сунг Византия би­лан тузилган шартномалар, Киев князлари ва княжналарининг халкаро никохлари хам бунинг далилидир. Урта асрларда дип­ломатик муносабатлар сохасида, музокаралар олиб бориш, ха­лкаро савдо (айникса, денгиз савдоси), уруш олиб бориш ва сулх тузиш амалиётида муайян анъаналар вужудга келди. Бу- ларнинг барчаси пировард натижада халкаро Х У К У К Н И Н Г вужуд­га келишига замин хозирлади. Урта асрларда халкаро ХУКУК деган­да дипломатия ва ташки сиёсат хам тушунилар эди.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 6: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

2. Классик халкаро хукук,. Уйгониш даврида халкаро ХУКУК фан сифатида шакллана бошлади. Бу фанга давлат хукуки тугри­сидаги таълимот муаллифи Гуго Гроций асос солди. У 1625 йил- да “халкаро ХУКУК” тушунчасини му ома лага киритди (Уруш ва тинчлик ХУКУКИ хакида рисола). Классик халкаро ХУКУК шу давр- дан шаклланиб, халкаро ХУКУК доктринаси вужудга келди, хал­каро ХУКУКИЙ онг шакллана бошлади. Купгина халкаро норма­лар хукукийлик тусини олди. Дипломатияда юридик далиллаш усуллари тобора купрок кулланила бошланди.

Буюк француз инкилоби халкаро ХУКУК ривожланишида катта бурилиш ясади. “Умумий тинчлик ва одиллик тамойиллари”, боскинчилик максадидаги хар кандай урушлардан воз кечиш Франция ташки сиёсатининг асоси, деб эълон килинди. Халкаро ХУКУК купгина халкаро муносабатларни тартибга солишнинг му- хим воситасига айланди.

3. К л асси к х а л к ар о х.укукдан хозирги замон х ал каро хукукига утиш (1919-1946 йиллар). 1919 йилда Биринчи жахон уруш ида галаба козонган давлатлар М иллатлар лигасини ту- зишга карор килиб, унинг низоми - Статутини кабул килди- лар. Тинчлик ва давлатлар уртасида хамкорликни таъминлаш- дан иборат булган умумжахон ахамиятига молик биринчи сиё-

"сий ташкилот тузилди.1943 йилда Москвада булиб утган Англия, СССР ва АКД1

иштирокидаги конференцияда суверен тенглик тамойилига асос­ланган умумжахон халкаро ташкилот тузиш тугрисида карор кабул килинди. 1945 йилда июнда Сан-Францискода чакирилган Бирлаш ган М иллатлар конференцияси БМТ Уставини кабул килди. Ушбу Устав хозирги замон халкаро хукукига асос солди.

4. Хозирги замон халкаро х_укуки. БМТ Устави хозирги за­мон халкаро хукукининг пойдевори булди. Сиёсий нуктаи назар- дан Устав коидалари янгича фикрлаш тарзини акс эттирар эди. Хрзирги замон халкаро хукуки замирида хамкорлик тамойили ётади. У асрлар мобайнида етакчилик килган куч устуворлиги концепциясидан воз кечиб, уни хукукнинг устуворлиги концеп- циясига алмаштиришни назарда тутади. Инсон хукукларининг Хамма нарсад ан устун куйилиш и хозирги замон халкаро ХУКУКИнинг узига хос жихатларидан биридир. Халкаро ХУКУК нормалар мажмуидан, ягона максад ва тамойилларга асосланган тизимга айланди.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 7: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

1.2. Халк.аро хукук: тушунчаси, мохияти, узига хос хусусиятлари ва вазифалари

Халкаро оммавий хукук - уз субъектларининг халкаро му- носабатларини юридик нормалар воситасида тартибга солувчи алохида хукукий тизим. Ушбу цормалар субъектлар уртасида Кайд этилган (шартнома) ёки одатга таянган холда битим тузиш йули билан таркиб топтирилади ва мажбурлов оркали таъмин- ланади. Мажбурлов шакли, хусусияти ва чегаралари давлатла­раро битимда белгилаб куйилади.

Хукукнинг хар кандай тармоги мохияти унинг предмети, объекти ва методи билан белгиланади. Халкаро хукукнинг тар­тибга солиш предметини суверен давлатлар уртасидаги муноса­батлар, яъни кенг маънода глобал давлатлараро тизимнинг тар­кибий кисми булган давлатлараро муносабатлар ташкил этади. Давлатлар, халклар (миллатлар), халкаро ташкилотлар ва хал­каро органлар (масалан, суд органлари) бундай тизимнинг тар­кибий кисмлари хисобланади.

Моддий ва номоддий неъматлар, муайян харакатлар ёки х,ара- катлардан узини тийиш билан боглик ижтимоий муносабатлар халкаро хукукнинг тартибга солиш объектидир. Халкаро муно­сабатлар мураккаблашиши натижасида янги-янги сохалар, чу- нончи, космик фазо, атом энергияси ва Жахон океани сувлари- дан фойдаланиш халкаро ХУКУК объектига айланмокда.

Халкаро хукук; методи мавжуд ХУКУК нормаларига риоя эти­лишини таъминлаш учун амалдаги халкаро ХУКУКИЙ нормалар- га асосланган холда ва тегишли халкаро шартномалар доираси­да мажбурлов чораларини куллаш имкониятини назарда тутади.

Хозирги замон халкаро хукукининг ижтимоий мохияти шун- дан иборатки, у тинчликни саклаш ва давлатлараро хамкорлик- ни мустахкамлаш, узаро муносабатларда куч ишлатмаслик учун шарт-шароит яратади; куролсизланиш, атроф-мухитни мухо- фаза килиш муаммоларини ечишга кумаклашади; инсон ХУКУК ва эркинликларини химоя килишни тартибга солувчи асосий халкаро хукукий хужжатларнинг амалга ошиши учун замин хозирлайди.

Халкаро хукукнинг узига хос хусусиятлари у давлат ички ХУКУКИ билан солиштирилганда намоён булади;

Нормаларнинг таркиб топиш усулига кура. Д авлат ички

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 8: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

хукуки нормалари давлатларнинг миллий органлари томонидан таркиб топтирилади. Х алкаро ХУКУК нормаларини эса унинг субъектлари, аввало, давлатлар битим тузиш йули билан амалга оширади. Ушбу битимнинг мохияти давлатлар ёки халкаро хукукнинг бошк;а субъектлари хохиш-иродасини мувофиклаш- тиришдан иборатдир. Халкаро ХУКУК нормалари давлат ички хукукининг купгина тармокларида булганидек, ягона кодексга бирлаштирилмаган. Давлат ички хукуки нормалари муайян дав­латнинг ижтимоий мохиятига мувофик, унинг давлат органлари томонидан белгиланади. Давлатлараро тизимда ягона орган мав­ж уд эмас, шу сабабли халкаро ХУКУК нормалари субъектлар томонидан шартнома тузиш йули билан таркиб топтирилади. Ушбу шартномаларда давлатларнинг мувофиклаштирилган хо- Хиш-иродаси мустахкамлаб куйилади. Давлатларнинг умумий келишуви халкаро хукукнинг негизи булиб, у уз мохиятига кура, умумдемократик хусусиятга эга ва юридик жихатдан мажбу- рийдир. Ушбу ХУКУК тизими субъектларига хеч ким уларнинг розилигисиз муайян хулк-атвор коидаларини белгилаши мум­кин эмас.

Субъектларга кура. Давлат ички хукукининг субъектлари - фукаролар ва юридик шахслар, давлат органлари булса, халк­аро хукукнинг субъектлари суверен давлатлар, мустакил дав­лат куриш учун кураш олиб бораётган миллат ва халклар, шу­нингдек, халкаро хукуматлараро (БМТга ухшаган) ташкилотлар ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан, Ватикан). Аммо “хал­каро ХУКУК субъектлари” тушунчаси давлатлараро тизим дои­расида иш олиб борувчи барча халкаро ахамиятга эга халкаро таш ки л от булмаган д авл атл ар бирлаш м аларини (м асалан, “Кушилмаслик харакати”, “77-гурух” ва б.), шунингдек, халка­ро комиссиялар, халкаро судлар ва арбитражларни камраб ол- майди. Халкаро ХУКУК субъекти булмаган холда, улар у з фао- лиятида халкаро ХУКУК нормаларига амал килади.

Тартибга солиш предметига кура. Давлат ички хукукининг вазифаси муайян давлатлар миллий хукуки субъектлари урта­сидаги муносабатларни тартибга солишдан иборатдир. Халкаро Хукукнинг тартибга солиш предметини кенг маънодаги давлат­лараро муносабатлардан иборат.

Х укук манбаларига кура. Халкаро ХУКУК ва давлат ички ХУКУКИ нормалари турли юридик шаклларга эга. Давлатнинг ички нормалари конунлар, карор, фармонлар куринишида булса,

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 9: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

халкаро ХУКУК нормалари халкаро шартномалар, одатлар, хал­каро ташкилотларнинг карорлари, халкаро конференция ва кен- гашларнинг хужжатлари шаклида булади.

Нормаларни амалга ошириш усулига кура. Миллий ХУКУК нормалари бажарилиши давлатнинг мажбурлов кучи билан на- зорат килинади. Халкаро хукукий нормалар бажарилиши халк­аро хукукий субъектлар устида турадиган муайян тузилма мав­жуд эмаслиги туфайли халкаро ХУКУК субъектларининг узлари (якка тартибда ёки жамоа булиб) томонидан назорат килинади.

Х алкаро хукук; ф ункциялари - унинг ижтимоий мухитга таъсир курсатиш фаолиятининг асосий йуналиш булиб, халка­ро хукукнинг ижтимоий мохияти билан белгиланади. Халкаро ХУКУК функциялари хилма-хил булиб, улар мураккаблашиб бо­ради. Халкаро хукукнинг дастлабки вазифаси мустакил давлат­ларга тинч-тотув яшаш имконини берувчи оддий тартиб урна- тишдан иборат эди. Шунинг учун тартиб урнатиш узок вактгача халкаро хукукнинг асосий функцияси деб келинди. Холбуки, ха­лкаро хукукнинг вужудга келишига халкаро тизимга булган за- рурат туртки берган. Шу нуктаи назардан, халкаро хукукнинг бош ижтимоий функцияси — мавжуд халкаро муносабатлар ти- зимини мустах,камлаш булиб, бунга мазкур тизимда тартиб урна­тиш билан эришилади. Хукукнинг бош юридик функцияси - ха­л каро м уносабатларни хукуки й тартибга солиш. Х алкаро ХУКУКнинг узига хос хусусияти шундан иборатки, халкаро муно­сабатларда давлатларни мажбурлаш механизми мавжуд эмас. Зарур холда халкаро ХУКУКИЙ тартибот сакланишини давлатлар жамоа булиб таъминлайди.

Иккала функция хам баркарорлаштирувчи, мухофаза килувчи хусусиятга эга, чунки улар тизимда тартиб урнатишга каратилган. Яъни тартибни саклаш халкаро муносабатларнинг, халкаро Хукукнинг ривожланиши учун кулай шарт-шароитлар яратишни назарда тутади. Хозирги замон халкаро хукукининг ижтимоий та- раккиётнинг жадаллашишига караб, ушбу тараккиётга кумакла- ш ш функцияси тобора мухим ахамият касб этиб бораётир. У ав- валги халкаро хукукдан шу жихати билан тубдан фарк килади.

Халкаро ХУКУК халкаро муносабатларда мувофиклаштириш функциясини бажаради. Х алкаро ХУКУК нормалари ёрдамида давлатлар узаро муносабатларнинг турли сохаларида умумий м акбул хул к-атвор стан д ар тл ар и н и белгилайди. Х алкаро хукукнинг тартибга солиш функцияси давлатлараро алока ва

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 10: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

хамкорликнинг катъий белгиланган коидаларини кабул кили- шида намоён булади. Халкаро ХУКУК шундай нормаларга эгаки, у давлатларни муайян хулк-атвор коидаларига риоя килишга даъват этади. Бунда халкаро х;укукнинг таъминлаш функцияси намоён булади. Нихоят, халкаро хукукда давлатларнинг кону­ний хукук ва манфаатларини химоя кдлувчи механизмлар шакл- ланган булиб, бу унинг мухофаза килиш функцияси тугрисида суз юритиш имконини беради.

Халкаро хукук уз максад ва тамойилларига зид булган янги муносабат хамда институтларнинг вужудга келишига каршилик курсатиш функциясига хам эга. Масалан, халкаро хукукда куч ишлатиш ва куч ишлатиш билан куркитиш, мустамлакачилик, иркчилик кабилар конунга зид деб эълон килинган. Халкаро ХУКУК давлатлараро муносабатларда юзага келадиган муаммоларни хал килишга ёрдам бериб, можаролар руй беришининг олдини олади.

Халкаро хукукнинг байналмилаллашув (интернационализа­ция) функцияси давлатлар уртасидаги алокаларни кенгайти- риш ва чукурлаштиришни назарда тутади. Ушбу функция халк­аро хукукнинг ижтимоий негизи - халкаро хамжамиятни янада мустахкамлайди. Бинобарин, халкаро хукук амал киладиган шарт- шароитлар хам яхшиланади.

Халкаро хукукнинг самарадорлйгини таъминлашда халкаро хукукнинг ахборот-тарбиявий функцияси жуда мухим роль Уйнайди. Унинг вазифаси халкаро хукукий онгни шаклланти- риш, уни оммавий тарзда куллаб-кувватланишни таъминлаш- дан иборатдир. БМТ халкаро хукукнинг ун йиллиги дастури ха­лкаро ХУКУКИЙ билимларни таркатишга алохида эътибор бера- ётгани бежиз эмас.

Халкаро ХУКУК функциялари тарихий тараккиёт жараёнида халкаро муносабатларда ута индивидуалистик элементар тар­тиб урнатилиш идан бутун жахонда тинчлик ва тараккиётга кумаклашиш, нафакат алохида давлатларнинг, балки бутун ха­лкаро хамжамиятнинг манфаатларини химоя килишгача булган йулни босиб утди.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 11: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

1.3. Халцаро хукук тизими. Халкаро хукук тармок ва институтлари. Халкаро хукук максадлари

Хукук тизими - хукукнинг муайян тармори тамойиллари, норма ва институтлари айни вактда нисбатан мустакил кисмлар (тармоклар, кичик тармоклар, институтлар)га булиниш билан тавсифланадиган юридик нормалар мажмуидир. Халкаро муно­сабатлар тизими халкаро ХУКУК учун тизим хосил килувчи мод­дий омил булиб хизмат килади. Халкаро хукукнинг максад ва тамойиллари юридик хамда маънавий-сиёсий тизим хосил килув­чи асосий омил хисобланади.

Халкаро ХУКУК тизими мураккаб, нисбатан янги ходиса булиб, шаклланиш жараёнини бошдан кечирмовда. Ш у боисдан умумий эътироф этилган халкаро ХУКУК тизими мавжуд эмас. Халкаро ХУКУК тизими узига хос тузилишга эга. Тузилиш деганда тИзим таркибий кисмларининг жойлашуви, улар уртасидаги алокалар- нинг хусусияти тушунилади.

Ушбу тизим узагини барча давлатлар учун мажбурий булган умумий халкаро ХУКУК ташкил этади. Бундан ташкари, давлат­лар гурухлари уртасидаги муносабатларни тартибга солувчи мин- такавий халкаро хукукий мажмуалар хам мавжуд.

Халкаро ХУКУК тизимининг бирламчи унсури - норма муай­ян халкаро муносабат модели хисобланади. Ушбу моделлар хал­каро муносабатларни $з мазмунига мумкин кадар якинлашти- риш максадида уларга таъсир курсатади. Тизим муносабатлар­ни тартибга солиши мумкин, чунки унинг таркибидаги норма- ларнинг муайян гурухлари уз вазифаларини хал килади. Норма­лар бир-бирига таъсир курсатади ва бир-бирини такозо этади. Ш у боис тизим ичдан мувофиклаштирилган булиши лозим, унинг кисмлари узаро т^кнашмаслиги керак. Халкаро хукукдек ута мураккаб ходиса учун бу жуда мушкул вазифадир.

Халкаро хукук института - халкаро ХУКУК субъектларининг хукукий тартибга солиш муайян объекта буйича муносабатла- рига тегишли булган, муайян ХУДУД, соха, макон ёки бошка объектнинг халкаро хукукий макоми, ундан фойдаланиш тарти- бини белгилайдиган халкаро ХУКУКИЙ нормалар мажмуи (маса­лан, худудий денгиздан кемалар тинч утиши института, дипло­матик иммунитет ва имтиёзлар институти).

Халкаро ХУКУК институтлари халкаро хукук тармокларига

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 12: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

бирлашади. Халкаро ХУКУК тармоги - халкаро шартномаларда кодекслаштирилган, халкаро ХУКУК субъектларининг халкаро хамкорликнинг муайян кенг сохасидаги муносабатларини тар­тибга солувчи халкаро хукукий нормалар мажмуи (масалан, халкаро ш артномалар хукуки, халкаро денгиз, хаво, космос Хукуки, халкаро хавфсизлик хукуки ва б.).

Халкаро хукукка бир пайтнинг узида хам табакаланиш (диф­ференциация), хам интеграциялашув жараёнлари хосдир. Халк­аро хукукнинг айрим институтлари ва тармоклари юз йиллар мукаддам вужудга келган. Халкаро шартномалар хукуки, курол­ли можаролар давридаги халкаро ХУКУК шулар жумласидандир. Халкаро хукукнинг баъзи институтлари нисбатан якинда, яъни XX аср боши ёки урталарида вужудга келган (масалан, халкаро экология хукуки, оммавий киргин куролларини такиклаш инсти- тути ва б.). Х,амкорликнинг янги сохалари купгина янги институт ва тармокларнинг вужудга келиши, к°ида тарикасида, фан-тех­ника таракдахёти билан боБливдир.

Халкаро ХУКУК тармоклари ва институтларининг такрор турли хукукий тизимларда хар хил номланиши, муайян мезонларга кура кичик тармокларга ажратилиши мумкин.

Шундай килиб, халкаро ХУКУК тизими максад ва тамойиллар мажмуига таянади, узига хос тузилишга, шаклланиш ва амал Килишнинг муайян усулларига эга, узига хос конуниятларга кура ривожланади. Ушбу тизимнинг мавжудлиги объектив белгилан­ган, чунки хозирги замон халкаро ХУКУКИ анча уюшган тизим сифатидагина уз функцияларини бажаришга кодирдир. Халкаро ХУКУК тизими объектив хусусиятга эга булса, халкаро ХУКУК фани тизими субъектив хусусиятга эгадир.

Тизимнинг узагини барча давлатлар учун мажбурий булган умумий халкаро ХУКУК ташкил этади. Бундан таищари, давлат­лар гурухларй уртасидаги муносабатларни тартибга солувчи минтак;авий халкаро хукукий мажмуалар хам мавжуд. Ж уда куп нормалар икки тарафлама муносабатларни тартибга солади. Мин- такавий ва икки тарафлама нормалар умумий халкаро хукукка мос келиши лозим, бириккан холда улар глобал халкаро хукукий тизимини ташкил килади.

Халкаро хукук; максади - субъектлар бахамжихат амалга оширишга ахд килган ва унга юридик куч берган келажакдаги макбул холатнинг модели демак. Максадлар халкаро ХУКУК ти- зимида мухим урин эгаллайди. Юкорида кайд этиб утганимиз-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 13: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

дек, улар тизим хосил килувчи ва тизимни уюштирувчи омил хисобланади. Максадлар тизим унсури сифатида амал кила- ди, тамойиллар ва нормаларнинг максадларга мослиги усти­дан назорат олиб бориш воситаларининг мавжудлигини на­зарда тутади.

Тамойил ва нормалар максадларга эришиш воситалари хисоб- ланади. Максад ва воситаларнинг о колона нисбатига эришиш ха­лкаро хукукий тартибга солиш назарияси хамда амалиётининг асосий вазифаларидан биридир. Воситаларнинг хусусияти куп жихатдан максад билан белгиланади. Аммо бу максад восита- ларни оклайди деган фикрни билдирмайди. Воситалар максадга мувофик; булиши лозим, уни танлаш тамойиллар билан белги­ланади.

Максадларни мувофиклаштириш - халкаро хукук умумсиё- сатининг оламшумул муаммоси. М охият-эътибори билан дав­латларнинг сиёсий-хукукий муносабатлари механизми максад- ларни мувофиклаштириш мажмуасини ташкил этади.

Халкаро хукукнинг бош ижтимоий-сиёсий максади - мав­ж уд халкаро муносабатлар тизими нормал амал килиши ва ри- вожланишини таъминлашдан иборат. Хозирги замон халкаро Хукукининг узига хос хусусияти шундаки, ижтимоий-иктисодий тараккиётни рагбатлантириш унинг бош максадларидан бирига айланди.

БМТ - универсал халкаро ташкилот. БМТ Уставида курса­тилган максадлар халкаро хукукнинг асосий максадларига мос келади. Уставда ушбу максадлар куйидагича таърифланган:

-тинчлик ва хавфсизликни куллаб-кувватлаш;-дустона муносабатларни ривожлантириш;-иктисодий, ижтимоий, маданий ва гуманитар сохадаги хал­

каро муаммоларни хал килишда, инсоннинг хукуклари ва асо­сий эркинликларига нисбатан хурматни рагбатлантириш хамда ривожлантиришда хамкорлик килиш;

-одиллик тамойилларига риоя килиниши, шартнома ва хал­каро хукукнинг бошка манбаларидан келиб чикадиган мажбури- ятларга нисбатан ижобий шарт-шароитлар яратиш.

К,олган максадларни амалга ошириш учун халкаро конуний- ликни таъминлашдан иборат булган сунгги максаднинг ахамияти давлат рахбарлари томонидан алохида таъкидланади.

Санаб утилган максадлар халкаро хукукнинг асосий максад- ларидир.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 14: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

Халк;аро шартномаларда мак;садларга катта эътибор бери- лаётгани, уларга оид мук;аддималар кенгайиб бораётгани, баъ- зан у шартнома асосий кдомининг моддаларида мустахкамлана- ётгани х;ам мак;садларнинг амалий ахамияти ошиб бораётгани- дан далолат беради.

Умумий ахамиятга молик норма хисобланувчи максад у^зига хос хусусиятга эга. Муайян нормадан фаргуш уларок;, максадга куп ёки оз дараж ада эришилиши мумкин. Шу боис максадга эришиш халкаро стандарта мухим ахамият касб этади. Мак;сад- лар хукук; ижодкорлиги жараёнида хам, хукукни амалга оши­риш жараёнида хам мухим роль уйнайди. Нормалар халкаро Хукукнинг императив хусусиятга эга булган мак,садларидан ке- либ чикдеб таркиб топтирилади. Шу боис муайян нормалар ва Хужжатлар халкаро ХУКУК максадларига мувофик; тарзда амал­га оширилиши лозим.

Мак;садлар халщаро хукукнинг самарадорлигини аник^лашда мухим роль уйнайди. Самарадорлик эришилган натижа к;уйил- ган мак;садга к;ай даражада мувофиклигига к;араб ани^ланади.

Такрорлаш учун саволлар

1. Халк;аро ХУКУК кандай пайдо булган?2. Халкаро хукукнинг мохияти нимада?3. Халкаро хукукка таъриф беринг.4. Халкаро ХУКУК ва ички давлат ХУКУКИ нисбати нимада?5. Халк;аро оммавий ХУКУК билан халкаро хусусий ХУКУК урта­

сида узаро алок;адорлик борми?6. Халк;аро ХУКУК меъёрларини яратиш жараёни кандай амалга

оширилади?

Адабиётлар

1. Баскин Ю.Я. Фельдман Д.И. История международного права М., МО., 1990.

2. Гроций Г. О праве войны и мира. М., Юридическая литерату­ра, 1956.

3. Левин Д.Б. История международного права. М., МО, 1962.4. Маматкулов А. Халкаро ХУКУК- Т., Адолат, 1997, 320 б.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 15: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

5. Международное право. Под редакцией Колосова Ю.М., Кузне­цова В.И. М., 1995, 608 стр.

6. Мовчан А.П. Международный правопорядок. М., МО., 1996.7. Одилкориев Х.Т., Очилов Б.Э. Хрзирги замон халк;аро хукук^.-

Т , ЖИДУ, 2002, 528 б.8. Саидов А.Х. Халкаро хукук,. -Т., Адолат, 2001, 220 б.9. Тункин Г.И. Теория международного права. М., МО, 1970.10. Черниченко С.В. Теория международного права. В двух томах.

М., НИМИ, 1999, 334 стр.11. Курс международного права. В семи томах. Т. I. М., 1989 С. 9

- 158, 242 - 320.12. Международное право в современном мире/Под. ред. Ю.М.Ко-

лосова. М., 1991.13. Словарь международного права. М., 1986.14. Мартенс Ф.Ф. Современное международное право цивилизо­

ванных народов. Т. I-II. М., 1996.15. Талалаев А.Н. Соотношение международного и внутреннего

права и Конституции Российской Федерации/Московский ж ур­нал международного права. 1994. №4.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 16: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

2-мавзу. Халкаро хукук; ва давлат ички хукукининг узаро алокаси

2.1. Халкаро хукук, ва давлат ички хукукининг узаро алок,а соо^а- си.

2.2. Халк&ро х у к у к ва давлат ички хукукининг узаро нисбати доктриналари.

2.3. Халкаро хукукни имплементация •килиш.

2.1. Халкаро хукук ва давлат ички хукукининг узаро алока сохаси

Халкаро х;ук;ук; давлат ички хукуки билан як;ин алокада амал килади. Бу, аввало, шу билан белгиланадики, халкаро тизимга Кушилган хар бир давлат халкаро х;укук нормаларида назарда тутилган муайян мажбуриятларни уз .зиммасига олади. Бу эса давлат ички фаолиятида уз аксини топади. Халкаро х,укук бу­тун давлатга мажбурият юклайди, миллий ^укук эса давлат­нинг халкаро мажбуриятлари бажарилишини таъминлаш учун жавобгар булган давлат органи ёки мансабдор шахсларини бел- гилайди.

Бошка томондан, барча мамлакатлар узаро богланган х,озир- ги дунёда давлатнинг ички масалалари х,ам давлатлараро муно­сабатларнинг холатига сезиларли даражада таъсир курсатиши мумкин. Масалан, халкаро микёсда экология муаммоларини хал килиш давлатлар уз ички муносабатларида атроф-мухитни му- хофаза килиш сохасидаги муайян стандартларга амал килган такдирдагина самара беради.

А йрим тор сохалард а х ал каро хукук ва д а в л а т ички Хукукининг тартибга солиш объекти мос келиши мумкин. Муно­сабатлар давлатнинг устунлиги тамойили амал киладиган худудда амалга оширилган холларда шундай булади. Бунга дипломатик муносабатлар ва консуллик муносабатлари мисол булиши мум­кин. Дипломатик ва консуллик ваколатхоналари х;амда уларнинг ходимлари хукукий холатини белгиловчи манбалар сифатида наф акат халкаро шартномалар ва одатлар, балки давлатнинг ички конунлари хам хизмат килади. Ички конунчилик, умуман олганда, халкаро ХУКУКНИНГ тегишли нормаларини узида му-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 17: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

жассамлаштиради, лекин янада муфассалрок тартибга солиши, шунингдек, халкаро х,уку^ нормаларини ривожлантириши хам мумкин.

Шунингдек, халкаро хукук; ва давлат ички хукукини тар­тибга солиш объекта давлатларнинг Х У Д У Д И Й устунлик х,укукла- рини чеклаш сохасида ва улар худудидан ташкаридаги макон- лар хукуклари сохасида мос келиши мумкин. Масалан, халкаро хукукда биноан, айрим лолларда давлатлар уз худудий сувла- рининг кенглигини аниклаш учун тугри чизиклар тортиш усу- лидан фойдаланишлари мумкин. Давлатнинг ички конунчилиги- да эса бу усул качон кулланилиши мумкинлиги уз киргок чизи- гининг хусусиятларидан келиб чикиб, муайян тарзда белгилаб куйилади.

2.2. Халкаро хукук ва давлат ички хукукининг узаро нисбати доктриналари

Хрзирги даврда халкаро хукук, фанида халкаро хукук ва дав­лат ички хукуки узаро нисбатининг дуалистик хамда монистик доктриналари ишлаб чикилган.

Дуализмттт мохияти шундан иборатки, халкаро ХУКУК ва давлат ички хукукига хукукий тартиботнинг икки шакли деб каралади. Лекин бу - дуалистлар халкаро хукукнинг давлат ички ХУКУКИ билан алокасини к^рмайди, уларнинг мустакиллигини мутлаклаштиради, деган маънони англатмайди. Улар халкаро хукук f з вазифасини бажариши учун муттасил равишда давлат ички ХУКУКИдан ёрдам сураб, мурожаат этиши зарурлигини тан ола- дилар. Зеро, давлат ички хукукининг ёрдамисиз халкаро ХУКУК жуда куп масалаларда ожиздир.

Монистик концепцияларштт мохияти шундан иборатки, улар халкаро ХУКУК ва давлат ички хукукига ягона хукук тизимининг кисмлари сифатида ёндашади. Бунда ушбу концепцияларнинг ай­рим тарафдорлари давлат ички хукукининг устунлигидан келиб чикса, бошкалари халкаро ХУКУК устунлигидан келиб чикади.

XIX асрнинг иккинчи ярми XX аср бошларида, асосан, не- мис юридик адабиётларида кенг таркалган давлат ички хукукининг устунлиги назарияларига кура халкаро хукукда турли давлат­лар ташки хукукларининг йигиндиси, “давлатнинг ташки хукуки” сифатида каралган.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 18: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

Х,озирги даврда монистик концепциянинг бошка тури - халк­аро хукукнинг давлат ички хукукидан устунлиги концепцияси кенг таркалган. Ушбу тизимда миллий ХУКУК нормаларининг хакикийлиги халк;аро ХУКУК нормалари билан белгиланади.

Халкаро ХУКУК ва давлат ички ХУКУКИ узаро нисбатининг куриб чикилаётган концепциялари тасодифан вужудга келмаган. Улар нафакат муайян муаллифларнинг шахсий позицияларини, балки муайян давлатларнинг манфаатларини хам акс эттиради. Хатто, умумий анъанани хам кузатиш мумкин: халкаро хукукнинг устунлиги концепцияси тарафдорлари купинча халкаро хукукнинг ривожланишига узок вакт мобайнида сезиларли таъсир курса- тиб келган ва шу нуктаи назардан маълум даражада халкаро конунчиларга айланиб колган кучли давлатларнинг манфаатла­рини ифода этади. АКД1, Буюк Британия ва Франция шундай давлатлар жумласидандир.

Давлат ички хукуки устунлиги назарияси Германия куч-куд- рати усиб, лекин унинг халкаро майдондаги мавкеи, халкаро ХУКУККа таъсири бошка мамлакатларга Караганда камрок булган даврда немис юристлари томонидан илгари сурилган. Хдтто эски халкаро хукук хам Германиянинг агрессив максад ва интилиш- ларига тускинлик килган. Натижада, халкаро хукукдан давлат ички хукукининг устунлиги доктринаси ишлаб чикилди. Бу док- тринадан Германия милитаризми халкаро муносабатлардаги зуравонликни оклаш учун фойдаланди. Хозирда бу доктрина та­рафдорлари деярли йук.

Бугунги кунда вазият узгармокда. Дунё тобора яхлит туе олиб, халкаро ХУКУК универсаллашиб бормовда. Эндиликда халкаро ХУКУК муайян мамлакатлар, давлатлар гурухининг манфаатла­рини эмас, балки умуминсоний кддриятларни ифода этмокда. Ш у боис, халкаро ХУКУК ва унинг миллий ХУКУК билан узаро нисбатига муносабат, аввало, давлат ташки сиёсатининг тинч- ликсеварлиги, ички тузумининг халкчиллик дараж аси билан белгиланмокда.

Иккала монистик назарияни суверен давлатлар мавжудли- гининг объектив холатига мос келмайдиган назариялар сифати­да бахолашда, ХУКУК тизимлари узаро алока килиш жараёнида, уларнинг бири устунрок ахамият касб этиши мумкинлигини хам инкор этиб булмайди.

Агар давлат ички хукуки нормаларининг халкаро ХУКУККа таъсирини бирламчи деб айтиш мумкин булса, (чунки халкаро

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 19: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

хукук нормаларини таркиб топтиришда катнашаётган хар бир давлатнинг позициясига унинг ички хукуки таъсир курсатади), мавжуд нормалар узаро алока килиши жараёнида давлат халк­аро хукук нормаларининг устунлиги тамойилини тан олмаслиги мумкин эмас. Бу тамойил Халкаро шартномалар ХУКУКИ тугри­сидаги Вена конвенциясининг 1969 йил 27-моддасида мустахкам- лаб куйилган булиб, унга биноан, шартнома иштирокчиси “ш арт­номани бажармаганлигини оклаш учун уз ички хукуки коидала- рига хавола килиши мумкин эмас”.

Бу тамойил халкаро ХУКУК нормаларининг бажарилишига бутун дунёнинг такдири боглик булган хозирги даврда алохида ахамият касб этади. Хозирги замон халкаро хукукида давлат ички осущ/км нормалари билан узаро алок,а к>илиш жараёнида халкдро зукук, нормаларининг уст унлиги концепцияси мустах- кам урин олган. Бугунги кунда халкаро хукук нормалари турли тизим нормаларининг узаро алокаси жараёнида давлатлар урта­сида тинчлик ва узаро фойдали хамкорликни таъминлаш, инсон хукуки хамда эркинликларига риоя этишнинг хукукий кафолат- ларидан бири булиб хизмат килмокда.

Халкаро хукукнинг миллий хукукдан устунлиги халкаро ХУКУК самарали амал килишининг зарур шартидир. Давлатнинг ички хукуки халкаро хукукка мос келиши, улар уртасида зид- диятлар руй берган холда халкаро ХУКУК нормалари устунлик Килиши лозим. Зотан, халкаро ХУКУК давлатларга юкоридан юк- ланган мажбурият эмас. Бу - уларнинг хохиш-иродасини муво­фиклаштириш натижаси, умуминсоний кадриятлар инъикоси- дир. Халкаро хукукнинг давлат ички хукукидан устунлиги уму­минсоний кадриятлар ва манфаатларнинг бошка хар кандай (мил­лий, синфий ва х-к.) кадриятлар хамда манфаатлардан устунли- гини акс эттиради.

2.3. Халк.аро хукукни имплементация килиш

Халкаро ХУКУК нормаларини имплементация килиш, яъни халкаро ХУКУК нормалари давлатлар худудида амал килишини таъминлаш халкаро хукукий нормаларни давлатнинг ички хукуки нормаларига айлантириш йули билан амалга оширилади. Бу- нинг учун давлат уз хукукий нормаларини халкаро хукук нор­малари билан мос холатга келтириш учун конунчилик ахамия- тига молик чора-тадбирларни амалга оширади, халкаро хукук

19

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 20: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

нормалари ифодаланган, давлат худудида бу нормалар амал килиши белгиланган миллий конун хужжатлари (конунлар, хал­каро шартномаларни ратификация килиш тугрисида хуж ж ат- лар)ни кабул килади.

Купгина давлатларнинг (масалан, АКД1, Испания, Россия) конституцияларига мувофик, халкаро хукукнинг умумэътироф этилган тамойиллари ва нормалари хамда халкаро шартнома­лар ушбу давлатлар хукукий тизимининг таркибий кисми хисоб­ланади. Агар бу давлатларнинг халкаро шартномасида ички конун- да назарда тутилганидан бошка коидалар белгиланган булса, халкаро шартнома коидалари кулланилади.

Давлат халкаро шартномага имзо чекиб, унинг бажарили- шини таъминлаш мажбуриятини уз зиммасига хамда уз миллий ХУКУКИ нормаларига хавола килиб, узи иштирок этаётган халк­аро шартномани бажаришдан бош тортиши мумкин эмас (Хал­каро шартномалар хукуки тугрисидаги Вена конвенциясининг 27-моддаси. 1969 йил).

Давлат ички хукуки нормаси билан халкаро ХУКУК нормаси уртасида тукнашув руй берган таадирда халкаро ХУКУК норма­лари кулланилади.

Такрорлаш учун саволлар

1. Нима учун ташки сиёсат Узбекистон суверенитетини мустах- камлашга каратилган мухим давлат фаолияти йуналиши деб хисобланади?

2. Узбекистон дипломатиясиниг асосий тамойиллари нималар- дан иборат?

3. Узбекистон ташки сиёсатининг устувор йуналишларини санаб беринг.

4. Узбекистон ташки сиёсати ва дипломатиясининг хукукий асос-лари кандай?

5. “Дунё хамжамияти” тушунчасини шархлаб беринг.6. Хрзирги замонда Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг роли

Кандай?7. Узбекистоннинг БМТ билан хамкорлигининг асосий йуналиш­

ларини айтиб беринг.8. БМТ тизимида Узбекистоннинг иштироки кандай?

20

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 21: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

9. БМТнинг Узбекистондаги ваколатхонаси фаолияти тутрисида нималар биласиз?

10. Узбекистоннинг ЮНЕСКО билан х,амкорлигининг асосий йуна- лишларини айтиб беринг.

А дабиётлар

1. Узбекистон Республикасининг Конституцияси (Асосий к;онун) ва к;онунлар мажмуи. Т., Адолат, 2003.

2. Коренные народы: международное и национальное право. М., Известия, 1995.

3. Лукащук И.И. Нормы международного права в правовой сис­теме России. М., СПАРК, 1997.

4. Мюлерсон Рейн. Соотношение международного и националь­ного (внутригосударственного) права. М., Изд-во МО, 1981.

5. Права человека в России: междунарйдное измерение. Сб. док. М., Права человека, 1995.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 22: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

3-мавзу. Халцаро хуцуц манбалари

3.1. Халкаро хукук, нормалари, уларнинг узига хос хусусият ла­ри ва турлари. Халкаро хукутфа хукук, ижодкорлиги.

3.2. Халкаро х у к у к манбалари, уларнинг ум ум ий тавсифи ва узаро нисбати. Кодекслаштириш.

3.3. Халкаро ташкилотларнинг карорлари, уларнинг узига хос хусусият лари, т урлари, юридик кучи, шаклланиш тарти- би. Халкаро ташкилотларнинг ички хукуки.

3.1. Халкаро хукук нормалари, уларнинг узига хос хусусиятлари ва турлари. Халкаро хукукда хукук ижодкорлиги

Халк.аро хукук нормаси - хозирги замон халкаро хукуки субъектлари томонидан таркиб топтирилган умумий ахамиятга молик, юридик жихатдан мажбурий хулк-атвор коидаси. Халк­аро хукукий нормалар ва улар тизимининг узига хос хусусият­лари ушбу нормаларнинг тузилишида хам акс этади. Мухими шундаки, аксарият нормалар факат диспозициядан иборат, санк- цияларни эса бутун тизим белгилайди. Нормалар бузилган холда муайян карши чоралар алохида шартномаларда назарда тути- лиши мумкин.

Де-юре ва де-факто нормаларни фарклаш учун асослар мав- жуддир. Де-юре нормалар — расман эътироф этилган коидалар, де-факто нормалар - амалда кулланиладиган коидалар. Бу фарк- лар, табиийки, муайян чегараларга эга булиши лозим. Нормани амалга ошириш стандартлари доирасидан четга чикиш, унинг бузилганлигини англатади.

Халкаро хукукда “юмшок хукук” атамаси таркалган. Ушбу масала юзасидан якдиллик мавжуд эмас, баъзан тушунчанинг узи 5^ам танкид килинади. Шунга карамай, бу шартли атама тан олинган ва амалиётда кенг кулланилади.

Н азария ва амалиёт тахлили “юмшок ХУКУК” атамаси икки хил ходисани ифодалаш учун кулланилишини курсатади. Гохо халкаро х;укук нормаларининг алохида тури тугрисида суз юри- тилса, бошка холда нохукукий халкаро нормалар хакида фикр айтилади. Биринчи холатда “катъий хукук”дан фаркли уларок субъектлар риоя килиши лозим булган умумий курсатма бера- диган нормалар назарда тутилади. Бундай нормаларга “эришиш”, “харакат килиш”, “зарур чоралар куриш” ва шунга ухшаш суз

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 23: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

хамда иборалар хос. Бундай карорлар тобора купайиб бормокда (айникса, сиёсий шартномаларда).

Бундай нормаларнинг юридик кучига нисбатан хар хил ёнда- шувлар мавжуд. Купгина юристлар “юмшок; ХУКУК” нормалари халкаро хукукий хусусиятга эга, деган фикрдан келиб чикмокда. Бу фикр давлатлар суд амалиётида хам уз аксини топмокда.

“Юмшок х;укук”ка тарафларнинг рози эмаслигини ифодалай- диган коидалар куп учрайди. Бундай коидалар кандай шартнома­да белгиланган булмасин, норма хисобланмайди. Шартномага унинг асл мазмунини яшириш учунгина киритиладиган сохта нормалар Хам мавжуд.

Халкаро хукукда унинг субъектлари узаро муносабатларда риоя киладиган одат нормалари ёки халкаро одоб (халкаро ахлок) нормаларини ХУКУКИЙ нормалардан фарклаш лозим. Халкаро ХУКУК нормаларидан халкаро одоб нормаларининг фарки шун- даки, уларга халкаро ХУКУК субъектлари ихтиёрий равишда риоя килади. Бу нормалар юридик жихатдан мажбурий эмас. Халкаро ХУКУК нормаларининг бузилиши эса юридик жавобгар­ликка сабаб булади. Халкаро одоб нормаларига дипломатик Коидаларнинг аксарияти киради.

Халкаро хукук нормаларининг таркиб топиш ж араёни дав­лат ички хукуки нормаларининг таркиб топиш жараёнидан фарк Килади. Халкаро хукукда ХУКУК ижодкорлиги билан шугулла- нувчи конунчилик органлари мавжуд эмас. Халкаро ХУКУК субъект­лари муайян ХУКУКИЙ нормаларни халкаро хукукий нормалар си­фатида мустакил белгилайди. Халкаро хукукда- нормаларни тар­киб топтириш келишув хусусиятига эга. Халкаро ХУКУК субъект­лари уз розилигини ошкора ёки сукут билан билдириши мум­кин. Биринчи холда шартнома нормалари тугрисида, иккинчи Холда одат нормалари тугрисида суз юритилади.

Халкаро ХУКУК назариясида нормаларни таснифлашга ури- нишлар куп булган, аммо уларнинг бирортаси хам эътироф этил- маган. Энг мухим мезонларга асосланган холда халкаро хукукий нормаларнинг куйидаги таснифини таклиф килиш мумкин.

Мазмуни ва тизимидаги урнига кура:— максадлар;— тамойиллар. Халкаро ХУКУК тизимида норма ва тамойил­

лар мухим урин эгаллайди, улар орасида халкаро хукукнинг асосий тамойиллари ажралиб туради хамда халкаро хукукнинг негизини ташкил этади;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 24: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

- нормалар, уз юридик кучига кура: г кимператив нормалар (jus cogens) аник;, муайян хулк-атворк

Коидаларини белгилайди. Халкаро хукук субъектлари уларнинг,- ихтиёрий равишда узгартира олмайди. Уларга зид одат ёки шарт- г нома хакикдй булмайди. Алохида юридик кучга эга булган импе­ратив нормалар мажмуининг мавжудлиги хозирги замон халка­ро хукукининг узига хос хусусиятларидан биридир. Императив тартибга солиш усули халкаро муносабатларда олдин хам кулла- нилган. “Ш артномалар бажарилиши керак” тамойили импера­тив хусусиятга эга булган. Ушбу тамойил халкаро хукукнинг тамал тошини белгилаган. Кдрокчилик ва кулфурушликнинг та- кикланиши, шунингдек, уруш олиб боришнинг айрим коидала­ри императив хусусиятга эга булган. Х,озирги императив норма­лар халкаро хукукнинг хусусияти, максад, тамойиллари ва асо­сий мазмунини белгиловчи яхлит бирикмани ташкил этади. Бун- дан ташкари, императив нормалар расман тан олинган;

диспозитив нормалар — давлатлар узаро келишувга кура Коидалар доирасидан четга чикиши (башарти бу бошка давлат­лар манфаатларига зарар етказмаса) мумкин булган нормалар. Универсал ва махаллий ахамиятга молик нормаларнинг аксари- ятини диспозитив норм алар таш кил этади. Бунда халкаро Х У К У К и й тартибга солишнинг ута индивидуаллашганлиги уз ифо- дасини топади. Диспозитив нормалар тулик юридик кучга эга. Агар субъектлар бошкача тартиб хакида келишиб олмаган булса, диспозитив нормани баж ариш лари шарт, бу норма бузилган такдирда улар жавобгарликка тортилади. Норманинг диспози­тив хусусияти мажбурий кучининг чекланганлигида эмас, балки субъектлар узаро муносабатларини умумий нормада кузда ту- тилганидан бошкача тарзда тартибга солишга хакли эканлигини назарда тутишида намоён булади.

Амал килиш сохасига кура:универсал нормалар — жахоннинг барча ёки купчилик дав­

латлари иштирокидаги муносабатларни тартибга солади. Маса­лан, БМ Т Устави, 1961йил. Дипломатик алокалар тугрисидаги Вена конвенцияси коидалари универсал хусусиятга эга;

минтак.авий нормалар - бир географик минтакага мансуб дав­латлар иштирокидаги муносабатларни тартибга солади. Бундай нормаларга Европа иттифоки тугрисидаги шартнома (1992 й.) мисол булади. Минтакавий нормалар тарихан универсал норма- лардан олдин, универсал нормалар эса минтакавий нормалар

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 25: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

неп зида вужудга келган. Бу жараён хозир ^ам давом этмовда. Айн*; вактда универсал халкаро хукук минтакавий тизимлар тарацкиётига кумаклашмовда, нисбатан ривожланган минтака­вий тизимларнинг хам, универсал тизимнинг хам тажрибасини ул_р билан уртоклашмокда;

- партикуляр ёки махаллий нормалар - халкаро хукукнинг икки ёки бир неча субъектлари уртасидаги муносабатларни тар­тибга солади. Махаллий нормалар иштирокчилари доираси чек­ланган, купинча икки тарафлама муносабатларга нисбатан амал килади. Уларнинг асосий манбаи шартномалардир. Аммо шундай хусусиятга эга булган одат нормалари хам мавжуд. Махаллий нормалар универсал нормалардан купрокдир. Улар универсал нормаларга нисбатан мухим функцияларни бажаради, чунончи: муайян холатларга нисбатан уларни конкретлаштириш восита- си булиб хизмат килади; бундай холларда уларни амалга оши- ришга кумаклашади; умумий халкаро ХУКУК билан камраб олин- маган муносабатларни тартибга солади. Махаллий нормалар нис­батан осон кабул килинади, узгартирилади ва тугатилади. Улар тартибга солиш сохасида таж риба туплаб, умумий халкаро ХУКУККа йул очади. Шундай килиб, халк;аро хукукий тартибга солишнинг изчиллиги таъминланади. Умуман олганда, махаллий нормалар халк;аро хукукий тартибга солиш даражаси ва халка­ро хаётда хукукнинг урнини ошириш манфаатларига хизмат кила­ди. Шу сабабли умумий халкаро ХУКУК махаллий асосда тартиб­га солиш учун кенг майдон яратади.

Таъсир курсатиш хусусиятига кура:- такикловчи нормалар;- рухсат берувчи нормалар;- ваколат берувчи нормалар. Такикламайдиган, балки

субъектларнинг муайян хулк-атворини, куйилган максадга эри­шиш йулида уларнинг муайян харакатлар содир этишини бел- гилайдиган нормалар улуши купайиб бормокда.

Тизимдаги функцияларига кура:- моддий нормалар;- процессуал нормалар, яъни халкаро Х У К У К Н И вужудга келти-

риш ва амалга ошириш жараёнларини тартибга солувчи нормалар.Таркиб топиш усули ва амал килиш шаклига, яъни манба-

сига кура:- одат нормалари;- шартнома нормалари;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 26: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

- халкаро таш килотлар к;арорларининг нормалари.Хрвола этувчи, яъни бошка нормалар, хужжатларда белги­

ланган коидаларга риоя килиш мажбуриятини юкловчи норма­лар хам бор. Ташкилий нормалар хам мавжуд булиб, уларнинг бир неча турлари фаркланади. Ташкилий нормаларнинг вазифа- си халкаро орган ва ташкилотлар фаолиятини тартибга солиш- дан иборатдир. Фан-техника тараккиёти техникавий алокалар жадал ривожланишига туртки берди. Уларни тартибга солиш зарурати техникавий нормалар таркалишига олиб келди. Тех­никавий нормалар техникавий тизимлар фаолиятини эмас, бал­ки давлатлар Уртасидаги хамкорликни тартибга солади, улар­нинг зиммасига мазкур тизимлардан фойдаланувчилар белги­ланган коидаларга риоя килишини таъминлаш вазифасини юк- лайди. Уз мазмунига кура, ушбу нормалар техникавий, амал Килиш механизмига кура эса халкаро хукукийдир.

3.2. Халкаро хукук манбалари, уларнинг умумий тавсиф и ва узаро нисбати. Кодекслаштириш

Халкаро ХУКУК манбалари икки маънода: моддий (жамият хаётининг моддий шароитлари) ва формал (ХУКУК нормалари ифодаланган шакл) маъноларда тушунилади. Х алкаро хукук манбалари давлатлар хохиш-иродасини мувофиклаштириш на- тиж алари н и н г д авл атл ар томонидан тан олинган, халкаро ХУКУКИЙ нормаларни кайд этиш шаклидир. Халкаро суд Стату- тининг 38-моддасига биноан, халкаро ХУКУК манбалари куйида- гилардан иборат:

- халкаро шартнома;- халкаро одат;- миллий судларнинг карорлари;- халкаро ХУКУК назариялари - “хукукий нормаларни аник-

лашнинг ёрдамчи воситаси” сифатида.1. Х алкаро шартномалар низолашаётган давлатлар томони­

дан муайян тарзда тан олинган коидаларни белгиловчи хужжат, яъни, халкаро шартнома - халкаро ХУКУК субъектлари Уртаси­да уларнинг узаро ХУКУК ва бурчларини белгилаш, узгартириш ёки тугатиш юзасидан ёзма шаклда тузилган битим. Хозирги замон халкаро ХУКУКИ асосан шартнома хукукидир.

Халкаро шартномаларнинг куйидаги турлари фаркланади:- барча давлатлар иш тирок этиши мумкин булган, бутун

26

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 27: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

халкаро хамжамият учун мажбурий нормаларни уз ичига олган умумий халкаро шартномалар;

- иштирокчилар сони чекланган махсус халкаро шартномалар.2. Халкаро одат - хукукий норма сифатида тан олинган уму­

мий амалиётнинг далили сифатида. Халкаро одат - халкаро ХУКУК субъектлари хулк-атворининг такрорланувчи турдош харакат- лар натижасида вужудга келган ва хукукий норма сифатида тан олинган коидаси. Хрзирги даврда вакт омили мухим роль уйна- майди. Халкаро одат халкаро шартномадан шаклланиш усулига кура хам, ХУКУКИЙ нормани ифодалашнинг ташки шаклига кура Хам ф арк килади. Халкаро одат замирида ушбу одатни яратаёт- ган давлатларнинг хохиш-иродаси ётади. Одат нормаси купинча аник ва равшан ифодаланмайди, ёзма шаклда хам кайд этил- майди. Халкаро хукукнинг одат нормалари халкаро амалиётда шаклланади ва такрорланувчи бир хил харакатлар натижасида пайдо булади. Одатга халкаро орган карори асос солиши мумкин. Одат вужудга келиши билан унинг хукукий норма сифатида шаклланиш жараёни уни давлат томонидан тан олиш боскичига утади. Шартнома нормаларини давлат имзолаш йули билан фаол тан олади, одат нормалари эса хужжатли равишда тасдиклан- майди ва шу боис одатни хукукий норма сифатида белгилаш учун ёрдамчи воситалардан фойдаланилади.

Шартнома билан одат уртасида узвий алока мавжуд. Улар бир-бирини “озиклантиради”. Одат нормаси халкаро шартнома­да мустахкамланганидан сунг шартнома нормасиг.а айланиши мумкин, бунда у бекор килиниши, узгартирилиш и ёки янада ривожлантирилиши мумкин. Уз навбатида, шартнома нормаси, агар у умум томонидан эътироф этилган булса, шартномада иштирок этмаётган давлатлар учун одат нормасига айланиши мумкин. Щунинг учун хам халкаро хукукнинг бу манбалари урта­сида катъий чегара булиши мумкин эмас.

Ёрдамчи манбалар халкаро хукукнинг муайян тамойили ёки нормаси вужудга келиши, ривожланиши, узгартирилиши, аник- лик киритиши ёки шархланиши жараёнининг муайян боскичла- ри натижасидир. Улар “хукукий нормаларни белгилаш учун ёрдамчи восита” сифатида амал килади.

Хукуматлараро таш килотлар карорлари халкаро хукукнинг ёрдамчи манбалари орасида мухим урин эгаллайди. Бу ташки­лотларнинг ички конунчилик буйича карорлари (регламентлар, ташкилий тузилиш, бюджетга бадаллар киритиш ва б.) мажбу-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 28: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

рий кучга эга. Бу БМТга хам тегишлидир. БМТ кабул килувчи резолюциялар, БМТ Устави 18-моддасининг 2-бандига биноан мажбурий кучга эга булган резолюциялардан таищари, тавсия этиш хусусиятига эга. Бир канча халкаро ташкилотлар, маса­лан, БМТнинг ихтисослашган муассасалари уз ваколати доира­сида давлатлар учун мажбурий карорлар кабул килади (маса­лан, Жахон согликни саклаш ташкилоти регламента ва б.). Айни х;олда, техникавий нормалар тутрисида суз юритилади. Бу нор­малар аъзо давлатларнинг очик ёки сукут билан ифодаланган розилигига кура кучга киради, лекин давлатлар уларга эслат­малар киритиши мумкин. БМТ Хавфсизлик Кенгашининг БМТ аъзолари учун мажбурий булган карорлари халкаро ташкилот­ларнинг карорлари орасида алохида урин эгаллайди. Аммо бу Карорлар м уайян холатларга тегишли булиб, халкаро ХУКУК нормаларини вужудга келтирмайди.

Халкаро ХУКУК ижодкорлигига давлат ички хукуки ёрдамчи манба сифатида жалб килинади. Бунда давлатнинг бир тараф ла­ма хуж ж атлари (баёнотлари, ноталари ва х;.к.) алохида роль уйнайди. Ушбу хужжатлар халкаро ХУКУК манбаси булмаган (нор­маларни вужудга келтирмаган) холда, давлат учун муайян юридик мажбуриятларни вужудга келтириши мумкин.

Ахолиси инглиз тилида сузлашадиган давлатларда суд карор­лари халкаро хукукнинг мустакил манбаси сифатида эътироф этилади. Аммо БМТ Халкаро судининг карорлари хукукнинг ёрдам­чи манбаи сифатида, аввало, одат нормаларини юкорида кайд этилган тарзда муайянлаштиргани учун катта ахамиятга эга.

Халкаро хукук назариялари халкаро Х У К У К И Й тизимда ало­хида урин эгаллайди. Бунда турли мамлакатларнинг юристлари жамоа булиб билдирган фикрлари катта ахамиятга эга. Бундай ф икрлар Халкаро ХУКУК уюшмаси, Халкаро ХУКУК института каби ташкилотларнинг хужжатларида уз ифодасини топади.

Давлатлараро муносабатларда хукук нормаларидан ташкари бошка ижтимоий нормалар хам амал килади. Булар, аввало, халкаро ахлок нормаларидир. Ахлок ижтимоий онгнинг алохида шакли сифатида давлатлар хохиш-иродасини мувофиклашти- риш махсули булган хукукдан фарк килади. Лекин ахлок ва ХУКУК доимо узаро таъсирга киришади, баъзан ахлок нормалари ХУКУК нормаларига айланади. Масалан, БМТ Устави “тинчлик” (“халка­ро тинчлик”) категорияси рухи билан суторилган. Тугри, халкаро

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 29: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

хукук; нормалари ва халкаро ахлок нормалари ижтимоий норма­ларнинг икки алохида сохаларига тааллуклидир.

Халкаро хукукий кодекслаштириш халкаро ХУКУК ижодкор- лигининг мухим усулларидан биридир. Кодекслаштириш — амал- даги нормаларни тизимга солиш жараёни булиб, у зиддиятлар- ни бартараф этади, камчиликлар урнини тулдиради, эскирган нормаларни янгилари билан алмаштиради.

Халкаро хукукни кодекслаштириш куйидаги асосий усуллар билан амалга оширилади:

- давлатлар уртасидаги муносабатларнинг муайян сохасида азалдан мавжуд халкаро хукук норма ва тамойилларининг аник мазмунини белгилаш хамда таърифлаш йули билан;

- эскирган нормаларни узгартириш ёки кайта куриб чикиш йули билан;

- халкаро муносабатларнинг долзарб муаммоларини хисобга олган холда янги норма ва тамойиллар ишлаб чикиш йули би­лан;

- бу тамойиллар ва нормаларни ягона халкаро ХУКУКИЙ хуж ­ж ат (конвенциялар, шартномалар, битимлар)да ёки бир неча хужжатлар (конвенциялар, декларациялар, конференция резо- люциялари)да мувофиклаштирилган куринишда мустахкамлаш йули билан.

Кодекслаштириш расмий ва норасмий булиши мумкин. Рас­мий кодекслаштириш шартномалар шаклида амалга оширилади. У утган асрнинг иккинчи ярмидан бошланиб, тулалигича уруш Конунлари ва хукукига багишланди. Россия ташаббусига кура, Гаагада (1899 ва 1907 йиллар) чакирилган тинчлик конференци- ялари, Миллатлар Лигаси кодекслаштириш жараёнида мухим роль уйнади. Лекин бу борадаги ютуклар БМТ ташкил этилга- нидан кейин кулга киритилди. БМТ халкаро хукукни кодекс­лаштириш механизмини вужудга келтирди. Унда Бош ассамблея томонидан 5 йил муддатга сайланадиган 34 аъзодан иборат Хал­каро ХУКУК комиссияси мухим урин эгаллайди. Шартнома хукуки буйича икки конвенция: дипломатия ва консуллик хукуки буйи­ча конвенциялар, 1958 йилги Денгиз хукуки буйича турт кон­венция кабул килинди. Кодекслаштириш иши билан БМТнинг бошка таркибий булинмалари (масалан, Инсон хукуклари буйи­ча комиссия) хам шутулланади.

Норасмий кодекслаштириш тегишли тармоклардаги жамо- ат ташкилотлари хамда хукукшунос олимлар томонидан хусу- сий тартибда амалга оширилади. Норасмий кодекслаштириш-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 30: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

нинг биринчи турига Халкаро Кизил Хоч томонидан тайёрлан- ган, куролли можароларга таалукли гуманитар хукук, кодифи- кацияси мисол булиши мумкин. Мазкур лойиз^алар асосида 1949 йил урушдан жабрланганларни х,имоя килиш тугрисида турт Женева конвенцияси ва 1977 йилда уларга икки кушимча баён- нома кабул килинди.

3.3. Халкаро ташкилотларнинг карорлари, уларнинг узига хос хусусиятлари, турлари, юридик

кучи, шаклланиш тартиби. Халкаро таш килотларнинг ички хукуки

Халкаро ташкилотларнинг хукук ижодкорлиги фаолияти икки шаклда амалга оширилиши мумкин: 1) бевосита з^укук ижод­корлиги; 2) давлатларнинг з^укук ижодкорлиги жараёнида ёрда- ми. Халкаро хукук; назариясида халкаро ташкилотлар хукук; ижодкорлиги фаолиятининг уч асосий тури фаркланади: а) хал­каро ташкилотлар томонидан халкаро битимлар тузиш; б) таш­килот фаолиятининг асосий масалалари буйича аъзо мамлакат- лар хулк-атворини белгиловчи карорлар кабул килиш ёки та­шки тартибга солиш; в) ички ташкилий масалалар буйича кдрор­лар кабул килиш ёки ички хукуцни яратиш. Ш ундай килиб, халкаро ташкилотлар хужжатлари турли хусусият ва юридик кучга эга булиши мумкин.

Халкаро ташкилотларнинг иш жараёнида давлатларнинг хо- х,иш-иродалари мувофиклаштирилади, янги нормаларга эзс;тиёж ва уларни яратиш имкониятлари (шу жумладан, куп тарафла­ма шартномалар тузиш йули билан) аникланади. Хукук ижод­корлиги жараёнини бошлаш учун замин хозирланади. Баъзан ташкилот уз резолюцияларида шартномаларда мужассамлани- ши лозим булган тамойиллар ва нормаларни х,ам белгилайди.

Халкаро ташкилотлар карорларини уларнинг органлари кабул Килади. Бу карорларни аъзо давлатларнинг ваколатли органда ушбу ташкилот устави коидалари ва белгиланган таомилга му­вофик У3 хоз^иш-иродасини билдириши деб таърифлаш мумкин. К,арорларнинг шаклланиш жараёни жуда .куп омилларга, чу- нончи: таъсис хуж ж ати коидалари, таомил коидалари, орган таркиби, ташкилот доирасида сиёсий кучларнинг жойлашишига боглик булади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 31: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

Кдрорларнинг шаклланиш жараёни ташаббус курсатишдан бошланади. Карор кабул килиш ташаббуси билан давлат, дав­латлар гурухи, халкаро ташкилот органлари ёки мансабдор шахслар чикиши мумкин. Коида тарикасида, ташаббусчи муай­ян муаммони урганишни таклиф килади. Бирок; баъзан у карор лойидасини мух,окамага киритиши хам мумкин. Уз карорлар лой- ихаларини бошка давлатлар, шунингдек, давлатлар гурухлари Хам киритиши мумкин.

Айрим лолларда халкаро ташкилот органларида карорлар овозга куйилмасдан, аккламация йули билан ёки эътирозларсиз кабул килиниши хам мумкин. Бундай усуллар купинча таомилга оид масалаларга нисбатан кулланилади.

Халкаро ташкилотлар амалиётида консенсус асосида карор­лар кабул килиш таомили тобора кенг ёйилмокда. Консенсус органига аъзо давлатлар позицияси барчанинг фикри хамда ман- фаатларини хисобга олган холда ва хамма рози булган такдирда мувофиклаштириш йули билан белгиланади. Карорнинг муво- фиклаштирилган матни орган раиси томонидан овозга кУйил- масдАн эълон килинади.

Хукук ижодкорлиги жараёни нуктаи назаридан халкаро таш ­килотларнинг карорлари юридик жихатдан мажбурий ва тавсия хусусиятига эга карорларга булинади. Масалан, БМТ Хавфсиз­лик Кенгаши икки хил юридик хуж жатлар кабул килиши мум­кин: 1) тавсиялар, яъни давлат уз фаолиятида риоя этиши так­лиф килинадиган муайян усул ва таомилларни назарда тутувчи Хужжатлар; 2) бажарилиши БМТга аъзо булган барча давлат­ларнинг мажбурлов кучи билан таъминланувчи юридик ж ихат­дан мажбурий карорлар. Хавфсизлик Кенгаши кабул килувчи тавсиялар ва мажбурий карорларнинг асосий шакли резолюци- ялардир. Хозиргача 700 дан ортик резолюция кабул килинган. Сунгги йилларда Хавфсизлик Кенгаши раисининг баёнотлари Хам сезиларли роль уйнамокда (бундай баёнотлар сони 100 та- дан ошиб кетди).

Халкаро ташкилотлар кабул килувчи якуний хуж ж атлар мазмуни ва сиёсий-хукукий ахамиятига караб, халкаро хукукнинг бевосита манбаи булиб хизмат килиши мумкин. Масалан, ЕХХ.Т- нинг 1975 йилги, умуман ЕХХТнинг бошка якуний хужжатлари. Бир канча ихтисослашган муассасалар (Жахон почта уюшмаси, Электр алока халкаро уюшмаси, Жахон согликни саклаш таш- килоти ва X-K-) уз ваколати доирасида давлатлар учун мажбу-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 32: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

рий булган хулк-атвор нормаларини белгиловчи турли норма­тив регламентлар кабул килади. Регламентлар икки асосий усулда— розиликни билдирувчи сукут билан (масалан, ЖССТнинг са­нитария сохасидаги регламентлари) ёки ошкора тарзда маъкул- лаш, масалан, ратификация килиш йули билан (Жахон почта уюшмаси) кабул килинади.

Тавсия куринишидаги резолюциялар купинча дастлабки коида­лар булиб, пировардида умумий хукукнинг одат нормаларига айланади. Бундан таищари, тавсия куринишидаги резолюция- ларнинг коидалари шартнома нормаларига айланиб, халкаро ХУКУКДан урин олади. Масалан, БМТ Бош ассамблеясининг резо- люциялари инсон хукуклари буйича шартномалар мажмуаси, Ядро куролини таркатмаслик тугрисидаги шартнома ва бошка Хужжатларнинг яратилишида мухим роль уйнади. Юкорида ай- тилганлар БМТнинг ихтисослашган муассасалари: ЮНЕСКО, Халкаро мехнат ташкилоти ва бошкаларга хам тегишли.

БМТ Халкаро судининг карорлари алохида диккатга сазо- вордир. М азкур таш килот хукук ижод килувчи эмас, балки хукукни кулловчи орган хисобланади. Шу сабабли суд карорла­ри халкаро ХУК.УК нормаларини вужудга келтирмайди. Халкаро суд карорлари низоси шу судда курилган давлатлар томонидан ижро этиш учун мажбурийдир.

Халкаро ташкилотларнинг ички хукук ижодкорлиги фаоли- яти тугрисидаги масала халкаро ХУКУК фанидаги энг бахсли му- аммолар каторига киради. “Халкаро ташкилотларнинг ички Хукуки” атамаси дастлабки халкаро ташкилотлар тузилганидан сунг маъмурий уюшмалар уз ички фаолияти масалалари буйи­ча кабул киладиган коидаларни ифодалаш учун муомалага ки- ритилди. Халкаро хукукий адабиётларда “халкаро ташкилот­лар ички хукуки” тушунчасининг умумий эътироф этилган таъ- рифи хозирча мавжуд эмас. Ушбу муаммо билан шугулланган россиялик олимларнинг аксарияти халкаро ташкилотлар ички Хукуки уларнинг ички фаолияти масалаларини тартибга соли- шини кайд этади. Масалан, С.В.Черниченко халкаро ташкилот­лар ички хукукини халкаро ташкилот тузилиши, унинг уз функ- цияларини амалга ошириш тартиби, ички булинмаларининг узаро муносабатлари, шунингдек, ташкилот мансабдор шахсла- ри ва хизматчиларининг макоми хамда функцияларини тартиб­га солувчи нормалар мажмуи деб таърифлайди.

В.И.Маргиев ички хукук тартибга солувчи муносабатлар като-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 33: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

рига нафакат халкаро ташкилотларнинг органлари уртасидаги алокаларни, балки аъзо давлатларнинг ташкилот доирасидаги, ташкилот билан аъзо давлатлар уртасидаги муносабатлар, шу­нингдек, котибият мансабдор шахслари ва хизматчилари Урта­сидаги муносабатларни хам киритиш мумкин. Бу муносабатлар таомил коидалари, молиявий ва ходимларга тегишли коидалар хамда ташкилотнинг бошка хужжатларида белгиланган норма­лар билан тартибга солинади.

“Халкаро ташкилотлар ички хукуки” тушунчасига нисбатан ёндашувларнинг хар хиллигига карамай, ушбу масалани тадкик килувчи муаллифларнинг деярли барчаси унга халкаро ташки­лотларнинг функциялари, тузилиши ва ички булинмаларининг узаро муносабатларини, уларнинг мансабдор шахслари ва хиз- матчиларининг макоми хамда функцияларини, шунингдек халк­аро ташкилотлар турли органларининг регламентлари, таомил Коидаларида белгиланган нормалар ва ташкилот ички хаёти ма- салаларига оид карорларини киритадилар.

Халкаро хукукда халкаро ташкилотларнинг ички ХУКУКИ нор­маларини таркиб топтириш масалаларини тартибга солувчи умумий хуж ж ат йук- Халкаро таш килотлар амалиёти шуни курсатадики, уларнинг уставларида белгиланган коидалар ва ташкилот олий органларининг карорлари ички хукук нормала­рини таркиб топтириш механизмига юридик асос булиши мум­кин. Хар бир халкаро ташкилотда, унинг максад ва вазифалари- га караб, ваколатлар, шу жумладан, ташкилотни ички тартиб­га солиш масалалари буйича ваколатлар хажми хар хил були­ши мумкин. Шу сабабли халкаро ташкилотларнинг ички ХУКУК ижодкорлиги фаолияти сохасидаги ваколатини, факат уларнинг фаолиятини тартибга солувчи асосий хуж жатлар ва бошка нор- матив-хукукий хужжатлар тахлили асосида белгилаш мумкин. К,оида тарикасида, халкаро ташкилотларнинг таъсис хуж ж ат- лари ички хукукни таркиб топтириш таомилини махсус тартиб­га солмайди. Лекин уларнинг тахлили шуни курсатадики, ички ХУКУКНИ таркиб топтириш билан боглик айрим коидалар, одат­да, таъсис хужжатларининг ташкилот органлари функциялари ва ваколатлари курсатиладиган бобда ифодаланади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 34: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

Такрорлаш учун саволлар

1. “Халкаро хукук; нормалари” тушунчасини изохлаб беринг.2. “Халкэро хукукий муносабатлар” тушунчаси нимани англата­

ди?3. Халкаро ХУКУК нормалари кандай таснифланади (классифика­

ция килинади)?4. Халкаро хукукий институт нима?5. Халкаро ХУКУК манбаларининг кандай турлари бор?6. Халкаро хукукни системалаштириш ва кодификация килиш

деганда нима тушунилади?7. Халкаро хукукнинг асосий манбаларига тавсиф беринг.8. Халкаро ХУКУК манбаларини яратишда БМТнинг роли кандай?9. “Халкаро ХУКУК сохаси” тушунчасини изохлаб беринг.10. Халкаро ХУКУК (jus cogens) нормасининг хусусиятлари нима-

лардан иборат?11. Халкаро ХУКУК тизими нимани англатади?12. Халкаро хукук давлатлари ташки сиёсати ва дипломатияси-

да кандай уринга эга?

Адабиётлар

1. Узбекистон Республикасининг Конституцияси (Асосий конун) ва конунлар мажмуи. Т., Адолат, 2003.

2. Лукашук И.И. Нормы международного права в международной нормативной системе. М., СПАРК, 1997.

3. Лукашук И.И. Нормы международного права в правовой сис­теме России М., СПАРК, 1997.

4. Лукаш ук И.И. Нормы международного права. М., СПАРК, 1997.

5. Маматкулов А. Халкаро ХУКУК- Т., Адолат. 1997, 320 б.6. Международное право. Под редакцией Колосова Ю.М., Кузне­

цова В.И. М., 1995, 608 стр.7. Миронов Н.В. Международное право: нормы и их юридическая

сила. М., МО, 1980.8. Одилкориев Х.Т., Очилов Б.Э. Х,озирги замон халкаро хукуки.

Т., ЖИДУ, 2002, 528 б.9. Саидов А.Х. Халкаро ХУКУК- Т., Адолат, 2001, 220 б.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 35: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

10. Тункин Г.И. Теория международного права. М., МО, 1970.11. Черниченко С.В. Теория международного права. В двух томах.

М., НИМИ, 1999, 334-стр12. Шестаков Л.Н. Императивные нормы (jus cogens) в системе

современного международного права. М., МО, 199813. Алексидзе JI.A. Некоторые вопросы теории международного

права: императивные нормы (jus cogens). Тбилиси, 1982.14. Даниленко Г.М. Обычай в современном международном праве.

М., 1988.15. Мовчан А.П. Кодификация и прогрессивное развитие между­

народного права. М., 1972.16. Действующее международное право. В трех томах. Т I. -М.,

1996. Разд.И.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 36: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

4-мавзу. Халкаро хук;ук тамойиллари

4.1. “Халкаро хукук тамойиллари” тушунчаси ва уларнинг тас- нифи.

4.2. Халкдро хукук асосий тамойилларининг мазмун-моз&яти.

4.1. “Халкаро хукук тамойиллари” тушунчаси ва уларнинг таснифи

Халкаро хукукнинг узига хос хусусияти шундан иборатки, у асосий тамойиллар мажмуасига эга. Халкаро ХУКУК тамойиллари деганда, олий юридик кучга эга булган умумий нормалар тушу­нилади. Бу тамойиллар алохида сиёсий ва маънавий кучга хам эга. Ш у боисдан дипломатик амалиётда улар одатда халкаро ХУКУК тамойиллари деб аталади. Бугунги кунда сиёсий ахамиятга молик Карор асосий тамойилларга таянсагина ишончли хисобланади. Бар­ча мухим халкаро хужжатларда шу тамойилларга хаволалар мав- жудлиги хам бу фикрни тасдиклайди. Ушбу коиданинг мухимлиги халкаро амалиётда кайд этилади.

Тамойиллар тарихан белгиланган булиб, бир томондан, улар халкаро муносабатлар ва халкаро ХУКУК тизими фаолияти учун зарур. Бошка томондан, улар муайян тарихий шароитларда мав­жуд булади ва амал килади. Тамойиллар давлатлар ва бутун халкаро хамж ам иятнинг туб м анф аатларини акс эттиради. Субъектив томондан улар давлатлар халкаро муносабатлар ти- зимининг конуниятларини, уз миллий ва умумий манфаатлари­ни кай даражада тушуниб етганлигини акс эттиради.

Х,озирги замон халкаро хукуки тамойиллари субъектлар- нинг асосий, универсал, умумэътироф этилган коидалари булиб, хозирги замон халкаро ХУКУКИ узагини ташкил этади. Улар бош- Ка барча халкаро ХУКУКИЙ нормалар конунийлиги мезони булиб, Хозирги замон халкаро хукуки нормалари тизимининг сифат ху- сусиятини белгилайди.

Халкаро ХУКУК тамойиллари, таъбир жоиз булса, субъект- лар хулк-атвори коидалари, кулланмасидир. Улар ижтимоий амалиёт натижаси, халкаро хукукнинг юридик жихатдан мус- тахкамлаб куйилган асослари сифатида юзага келади. Халкаро ХУКУК тамойили халкаро хукукнинг барча субъектлар учун маж­бурий булган нормасидир.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 37: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

Хукук; тамойилларидан хукукий онг тамойилларини - одам­лар, ижтимоий харакат, сиёсий партияларнинг муайян иж ти­моий муносабатлар кандай тартибга солиниши кераклиги хакида- ги субъектив карашларини фарклаш лозим. ХУКУК тамойили - нарсалар ва ходисалар, ижтимоий амалиёт, ж амият тараккиё- ти конуниятлари хакидаги субъектив карашлар эмас, балки маз­кур жараёнлар объектив тартибининг норматив инъикосидир.

Халкаро ХУКУК доирасида тамойилларнинг хар хил турлари мавжуд. Улар орасида тамойил-гоялар алохида урин эгаллаб, унга тинчлик ва хамкорлик, инсонпарварлик, демократия гоялар киради. Улар БМТ Уставида, инсон хукуклари тугрисидаги пакт ва бошка куплаб хужжатларда, муайян нормаларда акс этади ва уларнинг амал килишини йулга солиб туради. Айни вактда, улар уз холича хам халкаро муносабатларни тартибга солади.

Куп сонли халкаро хужжатларда асосий тамойиллар руйха­ти бир хил эмас, аммо энг мухим универсал хужжатлар, чунон- чи, БМТ Устави, 1970 йилги халкаро хукукнинг БМТ Уставига мувофик давлатлар уртасидаги хамкорлик ва дустона муноса- батларга тегишли тамойиллари тугрисидаги декларацияга мос келади. Ушбу хужжатларда куйидаги тамойиллар кайд этилган:

- куч ишлатмаслик ёки куч ишлатиш билан кур^итмаслик;- низоларни тинч йул билан хал килиш;- аралашмаслик;- хамкорлик;- халкларнинг тенг хукуклилиги ва уз такдирини узи белгилаши;- давлатларнинг суверен тенглиги;- халкаро ХУКУК буйича мажбуриятларни виждонан бажа-

риш.1975 йилги ЕХХТнинг якуний хужжати келтирилган руйхатни

уч тамойил билан тулдирди: чегаралар дахлеизлиги, Х У Д У Д И Й

яхлитлик, инсон хукукларини хурмат килиш. Сунгги икки та­мойил 1970 йил Декларацияда мустакил тамойил сифатида кайд этилмаган, лекин бошка тамойиллар мазмунида акс эттирилган эди. Чегаралар дахлеизлиги тамойили эса универсал тарзда тан олинмади, шу боис минтакавий хусусиятга эга.

Тамойиллар хакидаги икки тарафлама хуж ж атлар (деклара- циялар, шартномалар)га сиёсий ва бошка тамойиллар, маса­лан, дунёнинг узвийлиги, тенг хавфсизлик, яхши кушничилик, инсониятнинг умумий меросини саклаб колиш, атроф-мухитни мухофаза килиш ва бошкалар хам киритилади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 38: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

Асосий тамойилларни мазмун жихатдан шартли равишда уч гурухга ажратиш мумкин:

1. Халкаро тинчлик ва хавфсизликни таъминлашнинг асо­сий там ойиллари: куч ишлатмаслик ва куч ишлатиш билан КУРКИтмаслик (х,ужум килмаслик) тамойили, халкаро низолар­ни тинч йул билан хал килиш, давлат чегаралари дахлсизлиги хамда давлатларнинг ХУДУДИЙ яхлитлиги.

2. Давлатлар хамкорлигининг асосий тамойиллари: давлат­ларнинг суверен тенглиги; давлатларнинг ички ишларига ара- лашмаслик, халкаро ХУКУК буйича мажбуриятларни виждонан бажариш, давлатларнинг хамкорлиги.

3. Халк (миллат)лар хукукларини химоя килишнинг асосий тамойиллари: халкларнинг тенг хукуклилиги ва уз такдирини Узи белгилаши, инсон хукукларини хУРмат килиш тамойили.

Халкаро хукукнинг барча субъектлари унинг тамойилларига Катъий риоя килиши шарт, чунки бу тамойилларнинг хар кан­дай тарзда бузилиши мукаррар равишда халкаро муносабатлар иштирокчиларининг конуний манфаатларига дахл этади. Халк­аро ХУКУК тамойилини бекор килиш учун ижтимоий амалиётни хам бекор килиш лозимки, айрим давлатлар ёки давлатлар гу- рухи бунга кодир эмас. Ш у сабабли хар кандай давлат тамойил­ларни бузиш оркали ижтимоий амалиётга бир тарафлама “ту- затиш киритиш ”га интилишларга муносабат билдириши шарт. Халкаро ХУКУК тамойиллари халкаро хукукий нормалар тизи- мининг конунийлик мезони эканлигини англатади. Тамойиллар субъектлар уртасидаги муносабатларнинг бирон сабабга кура муайян нормалар билан тартибга солинмаган сохаларига нисба­тан хам татбик этилади.

Асосий тамойиллар купрок назарий хусусиятга эга. Халкаро Хукукнинг асосий тамойилларини бир нечта асосларга кура тас- нифлаш мумкин: 1) мустахкамланиш шаклига кура ёзилган та­мойиллар ва одат тамойиллари фаркланади, аммо улар тенг юридик кучга эга; 2) тарихийлигига кура кулдорлик, феода­лизм, капитализм даврида вужудга келган; уставдан олдинги; Иккинчи жахон урушидан кейин вужудга келган устав тамой­иллари; халкаро хукукнинг уставдан кейинги — энг янги тамой­иллари, чунончи, умумий ва тулик куролсизланиш тамойили, атроф-мухитни мухофаза килиш буйича давлатлараро хамкор­лик тамойили фаркланади; 3) тамойиллар билан химоя килина-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 39: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

ётган муносабатларнинг мухимлик даражаси ва ахамиятига кура. Ушбу мезонга кура шундай тизимни тузиш керакки, унда бирин­чи уринда умуминсоний кадриятларни таъминловчи тамойиллар (инсон хукуклари ва эркинликларини хурмат килиш), иккинчи уринда - бевосита давлат манфаатлари билан боглик тамойил­лар (давлатларнинг ички ишларига аралашмаслик) туриши ло­зим; 4) хамкорлик субъектига кура тамойилларни уч гурухга ажратиш мумкин: а) тинчлик ва хавфсизликни химоя килувчи; б) давлатлар уртасида тинч хамкорликни таъминловчи; в) инсон, халк ва миллатлар хукукларини химоя килувчи тамойиллар.

Халкаро оммавий ХУКУК тамойилларининг муайян узига хос хусусиятлари:

- универсаллик, яъни халкаро хукукнинг барча субъектлари унга риоя килиши шарт;

- жахон хамжамияти эътироф этиши зарурлиги (бу халкаро оммавий ХУКУК тизимининг умумий хусусиятидан келиб чикади);

- идеал тамойилларнинг мавжудлиги (масалан, амалга ош- май келаётган тинчлик ва хамкорлик тамойили);

- узаро богликлик, яъни улар уз функцияларини факат узаро алокадор элементлар тизими сифатида каралган тавдирдагина бажариши мумкинлиги;

- халкаро хукукнинг янги субъектлари ёки хамкорликнинг янги сохаси пайдо булганида тартибга солиш устувор ахамият касб этиши (“уйин коидалари”ни белгилаш ёки халкаро хукукдаги “камчиликлар” урнини тулдириш);

- иерархик хусусият (масалан, куч ишлатмаслик тамойили асосий уринни эгаллайди).

Халкаро хукукий тамойиллар мажмуаси икки асосий функ- цияга эга: 1) халкаро ХУКУК субъектларининг узаро алока килиш асосларини норматив чегаралар урнатиш йули билан белгилаш- дан иборат баркарорлаштириш функцияси; 2) мохияти халкаро муносабатлар амалиётидаги янгиликларни м устахкамлаш дан иборат булган ривожлантириш функцияси.

Халкаро ХУКУК тамойилларини шархлаш ва куллашда улар­нинг узаро боглик эканлиги ва уларга бошка тамойиллар нуктаи назаридан каралиши лозимлигини ёдда тутиш зарур.

Шундай килиб, тамойиллар умуминсоний кадриятлар маж- муасини ифодалайди ва химоя килади. Унинг замирида тинчлик ва хамкорлик, инсон хУКУКлари каби мухим кадриятлар ётади, улар халкаро ХУКУК фаолияти хамда тараккиётининг гоявий асоси

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 40: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

булиб хизмат килади. Тамойиллар -халкаро конунийлик мезо- ни, халкаро хукукий тартибот негизи булиб, унинг сиёсий- Хукукий киёфасини белгилайди.

4.2. Халкаро хукук асосий тамойилларининг мазмуни

Куч иш латмаслик тамойили. Халкаро хаётда давлатларни бошкарувчи хокимият йуклиги туфайли куч субъектларнинг уз ихтиёрида булади. Бундай шароитда бирдан-бир йул - куч иш- латишнинг х,ук;ук;ий доирасини белгилаш. Келажак авлодларни уруш офатларидан халос этиш, куролли кучлар факат умумий манфаатларда кулланилишини назарда тутадиган амалиётни кабул килиш БМТ Уставида бош максад сифатида белгиланган. Унга к;ура, куч ишлатиш ёки куч ишлатиш билан куркитиш факат икки холда кулланилиши мумкин. Биринчидан, тинчликка хавф тутилган, тинчлик хар кандай +арзда бузилган ёки агрессия со­дир этилган холда БМТ Хавфсизлик Кенгаши карорига биноан (VII боб). Иккинчидан, куролли хужум содир этилган холда узини Узи мудофаа килиш учун токи Хавфсизлик Кенгаши халкаро тин­члик ва хавфсизликни саклаш учун зарур чора-тадбирлар курма- гунича (51-модда). Ушбу тамойилнинг мазмунини ёритувчи хуж­жатлар БМТ доирасида куп кабул килинган. Халкаро муносабат­ларда куч ишлатиш билан куркитиш ёки уни куллашдан воз кечиш тамойилининг самарадорлигини кучайтириш тугрисидаги декларация (1987 йил) алохида диккатга сазовордир.

Куч ишлатмаслик тамойилига кура куйидагилар такиклана­ди: давлат куролли кучларининг бошка давлат худудига бости- риб кириши ёки хуж ум килиши; ХУДУДНИ тулик ёки кисман аннексия килиш; бир давлат бошка давлатга карши бостириб кирмасдан хар кандай куролни куллаши; бир давлат куролли кучлари бошка давлатнинг куролли кучларига хужум килиши; битимга кура, муайян давлат худудидаги бошка давлатнинг Куролли кучларидан битим шартларига зид равишда фойдала­ниш; бундай битимнинг амал килиш муддати тугаганидан сунг бошка давлат куролли кучлари олиб чикиб кетилмаслиги; бош­ка давлат худудига унга карши куролли куч куллаш максадида Куролланган бандалар, гурухлар, шунингдек, мунтазам кучлар ёки ёлланган шахсларни юбориш.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 41: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

Низоларни тинч йул билан хал килиш тамойили. Низоларни тинч йул билан х,ал килиш тамойили куйидаги хужжатларда мус- тахкамланган: Халкаро тукнашувларни тинч йул билан хдл килиш тугрисидаги Гаага конвенцияси(1907 йил); БМТ Устави; Халкаро ^ук;укнинг БМТ Уставига мувофик; давлатлар уртасидаги хамкор­лик ва дустона муносабатларга тегишли тамойиллари тугрисида­ги декларация; ЕХХ.Т Якуний хужжати тамойиллари деклара­цияси; Куч ишлатиш билан куркитиш тамойилининг самарадор- лигини кучайтириш тугрисидаги декларация. Халкаро низоларни тинч йул билан хал килиш тамойилининг норматив мазмуни: дав­латлар уз халкаро низоларини тинч йул билан х;амда халкаро тинчлик ва хавфсизликка тахдид солмайдиган тарзда, тез ва оди- лона хал килишга интилишлари лозим.

Инсон хукукларини хурмат килиш тамойили. БМТ Устави- нинг 55-моддасига кура, “БМТ: а) ахоли турмуш даражасини ях- шилашга, ахолини тулик иш билан таъминлашга, иктисодий ва ижтимоий тараккиёт, ривожланиш учун шарт-шароит яратиш- га...; с) инсон хукуклари ва асосий эркинликлари умумий тарзда Хурмат килиниши ва уларга риоя этилишига... кумаклашади”. 56- моддага кура, “Ташкилотнинг барча Аъзолари 55-моддада курса- тилган максадларга эришиш учун бахамжихат ва мустакил Таш­килот билан хамкорликда иш олиб бориш мажбуриятини олади- лар”. Давлатларнинг бурчлари бу ерда умумий тарзда баён этил­ган. Шу боисдан Устав кабул килинган пайтдан хозирга кадар давлатлар инсон хукукларини хурмат килиш тамойилининг нор­матив мазмунини муайянлаштиришга харакат килмокдалар. Бу 1948 йил Инсон хукуклари умумжахон декларациясида ва 1966 йил кабул килинган икки пакт: фукаролик хукуклари ва сиёсий Х У К У К л а р тугрисидаги хамда иктисодий, ижтимоий, маданий ХУКУКлар тугрисидаги халкаро пактда тулик ва универсал тарзда амалга оширилган.

Суверен тенглик тамойили. Давлатлар бир-бирининг суве­рен тенглиги ва узига хослигини, шунингдек, суверенитетга хос булган барча хукукларини хурмат килишлари шарт. Х,ар бир давлат уз конун ва маъмурий коидаларини белгилашга хакли. Барча давлатлар тенг равишда асосий ХУКУК ва мажбуриятлар- га эга. Унинг ижтимоий вазифаси - давлатларнинг манфаатла- рига дахлдор масалаларни хал килишда, шунингдек, бошка хал­каро масалаларни мухокама килишда барча давлатларнинг юри­дик жихатдан тенг хукуклилигини таъминлаш. БМТ Устави 2-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 42: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

моддасининг биринчи бандига биноан: “Ташкилот узининг барча Аъзолари суверен тенглиги тамойилига асосланади”.

Аралашмаслик тамойили. БМТ Устави 2-моддасининг еттин- чи бандига мувофик, Ташкилот “хар кандай давлатнинг ички ваколатига мансуб ишларга аралашишга хакли эмас”. Ушбу коида халкаро муносабатларнинг хар кандай иштирокчиларига нисба­тан хам татбик этилади. Шунга карамай, аралашиш бевосита ёки билвосита булиши мумкин. Бевосита аралашиш ички вако- латга мансуб айрим ёки барча масалаларни хал килишда бир давлатнинг бошка давлатни уз хохиш-иродасига очик-ойдин буйсундиришини англатади. Билвосита аралашиш - давлатнинг узи томонидан эмас, балки унинг назорати остидаги шахслар ёки ташкилотлар томонидан амалга оширилаётган харбий, икти­содий ва бошка чора-тадбирларни англатади.

Худудий яхлитлик тамойили. Худуд давлатнинг моддий не- гизи, унинг мавжудлигининг зарур шарти хисобланади. БМТ Устави давлатларнинг худудий дахлсизлигига карши куч ишла­тиш ёки куч ишлатиш билан куркитишдан узини тийиш мажбу- риятини юклайди. Ушбу тамойилга зид равишда муайян ХУДУД- ни эгаллаш ноконуний деб топилади.

Чегараларнинг дахлсизлиги тамойили. БМТ Уставига кура, бир давлатнинг бошка хар кандай давлатнинг худудий яхлитли- ги, сиёсий мустакиллиги ёки бирлигига карши куч ишлатиш такикланади; бошка давлат худуди харбий оккупация ёки эгал­лаш объектига айлантирилиши мумкин эмас; куч ишлатиш йули билан эгалланган х,удудлар конуний деб топилмайди. 1975 йил ЕХХТнинг Якуний хужжатида чегараларнинг дахлсизлиги та­мойили халкаро хукукнинг мустакил тамойили сифатида ажра- тилган. Бунга кура, иштирокчи давлатлар х,ар бир иштирокчи давлатнинг худудий яхлитлигини хурмат килиши лозим; улар БМТ Устави максади ва тамойилларига зид булган хар кандай Харакатлардан узларини тийишлари зарур.

Халкларнинг тенг хукуклилиги ва уз такдирини узи белги- лаш тамойили. Барча халклар уз сиёсий макомини эркин бел- гилаши, уз иктисодий, ижтимоий ва маданий ривожланишини амалга оширишга хакли. Хдр бир давлат бу хукукни хурмат килиши шарт. Тузилган давлатларга нисбатан икки талаб куйилади:

- хар бир давлат халкларни $з такдирини узи белгилаш Хукукидан махрум этадиган хар кандай зуравонлик харакатла- ридан узини тийиши шарт;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 43: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

- давлатлар хар кандай давлатнинг худудий яхлитлиги ва бирлигини кисман ёки тулик; бузишга каратилган хар кандай Харакатлардан узини тийиши шарт.

Хамкорлик тамойили. Ушбу тамойил давлатларга улар кайси тизимга мансублигидан катъи назар бир-бири билан хамкорлик Килиш мажбуриятини юклайди. Хдмкорликнинг асосий йуналиш- лари - тинчлик ва хавфсизликни саклаш; инсон хукукларини ХУР- мат килиш; турли сохаларда халкаро алокаларни амалга оши- ришдан иборат.

Халкаро хукук буйича мажбуриятларни виждонан бажариш тамойили. Давлатларнинг халкаро ХУКУК нормалари юридик ку- чини тан олиш тугрисидаги битими мустахкамлаган. 1969 йил Халкаро шартномалар хукук^ тугрисидаги Вена конвенциясида шундай деб белгиланган: “Амалдаги хар бир шартнома унинг иштирокчилари учун мажбурий булиб, виждонан бажарилиши лозим”. Конвенциянинг давомида шундай дейилади: “Иштирокчи шартномани бажармаганлигини оклаш учун уз ички хукуки коида- ларига хавола килиши мумкин эмас”. Давлат учинчи давлатлар олдида олган мажбуриятларига зид келадиган мажбуриятни оли- ши мумкин эмас; халкаро мажбуриятлардан узбошимчалик би­лан воз кечиш ёки уларни кайта куриш такикланади.

Такрорлаш учун саволлар

1. Халкаро ХУКУК тамойиллари кандай ахамиятга эга?2. Халкаро ХУКУК тамойилларининг кандай характерли жихат-

лари мавжуд?3. Давлатларнинг суверен тенглиги тамойили нимани англатади?4. Куч ишлатмаслик тамойилини кандай тушунасиз?5. Давлат чегаралари дахлеизлиги тамойили деганда нимани ту­

шунасиз?6 . Давлатларнинг ХУ Д У ДИ Й яхлитлиги тамойили нимани англатади?7. Халкаро низоларни тинч йул билан хал этиш тамойилини

кандай тушунасиз?8. Давлатларнинг ички ишларига аралашмаслик тамойили нима­

ни англатади?9. Инсон хукукларини хурмат килиш тамойилини тушунтириб

беринг.10. Халклар ва миллатларнинг уз такдирини узи белгилаш та­

мойили нимани англатади?

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 44: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

11. Халкаро хамкорлик тамойилини кандай тушунасиз?12. Халкаро мажбуриятларни виждонан бажариш тамойили ни­

мани англатади?13. Халкаро хукукнинг асосий тамойиллари Узбекистон Респуб­

ликаси Конституцияси ва бошка конунларида кандай акс эт­ган?

Адабиётлар

1. Узбекистон Республикасининг Конституцияси (Асосий конун) ва конунлар мажмуи. -Т., “Адолат”, 2003.

2. Каримов И.А. Узбекистон XXI аср бусагасида: хавфсизликка тахдид, баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари. - Т., Узбекистон, 1997.

3. Каримов И.А. Бизнинг бош максадимиз - жамиятни демократ- лаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислох этишдир. -Т., “Узбекистон”, 2005.

4. Каримов И.А. Империя даврида бизни иккинчи даражали одам- лар, деб хисоблашар эди. / / Халк сузи, 2005 йил 19 январь.

5. Каримов И.А. Узбекистон XXI асрга интилмокда -Т., “Узбе­кистон”, 2000.

6. Бараташвили Д.И. Принцип суверенного равенства государств в международном праве. -М., 1978.

7. Во имя мира. Международно-правовые проблемы европейской безопасности. - М., 1977.

8. Действующее международное право. В трех томах. Т. I. М.,1996. - Разд. III.

9. Кузнецов В.И., Тузмухамедов РА., Ушаков Н.А. От Декрета о мире к Декларации мира. М., 1972.

10. Клименко Б.М., Ушаков Н.А. Нерушимость границ - условие международного мира. М., 1975.

11. Курс международного права. В семи томах: Т.2. М., 1989. - С. 148 - 192, 209— 235.

12. Левин Д.Б. Принцип мирного разрешения международных спо­ров. - М., 1977.

13. Маматкулов А. Халкаро хукук;. - Т., “Адолат”, 1997, 320 б.14. Менжинский В.И. Неприменение силы в международных от­

ношениях. - М., 1976.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 45: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

15. Международное право. Учебник. Под редакцией Колосова Ю.М. Кузнецова В.И. М., 1995, 608 стр.

16. Одилк;ориев Х.Т., Очилов Б.Э. Х,озирги замон халкаро хук;ук,и. Т., ЖИДУ, 2002, 528 б

17. Саидов А.Х. Халк;аро хукук;. - Т., “Адолат”, 2001, 220 б.18. Тункин Г.И. Теория международного права. М., МО, 1970.19. Ушаков Н.А. Невмешательство во внутренние дела государств.

- М., 1971.20. Хакимов Т.Т. Международно-правовые вопросы признания и

правопреемства Республики Узбекистан -Т., Узбекистон, 199721. Хакимов Р.Т. Узбекистан и ООН. -Т., Узбекистон, 1995.22. Черниченко С.В. Теория международного права. В двух томах.

-М., НИМН, 1999, 334 стр.23. Шестаков Л.Н. Императивные нормы (jus cogens) в системе

современного международного права.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 46: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

5-мавзу. Халкаро хукук субъектлари

5.1. Халкаро х у к у к субъектлари: тушунчаси, турлари, мазмуни ва узига хос хусусият лари.

5.2. Давлатлар - халкаро хукукнинг асосий субъекти сифатида. Халкаро хукукда давлат суверенитети.

5.3. Халкаро х у к у к и й т ан олиш, унинг т урлари ва ю ридик окибатлари. Халкаро хукукда хукукий ворислик.

5.1. Халцаро хукук субъектлари: тушунчаси, турлари, мазмуни ва узига хос хусусиятлари

Халкаро хукукда унинг субъектлари руйхати келтирилган нормалар йук- “Халкаро ХУКУК субъектлари” тушунчасига бе- рилган таъриф ва уларнинг доираси расмий эмас, балки назарий хусусиятга эга. Айни вактда халкаро ХУКУК субъектлилиги - те­гишли нормалар билан катъий тартибга солинадиган объектив категория.

Х,укук субъектлилиги - шахе (халкаро шахс)нинг шундай бир хоссасики, у мавжуд булган холда мазкур шахе ХУКУК субъек- тига айланади. Олимларнинг фикрича, “хукук субъекти” ва “хукук субъектлилиги” тушунчалари мазмунан бир хил категориядир. Халкаро муносабат иштирокчисининг мустакил халкаро хара- катларга, уз хохиш-иродасини хукукий тарзда баён этишга кодирлиги халкаро ХУКУК субъектининг мухим хоссасидир. Ле­кин халкаро шахеда мустакил хохиш-ирода булмаса, у юкорида зикр этилган харакатларга кодир булмайди.

Ш у боис халкаро ХУКУК субъектлилиги замирида айнан хо- хиш-ирода ётади. Халкаро муносабатлар иштирокчисига халка­ро микёсда муайян харакатларни бажариш имконини берувчи мустакил хохиш-ироданинг мавжудлиги ХУКУК субъектининг хаёт- мамотини белгиловчи мухим омилдир. Хохиш-иродасиз (бу ерда у, табиийки, психологик категория эмас, балки ижтимоий ка­тегория сифатида тушунилади) халкаро ХУКУК субъекти були­ши мумкин эмас. Адабиётларда халкаро ХУКУК субъектлилиги- нинг хохиш-иродадан бошка асослари хам илгари сурилган. Ма­салан, халкаро ХУКУК субъектлилигининг асосий мезони сувере­нитет эканлигини назарда тутадиган концепция узок вакт мо-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 47: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

байнида амал килиб келди. Бу ёндашувни жуда кул о л и м л а р рад этган булса-да, у х,анузгача мавжуд.

Албатта, давлат учун суверенитет пировард натижада х,ук,ук; субъектлилиги манбаи булиб хизмат килади. Лекин бу е р д а и кки Холатни назарда тутиш керак. Биринчидан, давлат >;окимияти- нинг хоссаси сифатидаги суверенитет эмас, балки унинг м у ай ян ифодаси - давлатга хос булган, унга халкаро харакатларни м у с­такил бажариш имкониятини берадиган суверен хохиш -ирода давлатнинг ХУКУК субъектлилиги тугрисида суз юритиш им ко- нини берувчи мухим омил хисобланади. Иккинчидан, х а л к а р о хукукнинг бошка субъектлари (айникса, халкаро таш килотлар) давлат суверенитетига эга булмайди. Ш у боис халкаро х у к у к субъектларининг юридик белгиларини муайян субъектнинг х а л ­каро ХУКУКИЙ муносабатлардаги ахамиятини белгиловчи узига хос хусусиятларига боглаш тугри булмайди.

Ю корида айтилганлардан халкаро ХУКУК субъектлилиги хакида куйидаги умумий хулосага келиш мумкин. Биринчидан, халкаро хукук; субъектлилиги - халкаро шахслар хукукий нор- маларга кура эгаллайдиган юридик хосса. Дардакикат, халкаро хукукнинг барча субъектлари юридик асосда вужудга келади. Янги давлатнинг ташкил топганлиги расман таъсис хуж ж атлари (конституциявий хужжатлар, декларациялар, баёнотлар, х ал ­каро шартномалар ва б.)да кайд этилади ва юридик ж ихатдан расмийлаштирилади. Уз миллий озодлиги учун кураш олиб бо- раётган миллат суверен давлат ташкил топишидан олдин тузи- ладиган миллий сиёсий ташкилот оркали персонификация кили­нади. Бу ташкилотнинг тузилганлигини у тегишли юридик хуж - жат кабул килиш йули билан эълон килади. Иккинчидан, халк­аро ХУКУК субъектлилиги нафакат юридик, балки ижтимоий- сиёсий хоссадир. Халкаро ХУКУК субъектлари сиёсий тузилма- лардир; уларнинг вужудга келиши ва мавжудлиги ижтимоий жараёнлар билан белгиланади. Учинчидан, муайян сиёсий ту- зилманинг халкаро майдондаги ижтимоий хохиш-иродасининг эркинлиги халкаро ХУКУК субъектлилигининг асоси хисобланади. Халкаро майдонда мазкур тузилма максад ва манфаатларига мос келадиган фаолиятни мустакил амалга ошириш имконини берувчи эркин хохиш-ироданинг мавжудлиги, мазкур халкаро шахсда ХУКУК субъектлилигининг бош мезони булиб хизмат килади. Туртинчидан, халкаро ХУКУК субъектлилигининг мазмуни хал­каро муносабатлар иштирокчиси халкаро майдонда мустакил харакат килиш юридик кобилиятига эга эканлигидан иборатдир.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 48: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

Б у кооилият унинг уз хукук; ва бурчларини мустакил амалга оши- р и ш и , халкаро ХУКУК нормаларини яратишда иштирок этиши х;амда уларнинг бажарилишини таъминлашида намоён булади.

Халкаро хукук субъекти халкаро хукукдинг умумий норма- ларига ёки халкаро хукукий хужжатларнинг коидаларига муво­фик; юзага келадиган халкаро ХУКУК ва бурчларнинг ташувчиси- д ир . Тегишинча халкаро хукук субъектлилиги шахснинг халка­ро хукук субъекти булиш юридик кобилиятидир. Халкаро ХУКУК субъектлилиги уз келиб чикишига кура, хакикий ва юридик булади. Шу боис халкаро хукук субъектларининг икки тоифаси; бирламчи (суверен) ва иккиламчи (носуверен) субъектлар мав­ж уд. Уларнинг фарки шундан иборатки, халкаро хукукнинг бир­лам чи субъектларини хеч ким яратмайди. Иккиламчи субъект- ларни эса бирламчи субъектлар таркиб топтиради. Иккиламчи субъектларнинг ХУКУК лаёкати уларни ташкил этиш тугрисида­ги шартномаларда белгилаб куйилади.

Халкаро хукукнинг бирламчи субъектлари.1. Давлатлар. Белгилари: ХУДУД, ахоли, хокимият органлари

(органлар тизими).2. Уз такдирини узи белгилаш хукуки учун кураш олиб бо-

раётган миллатлар. Миллат - муайян х У Д У Д Д а яшовчи киши- ларнинг сиёсат, иктисодиёт, маданият, ижтимоий хаёт ва тил- нинг ягоналиги билан тавсифланадиган тарихий бирлик. Халка­ро ХУКУК субъекти булиш учун миллатлар; уз такдирини узи белгилаш имконини берувчи худудга, бутун миллат номидан иш куриш имконини берувчи сиёсий ташкилотга, харбий ту- зилмага эга булиши, халкаро ташкилотлар томонидан тан оли- ниши лозим. Миллатнинг ХУКУК субъекти сифатида шакллани- ши, собик мустамлакалар худудида янги давлатнинг вужудга келиши халкларнинг уз озодлиги учун кураши, уларнинг уз так­дирини узи белгилаш хукукини амалга ошириши билан боглик.

Халкаро хукукнинг иккиламчи субъектлари:1. Халкаро таш килотларнинг икки тури мавжуд:- халкаро хукум атлараро таш килотлар — хукуматлараро

шарт-номалар асосида тузилади;- идоралараро ташкилотлар;- халкаро нохукумат ташкилотлар (халк дипломатияси орган­

лари) - нохукумат, нодавлат ташкилотлари ва шахслар томо­нидан тузилади.

Халкаро хукуматлараро ташкилотлар универсал хусусиятга

/

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 49: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

эга булиб, дунё мик,ёсида (БМТ) ва минтака мик,ёсида (ЕХХТ, Европа Иттифоки, Европа Кенгаши ва б.) фаолият олиб боради. Лекин барча халкаро ташкилотлар халкаро ХУКУК субъектли- лигининг юкорида курсатилган белгиларига эга ё эга эмаслиги тугрисидаги масала хал килингани йук. Хусусан, халкаро ноху- кумат (жамоат) ташкилотларида уларни халкаро ХУКУК субъек- ти сифатида тан олиш учун зарур белгилар мавжуд эмас. Халк­аро ХУКУК нормаларини таркиб топтириш ва уларнинг бажари- лишини таъминлаш кобилияти шундай белгилар жумласидан- дир. Айни вактда, халкаро ХУКУК субъекти булмаган нохукумат ташкилотлари халкаро ХУКУК субъектлилигининг баъзи жихат- ларига, шу жумладан, халкаро хукукий нормалар билан белги- ланган ХУКУК ва бурчларга эга булишлари мумкин.

2. Давлатнамо субъектлар (Ватикан, Сан-Марино, Монако, Андорра, Римдаги Мальта ордени). Улар иккиламчи субъектлар каторига киради, чунки улар шартнома асосида тузилади. Дав­латнамо субъектлар, одатда, “эркин ш ахарлар”га хужум кил- маслик тугрисида кушни давлатлар билан тузилган шартнома асосида вужудга келади. Бу “эркин ш ахарлар” кейинчалик оз сонли армияси, чегараси, суверенитетига эга булган давлатна­мо тузилмаларга айланади. М асалан, Ватикан И талия билан шундай шартномага эга.

Бундан ташкари, халкаро хукукий муносабатлар айрим тур- ларининг иштирокчилари хам мавжуд. Уларга кувгиндаги хуку- матлар, кузголон кутарган тараф, уруш олиб бораётган томон киради. Лекин уларнинг халкаро ХУКУК субъектлилиги масаласи давлатларнинг келишувига кура хал килинади. Уларнинг якка ХУКУК субъектлилиги жуда чекланган.

Шахснинг халкаро ХУКУК субъектлилиги масаласи халкаро ХУКУК фанидаги энг бахсли масалалардан биридир. Унга нисба­тан ёндашувлар жуда ранг-баранг: кимдир шахснинг халкаро ХУКУК субъектлилигини тулик инкор этса, кимдир уни халкаро хукукнинг бирдан-бир субъекти сифатида эътироф этади ва х-к.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 50: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

5.2. Давлатлар - халкаро хукукнинг асосий субъекти сифатида. Халкаро хукукда давлат суверенитета

Халкаро хукукда давлат деганда, суверен давлатга хос булган барча белгиларга эга мамлакат тушунилади. Лекин хар кандай мамлакат хам халкаро хукукий маънода давлат ва халкаро ХУКУК субъекти була олмайди (масалан, мустамлака мамлакатлар).

Янги давлатлар - халкаро ХУКУК субъектлари ташкил топи- шининг турли усуллари мавжуд:

-социал инкилоблар ва миллий-озодлик харакатлари нати- жасида. Масалан, Иккинчи жахон урушидан кейин собик мус­тамлака л ар ва карам худудлар урнида 100 дан ортик мустакил давлатлар ташкил топди;

-икки ёки бир неча давлатнинг бир давлатга бирлашишидан (1964 йил икки давлат - Танганьика ва Занзибар бирлашиб, Танзания ташкил топди; 1990 йил немислар яшайдиган икки давлат - ГДР ва ГФР ягона немис давлатига бирлашди);

-бир давлатнинг икки ёки бир неча давлатга булиниши (1960 йил Мали Федерацияси икки давлат - Мали Республикаси ва Сенегал Республикасига булинди; 1991 йил Собик СССР 15 му­стакил суверен давлатга булинди; 1993 йил Чехословакия икки давлат — Чехия ва Словакияга булинди; собик; Югославия ХУДУ- дида бир нечта мустакил давлат ташкил топди);

-муайян худуднинг бир кисмини ажралиб чикиши ва унда мустакил давлатнинг эълон килиниши (1965 йил Сингапур Ма­лайзия Федерациясидан, 1971 йил - Бангладеш Покистон тар- кибидан ажралиб чивди);

-халкаро таш килот карори билан (1947 йил ноябрда БМТ Кабул килган 181- резолюцияга биноан Фаластин худудида икки мустакил давлат - яхудийлар (Исроил) ва араблар (Фаластин) давлати ташкил килинди).

Халкаро ХУКУК субъектлари давлат тузилишига кура, уни­тар ва федератив булиши мумкин. Федерация - давлат-хукукий бирлашмаси (иттифок давлат), халкаро хукукнинг ягона субъек­ти. Федерация субъектлари, одатда, халкаро ХУКУК субъектла­ри хисобланмайди. Лекин мамлакат к;онунчилиги (конституция- си) федерация субъектларига ташки сиёсатни амалга ошириш билан боглик; муайян ХУКУК бериши мумкин. Аммо бу федерация субъектини халкаро ХУКУК субъекти деб тан олиш учун асос

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 51: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

булмайди. Федерациядан конфедерацияни, яъни давлатларнинг халкаро хукукий бирлашмасини (суверен давлатлар иттифоки) фарклаш лозим. Конфедерация халкаро х,ук;ук, субъекти х,исоб- ланмайди, чунки бундай макомга конфедерация аъзолари эга булади. Конфедерация уз мохиятига кура халкаро ташкилотга ухшайди. Х,озирги замон халкаро муносабатларида конфедера- циялар (классик куринишда) мавжуд эмас.

Юридик шаклига кура, тенг хукукли булган давлатлар хал­каро майдонда уз сиёсий, иктисодий, харбий ва бошка хусуси- ятларига кура икки гурухга — буюк ва кичик давлатларга були- нади. Буюк давлат макоми аник белгиланмаган. Млгари устун- лик килган харбий-сиёсий мезон утмишга чекинмокда. БМТ Хавф­сизлик Кенгашига доимий аъзолик сунгги йилларда мазкур таш­килот узининг олдинги мавкеини йукотаётганлиги, шунингдек, унга аъзо булмаган давлатларнинг жахон микёсидаги ахамияти ошиб бораётганлиги туфайли мезон сифатида каралмаяпти. Шунга карамай, буюк давлат макоми халкаро хукук ижодкорлиги жа- раёнига кучлирок таъсир курсаташ имконияти билан узвий бог- лик булиб, бу пировард натижада ХУКУК лаёкати хажмини хам кенгайтиради.

Суверенитет, ХУДУД, ахоли ва хокимият давлатнинг энг му- хим белгиларидир.

Суверенитет - давлатнинг уз чегаралари доирасида устун- лиги ва халкаро ишларда мустакиллиги. М утлак суверенитет мавжуд эмас, чунки барча давлатлар узаро богланган булиб, коида тарикасида, давлат ташки майдонда узаро фойдали му- носабатларни ривожлантириш учун уз суверенитетининг бир кисмидан воз кечади. Бу давлатнинг халкаро ишлардаги харакат эркинлиги чекланишида намоён булади. Барча давлатлар, улар­нинг иктисодий кудрати хар хил эканлигига карамай, юридик жихатдан тенг хисобланади. Бу — халкаро хукукнинг асосий су­верен тенглик тамойилининг мохиятини ташкил этади. Халкаро ишларда давлатларнинг суверен тенглигидан давлатлар имму- нитети келиб чикади. Давлатлар иммунитета тамойили бир дав­латнинг амалдорлари (дипломатлари) давлат мулки ва Х-к. уз худудида хам, чет элда хам суд тартибида жавобгар булмасли- гини англатади. Иммунитет икки шаклда - мутлак (чекланмаган) ва чекланган шаклда мавжуд булиши мумкин. Чекланган имму­нитет давлат киришган хукукий муносабатлар мазмунини аник- лаш тамойилига кура белгиланади. Масалан, ГФР Ф едерал кон-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 52: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

ституциявий судининг 1963 йил карорида иммунитетнинг “чет давлат уз суверен хокимиятини амалга ошириш тартибида ёки фукаро сифатида, яъни хусусий хукук доирасида харакат кила- ётганлигига боклик” булиши кайд этилган.

Суверенитет белгилари:1) худудий устунлик (ушбу давлат х У Д У Д И Д а факат шу дав­

лат конунлари амал килади);2) худудий яхлитлик (давлат худуди унинг олий органи ёки

халкининг розилигисиз камайтирилиши хам, кенгайтирилиши Хам мумкин эмас);

3) давлатнинг бирон-бир субъектга (шу жумладан, ташки­лотлар, жисмоний шахслар ва мамлакатнинг ичидаги ёки ундан тацщаридаги хар кандай халкаро ташкилотларга) расман карам эмаслиги.

“С уверенитет” туш унчаси билан “ю рисдикция” (суверен ХУКУКлар) тушунчаси узвий богликдир. Юрисдикция деганда, су­веренитет мохиятидан келиб чикадиган давлатнинг уз хокимия- тини нафакат уз миллий худудидаги, балки ундан ташкаридаги жисмоний ва юридик шахсларнинг объектлари хамда харакатла- рига татбик этиш буйича муайян хукуклари тушунилади. Хдж- мига к>фа - тулик; ва чекланган, амал килиш доирасига кура - территориал ва экстерриториал, хокимият хусусиятига кура - Конун чикариш, ижро этиш, суд юрисдикцияси фаркланади.

Тулик юрисдикция давлатнинг хулк-атворни белгилаш ва уз фармойишлари бажарилишини мавжуд барча конуний восита- лар билан таъминловчи хокимиятга эга эканлигини англатади. Чекланган юрисдикция деганда, давлат хулк-атворни белгила- ши мумкинлиги, лекин у фармойишларнинг бажарилишини таъ­минловчи воситалардан фойдаланишда муайян даражада чек- ланганлиги тушунилади.

Худудий устунлик тамойилига кура давлат уз ХУДУДИ дои­расида тулик юрисдикцияни, шахсий устунлик тамойилига кура эса узининг чет элдаги фукароларига нисбатан чекланган юрис­дикцияни амалга оширади.

Давлатлар узига хос универсал хукукий лаёкатга эга булса- да, уларда бу давлатларни халкаро ХУКУК субъектлари сифати­да тавсифлаш учун мухим булган айрим ХУКУК ва бурчлар хам мавжуд. Халкаро ХУКУК назариясида давлат асосий хукуклари- нинг бузилиши унинг мавжудлигига хавф тугдиради, давлат­нинг у з асосий бурчларини бузиши эса бошка давлатлар мав-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 53: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

жудлиги ва халк;аро хдмжамиятнинг нормал фаолиятига хавф турдиради, деган к;араш шаклланган.

Давлатнинг асосий хукук; ва бурчлари бир-бири билан узвий боглик булиб, улар халк,аро хукукнинг мухим тамойилларидан келиб чик;ади. Гарчи бу ХУКУК ва бурчларнинг умумий эътироф этилган руйхати мавжуд булмаса-да, давлат халк;аро ХУКУК субъекти сифатида эга буладиган к;уйидаги хукукларни кайд этиш мумкин:

- мустакиллик хамда уз к;онуний хукукларини эркин амалга ошириш, уз худуди устидан ва унинг чегарасидаги барча шахе ва нарсалар устидан, халк,аро хукувда эътироф этилган икйму- нитетларга риоя килган холда юрисдикцияни амалга ошириш хукуки;

- бошка давлатлар билан тенг хукуклилик;- узини куролли хужумдан жамоа булиб ва якка тартибда

мудофаа куглиш хукуки.Давлатнинг асосий халкаро хукукий мажбуриятларига к;уйи-

дагилар киради:-бошка давлатларнинг ички ва ташки ишларига аралашмаслик;- бошк;а давлат худудида узаро уруш чик;армаслик;- инсон хукукларини хурмат нилиш;- уз худудида тинчликка хавф солмайдиган вазиятни к;арор

топтириш;- халк;аро хукукнинг бошк;а субъектлари билан низоларни

фак;ат тинч йул билан хал цилиш;- бошк;а давлатнинг ХУДУДий яхлитлиги ва сиёсий мустак^л-

лигига куч ишлатиш ёки куч ишлатиш билан нурк^тишдан ёхуд халкаро ХУКУК коидаларига мос келмайдиган бонща харакатлар- дан узини тийиш;

- юкоридаги мажбуриятни бузган ёки БМТ огохлантириш ёки мажбурлаш чораларини куллаётган бошка давлатга ёрдам курсат- маслик;

- бошка давлат куч ишлатмаслик мажбуриятини бузиш йули билан эгаллаган худудни тан олмаслик;

- у з мажбуриятларини виждонан бажариш.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 54: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

5.3. Халкаро хукукий тан олиш, унинг турлари ва юридик окибатлари. Халкаро хукукда хукукий

ворислик

Халкаро хукукий тан олиш орк,али давлат халкаро хукукнинг янги субъекти вужудга келганлиги, субъект у билан диплома­тик алокалар хамда халкаро хукукка асосланган бошка муноса- батлар урнатишини максадга мувофик, деб хисоблайди.

Халкаро ХУКУКИЙ тан олишнинг икки асосий назарияси мав­жуд: 1) конститутив назария; 2) декларатив назария. Биринчи назарияга кура, халкаро хукукнинг мавжуд субъектлари томо­нидан дестинатор (тан олиш адресати)нинг тан олиниши, унинг халкаро хукукий холатида хал килувчи роль уйнайди. Бу наза­рия иккита камчиликка эга. Биринчидан, амалиётда янги тузил- малар (давлатлар, хукум атлар ва х-к.) давлатлараро муноса­батларда тан олинмай туриб хам киришишлари мумкин. Иккин- чидан, янги тузилма халкаро ХУКУК субъекти булиши учун уни мавжуд давлатлардан канчаси тан олиши лозимлиги аник эмас.

Декларатив назария шундан келиб чикадики, тан олиш унинг тегишли хукукий макомга эга булишини англатмайди, балки халкаро хукукнинг янги субъекти вужудга келганини кайд этади ва у билан алока килишни енгиллаштиради. Бу назария демок- ратик хусусиятга эгалиги ва давлат макомининг хукукий маса- лаларига купрок эътибор бергани учун, хозирда халкаро ХУКУКИЙ доктринада куп кулланади.

Тан олиш шакллари:Д е-ф акто (de facto) тан олиш - давлат билан дипломатик

муносабатлар урнатмасдан, иктисодий муносабатлар урнатиш оркали уни тан олиш.

Де-юре (de jure) тан олиш - тан олинган давлатда диплома­тик ваколатхоналар, миссиялар очиш. Бу шакл очик ифодалан- ган ёки назарда тутилган булиши мумкин. Биринчи холда халк­аро хукукий муносабатларнинг тегишли булажак субъектини де-юре тан олиш нияти кайд этилган махсус нота берилади.

“ad hoc” - умумий ата-ма булиб, «махсус, ушбу максад учун мулжалланган» деган маънони англатади.

“ad hoc” тан олиш — муайян холат учун тан олиш.“ad hoc” арбитражи — муайян холат юзасидан тузилади.Тан олишнинг шакллари уртасидаги фарклар тан олувчи ва

тан олинувчи тарафлар учун келиб чикадиган ХУКУКИЙ окибат-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 55: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

лар хажмида намоён булади. Де-факто тан олишда бу хажм ки- чикрокдир. Де-факто тан олиш — давлат ёки хукумат анча яшовчан эканлигига ишонч билдириш. Де-факто тан олиш де-юре тан олиш- га айланиши мумкин ва аксинча. Масалан, 1911 йил Франция Финляндиядан ишонч ёрлигини чащ/гриб олди ва кейинчалик уни яна кайтариб берди. Шуни таъкидлаш лозимки, х а л к а р о судлар самарали хукумат мавжудлиги исботланган холда де-факто ва де-юре тан олишларни бир хил кучга эга деб эътироф этадилар. Курсатилган фарк факат хукуматларни сиёсий тан олиш нук,- таи назаридан амал килади.

Тан олишнинг анъанавий ва дастлабки турлари фаркланади.Анъанавий тан олиш турлари:-давлатлар муайян янги давлат миллий-озодлик кураши,

социал инкут л об, муайян ХУДУДНИНГ ажралиб чикиши, бир дав­лат мустакил кисмлар - суверен давлатларга ажралиши нати- жасида вужудга келган халкаро хукукнинг мустакил субъекти сифатида ташкил топган холларда тан олинади;

-хукуматлар, одатда, инкилоб ёки давлат тунтариши нати- жасида, яъни ноконституциявий йул билан хокимиятга янги хуку­мат келган холларда тан олинади. Бунда бошка давлатлар, коида тарикасида, куйидаги мезонларни хисобга олади: янги хукумат- нинг мамлакатдаги ХУДУД ва хокимиятни амалда назорат кили- ' ши; мамлакат ахолиси янги хукуматни кай дараж ада куллаб- кувватлаши; янги хукуматнинг уз халкаро мажбуриятларини бажаришга тайёрлиги ва кодирлиги.

Дастлабки (оралик) тан олиш турлари:- миллатларни тан олиш;- кузголон кутарган ёки уруш олиб бораётган тарафни тан

олиш, урушаётган тараф - куролли можаролар ХУКУКИ билан тартибга солинадиган ва куролли кураш бошланиши муносаба- ти билан юзага келадиган халкаро хукукий муносабатлар ишти- рокчиси;

- эмиграциядаги хукуматни тан олиш; бу ерда ушбу хуку­мат фаолиятининг самарадорлик даражаси мезон булади.

Дастлабки тан олиш турлари вокеалар ривожини кутиш жараёнида кулланилади. Вокеалар ривожи янги давлат ташкил топишига ёки хокимият инкилобий йул билан эгалланган мамла- катда вазиятнинг бар?сарорлашувига олиб келиши мумкин.

Хукукий ворислик деганда, тегишли ХУДУДНИНГ халкаро му- носабатлари учун жавобгар булиш хамда шу пайтгача мавжуд

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 56: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

Хукук; ва бурчларни амалга оширишда бир давлат урнини бош- у к,а давлат эгаллаши тушунилади. Ушбу таърифдан куринадики, ХУКУК ва бурчлар бир давлатдан бошка давлатга утаётганида давлатнинг уч энг мухим белгиси (хокимият, ахоли ва худуд) дан айнан худуд хал килувчи ахамиятга эга булади. Хукукий ворислик халкаро хукукнинг анча эски институти булиб, у сунгги ун йилликлар халкаро амалиётида кенг таркалди. Утган асрнинг 60-70-йилларида Fap6 мамлакатларининг собик мустамлакала- ри урнида таш кил топган (80 га якин) мустакил давлатларга нисбатан хукукий ворислик концепцияси кулланди. Ушбу кон­цепция ижтимоий-сиёсий тузум узгариши муносабати билан Рос- сияда (унинг урнида 1917 йил - РСФСР, 1922 йил - СССР таш­кил топди), Хитойда (1949 йил Хитой халк Республикаси деб эълон килинди), Кубада (1959 йил мустабид тузум агдарилгани- дан сунг) кулланган.

Хукукий ворисликни амалга оширишда, унда канча давлат иштирок этаётган булмасин, доим икки тараф: халкаро муноса- батлар учун жавобгарликни тулик ёки кисман топшираётган давлат ва ворис давлат, яъни бу жавобгарликни узига олаётган давлат фаркланади. Хукукий ворислик билан боглик купгина Холатлар давлатлар ягона коидаларга амал килмаганлигини, барча масалалар муайян шарт-шароит, юзага келган сиёсий вазиятга караб хал килинганлигини курсатади. Баъзан хукукий ворис- ликнинг мухим ж ихатлари буйича давлатларнинг ф икри бир жойдан чикмайди. Масалан, Иккинчи жахон урушидан кейин ГФР Германия рейхи ХУКУК субъекти ва тарихий-сиёсий вокелик си­фатида хеч качон бархам топмаганидан келиб чикди. ГФРга шу Холатни узида мужассамлаштирган давлат сифатида каралди. Бундан фаркли уларок, бошка хукуматлар, шу жумладан, со­вет хукумати уруш натижасида Германия рейхи бархам топди, ГФР олдинги Германиянинг хукукий ворисларидан биридир, деган фикрни илгари сурди.

БМТ доирасида хукукий ворислик хакида икки конвенция: 1978 йил Ш артномаларга нисбатан давлатларнинг хукукий во- рислиги тугрисидаги Вена конвенцияси ва 1983 йил Давлат мул- ки, давлат архивлари ва давлат карзларига нисбатан давлат­ларнинг хукукий ворислиги тугрисидаги Вена конвенцияси кабул Килинди. “Халкаро муносабатларнинг ишончлирок хукукий не- гизини таъминлаш ” воситаси сифатида кабул килинган бу икки конвенция 1993 йилгача кучга кириши учун зарур ратифика-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 57: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

циялар сони 15 та булмаганлиги учун кучга кирмай колди. Шун- га к;арамай, бу конвенциялар куриб чицилаётган сохада энг ну- фузли хужжатлар х;исобланади. Уларда хукукий ворислик ма- салаларини хал килиш учун умумий мулжаллар жамланган.

Шартномалар масаласига келсак, хукукий ворислик чегара- лар ва улардаги тартибга, шунингдек, чет давлат фойдасига белгиланган хар кандай худуддан фойдаланиш билан боглик маж- буриятларга тегишли шартномаларга нисбатан амал килмайди. Масалан, Германия кушилаётганида 1950 йил Польша ва ГДР уртасида тузилган шартномага биноан белгиланган Одер-Нейссе буйича утган чегарага шубх,а билдирилмади.

Хукукий ворислик куйидаги доллар да вужудга келади:- мавжуд давлатлар бирлашаётганида уларнинг барча шартно-

малари уз кучини саклаб колган, лекин бирлашган давлат худуди- нинг хукукий ворислик пайтида улар уз кучини саклаган худудига нисбатан кулланганида;

- давлатларни булишда;- давлатнинг бир кисми ажралиб чикканида;- бир давлат худудининг муайян кисми бошка давлатга утка-

зилганида шартнома буйича белгиланган чегараларнинг хара- катчанлиги тамойили амал килади. Бунга кура, шартномада бел­гиланган чегаралар давлат чегараларига кушилиб кенгаяди ёки камаяди. Ёки булмаса, аввалги давлатнинг шартномалари бе- рилган худудга нисбатан уз кучини йукотади, ворис давлатнинг шартномалари эса кучга киради.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 58: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

Такрорлаш учун саволлар

1. “Халкаро ХУКУК субъекти” тушунчаси нимани англатади?2. Оддий ва мураккаб давлатлар хамда уларнинг иттифоклари

деганда нимани тушунасиз?3. Уларнинг барчаси халкаро ХУКУК субъекти хисобланадими?4. Халкаро хукукда суверенитет масаласи к;андай ахамиятга эга?5. Миллатлар ва халкдар халкаро ХУКУК субъекти хисобланадими?6. Давлатга ухшаш тузилмалар хам халкаро ХУКУК субъекти

Хисобланадими?7. Халкаро ташкилотлар халкаро ХУКУК субъекти ролида ишти­

рок эта оладими?8. Халкаро ХУКУКИЙ тан олиш нимани англатади?9. Халкаро хукукий тан олишнинг к;андай шакллари мавжуд?10. Давлатларнинг хукукий ворислиги деганда нимани тушуна­

сиз?11. Узбекистон Республикасининг халкаро ХУКУК субъекти сифа-

тидаги макоми нималарда намоён булади?

Адабиётлар

1. Узбекистон Республикасининг Конституцияси (Асосий конун) ва конунлар мажмуи. -Т., «Адолат», 2003.

2. Каримов И.А. Узбекистон XXI аср бусагасида: хавфсизликка тахдид, баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари. - Т., «Узбекистон», 1997.

3. Алексеев С.С. Философия права. -М., Норма, 1998.4. Аваков М.М. Правопреемство освободившихся государств. -

М., 1983.5. Захарова Н. В. Правопреемство государств. -М., 1973.6. Богуславский М.М., Цыбуков В.В. Новая конвенция о право­

преемстве государств// Советское государство и право. 1984. - №3.

7. Колосов Ю.М. Ответственность в международном праве. -М., 1975.

8. Клапас Илиас. Правопреемство и континуитет в международ­ном п р аве // Московский журнал международного права. 1992.- №4.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 59: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

9. Клименко Б.М. Проблемы правопреемства на территории быв­шего Союза С С Р // Московский журнал международного пра­ва. М 1992. №1.

10. Международное право (учебник). Под редакцией Колосова Ю.М., Кузнецова В.И. -М., 1995, 608 стр.

11. Одшщориев Х.Т., Очилов Б.Э. Х,озирги замон халкаро х,ук;уки. -Т., ЖИДУ, 2002, 528 б.

12. Расканой С.Б. Объективная ответственность государств в меж­дународном праве. Киев, 1985.

13. Рыбаков Ю.М. Международные договоры и правопреемство / / Международная жизнь. - 1978. - №11.

14. Саидов А.Х. Халкаро з;ук;ук;. - Т., Адолат, 2001, 220 б.15. Тункин Г.И. Теория международного права. -М., МО. 1970.16. Ушаков Ю.Н. Основания международной ответственности. -М.,

МО. 198517. Хакимов Р.Т. Узбекистан и ООН. -Т., «Узбекистон», 1995.18. Хакимов Т.Т. Международно-правовые вопросы признания и

правопреемства Республики Узбекистан. Т., «Узбекистон»,1997.

19. Черниченко С.В. Теория международного права. В двух томах. -М., НИМН, 1999, 334-стр.

20. Черниченко С.В. Международное право: современные теоре­тические проблемы. -М., 1993.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 60: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

6-мавзу. Х удуд ва бошк;а майдонлар

6.1. Халкаро хукукда осу дуд: тушунчаси, тартибга солиш объект- лари, турлари. Демилитаризация ва нейтрализация килин­ган худудлар.

6.2. Давлат худуди: туш унчаси ва турлари. Давлатнинг худу- дий яхлит лиги.

6.3. Давлат чегаралари: таърифи, турлари, белгилаш, узгарти- риш ва курикиаш тартиби.

6.4. Халкаро дарёлар. Дунайда кема к&тнови тартиби т угри­сидаги 1948 йил 18 август Конвенцияси.

6.1. Халкаро хукукда худуд: тушунчаси, тартибга солиш объектлари, турлари. Демилитаризация ва

нейтрализация килинган худудлар

Халкаро хукукда худудга дойр умумэътироф этилган ту- шунчалар шаклланган. Халкаро хукукда ХУДУД деганда (кенг маъ- нода) Ер куррасининг куруклик ва сувдаги турли майдонлари, ер ости ва хаво бушлиги - инсон яшайдиган табиий ва моддий мухит, шунингдек, фазо бушлиги (космос) ва ундаги осмон жис- млари тушунилади.

Бутун ХУДУД мавжуд ХУКУКИЙ режимга мувофик У4 турга булинади:

1) давлат ХУДУДИ;2) халкаро режим амал киладиган худуд;3) аралаш режимли ХУДУД-Муайян давлатнинг суверенитети остидаги, яъни муайян дав-

латга карашли булган ХУДУД давлат худуди хисобланади. Бу ХУДУД доирасида давлат уз ХУДУДИЙ устунлигини амалга оширади. Хар­бий оккупация руй берган ва ХУДУД халкаро хукукий ижарага олинган холларда бу коида айрим вактинчалик истиснолар були­ши мумкин.

Халкаро режим амал киладиган худудларга давлат худуди- дан ташкарида жойлашган, муайян бир давлатга карашли булма­ган, балки барча давлатлар халкаро хукукка мувофик фойдала- надиган ер майдонлари киради. Бу, аввало, очик денгиз, унинг устидаги хаво бушлиги ва Континентал шельфдан таищаридаги денгизнинг чукур тубларидир.

Аралаш режимли худудлар - бир пайтнинг узида хам халк-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 61: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

аро хукук; нормалари, хам миллий ХУКУК нормалари амал кила- диган худудлардир. Аралаш режимли худудларни шартли ра- вишда икки гурухга ажратиш мумкин. Биринчи гурухга Конти­нентал шельф ва иктисодий зона киради. Бу худудлар давлат­лар суверенитети остида булмайди ва давлат хУДУДлари тарки­бига кирмайди, лекин денгиз сохилида жойлашган хар бир дав­лат узига туташ Континентал шельф ва денгиз иктисодий зона- сидаги табиий ресурсларни текшириш ва казиб олиш, шунинг- дек, бу худудларнинг табиий мухитини к;уриклаш суверен ХУКУКларига эга булади. Шу хукуклар доирасида хар бир дав­лат курсатилган фаолият турларини тартибга солувчи конун ва Коидалар кабул килади. Долган холларда Континентал шельф ва иктисодий зонада халкаро денгиз хукуки тамойиллари ва нор­малари амал килади. Иккинчи гурухга - киргокбуйи давлатла- рининг худудий сувлари куйиладиган халкаро дарёлар ва бугозлар Хамда киргокбуйи давлатлари ХУДУДИ таркибига кирувчи халк­аро каналлар киради.

1959 йил Антарктика шартномасига к Ура, Антарктикада ало- хида халкаро хукукий режим урнатилган. Ушбу шартномага бино­ан, Антарктика тулик демилитаризация килинган ва илмий тадк- икотлар утказиш учун барча мамлакатларга очикдир. Антарктика- нинг биронта хам кугсми бирон давлат суверенитети остида эмас. Лекин, шунга карамай, айрим давлатларнинг Антарктика ерла- рига даъвогарлиги сакланиб колаётир.

Космик бушлик ер ХУДУДИ доирасидан ташкарида жойлаш­ган ва унинг хукукий режими халкаро космик ХУКУК тамойилла­ри ва нормалари, хусусан, 1967 йил 27 январда кабул килинган Космик бушлик, шу жумладан Ой ва бошка осмон жисмларини тадкик килиш ва улардан фойдаланиш буйича давлатлар фао- лиятининг тамойиллари тугрисидаги шартнома билан белгила- нади. Космик бушликни хеч ким бирон-бир тарзда миллий узлаш- тириши мумкин эмас. У барча давлатлар тадкик килиши ва тенг хукуклилик асосида фойдаланиши учун очикдир.

Худудни демилитаризация килиш - шундай бир халкаро ХУКУКИЙ режимки, унга мувофик худудда харбий фаолиятнинг муайян турлари хамда шакллари, чунончи, куролли кучлар ва курол-ярогларни жойлаштириш хамда саклаш, харбий иншоот ва базалар куриш, харбий машклар ва манёврлар утказиш та- кикланади ёки чекланади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 62: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

Демилитаризация тулик ёки кисман булиши мумкин, унинг Хажми халкаро шартномада белгилаб куйилади.

Тулик; демилитаризация килиш - эски харбий иншоотлар ва истехкомларни бузиб ташлаш хамда янгиларини куришни такиклаш; ички тартибни саклаш учун зарур полициячилар- нинг оз сонли отрядларидан ташкдри, куролли кучлар саклаш- ни такиклаш; харбий материалларни ташиш ва олиб кириш, харбий таълим ва харбий хизматга олишни такиклаш; демили­таризация килинган ХУДУД устидан харбий самолётлар учиб ути- шини такиклаш.

Кисман демилитаризация килиш куйидаги тадбирлар утка- зилишини назарда тутади: муайян харбий объектларни тугатиш, янги харбий иншоотлар куришни такиклаш; куролли кучлар сони ва айрим турдаги куроллар кувватини чеклаш (масалан, омма- вий киртан куролини жойлаштиришни такиклаш) ва х-К-

Худудни нейтрализация килиш - халкаро шартнома билан белгиланган муайян худудда харбий харакатлар олиб бориш ёки бу худуддан харбий харакатлар олиб боришда фойдаланишнинг такикланиши.

Давлат чегаралари четида жойлашган муайян худудлар де­милитаризация ва нейтрализация килинади. Купинча бундай зоналар сулх тузиш чогида белгиланадиган муваккат демарка­ция чизикларининг икки тарафида ташкил этилади (масалан, 1953 йил - Кореяда, 1954 йил - Вьетнамда сулх битими тузиш- да ташкил этилган).

Кема катнови эркинлиги ва хавфсизлигини таъминлаш мак- садида айрим халкаро сув йуллари демилитаризация килинади. 1888 йил Константинополь конвенциясига биноан, Сувайш кана- ли нейтрализация килинган хисобланади, чунки у ерда харбий Харакатлар олиб бориш мумкин эмас. Айни вактда, бу канал демилитаризация килинган хисобланади, чунки унинг иккала киргогида 3 денгиз миляси доирасида харбий истехкомлар куриш такикланган. 1903 йил АКД1 ва Панама уртасида тузилган Шарт­номага биноан Панама канали доимий нейтрал деб эълон килин­ган. Бу коида АКД1 ва Панама уртасида 1977 йил тузилган янги шартномаларда хам тасдикланган.

Айрим орол ва архипелагларни демилитаризация хамда ней­трализация килиш катта ахамиятга эгадир. Масалан, Шпицбер­ген архипелаги демилитаризация ва нейтрализация килинган.1920 йил 9 февралда имзоланган шартномага биноан, архипелаг устидан Норвегиянинг суверенитети тан олинган, архипелагнинг

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 63: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

узи эса демилитаризация ва нейтрализация килинган Х ,удуд деб эълон килинган. Фан-техника тараккиёти натижасида демилита­ризация ва нейтрализация килиш институтининг куймдаги янги шакллари вужудга келди: а) ядро куролидан холи зоналар таш­кил этиш; б) космик бушликни, шу жумладан, Ой ва бошк;а ос­мон жисмларини демилитаризация ва нейтрализация кллиш; в) денгиз хамда океанлар тубини демилитаризация ва нейтрализа­ция килиш.

Ядро куролидан холи зона шундай бир ХУДУДКИ, у н д а халк­аро шартномага асосан, ядро куролини ж ойлаш тири ш , ишлаб чикариш, синовдан утказиш ва куллаш такикланади.

Ядро куролидан холи зона кисман демилитаризация килин- ган хисобланади, чунки унинг доирасида ядро куроли жойлаш- тирилиши мумкин эмас. Айни вактда, у кисман нейтрализация килинган хисобланади, чунки куролли можаро руй берган холда, бу ерда ядро куролини куллаш такикланади.

Космик бушлицни кисман демилитаризация килмш 1963 йил Уч мухитда ядро синовлари утказишни такиклаш тугрисидаги Шартнома билан белгиланади. Мазкур шартнома уз иштирокчи- ларига космик бушливда ядро куроли портлатилишини такик- лаш, бунинг олдини олиш ва бунга йул куймаслик мажбурияти­ни юклайди. Космос тугрисидаги шартнома (1967 йил) уз ишти- рокчиларига ер якинидаги орбитага ядро куролига эга объект- ларни ёки оммавий киргин куролининг бошка турларини чикар- маслик, осмон жисмларида ядро куролини урнатмаслик, уни космик бушлиеда бирон-бир тарзда жойлаштирмаслик мажбу­риятини юклайди. Космос тугрисидаги Шартномада О й ва бошка осмон жисмлари тулик демилитаризация килиниши кайд этил­ган, яъни давлатларга Ой ва бошка осмон жисмларидан факат тинчлик максадида фойдаланиш мажбурияти юкланган, осмон жисмларида харбий базалар, иншоотлар ва истехкомлар куриш, Хар кандай куролни синовдан утказиш ва харбий маищлар утка­зиш такикланган.

1971 йилги Денгиз туби тугрисидаги шартномага мувофик, денгиз ва океанлар туби кисман демилитаризация килинган, чунки 12 денгиз миляси (территориал сувлар) доирасидан таш- карида ядро куролини ва оммавий киргин куролининг барча тур­ларини жойлаштириш такикланади.

1967 йилда Лотин Америкаси мамлакатлари бу минтакада ядро куролини такиклаш тугрисида Шартнома (Тлателолко Шартномаси) имзоладилар. Ушбу Шартнома давлатларга уз худу- дида ядро куролини саклаш, ундан фойдаланиш, уни синовдан

63

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 64: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

у т к а з и п ва ишлаб чикаришга йул куймаслик, шунингдек, бу к ;у р о л н и хеч кимдан олмаслик мажбуриятини юклайди. 1978 йил Собик; СССР мазкур Шартномага к;ушилди.

1 9 8 5 йил августда Тинч океанининг жанубий кисмида жой- л а ш г а н 13 давлат томонидан мазкур худудни ядро куролидан холи зона деб эълон килиш тугрисидаги Шартнома (Раротонг Ц1артномаси)ни имзоланди. Ушбу Шартномага биноан тарафлар хар кандай ядро курилмаларини ишлаб чикиш, куллаш ва си­новдан угказишдан воз кечишларини эълон килди; ядро куро- лини У 3 ХУД УД ига олиб кириш; хар кандай ядро портлашларини а м а л г а ошириш, шунингдек, бу худудга радиоактив чикинди- л а р н и ташлаш ва кумиш катъиян ман этилди. Шартнома ушбу х уд у д д а кема катнови эркинлигини кафолатлайди; минтака дав- л а т л а р и н и н г портларига бортида ядро куроли булган чет эл к е м а л а р и н и н г кириши тугрисидаги масала шартномага аъзо хар бир мамлакат билан алохида хал килинади.

6.2. Давлат худуди: тушунчаси ва турлари. Давлатнинг худудий яхлитлиги

Д авлат худуди - давлатнинг суверенитети остида булган, яъни муайян давлатга карашли булган ХУДУД- Давлат уз ХУДУДИ- да узининг ХУДУДИЙ устунлигини амалга оширади. Давлат ХУДУ- ди таркибига куруклик ва сув, унинг ер ости бойликлари, КУРУК- лик ва сув устидаги хаво бушлига киради. Уларнинг доираси давлат чегараси билан белгиланади.

Давлат чегаралари доирасидаги бутун куруклик давлатнинг курук,- ликдаги худуди хисобланади. Давлатнинг сув худудини ички (миллий) сувлар ва территориал денгиз ташкил этади. Бу икки сув худудининг фарки чет эл нохарбий ва харбий кемалари катновининг режимлари билан белгиланади. 1982 йилги Денгиз ХУКУКИ туфисидаги БМТ Кон- вен ци яси га биноан, ички сувларга куйидагилар киради:

1) территориал денгиз кенглигини хисоблаш учун кабул килин­ган тугри асосий чизиклардан киргок тарафда жойлашган денгиз сувлари, шу жумладан, архипелаг давлатлар сувлари;

2) порт сувлари;3) киргоклари бир давлатга карашли булган курфазларнинг

сувлари, башарти, уларнинг кенглиги 24 денгиз милясидан ош- маса, шунингдек, тарихий курфазлар.

Бир давлат ХУД УД И доирасида жойлашган дарёлар, кул ва64

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 65: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

бошка сув хавзаларининг сувлари хам ички сувлар хисобланади. Киргокбуйи денгиз сувлари минтакаси территориал денгиз хисоб- ланади. Бу минтака кенглиги 1982 йилги Конвенцияга биноан 12 денгиз милясидан ошмаслиги лозим.

Давлат уз худуди доирасида худудий устунликни амалга оширади. Бу устунлик давлатлар суверенитетининг таркибий кисми хисобланади. Давлатнинг устунлиги мазкур давлат х,оки- мияти унинг худуди доирасида жойлашган барча шахслар ва ташкилотларга нисбатан олий хокимият хисобланишини, дав­лат худудида бошка давлатнинг хокимияти амалга оширилиши мумкин эмаслигини англатади. Давлатнинг олий хокимияти унинг худуди доирасида конунчилик, ижро, маъмурий ва суд сохала- ридаги давлат органлари тизими томонидан амалга оширилади.

Худудий устунлик яна шунда намоён буладики, давлат уз Худуди доирасида, агар халкаро шартномаларда бошкача тар- тиб белгиланмаган булса, уз фукаролари ва чет эл фукарола- рига нисбатан хокимият йули билан мажбурлашнинг барча кону- ний воситаларини куллаши мумкин. Бир давлат конунлари унинг худудидан ташкарида амал килиши мумкин булса, хокимият йули билан мажбурлаш воситаларини кУллаш, коида тарика- сида, факат давлатнинг уз Х УД УД И доираси билан чекланади. Бирон-бир давлат уз хокимияти йули билан мажбурлаш воси­таларини чет давлат худудида куллаши мумкин эмас.

Худудий устунлик, табиийки, давлат юрисдикциясини, яъни суд ва маъмурий органларнинг ушбу худудда барча ишларни уз ваколати доирасида куриб чикиш ва хал килиш хукукдарини Хам камраб олади. “ Х.УДУДИЙ устунлик” тушунчаси “юрисдик­ция” тушунчасидан анча кенг, чунки у давлат хокимиятини унинг барча конституциявий шаклларида тулик ифодалайди. Лекин давлатнинг тулик ва мутлак хокимияти унинг ХУДУДИ доираси билан чекланса, давлат юрисдикцияси айрим холларда унинг худудидан таищарида хам амал килади.

Халкаро хукукка мувофик, давлат юрисдикцияси унинг тер­риториал денгизи доирасидан, бинобарин, унинг худудидан таш- каридаги денгиз сувларида булиб турган шахслар, курилмалар, иншоот ва транспорт воситаларига нисбатан татбик этилади. Давлат очик денгиздаги уз харбий кемалари, чет давлат ХУДУ- дидан ташкаридаги, айрим холларда, чет давлат худудидаги уз хаво кемалари, узи космосга учирган объектлар ва уларнинг эки- пажлари устидан мутлак юрисдикцияни амалга оширади.

Давлат худуди нафакат ушбу давлатнинг олий хокимияти

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 66: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

амалга ошириладиган макон, балки куруклик ва сувлар, хаво бушлиги ва ер остидан иборат табиий мухит хамдир. Бу мухит саноат ва кишлок хужалигида, инсоннинг одатдаги кундалик фаолиятида фойдаланиладиган табиий ресурсларни хам уз ичи­га олади. Буларнинг барчаси давлат худудининг моддий мазму- нини ташкил этади ва халкаро ХУКУК нуктаи назаридан узи жой­лашган давлатга карашли булади. Хрзирги замон халкаро хукукига асосан, хеч ким давлатни унга карашли булган худуддан ва унга тегишли булган табиий ресурслардан зурлик ишлатиш йули билан махрум этишга хакли эмас. Давлат худудининг дахлсизли- ги ва яхлитлиги, давлат чегараларининг дахлсизлиги ва бузил- маслиги тамойиллари шундан далолат беради.

БМТ Устави хар кандай давлатнинг худудий яхлитлиги (дахл­сизлиги) ва сиёсий мустакиллигига карши куч ишлатиш ёки куч ишлатиш билан куркитишни такиклайди. 1970 йилги халкаро Хукукнинг БМТ Уставига мувофик, давлатлар уртасидаги дустона муносабатлар ва хамкорликка дойр тамойиллари тугрисидаги Декларацияда БМТ Устави 2-моддаси туртинчи бандига берил- ган шархда ХУДУДИЙ яхлитлик (дахлсизлик) тамойилининг купгина унсурлари уз аксини топган. Хусусан, хар бир давлат “бошка хар кандай давлат ёки мамлакатнинг миллий бирлиги ва ХУДУ- дий яхлитлигини бузишга каратилган хар кандай харакатлардан узини тийиши лозим”лиги белгилаб куйилган. “Давлат ХУДУДИ Устав коидаларини бузган холда куч ишлатиш натижаси булган Харбий оккупация объекти булиши мумкин эмас”лиги кайд этил­ган. Шу муносабат билан куч ишлатиш ёки куч ишлатиш билан куркитиш воситасида эгалланган худудлар конуний деб тан оли- ниши мумкин эмас. Лекин, маълумки, конун кайтар кучга эга эмас. Шу боис Декларацияда юкорида келтирилган коидалар БМТ Устави коидаларига ёки Устав кабул килингунга кадар тузилган ва халкаро хукукка биноан юридик кучга эга булган хар кандай халкаро битимларга зид деб шархланмаслиги лозимлиги айтиб Куйилган.

1975 йил Европада хавфсизлик ва хамкорлик буйича Кен- гашнинг якуний хужжатида давлатларнинг ХУДУДИЙ яхлитлиги тамойилига тулаконли таъриф берилган: “Иштирокчи давлат­лар хар бир иштирокчи давлатларнинг ХУДУДИЙ яхлитлигини Хурмат киладилар. Шунга мувофик улар БМТ Уставининг мак- садлари ва тамойилларига мос келмайдиган, хар кандай ишти­рокчи давлатнинг ХУДУДИЙ яхлитлиги, сиёсий мустакиллиги ёки бирлигига карши каратилган хар кандай харакатлардан, хусу-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 67: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

сан, куч ишлатиш ёки куч ишлатиш билан куркцтишдан иборат булган хар кандай харакатлардан узларини тиядилар. Иштирок- чи давлатлар бир-бирининг хУДУДИни халкаро ХУКУК коидала- рига зид равишда харбий оккупация ёки куч куллаш билан бог- лик; бошка бевосита ёки билвосита чора-тадбирлар объектига ёхуд шундай чора-тадбирлар ёрдамида ёки уларни амалга оши- риш билан куркитиб эгаллаш объектига айлантиришдан тенг асосда узларини тиядилар. Бундай оккупация ёки эгаллаш кону­ний деб тан олинмайди”.

ЕХХДнинг якуний хужжатига биноан, бир-бирининг ХУДУ- дий яхлитлигини хурмат килиш мажбуриятини олган давлатлар “БМТ Уставининг максадлари ва тамойилларига мос келмайди- ган хар кандай харакатлардан узларини тийишлари лозим”. Бу ерда ХУДУДИЙ яхлитлик ёки дахлсизликка карши хар кандай Харакатлар тугрисида суз юритилмокда. Масалан, худудий су­верен розилигисиз чет эл худудидан хар кандай транспорт воси- таларининг утиши (транзити) нафакат чегаралар дахлеизлиги­ни, балки давлат худудининг дахлеизлигини бузиш хисоблана­ди, чунки транзит учун айнан шу худуддан фойдаланилади. Барча табиий ресурслар давлат худудининг таркибий кугемлари хисоб­ланади. Бинобарин, ХУДУД дахлеиз булса, унинг таркибий к,исм- лари, яъни табиий ресурслари хам табиий куринишда дахлеиз булади. Шу боис чет давлатлар ёки чет эллик шахслар худудий сувереннинг розилигисиз бу ресурсларни эгаллаши хам ХУДУДИЙ дахлеизликни бузиш хисобланади.

Кушни давлатлар билан хамкорлик жараёнида баъзан дав­лат худудини унга чет элдан бирон-бир таъсир курсатилиши натижасида зарар етиши хавфи, яъни ушбу ХУДУД ёки унинг муайян таркибий кисмлари табиий холатининг ёмонлашиши хав­фи пайдо булади. Давлатнинг уз худудидан фойдаланиши бошка давлат худудининг табиий холатига зиён етказмаслиги керак.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 68: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

6.3. Давлат чегаралари: таърифи, турлари, белгилаш, узгартириш ва курицлаш тартиби

Муайян давлат х,удудини мазкур давлатнинг суверенитета амал килмайдиган бошка худуддан ажратиб турадиган чизик ва бу чизик; буйлаб утган вертикал текислик давлат чегараси хисоб­ланади. Давлат х;удудининг куруклик, сув ва х,аводаги чегарала­ри фаркланади. Курукликдаги чегаралар чегарадош давлатлар уртасида тузилган шартномалар асосида белгиланади ва шу шартномаларга асосан х;удудда кайд этилади. Курукликдаги че- гараларнинг уч тури мавжуд:

1) орфографик чегаралар - жой рельефидан келиб чикиб утказилади;

2) геометрик чегаралар — икки нукта уртасида тортилган турри чизик буйлаб утказилади;

3) астрономик чегаралар — меридианлар ва параллеллар буйлаб утказилади.

Сув чегаралари дарё, кул, денгиз х,амда бошка сув з^авзала- ри чегараларига булинади.

Дарё чегаралари киргокбуйи давлатлари уртасида тузилган шартномаларга биноан белгиланади ва тальвег чизита (энг катта чукурликдаги чизик) буйича ёки дарё уртасидан, кулларда ва бош­ка сув хавзаларида давлат чегараси кул ёки бошка сув хавзаси киргокл а рига чиккан жойларни туташтирувчи тугри чизик буйича утказилади.

Давлатнинг денгиздаги чегаралари - давлат территориал ден- гизининг ташки чегаралари ёки кушни давлатлар денгиз х;удуд- ларини ажратувчи чизиклар. Территориал денгизнинг ташки че­гаралари киргокбуйи давлатининг конун хужжатлари билан хал­каро хукукнинг умумэътироф этилган тамойиллари ва нормала- рига мувофик белгиланади. 1982 йилги БМТнинг Денгиз з^укуки тугрисидаги Конвенциясида з̂ ар бир давлат уз территориал ден- гизи кенглигини 12 денгиз милясигача чегарада белгилаши мум- кинлиги кайд этилган. Кушни давлатлар уртасида территориал денгиз чегаралари уларнинг келишувига биноан белгиланади. Бунда бир канча халкаро коидалар амал килади. Масалан, башарти икки давлат уртасида боцщача тартиб назарда тутилган битим тузил- маган булса, улар уз территориал денгизи чегарасини урта чи- зикдан нарига утказишга з а̂кли эмас. Лекин тарихан таркиб топ-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 69: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

ган ёки бошка алохида холатларга кура, чегарани бошкдча тар- тибда утказиш зарур булган холларда бу коида амал килмайди.

Хдводаги чегаралар - баландликдаги (96 км. баландликдаги горизонтал текислик) ва ёнлама (куруклик ёки денгиз буйлаб утган давлат чегараси чизиги устидан утувчи вертикал текис­лик) чегаралар. Денгиз сатхи устида давлатнинг ёнлама хаво че- гаралари доирасида белгиланади.

Хрзирги даврда куруклик ва сувдаги чегаралар, коида тари­касида, чегарадош давлатлар уртасида тузилган шартномага биноан белгиланади ва шартномага кура белгиланган чегаралар деб аталади. Бундай холларда курукликдаги (кисман сувдаги) чегара чизшининг утиши халкаро шартномада муфассал тав- сифланади ва чегара чизигининг шу тавсифга мос келадиган хола- ти харитада кайд этилади. Ушбу харита мазкур шартноманинг ажралмас кисми хисобланади. Шартномага кура, чегарани бел- гилаш жараёни делимитация деб аталади. Чегаранинг КУРУК- ликдаги чизигини жойда белгилаш учун чегарадош давлатлар кУшма комиссия тузадилар. Бу комиссия чегаранинг жойдаги Холатини махсус чегара белгилари урнатиш (чегарани демарка­ция килиш) йули билан белгилайди.

Шартномага кура, белгиланадиган чегаралардан таищари тарихан таркиб топган чегаралар, яъни аник холати чегарадош давлатлар уртасида тузилган шартномада белгиланмаган ва мус- тахкамлаб куйилмаган, лекин узок давр мобайнида улар шу жойда риоя килиб келган ва чегарадош давлатлар томонидан муайян тарзда тан олинган чегаралар хам мавжуд. Бундай тан олиш мазкур чегаранинг холатига нисбатан халкаро ХУКУКИ Й одатни вужудга келтиради ва шу асосда уни чегарадош давлат­лар учун юридик жихатдан мажбурий килиб куяди. Бундай че- гараларнинг холати чегарадош давлатларнинг турли битимла- рида, шу жумладан, демаркация тугрисидаги битимларда тас- дащланиши мумкин.

Чегарадош давлатлар Уз чегараларининг дахлеизлигини таъ­минлаш учун узаро чегараларининг муайян режимини белги- лашлари мумкин. Ушбу режим жойдаги чегара чизикларини ло­зим даражада саклаш буйича тарафларнинг ХУКУК ва бурчлари- ни, шунингдек, уни кесиб утиш тартибини хам уз ичига олади. Чегара режими давлатлар Уртасида тузиладиган битимлар, улар­нинг ички конун хужжатлари билан хам белгиланиши мумкин. Чегара режими тугрисидаги шартномалар одатда жойдаги чега-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 70: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

ра чизишнинг келиб чикиши ва белгиланиши, чегара белгила- рига караб туриш, чегарани текшириш буйича кушма комис- сиялар, чегара вакиллари (комиссарлари), чегара буйлаб утган сувлардан ва чегарани кесиб утувчи темир йул х;амда шоссе- лардан фойдаланиш тугрисидаги коидаларни, шунингдек, дав­лат чегараси якинида ов килиш, урмон ва кишлок хужалиги х;амда кончилик иши тугрисидаги коидаларни уз ичига олади.

Давлат чегараси узгаришининг куйидаги асослари мавжуд:1) миллат ва халкларнинг уз такдирини узи белгилаш

хукукини амалга ошириши, миллатлар ва халкларнинг булини- ши ёки тикланиши натижасида янги чегараларнинг белгилани­ши ёхуд эски чегараларнинг тикланиши;

2) чегарадош давлатлар чегаралар кулайрок жойлашиши учун давлат худудларининг кичик участкаларини алмашиши;

3) чегарани демаркация килиш жараёнида кичик участка- ларни алмашиш.

Давлат чегараси куйидаги йуллар билан белгиланади:— демаркация килиш - табиий ёки тарихий омиллар нати­

жасида узгарган ёки узгариши мумкин булган чегара чизигига чегарадош давлатлар томонидан аниклик киритиш йули билан. (Редемаркация - аввал демаркация килинган чегарани илгари урнатилган чегара белгиларини таъмирлаш оркали текшириш.);

— делимитация килиш — давлатлар уртасида чегараларни биринчи марта белгилаш йули билан.

Чегараларнинг дахлсизлиги ва бузилмаслигини таъминлаш, уларни кУриклаш максадида чегарадош давлатларнинг ички конун хужжатлари ва халкаро шартномаларига мувофик махсус чега­ра режими белгиланади. Бу режим:

— давлат чегарасини саклаш;— давлат чегарасидан шахслар ва транспорт воситалари ке­

сиб утиши;~ давлат чегарасидан товар ва хдйвонларни олиб утиш;— давлат чегарасидан шахслар, транспорт воситалари, то­

вар ва х;айвонларни утказиш;— давлат чегарасида хужалик, саноат ва бошка фаолият олиб

бориш;— чет давлатлар билан курсатилган коидаларнинг бузилиши

билан боглик низоларни нал килиш тартибини назарда тутади.1999 йил 20 августда кабул килинган “Узбекистон Республи­

касининг давлат чегараси тугрисида”ги Узбекистон Республика-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 71: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

си К,онунига биноан, давлат чегарасини куриклаш мамлакат хавф- сизлигини таъминлаш давлат тизимининг ажралмас таркибий кисми хисобланади. Узбекистон Республикасида давлат чегара­сини химоя килиш ва куриклаш давлат бопщарув органлари, чунончи, Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси, Дав­лат чегараларини химоя килувчи кумита, Ташки ишлар вазир- лиги, Миллий хавфсизлик хизмати, Мудофаа вазирлиги, Ички ишлар вазирлиги, Давлат божхона кумитаси ва бошка органлар томонидан амалга оширилади. Бу органларнинг давлат чегараси­ни химоя килиш ва куриклаш борасидаги ваколатлари юкорида зикр этилган К,онунда белгилаб куйилган.

“Узбекистон Республикасининг давлат чегараси тугрисида” ги Узбекистон Республикаси К,онунига биноан, давлат чегараси Куйидагича белгиланади: курукликда - узига хос нукталар, рель- ефнинг чизиклари ёки аник к^риниб турган жойлар буйича; кема катнайдиган дарёларда - дарёнинг асосий фарватери ёки тальвеги уртаси буйлаб; кема катнамайдиган дарё ва жилга- ларда - уларнинг уртаси ёки дарё асосий узанининг уртаси буйлаб; куллар ёки бошка сув хавзаларида - Давлат чегараси к^л ёки бошка сув хавзаси киргокларига чиккан жойларни ту- таштирувчи тугри ёки бошкача чизик буйича. Дарё, жилка, кул ёки бошка сув хавзаси оркали утадиган давлат чегараси улар киргокларининг куриниши ёки сув сатхи узгарганда хам, дарё, жилга окими муайян томонга бурилганда хам узгармай колаве- ради; сув омборларида ва бошка сунъий сув хавзаларида - улар сув билан тулдирилгунга кадар Давлат чегарасининг мазкур жойдан ^тган чизигига мувофик равишда; дарёлар, жилгалар, куллар ва бошка сув хавзалари оркали утувчи куприкда, тугон ва бошка иншоотларда — давлат чегараси сувдан утиш-утмас- лигидан катъи назар, шу иншоотларнинг уртаси ёки уларнинг технологик уки буйлаб.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 72: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

6.4. Халкаро дарёлар. Дунайда кема катнови тартиби тугрисидаги 1948 йил 18 август

Конвенцияси

Халк;аро дарёлар - икки ёки ундан ортик давлат худудидан окиб утадиган дарёлар. Халкаро дарёлар буйлаб кема к;атнови масалалари халкаро дарёлар тугрисидаги масаланинг халкаро хукукий тартибга солиш предметини ташкил этади. Лекин халк­аро кема катнови хозирги даврда халкаро дарёларнинг ягона мезони хисобланмайди, чунки ушбу дарёларнинг сувларидан саноат ва кишлок хужалиги максадларида кенг фойдаланилади. Халкаро дарёлар бир неча давлатлар худудидан утиши ёки улар- ни ажратиши киргокбуйи давлатлари манфаатларининг кеси- шувини вужудга келтирадики, бу уларнинг мазкур дарёга оид узаро ХУКУК ва мажбуриятларини белгилаб беради. Бу ерда асо­сий коида шундан иборатки, киргок буйида жойлашган х,ар к,ан- дай давлат халкаро дарё сувидан шундай фойдаланиши керак- ки, боища кирго^буйи давлатларининг шу дарё сувидан фойда­ланиш хукукларига жиддий зарар етмасин. Барча киргокбуйи давлатлари халкаро дарёлар сувидан фойдаланишда тенг хукукларга эга буладилар. Бундай холат барча киргокбуйи дав­латлари уртасида тегишли шартнома тузишни такозо этади.

Халкаро дарёлар, к;оида тарикасида, бир неча давлатлар оркали утадиган халкаро кема катнови учун - очик дарёларга ва бир неча давлатлар худудини ажратадиган - чегараолди дарё- ларига булиниши мумкин. Лекин бу тасниф шартлидир, чунки айни бир дарё маълум участкада бир неча давлат худудини кесиб утиши, бошка участкада эса уларни ажратиши мумкин. Худди шунингдек, халкаро кема катнови режими х,ам чегараол­ди дарёсида мавжуд булиши ва бир неча давлат худудидан утувчи дарёда мавжуд булмаслиги мумкин. Лекин барча холларда бу дарёлар халк;аро дарёлар хисобланади, чунки халкаро шартно­ма булмаган такдирда хам киргокбуйи давлатлари ушбу дарё- лардан хар кандай тарзда фойдаланишга нисбатан муайян ХУКУК ва мажбуриятлар билан богланади.

Халкаро дарёлар буйлаб кема цатнови тартиби киргокбуйи давлатлари томонидан белгиланиши лозим. Факат киргокбуйи давлатлари бошк;а давлат ХУДУДИ таркибига кирувчи дарё сув- лари оркали ва факат киргокбуйи давлатлари уртасида тузил-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 73: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

ган шартномага асосан уз кемаларини утказиш хукукига эга була­ди. Айни вак;тда, киргокбуйи давлатлари купинча уз савдо фао- лияти манфаатини кузлаб барча мамлакатларнинг савдо кема- ларига катнаш эркинлигини беради. Лекин бу уларнинг бурчи эмас, балки хукукидир. Шу боис нокиргокбуйи мамлакатлари- нинг кемалари, агар халкаро шартномада бошкача коида белги- ланмаган булса, халкаро дарёлар оркали утиш хукукига эга эмас.

1921 йилда кабул килинган Халкаро ахамиятга молик Нави­гация сув йулларининг режими тугрисидаги Барселона конвен­цияси ва Статутида халкаро дарёлар буйлаб кема катновига оид бир канча коидалар белгилаб куйилди. Лекин бу коидалар кенг таркалмаган. Халкаро ХУКУК уюшмаси бу коидаларни кайта курит ташаббуси билан чивди. 1966 йил узининг Хельсинкидаги конференциясида халкаро дарёлар сувидан фойдаланишнинг тур­лари хакидаги моддалар лойихаси ишлаб чикилди ва кабул килинди. Ушбу хужжатга биноан хар бир киргокбуйи давлати халкаро дарё буйлаб эркин кема катнови хукукига эга. Kjipfok6- уйи давлатлари бундай хукукни нокиргокбуйи давлатларига бе- ришлари хам мумкин. Хельсинки коидалари давлатлар учун мажбурий расмий конвенция хисобланмайди. Лекин уларнинг аксарияти халкаро хукукнинг ривожланиш анъаналарини акс эттиради.

Халкаро дарёлардан бошка максадларда хам фойдаланила- ди, хусусан, гидроэлектростанциялар ва сугориш учун тугон- лар куриш, ишлаб чикариш сувларини окизиш, баликчилик, ёгоч окизиш. Сунгги йилларда халкаро дарёлардан фойдаланиш­нинг бундай турлари кенг таркалмокда. Халкаро дарёлардан кема Катнови билан боглик булмаган максадларда фойдаланиш билан боглик барча масалалар киргокбуйи давлатлари Уртасида ту­зилган битимларга асосан хал килинади ёки хал килиниши ло­зим. Бу сохада ягона умумий хужжат - 1966 йил Хельсинки коидалари булиб, уларда дарё сувларини таксимлаш, унинг иф- лосланишининг олдини олиш, ёгоч окизишга оид моддалар жам­ланган.

Халкаро дарёларда гидроэлектростанциялар куриш пайтида юзага келадиган масалаларни тартибга солишнинг умумий коида­лари 1923 йил кабул килинган. Бир неча давлатлар ахамиятига молик Окар сувлар гидроэнергияси тугрисидаги Женева конвен- циясида белгилаб куйилган. Хусусан, бошка давлатнинг ХУД УД И -

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 74: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

даги жойнинг физик узгаришига олиб келиши ёки унга жиддий зарар етказиши мумкин булган гидроэнергиядан фойдаланиш билан боглик; барча ишлар манфаатдор давлатлар уртасида ту­зилган битимга асосан бажарилиши лозим. Халкаро амалиёт х,ам шу йулдан боради.

Сувдан окилона фойдаланиш тамойилига мувофик; K̂ ipFOK,- буйи давлати бошка давлатга жиддий зиён етказиши мумкин булган сув ифлосланишининг ёки мавжуд ифлосланиш купайи- шининг барча шаклларига бардам бериши лозим. Бу тамойилга оид жуда куп битимлар тузилган.

Дарё сувларидан кема катнови билан боглик; булмаган мак;- садларда фойдаланишнинг барча турлари бошка давлатнинг че­гаралари доирасидаги балик ресурсларига зарарли таъсир курса- тиши мумкин. Шу боис киргокбуйи давлатлари уртасида маз­кур масала юзасидан низо чикиши мумкин булган лолларда улар х;ам тегишли битимлар тузишлари лозим.

Дунай - узунлиги жихатидан Европада (Волгадан кейин) ик­кинчи уринда турадиган дарё. У Германия, Австрия, Словакия, Венгрия, Хорватия, Югославия, Болгария, Руминия, Украина оркали окиб утади. Дунайнинг х;укукий полати 1948 йил 18 ав- густда Белградда тузилган Дунайда кема катнови режими турри- сидаги Конвенция ва 1998 йил 26 мартда кабул килинган Кон- венцияга кушимча баённома билан белгиланади.

Дунайда кема катнови эркинлигининг асосий тамойили Кон- венциянинг 1-моддасида кайд этилган: “Дунайда навигация порт ва навигация йигимларига х,амда савдо кемалари катнови шарт- ларига нисбатан барча давлатларнинг фукаролари, савдо кема­лари ва товарлари учун эркин ва очик булиши лозим”.

Конвенция Дунайнинг кема катнайдиган кисмида, то у Кора денгизга бориб куйилгунга кадар, 2415 км. узунликдаги масофа- да амал килади.

Белград конвенцияси Дунай буйлаб сузаётган кемаларнинг белгиланган коидаларга риоя килган х,олда таъмирлаш, захира- ларни тулдириш ва бошка максадларда портларга кириш хукукини белгилайди, Дунай буйида жойлашган давлатларнинг муайян манфаатларини химоя килади.

Кемалардан порт йигимлари ёки хизматлар учун х;ак, унди- риптда уларни бирон сабабга кура камситишга йул куймаслик тугри­сидаги коида му^им а^амиятта эга. Конвенция Дунайнинг айрим участкаларида транзит йиримлари ундиришга йул куймайди.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 75: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

Дунай буйида жойлашган барча давлатлар ва Россия Феде- рацияси Белград конвенциясига аъзо.

Дунай комиссияси, доимий ишлайдиган орган сифатида, Бел­град Конвенциясига биноан тузилган булиб, 1949 йил ноябрдан бошлаб фаолият курсатиб келади. Ушбу хукуматлараро ташки­лот Будапештда жойлашган.

Дунай комиссиясининг ваколатига куйидагилар киради: Конвенция коидаларининг бажарилишини назорат килиш, кема катнови манфаатларида Дунай буйида жойлашган давлатлар так- лиф ва лойихдлари негизида асосий ишларнинг умумий режаси- ни, кема катновининг ягона тизимини тузиш, Дунай буйлаб кема катновининг асосий коидаларини белгилаш, Дунайда божхона, дарё ва санитария назорати коидаларини бир хиллаштириш.

Дунай комиссиясига 11 давлат - Дунай буйида жойлашган барча давлатлар хамда собик СССРнинг ХУКУКИЙ вориси сифа­тида Россия Федерацияси аъзо.

ГФР ХУДУДИ оркали утадиган Майн-Дунай бирлаштирувчи канали Германиянинг ички сув йули хисобланади. У миллий йул макомига эга булиб, канал буйлаб кема катнови учун рухсат олиш талаб этилади. Ушбу каналда хам, Майн дарёсининг ка- наллаштирилган участкасида хам катнов учун ундириладиган йштл кемаларнинг тоифалари (юк кемаси, йуловчи кема ва х-К-)

буйича белгиланган.Яна бир катта халкаро дарё - Рейн дарёси булиб, унда

кема катнови Рейн буйлаб кема катнови тугрисидаги кайта кУрилган Мангейм конвенцияси (1868 йил) билан тартибга солинади.

Ушбу хужжатнинг 1-моддасига биноан, барча мамлакатлар- нинг савдо кемалари учун Базелдан очик денгизгача булган узун- ликда кема катнови эркинлиги Рейн буйлаб кема катнови режи- мининг асосий тамойили хисобланади. Лекин утган асрнинг 80- йиллари урталарида Рейн дарёси хавзасида жойлашган мамла- катлар каторига кирмайдиган учинчи мамлакатларнинг кемалари учун мазкур дарё буйлаб катнаш шартлари анча катъийлашди.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 76: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

Такрорлаш учун саволлар1. Халкаро хукукда “худуд” тушунчаси мохияти?2. Давлат худуди кандай турларга булинади?3. Давлат ХУДУДИ таркибига нималар киради?4. Давлат худудининг юридик холати к;андай белгиланади?5. “Давлат чегараси” ибораси оркали нима тушунилади?6. Давлат чегараларининг кандай турлари мавжуд?7. Давлат чегараларини узгартириш халкаро хукукда белгилан-

ганми?8. Кдндай холатларда ХУДУДИЙ низолар вужудга келиши мумкин

ва улар кандай хал этилади?9. Халкаро дарёларнинг ХУКУКИЙ макоми кандай белгиланади?10. Куролсизлантирилган ва бетараф (нейтрал) хУДУДлар ХУКУКИЙ

макоми кандай?11. Антарктиканинг ХУКУКИЙ макоми кандай?12. “Халкаро денгиз майдони” тушунчаси ва таркиби кандай?13. Халкаро хаво майдони нима?

Адабиётлар1. Узбекистон Республикасининг Конституцияси (Асосий конун)

ва к;онунлар мажмуи. -Т., «Адолат», 2003.2. Каримов И.А. Узбекистон XXI аср бусагасида: хавфсизликка

тахдид, баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари -Т., «Узбекистон», 1997.

3. Каримов И.А. Узбекистон XXI асрга интилмовда -Т., «Узбе­кистон», 2000.

4. Каримов И.А. Бизнинг бош максадимиз - жамиятни демократ- лаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислох этишдир. - Т., «Узбекистон», 2005.

5. Каримов И.А. Империя даврида бизни иккинчи даражали одам- лар, деб хисоблашар эди. / / Халк сузи, 2005 йил 19 январь.

6. Ашавский Б.М. Межправительственные конференции. -М., 1980.7. Бояре Ю.Р. Вопросы гражданства в международном праве. М., 1986.8. Действующее международное право. В трёх томах. Т.1. -М.,

1996. Рахд. V9. Действующее международное право в 3-х томах. Ю.М.Коло-

сов, С.Кривчикова. -М., Московский независимый институт меж­дународного права, 1997

10. Зайцева О.Г. Международные организации. -М., 1989.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 77: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

11. Клименко Б.М. Мирное решение территориальных споров. -М., 1982

12. Клименко Б.М. Государственная территория. -М., 1974.13. Курс международного права. В семи томах. Т. 3. -М., 1990. -Гл. 1,

Т. 2. -М., 1989. Гл. 5 и 6.14. Крылов С.Б. Правотворческая деятельность международных

организаций. -М., 1988.15. Международные пакты о правах человека, (Сб. документов).

СПб, Россия - Нева, 1993.16. Моисеев Е.Г. Правовой статус СНГ. -М., Юристъ. 1995.17. Права и свободы личности. Международный документ, комм.

2х. ред. Н.И.Полежаева. -М., 1995.18. Саидов А.Х. Халкаро ХУКУК Дарслик. -Т., «Адолат», 2001, 220 б.19. Талалаев А.И. Право международных договоров: договоры с

участием международных организаций. -М., МО, 1989.20. Талалаев А.И. Право международных договоров: действие и

применение договоров. -М., МО, 1985.21. Талалаев А.И. Право международных договоров: общие воп­

росы. -М., МО, 1980.22. Умарахунов ИМ. Республика Узбекистан и международное дого­

ворное право. -Т., Узбекистон миллий энциклопедияси. 1998, 316 стр.23. Шибаева Е.Н. Право международных организаций. -М., МО.

1986

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 78: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

7-мавзу. Ах,оли

7.1. Ахрли хрлатини халкаро хукукдй тартибга солиш.7.2. Фукдроликнинг халкаро хукукий масалалари.7.3. Чет элликлар учун белгиланган режим.7.4. Бошпана бериш хукуки.

7.1. Ах;оли холатини халкаро хукукий тартибга солиш

“Ахоли” тушунчаси. “Ах,оли” деганда муайян давлат худуди- да истикомат куглувчи одамлар мажмуи тушунилади.

Хдр кандай давлатнинг ахолиси шу давлат фукароларидан, чет эл фукаролари (одатдаги чет эл фукаролари, яъни иммуни­тет ва имтиёзлардан фойдаланувчи фукаролар) ва фукаролиги булмаган шахслардан ташкил топади. Ахолининг айрим оралик тоифалари хам мавжуд булиб, улар юкорида зикр этилган асо­сий тоифалардан бирига киради (масалан, кушфукароликка эга булган шахслар тегишли давлатларнинг фукаролари к;аторига киради).

Ижтимоий-иктисодий шароит давлат, миллат, халк каби муайян конуниятларга мувофик ривожланадиган ва фаолият олиб борадиган доимий бирликлар пайдо булишига олиб келади. Бу бирликлар доирасида одамлар Уртасидаги алокалар тизимли хусусият касб этади.

7.2. Фукароликнинг халкаро хукукий масалалари

“Фукаролик” тушунчаси. Фукаролик шахе билан давлатнинг доимий сиёсий-хукукий алокасини белгилайди, бу алока улар­нинг узаро ХУКУК ва бурчларида ифодаланади. Баъзан фукаролик шахенинг давлатга мансублиги деб аталади. Фукаролик - доимий ХУКУКИЙ алока, чунки фукаро чет элга чикиб кетганида хам унинг фукаролиги, коида тарикасида, уз-узидан бархам топмайди.

Айрим давлатлар конунчилигида шахсларнинг давлатга ман- сублигини ифодалаш учун турли атамалар кулланилади. Рес­публика бошкарув шакли амал киладиган мамлакатларда, одатда, “фукаролик” атамаси кулланади, монархик бошкарув шакли амал

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 79: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

киладиган мамлакатларда “табаалик” атамаси хам учраб тура- ди. АКД1, Буюк Британия ва бошка айрим давлатларнинг конун- чилигида шахснинг давлатга мансублигини ифодаловчи жуда куп атамалар мавжуд.

Масалан, инглиз-америка назарияси ва амалиётида “citizen” (фукаро) ва “subject” (табаа) атамалари билан бир каторда, “national” атамаси хам кенг таркалган булиб, уни “муайян мил- латга мансуб шахе” (юридик маънода) деб таржима килиш мум­кин. Хозирги вактда мохият - эътибори билан бир хил маънони англатадиган атамаларнинг куплиги утмиш мустамлакачилик тузумлари билан боглик- Мустамлака давлатлар амалиётида “фукаролик” атамаси дастлаб сиёсий ва фукаролик хукуклари- га тула хажмда эга булган шахсларга нисбатангина кулланган. Мустамлакаларнинг туб ахолиси айни давлатга юридик жих,ат- дан мансуб (nationals, ressortissants ва х-к.) деб хисобланган. Мус- тамлакачиликка бардам берилиши натижасида юкорида зикр этилган атамаларнинг дастлабки маъносида узгаришлар руй берди. Уларнинг айримлари умуман муомаладан чикарилди, лекин уларнинг куп сонлилиги ханузгача сакланиб келмоада.

Фукаролик, умуман олганда, давлат ички конунчилиги би­лан тартибга солинади. Муайян давлатда фукаролик тутрисида Конун булмаслиги хам мумкин. Лекин бу ерда ran фукароликни расман тартибга солиш хакида кетаётгани йук. Фукаролик - давлатчилик билан узвий боглик булган тушунча. Фукаролик тугрисида конуннинг йуклиги ташки алокалар сохдсидаги фао- лиятни муайян даражада мураккаблаштириши мумкин булса- да, лекин фукаролик йуклигини англатмайди. Нима булганда хам, фукароликни тартибга солиш - ички масала, давлатнинг ички ваколати сохаси. Фукароликни олиш ва йукотиш коидала- ри давлатнинг ички конун хужжатлари билан белгиланади. Хдр бир давлат бу сохада мустакил иш олиб борганлиги учун турли давлатларнинг фукаролик тугрисидаги конунлари тукнашиши (коллизияси) мукаррардир. Бундай тукнашувлар халкаро ахами- ятга молик ихтилофлар ва можароларга сабаб булиши мумкин. Уларга бархам бериш ёки олдини олиш учун давлатлар купин­ча халкаро шартнома тузадилар, яъни халкаро хукукнинг те- гишли нормаларини ишлаб чикадилар.

Фукароликни олиш ва йукотиш. Фукароликни олишни шарт- ли равишда икки катта гурухга ажратиш мумкин. Биринчи гурух умумий тартибда, иккинчи гурух эса фавкулодда тартибда фу-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 80: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

кароликни олиш усулларини камраб олади. Умумий тартибда фукароликни олиш усуллари муайян даражада доимий, давлат­лар конунчилиги учун одатий хисобланади. Уларга: а) тутилганда фукароликни олиш, б) муайян давлат фукдролигига кдбул кили- ниш (натурализация) натижасида фукароликни олиш киради. Дав­латлар амалиётида кам учрайдиган фукароликни тухфа килиш Хам шу гурухга киради.

Фавкулодда тартибда фукароликни олиш усулларига куйи- дагилар киради: шахслар гурухига фукаролик бериш ёки жа- моавий натурализация (муайян куриниши — трансферт), оптация (фукароликни танлаш), реинтеграция (фукароликни тиклаш).

Тугилганда фукаролик олиш фукароликни олишнинг энг од- дий, кенг таркалган усулидир. Турли давлатларнинг конунчили- ги ушбу масала буйича куйидаги икки тамойилдан бирига: кон Хукукига (jus sanguinis) ёки замин хукукига (jus soli) асосланади. Баъзан доктринада кон ХУКУКИ буйича фукароликни олиш ке­либ чикишига кура фукароликни олиш деб, замин хукуки буйи­ча фукароликни олиш эса тугилганда фукароликни олиш деб аталади. К,он ХУК У К И — шахе тугилган жойидан катъи назар, ота-онасининг фукаролигини олишини англатади; замин ХУКУКИ— шахе ота-онасининг фукаролигидан катъи назар, тутилган жой- ининг фукаролигини олишини англатади. Жахоннинг купгина дав- латларида кон хукуки буйича фукароликни олиш тамойили амал Килади. Узбекистон конунчилиги хам умуман олганда кон хукукига асосланади. Одатда, умуман кон хукукига асосланадиган давлат­лар айрим холларда замин хукукидан хам келиб чикади.

Замин хукуки АКДП ва Лотин Америкаси давлатлари конун- чилигига хос. Лекин унда кон ХУКУКИ хам муайян даражада амал Килади (одатда, тегишли давлатлар фукароларининг чет элда тутилган фарзандларига нисбатан). Давлатлар Уз фукаролигини аралаш никохлардан тутилган шахслар олиши имкониятларини чеклайдиган нормаларни уз конунчилигига киритишга харакат Килади. Бу турли сабаблар билан, хусусан, уз фукаролари чет давлат фукаролигини олиши, яъни кУшфукароликнинг вужудга келишига (бу давлатлараро муносабатларда муаммолар туги- лишига олиб келиши мумкин) йул куймасликка интилиш билан изохланади.

К,он ХУКУКИ тамойилига амал киладиган давлатлар купинча уз фукаролигини чет элда у ерда доимий яшайдиган фукаро-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 81: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

лардан тушлган шахслар (айникса, отаси ёки онаси чет эл фу- Кароси булса) олиши имкониятини х,ам чеклайди. Натурализа­ция (тублашиш) - манфаатдор шахснинг илтимосига кзфа, уни якка тартибда фукароликка кабул килиш. Миллий конунчилик- да бу атама кулланмайди, лекин халкаро хукук назариясида умумэътироф этилган. Натурализация - ихтиёрий тадбир. Маж- бурий натурализация халкаро хукукда зид булиб, уни амалга оширишга уринишлар доим каршилик нотаси билдирилишига сабаб булган. Амалиётда бундай вокеалар булган. Хусусан, JIo- тин Америкасидаги айрим мамлакатлар утган асрда уз худуди- да узок; вак;т яшаб келаётган чет элликларга уз фукаролигини мажбурий тартибда беришга харакат килишган.

Натурализация, одатда, жуда куп давлатларда конунда на- зарда тутилган муайян шартлардан келиб чикиб амалга ошири­лади. Шахснинг мазкур давлат худудида муайян вак;т (5, 7, баъ- зан 10 йил) яшаши, коида тарикасида, энг мухим шартдир. Нату- рализациянинг бошка шартлари, масалан, мулкий х;олат билан боглик; шартлар х;ам назарда тутилади. Агар манфаатдор шахе мазкур давлатга муайян хизматлар курсатган, унинг к у р о л л и кучларида хизмат килган, давлат хизматида муайян вазифани бажарган булса, натурализация имконияти анча енгиллашади.

Фукароликка кабул килиш таомили давлатларнинг ички конунчилиги билан белгиланади. Натурализация таомилининг т^рт турини кайд этиш мумкин:

1) давлат х;окимияти олий органлари томонидан амалга оши- риладиган натурализация;

2) давлат боищаруви органлари, чунончи, хукумат ёки дав­лат бошка рувининг марказий тармок органлари (одатда, ички ишлар идоралари) томонидан амалга ошириладиган натурали­зация;

3) давлат хркимияти махдллий органлари томонидан амалга оши­риладиган натурализация (жуда кам учрайди);

4) суд тартибида натурализация килиш (бу хам жуда кам учрайди).

Айрим давлатлар конунчилигида назарда тутиладиган муай­ян шахсларга фукаролик беришнинг соддалаштирилган тартиби- руйхатга олиш (уз фукаролигини тасдиклаш тутрисида суз юритилмаган лолларда), фарзандликка олиш, никох; тузиш на­тижасида фукароликни олиш натурализациянинг турлари хисоб­ланади. Сунгги икки усул баъзан фукаролик олишнинг оилавий

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 82: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

усули деб хам аталади. Ота-онаси натурализация цилиниши муносабати билан вояга етмаган болаларнинг уз-узидан фукаро­ликни олиши хам шу усулга киради.

Купгина давлатларда никохга кирган аёл дархол уз эрининг фукаролигини олишига рухсат этилмайди. Бу холат 1957 йил Эрли хотиннинг фукаролиги тугрисидаги конвенцияда уз аксини топган.

Фукароликни тухфа килиш, натурализациядан фаркли уларок, манфаатдор шахснинг илтимосига кура эмас, давлат хокимия- тининг ваколатли органлари ташаббусига биноан амалга ошири- лади. Одатда фукаролик давлат олдида алохида хизматлар курсат- ган шахсларга тухфа килинади.

Фавкулодда тартибда фукароликни олиш уз номига кура фукаролик олишнинг умумий, доимий тартибидан истисно та- рикасида амал килади. Бундай фавкулодда тартиб ё халкаро шартномаларда, ё махсус конунларда назарда тутилади. У му­айян муддатга белгиланади ва коида тарикасида, факат шахс- ларнинг муайян тоифаларига тегишли булади. Тажриба шуни курсатадики, фавкулодда тартибда фукаролик бериш оммавий кучишга олиб келадиган холат, шунингдек, худудий узгариш- лар билан богливдир.

Шахслар гурухига фукаролик бериш - муайян ХУДУД ахоли- сига соддалаштирилган тартибда фукаролик бериш ёхуд кучи- риб келинган шахсларга соддалаштирилган тартибда фукаролик бериш.

Трансферт - муайян ХУДУД ахолисининг у яшаётган ХУДУД бошка давлатга топширилиши муносабати билан бир давлат фукаролигидан бошка давлат фукаролигига утиши шахслар гу- рухига фукаролик беришнинг алохида туридир. Уз-узидан транс­ферт килиш топширилаётган ХУДУД ахолисининг муайян кисми- да эътироз уйготиши мумкин, шу боис унга, одатда, оптация (фукароликни танлаш) ХУКУКИ берилади.

Оптация (фукароликни танлаш) доим хам фукаролик олиш усули сифатида амал килавермайди. Масалан, кушфукаролик тугрисидаги конвенцияларда оптация имконияти назарда тути­лади. Агар бирор давлат фукароси бир вактнинг узида чет эл фукароси хам булса, унга икки фукароликдан бирини танлаш Х УК У К И берилади. Айни холда у фукароликни олмайди, чунки бу ерда оптация факат фукароликлардан бирининг йуколишига олиб келади. Лекин айрим холларда оптация фукаролик олиш­нинг мустакил усули сифатида амал килади. Масалан, 1957 йил

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 83: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

25 мартда СССР ва Польша уртасида тузилган репатриация тугрисидаги битимга мувофик;, оптация шундай роль уйнаган. Ушбу битим шартларига кура СССРдан ПХРга репатриация килинган шахслар СССР-Полыпа давлат чегарасини кесиб утган пайтдан бошлаб, СССР фукаролигини йукотганлар ва Польша фукаролигини олганлар.

Нихоят, фавкулодда тартибда фукаролик олиш усуллари- дан бири - реинтеграция ёки фукароликни тиклаш. Муайян холат- да фукароликни тиклашнинг алохида тартиби тугрисида махсус конунлар к;абул килинади. Айрим мамлакатларда фукароликни тиклаш имконияти фукаролик тугрисидаги махсус конун хуж- жатларида эмас, балки умумий конунчиликда назарда тутилади. Бу холда фукароликни тиклаш фукаролик олишнинг мустакил усули сифатида амал кил май ди, балки натурализациянинг сод- далаштирилган тартиби хисобланади.

Фукароликни йукотиш масаласига келсак, унинг уч шакли- ни кайд этиш мумкин: фукароликни уз-узидан йукотиш; фука- роликдан чикиш; фукароликдан махрум килиш.

Фукароликни уз-узидан йукотиш миллий амалиётда факат халкаро битимларда ва махсус конун хужжатларида учрайди. Вахоланки, АКД1да бу фукароликни йукотишнинг одатдаги шак- лидир. АЩПда экспатриация эркинлиги доктринаси амал кила­ди. Агар АКД1 фукароси булган муайян шахе чет элда натура­лизация килинган булса, у уз-узидан Кушма Штатлар фукаро­лигини йукотади. АКД1 конунчилигида фукароликни уз-узидан йукотишнинг бошка асослари хам назарда тутилган (масалан, АКД1 фукароси чет давлатдаги сайловда иштирок этгани холда).

Fap6 доктринасида экспатриация эркинлиги халкаро хукукий нормадир, деган ёндашув мавжуд. Унга кура, бирон-бир дав- латда натурализация килинган шахе узининг олдинги фукаро­лигини йукотган деб хисобланиши лозим. Лекин амалиёт буни рад этади. Экспатриация эркинлиги жуда куп давлатларда тан олинмаган. Буюк Британия 1948 йилда ундан воз кечди. Халкаро ХУКУКИ Й норма сифатида у факат халкаро шартномада назарда тутилган такдирда амал килади (шартнома иштирокчилари учун).

Фукароликдан чикиш - манфаатдор шахенинг илтимосига кура давлатнинг ваколатли органлари кабул килган карорга асосан фукароликни йукотиш. Фукароликни йукотишнинг ушбу шакли Узбекистон конунчилигига хам хосдир.

Фукароликдан махрум килишда жазо унсурлари мужассам-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 84: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

лашади. Фукароликдан чикишдан фаркли уларов, фукаролик- дан махрум килиш давлат органларининг ташаббусига биноан ва коида тарикасида, мазкур давлатга душманлик рухидаги фаоли- ят билан шутулланган шахсларга нисбатан амалга оширилади.

Фукароликдан махрум килиш: умумий конунчиликда назар­да тутилган муайян шароитда (масалан, алдаш йули билан фу­каролик олинган холда); муайян шахсга ёки шахслар тоифасига тегишли махсус хужжатга асосан амалга оширилиши мумкин. Узбекистон Республикаси конунчилигида фукароликдан махрум килиш имконияти назарда тутилмаган.

Кушфукаролик - муайян шахе икки ёки ундан ортик давлат­нинг фукаролигига эгалиги. Шундай килиб, бу атама кушфукаро- лиликни хам кдмраб олади. Кушфукаролик турли давлатларнинг фукаролик тугрисидаги (масалан, кон хукуки ва замин хукукига асосланган) конунлари тукнашуви натижасида вужудга келади.

Амалиётда давлат суверенитетидан келиб чикадиган коида шаклланган булиб, унга асосан фукароси чет эл фук,аролигига хам эга булган давлат унга факат уз фукароси деб карайди. Бунда мазкур давлат унинг фукароси чет эл фукаролигини олишига ижобий ёки салбий муносабатда булиши ахамият касб этмайди.

Айрим давлатлар кушфукароликни маъкуллайди (одатда, сиёсий нуктаи назардан). Масалан, Россия Федерацияси' Консти- туцияси 2-моддаси биринчи кисмида шундай деб кайд этилган: “Россия Федерацияси фукароси Россия Федерациясининг феде­рал конуни ёки халкаро шартномасига мувофик чет давлат фу­каролигига (кушфукароликка) эга булиши мумкин”.

Кушфукаролик муайян салбий окибатларга хам олиб келади. Улар орасида куйидагиларни кайд этиш мумкин: а) кушфукаро­ликка эга шахсларга дипломатик ёрдам курсатилиши билан бог­лик натижалар; б) кушфукароликка эга шахсларнинг харбий хизматни уташи билан боглик натижалар.

Биринчи холда икки вазият юзага келиши мумкин. Биринчи вазият; кушфукароликка эга булган шахсни дипломатик химоя килишни мазкур шахе фукароси булган давлатлардан бири, ик­кинчи давлатга карши амалга оширишга харакат килади. Бу холда дипломатик химоя масаласи уз-узидан бекор булади. Аникроги, бундай ёрдам курсатишга уриниш мумкин, лекин у тегишли шахе химоя амалга оширилаётган давлат фукароси эканлигига асосланган холда рад этилади. Иккинчи вазият; кушфукаролик­ка эга шахе учинчи давлат худудида яшамокда ва бу ерда маз-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 85: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

кур шахсга у фукароси булган давлатларнинг дипломатик химо- яси талаб этилмокда. Шахе яшаб турган давлатнинг хокимият органлари одатда бундай вазиятда кушфукароликка эга шахе амалда якинрок алокага (самарали фукаролик тамойили) эга булган давлатнинг фукаролиги билан хисоблашади (масалан, мазкур шахе доимий яшайдиган ёки тилида сузлашадиган давлат фукаролиги ва х-к.). Бу мезонлар мукаммал эмас. Хукукий нуктаи назардан бу вазиятни х;ал килиш мумкин эмас. Факат бир йул бор — икки тарафлама ёки куп тарафлама халкаро битим тузиш. Халкаро суд органлари ёки арбитражларнинг бундай масалалар буйича самарали фукаролик тамойилига асосланган карорлари Fap6 дав- латлари амалиётида таркалган эди, лекин улар умумий коидага айланиб колмади. Бундай карорлар айрим холатларга тегишли булиб, иккала манфаатдор давлат суд ёки арбитражга мурожаат этиши натижасида кабул килиниши мумкин.

Иккинчи холга келсак, бу ерда муаммо куш фукароликка эга эркаклар, коида тарикасида, узи фукаролигини олган хар бир давлатда мажбурий харбий хизматни уташи билан боглик- Амал­да бунинг иложи йук. шундай килиб, узи фукаролигини олган давлатлардан бирида мажбурий харбий хизматни утаган куш фу­кароликка эга шахе бошка давлат худудида мукаррар равишда ё харбий мажбуриятни уташдан буйин товлагани учун, ё чет давлат армиясида рухсатсиз хизмат килгани учун, ё иккала кил- миши учун бирваракайига жиноий жавобгарликка тортилади. Бу муаммони факат бир йул - халкаро битим тузиш йули би­лан хал килиш мумкин.

Кушфукаролик масалаларига багишланган халкаро шартно­маларнинг икки тури мавжуд:

Биринчиси - куш фукароликнинг окибатларини тугатишга Каратилган шартномалар (дипломатик химоя килиш ёки харбий хизматни уташ муносабати билан). Бундай битимлар к у™ фука­роликка чек куймайди. 1930 йил Фукаролик тугрисидаги конун- лар тукнашувига оид баъзи бир масалалар тугрисидаги Гаага конвенцияси, 1963 йил Купфукаролик тугрисидаги Страсбург куп тарафлама конвенциясининг II боби ва бир канча икки та­рафлама шартномалар шулар жумласидандир. Рарбий Европа давлатларининг аксариятида шундай икки тарафлама шартно­малар амал килади. Уларнинг купчилиги факат бир масалага - кушфукароликка эга шахсларнинг харбий хизматни уташига ба- гишланади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 86: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

Курсатилган шартномаларнинг барчаси оралик; вазифани ба­жаради, яъни давлатларнинг фукаролик сохасидаги манфаатла- ри тукнашувининг сабабини эмас, балки окибатини бартараф этади. Масалан, 1967 йил 10 июлда СССР билан Канада уртаси­да ноталар алмашиш йули билан битим тузилди. Битимга кура, Канада уз худудига ташриф буюрган совет фукаролари бу ер- дан чикиб кетишига каршилик килмаслик мажбуриятини олди, башарти улар Канада фукаролигига хам эга булгани холда, бу ерга совет паспорта ва Канада визаси билан келган булса. СССР ва Канада фукаролигига эга булган шахсларга нисбатан шундай иш тутиш мажбуриятини СССР хам уз зиммасига олди.

Россиянинг Туркманистон ва Тожикистон билан тузган шарт­номалари хам юкорида курсатилган битимлар тоифасига кира­ди. 1993 йил 23 декабрда Ашхабодда Россия ва Туркманистон уртасида кушфукаролик масалаларини тартибга солиш тугри­сида Битим, 1995 йил 7 сентябрда эса Москвада Россия ва То­жикистон уртасида шу масалаларни тартибга солиш тугрисида шартнома имзоланди. Иккала холда хам тарафлар уз фукарола- рининг бошка тараф фукаролигини олиш хукукини тан олишга рози булди. Улар, шунингдек, иккала тарафнинг фукаролигига эга булган шахслар узлари доимий яшаётган мамлакатда маж­бурий харбий хизматни уташи тугрисида келишиб олдилар. Бун- дан ташкари, иккала тараф фукаролигига эга булган шахслар Х а р бир тарафнинг химояси ва хомийлигидан фойдаланишга хакли эканлиги назарда тутилади. Учинчи давлатда бундай шахсларни улар худудида доимий яшаётган тараф ёки уларнинг илтимоси- га кура, бошка тараф $з химояси ва хомийлигига олади. Иккала тарафнинг фукаролигига эга булган шахслар ХУКУК ва эркин- ликлардан тулик фойдаланишлари, шунингдек, узи худудида доимий яшаётган мамлакатда бурчларини бажаришлари битим- да хам, шартномада хам назарда тутилган.

Кушфукаролик тугрисидаги шартномаларнинг иккинчи тури- кушфукароликка бархам беришга каратилган шартномалар.

Совет Иттифоки амалиётида бундай турдаги биринчи шарт­нома Монголия билан 1937 йилда тузилган эди. Ушбу битим на­турализация натижасида кушфукароликнинг вужудга келиш имкониятини бартараф этарди. СССР иштирок этган кушфука- ролик тугрисидаги шартномаларнинг асосий кисми 1956-1958 йилларда тузилган. Кушфукаролик тугрисидаги биринчи кон­венцияни Совет Иттифоки 1956 йил Югославия билан тузди,

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 87: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

сунгра бош^а бир канча давлатлар билан хам шундай конвенция тузилди. Ушбу конвенцияларга асосан, кушфукароликка эга булган шахе муайян вакт ичида шу фукароликлардан бирини танлаши мумкин эди. Агар белгиланган муддат ичида шахе уз танлаш хуку^ини амалга оширмаган булса, у худудида доимий равишда яшайдиган мамлакат фукаролигини саклаб коларди. Шаркий Европадаги бошка айрим давлатлар - Болгария, Ру- миния, Польша, Чехословакия, Венгрия хам шундай икки та­рафлама конвенциялар тузиш йулидан борди. СССР иштироки- даги конвенциялар узига хос хусусиятга эга эди - улар бир йил муддат давомида амал киларди. TyFpn, айрим холларда муайян конвенциялар муддати узайтириларди, лекин бу муаммони хал Килмасди. Конвенцияларнинг амал килиш муддати тугаганидан сунг аралаш никохлар тузилишда давом этар, улардан кушфу­кароликка эга булган болалар тугиларди.

Шу муносабат билан куш фукаролик тутрисида янги конвен­циялар тузишга зарурат тугилди. 60-70-йиллар давомида СССР Шаркий Европадаги купгина давлатлар, ГДР, шунингдек, Мон­голия билан шундай конвенциялар ёки шартномалар тузди.

Бу шартномалар деярли бир типли булиб, кушфукароликка эга шахсларга оптация хукукини берарди. Вояга етмаганлар учун фукароликни уларнинг ота-оналари танларди. Тегишли шартно­ма кучга кирганидан сунг аралаш никохлардан тугилган бола- ларнинг фукаролигини хам уларнинг ота-оналари танлаши мум­кин эди.

1996 йил 19 январда МДХга аъзо мамлакатлар уртасида ту­зилган конвенцияда бир тараф худудига доимий яшаш учун кучиб утган бошка тараф фукаролари фукаролик олишининг содда­лаштирилган (регистрацион) тартиби хамда улар тарк этаётган тараф фукаролигидан чикишнинг соддалаштирилган (регистра­цион) тартиби (муайян шартларга риоя килинган холда) назарда тутилган.

Фукароликка эга эмаслик. Бирор давлатнинг фукаролигига эга булмаган шахслар фукаролиги булмаган шахслар сифатида Тан олинади. Фукароликка эга эмаслик холати мутлак ва нисбий булиши мумкин.

Фукароликка мутлако эга эмаслик — тугилгандан бошлаб фукароликка эга эмаслик. Фукароликка нисбий эга эмаслик - фукароликни йукотиш натижасида вужудга келган фукаролик­ка эга эмаслик. Фукароликка эга эмаслик холати ХУКУКИЙ анома­

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 88: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

лия хисобланади. Давлатлар унга карши кураш олиб борадилар, уни чеклашга харакат киладилар.

Фукаролиги булмаган шахслар (апатридлар) хукуксиз булмас- ликлари керак. Умуман олганда, уларнинг ХУКУКИЙ холати узлари яшаб турган давлат конун хужжатлари билан белгиланади. Бар­ча давлатлар инсоннинг асосий хукукларини хурмат килишлари ва шунга мувофик;, фукаролиги булмаган шахслар учун тегиш- ли режимни таъминлашлари лозим. Х,ар бир давлатда бундай режим узига хос хусусиятга эгадир.

Фукаролиги булмаган шахсларга багишланган икки куп та­рафлама конвенция; Апатридлар макоми тугрисидаги конвен­ция (1954 йил) ва Фукароликка эга эмаслик холатларини камай- тириш тугрисидаги конвенция (1961 йил) мавжуд. 1954 йилги Конвенциясининг максади фукароликка эга эмаслик холатлари- га бархам беришдан эмас, балки аъзо давлатлар худудида фу­каролиги булмаган шахслар учун муайян режим урнатишдан иборатдир. У мазкур шахсларнинг макомини, мулкий хУКУКла- рини химоя килади, фукаролиги булмаган шахслар учун тад- биркорлик эркинлиги, таълим олиш, ишга жойлашиш каби со- Халарда маълум имтиёзларни назарда тутади.

1961 йил Конвенцияни ишлаб чикиш чогида манфаатдор дав­латлар уртасида ихтилофлар шу кадар кучли булдики, нати- жада ушбу хужжатнинг амал килиш сохаси анча тор булиб колди. Конвенциянинг узига хос хусусияти шундаки, унда фукаролиги булмаган шахслар Конвенция иштирокчилари унинг карорлари- ни бажармаганлиги устидан шикоят билан бевосита мурожаат этишлари мумкин булган халкаро орган ташкил этиш назарда тутилган коидалар мавжуд. БМТ Бош ассамблеясининг карорига биноан, курсатилган орган вазифалари БМТнинг кочоклар иш- лари буйича Олий комиссари зиммасига юкланган.

Фукаролик мавжудлиги ёки мавжуд эмаслигининг далилла- ри. Шахсда муайян давлат фукаролиги мавжудлигининг далили сифатида кайси хужжат ва фактлар хизмат килиши мумкинли- ги ички конун хужжатлари билан белгиланади. Купгина мамла- катларда, айникса, ички паспортлар мавжуд булмаган мамла- катларда фукаролик масалалари суд тартибида хал килинади.

Цочоклар ва кучирилган шахслар. Кочоклар - таъкиб, хар­бий харакат ёки бошка фавкулодда холатлар натижасида узла­ри доимий яшаб турган мамлакатни (купинча узлари фукароси булган мамлакатни) тарк этган шахслар. Халкаро ХУКУК сохасига

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 89: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

“кочок,тар” тушунчаси Биринчи жахон урушидан кейин кирди. Кочоклар муаммоси бир канча халкаро шартномаларда уз аксини топган. БМТ доирасида бу муаммони хал килишга кумаклашиш учун Кочоклар ишлари буйича Олий комиссар бошкармаси ту­зилган. Бошкдрма Устави БМТ Бош ассамблеясининг 1950 йил 14 декабрдаги 428 (V )-coh резолюциясига биноан кабул килинган, 1951 йил 28 июлда кочоклар макоми тугрисида куп тарафлама Конвенция кабул килинган. 1966 йил 16 декабрда Бош ассамблея кочоклар макомига тааллукли Баённома кабул кдлди. Ушбу хуж- жатда Конвенцияга айрим узгартишлар киритиш назарда тутил­ган. Бу Баённома 1967 йил 4 ноябрда кучга кирди.

Кочоклар муаммоси билан регионал микёсда шугулланади- ган халкаро органлар хам мавжуд. Улар доимий ва муваккат асосда тузилиши мумкин.

“Кочоклар” атамаси халкаро ташкилотлар резолюция ва шартномаларида хар хил маънода кулланади. У, масалан, уз фукаролиги мамлакатини ёки одатдаги яшаш жойини табиий офат натижасида тарк этган шахсларга тегишли булмаслиги мумкин. 1951 йилги Конвенцияда “кочоклар” тушунчасига нис­батан айрим чеклашлар назарда тутилган бу;иб, улар тегишли шахс-лар уз фукаролиги мамлакати ёки одатдаги яшаш жойини тарк этишига сабаб булган вокеаларнинг руй бериш вакти би­лан боглик (1951 йил 1 январга кадар). 1967 йил Баённомасида бу тушунча кенгайтирилган.

Конвенция ва Кочоклар ишлари буйича Олий комиссар бош- кармасининг Уставида “кочоклар” тушунчасига ирки, дини, фу­каролиги, муайян ижтимоий гурухга мансублиги ёки сиёсий эътикодига кура таъкиб курбони булишдан куркиб, Уз мамла­катини тарк этган шахслар киритилган. Улар купинча de facto — фукаролиги булмаган шахслар деб аталади, чунки уларнинг макоми амалда фукаролиги булмаган шахслар макомидан фарк Килмайди.

Сиёсий кочоклар тоифасига мансублик сиёсий бошпана олишга даъвогар булиш учун асос сифатида каралиши мумкин. Лекин, пировард натижада мазкур масала кандай тартибга солиниши кочоклар турган давлатнинг конунчилиги ва сиёсатига боглик булади.

Кучирилган шахслар - Иккинчи жахон уруши йилларида гитлерчилар ва уларнинг малайлари томонидан оккупация килин­ган худудлардан турли ишларда фойдаланиш учун зуравонлик

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 90: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

йули билан олиб кетилган шахслар. Уруш тугаганидан сунг Со­вет Иттифоки бир канча давлатлар билан кучирилган совет фу- кароларини репатриация килиш тугрисида битимлар тузди. К,очоклар муаммосини хал килиш ва улар уз Ватанларига кай- тишига кумаклашиш учун 1946 йил К,очоклар ишлари буйича халкаро ташкилот тузилди. У К,очоклар ишлари буйича Олий комиссар бошкармаси тузилиши муносабати билан тугатилди.

1961 йилги К,очоклар макоми тугрисидаги конвенцияда “кучи­рилган шахслар” атамаси учрамайди. Сунгги йилларда К,очоклар ишлари буйича Олий комиссар бошкармаси амалиётида бу ата- мани “ички” кочоклар, яъни уз мамлакатининг муайян кисмини ноихтиёрий равишда тарк этган ва унинг бошка бир кисмига кучишга мажбур булган шахсларнинг айрим тоифаларига нис­батан куллаш холатлари кузатилмокда. Баъзан бундай шахслар “кучишга мажбур булганлар” деб аталади.

7.3. Чет элликлар учун белгиланган режим

“Чет эллик” тушунчаси. Чет элликлар учун махсус режим давлатларнинг ички конун хужжатлари билан уларнинг халкаро мажбуриятларидан келиб чикиб белгиланади.

“Чет эллик” тушунчасининг икки хил таърифи мавжуд. Улар­нинг биринчиси умумий, назарий хусусиятга эга. Чет эллик - исталган давлат худудида булиб, бу давлатнинг фукароси булмаган ва бошка давлат фукаролигига эга булган шахе. Амалиёт давлат доирасида бу таъриф тулик эмаслигини курсатади. Чет эл фука­роси булиш ва узи яшаб турган давлат худудида фукаролиги булмаган шахе хисобланиши мумкин. Иккинчи таъриф одатда дав­латнинг ички хукукда учрайди. У соф амалий, ички ахамиятга молик, чунки муайян давлатда кайси шахслар чет эллик хисоб- ланишини белгилайди. Бу таърифнинг модификациялари жуда куп.

Иккинчи таъриф куйидаги мазмунга эга. Яшаб турган мамла- кати фукароси булмаган ва чет давлат фукаролигига мансубли- гининг далиллари мавжуд булган шахслар чет эл фукаролари деб тан олинади.

“Чет эллик” атамаси урнига “чет эл фукароси” атамасининг Кулланиши уринлидир, чунки бир канча давлатларнинг конун- чилик амалиётида “чет эллик” атамаси кенг маънода кулланади

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 91: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

ва нафакат чет эл фукароларини, балки фукаролиги булмаган шахсларни хам камраб олади.

Юкорида келтирилган таърифлар уртасидаги фарк эътиборни тортади. Муайян шахсни чет эл фукаролари каторига киритиш учун у, узи яшаб турган мамлакат фукароси булмаган холда, чет давлат фукаролигига эга булишининг узи кифоя эмас, у мазкур фукароликка эга эканлигининг далиллари, аввало, амал- даги чет эл паспорти ёки унга тенглаштирилган шахсий гувох- номага хам эга булиши лозим. Бундай далилларга эга булмаган шахе чет эл фукароси сифатида караладиган холатлар хам мав­жуд (масалан, у хужжатларини угирлатган булса). Лекин бун­дай холатлар жуда кам учрайди.

Агар чет эл фукаролигини тасдикловчи хужжатнинг амал килиш муддати тугаган ва унинг эгаси бу муддатни узайтириш имкониятига эга булмаса, бундай шахе узи яшаб турган давлат Худудида фукаролиги булмаган шахе сифатида тан олиниши мумкин (одатда у мазкур давлатда доимий яшашга рухеат олган такдирда).

Чет эллик уз фукаролиги давлатининг дипломатик химояси- га умид килишга хаклидир. Унинг бошка давлат хУДУДИДа кону­ний яшаётгани бундай химояни олишини енгиллаштиради. Агар чет эллик бошка давлат худудида ноконуний яшаётган булса, бу давлат мазкур шахеда чет эл фукаролиги амалда мавжудли- гига шубха килишга, шунингдек, уни уз худудидан чикариб юбо- риш, уз худудига ноконуний киргани учун жавобгарликка тор- тишга хаклидир.

Чет элликлар учун белгиланган “режим” тушунчаси ва унинг турлари. Чет элликлар учун белгиланган режим (чет элликларнинг Хукукий холати) одатда, чет элликларнинг муайян давлат ХУДУДИ-

даги хукук; ва бурчлари мажмуи сифатида таърифланади.Анъанага кура, чет элликлар учун белгиланадиган режим-

нинг уч тури фаркланади: миллий режим, мумкин кадар кулай- лик бериш режими ва махсус режим.

Миллий режим муайян сохада чет элликларни улар яшаб турган давлат фукароларига тенглаштиришни англатади.

Мумкин кадар кулайлик бериш режими муайян сохада чет элликларга мазкур давлат худудида хукукий жихатдан энг кулай холатдаги хар кандай учинчи давлат фукароларига назарда ту­тилган хукуклар бериш ва (ёки) бурчларни белгилашни англа­тади. Мумкин кадар кулайлик бериш тугрисидаги клаузула, одат-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 92: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

да, савдо шартномаларида учрайди. Мумкин кадар кулайлик бериш режими амалда хавола хусусиятига эга булиб, пировард натижада, ё махсус, ё миллий режимнинг белгиланишида уз ифодасини топади.

Махсус режим чет элликларга шу сохада тегишли давлат фу­каролари учун назарда тутилган хукук; ва бурчлардан фарк кила- диган хукукларнинг берилиши ва (ёки) бурчларнинг белгилани- шини англатади. Купинча бу тегишли хукук; ва бурчларни санаш йули билан амалга оширилади. Масалан, миллий амалиётда че- гарадош давлатлар билан тузилган айрим шартномаларда чега- раолди ХУДУДИ ахолиси уз кариндошлари билан куришиш учун давлат чегарасидан утишининг соддалаштирилган тартиби назар­да тутилган. Махсус режим салбий хусусиятга хам эга, яъни фа­кат чет элликларга нисбатан татбик этиладиган хукукий чеклаш- лар мажмуидан иборат булиши мумкин (масалан, чет элликлар- ни хаво кемаси экипажи таркибига киритишни такиклаш).

Бирон-бир давлатда чет элликлар режимининг факат бир тури мавжуд эмас. Унинг хар хил турлари доимо уйгунликда учрайди: бир сохада — миллий режим, бошка сохада — махсус режим.

Чет элликларнинг уз фукаролиги давлати ва яшаб турган давлати билан муносабатларининг умумий тавсифи. Халкаро ХУКУК нуктаи назаридан чет эл фукароси холатининг мураккаб- лиги шундан иборатки, у икки тарафга; узи яшаб турган дав­латнинг хукукий тартиботига ва уз фукаролиги давлатининг конунларига буйсунади. Чет эллик яшаб турган давлатнинг конун- лари ва у фукаролигига эга давлатнинг конунлари бирон-бир масалада бир-бирига зид булган холларда муайян кийинчилик- лар тугилиши мумкин. Бу холда мазкур асосларнинг ракобати (ракобатлашувчи юрисдикция) юзага келади.

Чет эллик хукуклардан фойдаланиши ёки уз фукаролигидан келиб чикадиган (яъни, уз фукаролиги давлатининг конунчилигида назарда тутилган) бурчларни факат узи яшаб турган давлатда йул куйилган, унинг суверенитета ва хавфсизлигига зид келмайдиган даражада бажариши мумкин. Бошка томондан, у яшаб турган дав­лат, чет элликлар учун режимни белгилар экан, халкаро хукукнинг ва у имзо чеккан шартномаларнинг умумэътироф этилган тамо- йилларини бузмаслиги лозим.

Назария ва амалиётда “чет элликлар билан муомала килиш­нинг минимал халкаро стандарта” тушунчаси учрайди. Унга чет

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 93: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

элликларнинг хукукларини белгилайдиган хар кандай давлат­нинг крнунчилиги мос келиши лозим булган хукукий андоза си­фатида каралади. У анча номуайян булиб, мос келадиган шарт­нома амалиёти ва халкаро одатлар билан белгиланади.

Иккинчи жахон урушидан кейин минимал халкаро стандарт- ни инсон хукуклари билан боБлашга уриниш кузатилади ва у чет элликлар режимини белгилашда инсон хукукларини кам- ситм^сликни талаб килади.

Чет элликлар режимига халкаро хукук таъсирининг энг мухим жихатлари: чет элликларнинг сиёсий хукуклари, чет элликларнинг харбий хизмати, чет элликларнинг кириши ва чикишини тартибга солиш, чет элликларга нисбатан давлат­нинг жиноий юрисдикцияси чегараларининг белгиланиши, чет элликларнинг фукаролиги давлати, уларга курсатадиган дип­ломатик химояга тегишли булган холларида намоён булади.

Чет элликларнинг сиёсий хукуклари. Баъзан чет эллик узи яшаб турган мамлакатда сиёсий хукуклардан кай даражада фой­даланади, деган савол тугилади. Бу ерда, аввало, суз сайлов Хукуки тутрисида юритилмокда: одатда бу хукук чет элликларга берилмайди. Лекин уларга сайлов хукукини бериш халкаро хукукда зид эмас, чунки бу хук,укдан фойдаланиш факат чет элликлар­нинг узига боглик, хеч ким уларни бу х у к у к д а н амалда фойдала- нишга мажбурлай олмайди. Амалиёт буни тасдиклайди. Чет эл­ликларга сайлов хукуки берилган холатлар тарихда маълум.

Бошка сиёсий хукукларга келсак, уларни чет элликларга бериш давлат суверенитети ва хавфсизлиги билан белгиланади.

Чет элликларнинг харбий хизматни уташи. Чет элликлар Харбий хизматга мажбур хисобланмайди, чунки бу халкаро хукукда зиддир. Бунда чет эллик уз хохиш-иродасига зид ра- вишда, уз ватанига карши курол кутариладиган вазиятга тушиб Колиши мумкин, деган тахминдан келиб чикилади. Лекин айрим давлатлар конунчилигида вакти-вакти билан бу коидадан чеки- ниш кузатилади.

Чет элликларнинг айрим тоифаларини мажбурий харбий хизматга жалб килиш манфаатдор давлатларда эътироз тугдир- майдиган холатлар учрайди, лекин бундай амалиёт ё одатлар- га, ё шартномаларга асосланади.

Чет эл куролли кучларида ихтиёрий равишда хизмат килиш халкаро ху^укка ЗИД эмас. TyFpn, чет эл армиясида ихтиёрий равишда хизмат килган шахслар уз фукаролиги давлатида бу-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 94: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

нинг учун жавобгарликка тортилиши мумкин. Лекин бу масала халкаро х,ук;ук; соха сига кирмайди. Кунгиллилар, агар улар чет эл армиясида хизмат килишга уз фукаролиги давлатидан рух- сат олмаган булсалар, жавобгарликка тортилиш хавфини била туриб иш курадилар.

Давлатлар, суверенитет ташувчилари сифатида, уз худудига кириш ва ундан чикиш масалаларини мустакил хал килади л ар, бунинг учун ички хусусиятга эга булган чоралар курилади.

Давлатга кириш ва ундан чикиш тартиби. Х,озирги даврда деярли барча давлатларда уз фукароларининг ва чет элликлар­нинг мамлакатга кириши хамда чикишига рухсат берадиган тар- тиб амал килади. Баъзан бу тартиб халкаро шартномалар асо- сида анча соддалаштирилади, лекин бу мазкур тартиб бекор Килинган, деган маънони англатмайди. Турли мамлакатларда кириш ва чикишга рухсат олишнинг турли таомили белгиланган.

Кириш ва чикишга рухсат берувчи тартиб мамлакатга ки­риш ёки ундан чикишда чет элликка хам, уз фукаросига хам давлат рад этиши мумкинлигини назарда тутади. Бир карашда, давлатнинг уз фукаролари ва чет элликлар уртасида жиддий фарк йукдек туюлади. Лекин бу фарк давлатнинг ички конунчи- лигида кириш ёки чикишга илтимосномалар бериш тартиби, Хужжатлар шакллари, рад этиш учун асослар ва шу кабиларда намоён булиши мумкин. Халкаро ХУКУК сохасида уз фукаролари ва чет элликларнинг кириши ва чикиши уртасида жиддий фарк мавжуд булиб, у давлатнинг ички хукукида доим хам уз аксини топавермайди, лекин давлатларнинг ташки алокалари сохасида халкаро хукукнинг умумэътироф этилган тамойиллари билан белгиланади.

Бу фарк шундан иборатки, давлатнинг ваколатли органлари уз фукароларининг чет элга чикиш тугрисидаги илтимосномаси- ни белгиланган тартибда куриб чикар экан, чикишга рухсат бе- ришни такрор-такрор рад этишлари мумкин. Бу давлатнинг ички ишидир, чунки айни пайтда унинг уз фукаролари билан муно- сабатлари тугрисида суз юритилмокда. Чикишни рад этиш дав­лат томонидан белгиланган муайян муддат (масалан, олти ой) давомида амал килиши лозим. Чет элга чикишни доимий рад этиш мумкин эмас. Бундай коиданинг конунчиликда умумий шакл- да мустахкамланишига инсон хукукларини (хусусан, уз мамла- катини тарк этиш хуку^ини) бузилиши сифатида караш мумкин. Лекин айни холда муайян шахсларнинг чет элга чикиши тугри-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 95: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

сида суз юритилаётгани ва хар бир рад жавоби муайян муддат ичида амал килгани учун давлат бундай холларда кандай иш тутишни мустакил хал килишга хаклидир.

Чет элга чикиш тутрисида илтимос билан мазкур давлат ХУДУ- дида яшаётган чет эллик мурожаат килганда вазият узгаради. Давлат унга уз худудидан чикишни сурункали равишда рад эта олмайди, чунки чет эллик шахе фукаролигига эга булган дав­латнинг дипломатик ваколатхонаси мукаррар равишда унга чи­киш имкониятини беришни ёки хеч булмаса рад этиш сабабла- рини асосли тарзда тушунтиришни талаб килади. Чет элликнинг чет элга чикиши факат у суд ёки тергов остида булган ёхуд узи яшаб турган давлат билан уруш холатида булган давлатнинг фукароси хисобланган холда ёки бошка баъзи сабабларга кура кечиктирилиши мумкин. Шундай килиб, чет элликнинг чикиши- га тускинлик килмаслик мажбурияти, юкорида зикр этилган холатлардан ташкари, давлатда чет элликларнинг узига нисба­тан эмас, балки уларнинг фукаролиги давлатига нисбатан мав­жуд булади.

Чет элликнинг уз худудига кириш хакидаги илтимосини куриб чикар экан, давлат унга буни такрор-такрор рад этиши мум­кин, чунки давлат фукаролигига эга булмаган шахсларни уз ХУДУ- дига киритишга мажбур эмас. Бошка бирон-бир давлат хам бун­дай киритишни талаб килишга хакли эмас, чунки бу чет эллик- ка киришга рухеат бермаётган давлатнинг ички ишларига ара- лашиш хисобланади.

Давлат чет элда булиб турган уз фукароларига хам уз ХУДУ- дига киришни рад этиши мумкин (агар бундай рад этиш унинг конунчилигида назарда тутилган булса). Лекин бу бошка давлат­лар унинг фукаролари уз худудида булишига эътироз билдир- гунга кадар давом этиши мумкин. Халкаро ХУКУКДа шаклланган одат нормасига кура, давлат уз фукаросини кабул килиши шарт, башарти бошка давлатлар унга муайян сабабларга кура уз ХУДУ- дида булиб туришга рухеат бермаётган булса. Бу мажбурият маз- кур фукарога нисбатан эмас, балки у худудида булиб турган давлатга нисбатан амал килади.

Европада Хавфсизлик ва хамкорлик буйича Кенгашнинг Яку­ний хужжати кабул килинганидан сунг кириш ва чикиш тартиби- нинг соддалашуви хамда эркинлашуви кузатилмокда. Бу жараён- га бир канча халкаро хужжатлар имконият яратмовда. Лекин бу Хужжатларнинг хаммаси хам юридик жихатдан мажбурий эмас.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 96: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

Улар кириш ва чикишга рухсат олиш тартибини бекор килиш максадини кузламаган х;олда, кишилар мамлакатлар буйлаб уз ихтиёрига кура х;аракатланиш имкониятларини мумкин кадар кенгайтиришга каратилгандир.

Кириш ва чикишни енгиллаштиришга интилиш, аввало, дав­латларнинг уз фукароларига нисбатан сезилади. Фукаролик хукуклари ва сиёсий нукуклар тугрисидаги Халкаро пактга му­вофик, мамлакатни, шу жумладан, уз мамлакатини тарк этиш Хукуки факат конунга асосан ва давлат хавфсизлигини, жамоат тартибини, ахолининг соглиги ёки маънавиятини ёхуд бошка- ларнинг нукук х,амда эркинликларини химоя килиш учун чекла- ниши мумкин. Лекин Пактнинг бу чекловчи коидалари х,аддан ташкари кенг шархланиши мумкин. БМТ доирасида бундай шарх- лашга йул куйиб булмаслиги х,акидаги фикрни куллаб-кувват- ловчилар купаймокда. Х,озирги даврда чикишни рад этиш учун асослар конунда муайян тарзда ва аник курсатилиши лозимлиги умумэътироф этилган. Бу масалани нал килиш давлатнинг му­айян органлари эътиборига навола килиниши мумкин эмас.

Пактда фукароларни уз мамлакатига киришдан узбошимча- лик билан махрум килиш мумкин эмаслиги нам кайд этилган. БМТ материаллари бу коида уз фукароларини уз худудига ки- ритишнинг визали тартиби номакбуллигини тан олиш сифатида шарх,ланаётганидан далолат беради.

Жиноий юрисдикция. Хдр бир давлат уз фукароларига нис­батан уз жиноий юрисдикцияси чегараларини мустакил белги- лайди. Давлатлар уз фукароларини улар уз нудудида, айрим х;олларда эса чет элда содир этган жиноятлари учун жиноий жавобгарликка тортади. Чет элликлар, умуман олганда, узлари яшаб турган давлат нудудида содир этган барча жиноятлар учун шу давлат конунига кура жавобгар булади.

Баъзан сиёсий фикр-мулохазаларга кура, чет элликлар узлари яшаб турган мамлакатда жазоланмайди ва ундан чикариб юборилади.

Айни вактда, халкаро ну^укда мавжуд умумэътироф этил­ган одат норма сига кура, чет эллик бошка давлатда содир этган жиноят учун узи яшаб турган давлат нудудида жиноий жавоб­гарликка тортилиши мумкин эмас, башарти, бу жиноятлар у яшаб турган давлатга дахлдор булмаса. Бу х;олда уни бошка давлатга топшириш тугрисидаги масала юзага келиши мумкин. Лекин жиноятчиларни топшириш мажбурияти факат шартно­малар асосида мавжуд булади. Х,арбий жиноятчиларни топши-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 97: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

риш бундан мустасно булиб, у нафакат шартномаларда, балки одатда хам мустахкамланган тамойилларга асосланади.

Чет элликларга уларнинг фукаролиги давлати такдим эта- диган дипломатик химоя. Фукароларни чет элда дипломатик химоя килиш - хозирги замон халкаро хукукининг мухим ин­ститути. Дипломатик химоя кенг маънога эга хукукий атамадир. У дипломатик химояни айнан дипломатик ваколатхона такдим этиши лозимлигини англатмайди. Давлатнинг уз фукароларини химоя килиши, одатда, консуллик муассасаларининг вазифаси хисобланади.

Дипломатик химоя нафакат давлатнинг уз фукароларини чет элда химоя килишини уз ичига олади, балки манфаатдор дав­латнинг тегишли ваколатхона оркали мазкур давлат фукароси содир этишда айбланаётган харакатлар хакида ахборот олиш хукукини хам назарда тутади.

Тугри, дипломатик химоя такдим этаётган давлат махаллий конунчилик доирасидан четга чикиши мумкин эмас. Дипломатик Химоя уз фукаросини, агар у айбдор булса, жазодан озод килиш- ни чексиз талаб килиш хукукини англатмайди.

Дипломатик химоя, аввало, муайян шахе ёки шахсларга нис­батан чет элликлар режимига риоя килинишини таъминлаш во- ситаси хисобланади. Агар чет эллик узи яшаб турган давлат Конунларини чиндан хам бузган булса, дипломатик химоя Хукук;бузарликнинг содир этилиши холатларини аниклаш, за­рур холда адвокатларни танлаш ва хк.дан иборат булади.

Агар дипломатик химоя килиш чогида муайян шахе ёки шахс­ларга нисбатан улар яшаб турган давлатнинг конунларига зид иш тутилгани аникланган булса, манфаатдор давлат тегишли конун хужжатларига риоя килишни ва зарур холда айбдорлар- ни жазолаш, жабрланувчига компенсация тулаш ва хк.ни талаб Килишга хаклидир.

Шу уринда савол тугилади: давлат уз фукаросига диплома­тик химоя такдим этиши шартми ёки у бунга хаклицш? Давлат ички хукуки институти сифатидаги дипломатик химояни ва хал­каро хукук институти сифатидаги дипломатик химояни фарк- лаш лозим. Халкаро хукук нуктаи назаридан давлат узининг чет элда булиб турган фукаросига дипломатик химоя такдим этиш- га хаклидир. Бошка давлатлар бу хукукий хурмат килишлари шарт. Муайян давлат узининг бу хукукидан фойдаланадими, йукми, бу аввало, унинг конунчилигига ва сиёсий фикр-муло- хазаларига боглик. Давлат ички ХУКУКИ нуктаи назаридан вази-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 98: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

ятлар хар хил булиши мумкин. Давлатнинг ички хукукида чет элда булиб турган фук;аронинг хукуклари бузилган холда, унга Химоя такдим этиш назарда тутилиши мумкин. Лекин давлат­нинг ички ХУКУКИ дипломатик химоя такдим этиш масаласини Хал нилишни дипломатик ва консуллик муассасалари эътибо- рига хавола этиши хам мумкин. Бу холда ички Х УК УК нук;таи назаридан давлат узининг чет элдаги фук;ароларига дипломатик Химоя такдим этишга мажбур эмас.

7.4. Бошпана бериш хукуки

«Сиёсий бошпана» тушунчаси ва уни бериш шартлари. “Сиё­сий бошпана” деганда давлат муайян шахе ёки шахсларга уз фукаролиги мамлакатида ёки одатдаги яшаш жойида сиёсий са­бабларга кура амалга оширилган таък^блардан яшириниш им- кониятини бериши тушунилади. Сиёсий сабабларга кура таъкулб кушиш деганда нафак;ат сиёсий эътик;одлари учун, балки ижти- моий фаолияти, диний эътащоди, муайян ирк, ёки миллатга ман- сублиги ва шу кабилар учун таъкиб куглиш тушунилади.

Худудий ва дипломатик бошпана фаркданади. ХуДУДий бош­пана - муайян шахе ёки шахсларга сиёсий таъкиблардан уз ХУДУ- дида яшириниш имкониятини бериш. Дипломатик бошпана - муайян шахе ёки шахсларга сиёсий таък^блардан чет давлат­нинг дипломатик ваколатхонаси, консуллик ваколатхонаси би- носида ёки чет давлатнинг харбий кемасида яшириниш имкони­ятини бериш. Хозирги замон халкаро хукукида шаклланган уму­мий к;оидага кура, дипломатик бошпана бериш так;ик;ланади, лекин Лотин Америкасида бундай бошпана бериш имконияти тан олинади.

Халкаро ХУК У К института сифатидаги бошпана бериш ХУКУКИ ва давлат ички ХУК УКИ сифатидаги бошпана бериш хукукини фаркдаш лозим. Биринчи холда сиёсий бошпана бериш билан боглик; халкаро хукукий нормалар, иккинчи холда давлат ички нормалари мажмуи тутрисида суз юритилади. Шундай к;илиб, тегишли юридик нормаларни к;абул калган давлатлар сони к,анча булса, сиёсий бошпана бериш давлат ички хукуки институтла- ри сони хам шунчадир.

Сиёсий бошпана сураб мурожаат этиш уз холича бундай бош­пана уз-узидан берилишини англатмайди.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 99: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

Халкаро хукукда сиёсий бошпана бериш институти, асосан, одат хукуки билан боглик БМТ доирасида бу нормаларни ко- декслаштиришга харакат килинган. БМТ Бош ассамблеяси 1967 йил 14 декабрда ХУДУДИЙ бошпана тутрисида Декларация (2312/ XXII сон резолюция) кабул килган.

Халкаро хукукнинг худудий бошпана беришга тааллукли энг мухим коидаси куйидаги мазмунга эга (у Декларация 1-моддаси- нинг биринчи бандида мустахкамлаб куйилган): муайян давлат уз суверенитетини амалга ошириш тартибида такдим этадиган бошпана колган барча давлатлар томонидан хурмат килиниши лозим. Бошкача айтганда, бошпана бериш — давлатнинг суверен Хукуки. У муайян шахе ёки шахсларга бошпана бериши хам, бошпана беришни рад этиши хам мумкин. Лекин давлат муайян шахе ёки шахсларга бошпана бериб, узининг бошпана бериш хукукидан фойдаланган булса, бу холат бир канча халкаро ХУКУКИЙ окибатларни келтириб чикаради.

Сиёсий бошпана бериш учун асослар ва унинг таомили (суд таомили, маъмурий таомил), шунингдек, бошпана олган шахс- ларнинг макоми давлатнинг ички конунчилигига боглик булади.

Сиёсий бошпана бериш асослари ички конунчиликка боглик булса, давлатларнинг муайян тоифага мансуб шахсларга бундай бошпана бермаслик мажбурияти халкаро Х УК У К нормалари (та­мойиллари, шартнома ва одат нормалари)да назарда тутилади. Бу коида ХУДУДИЙ бошпана тугрисидаги Декларация 1-моддаси иккинчи бандида уз аксини топган булиб, унга кура, тинчликка Карши жиноят, харбий жиноят ёки инсониятга карши жиноят содир этган деб хисоблаш учун жиддий асослар мавжуд булган шахснинг бошпана кидириш ва ундан фойдаланиш ХУКУКИ тан олинмайди. “Хдрбий жиноятчилар” ва “инсониятга карши жино- ятда айбдор шахслар” тушунчалари бир канча халкаро хуж - жатларда, хусусан, 1968 йил Хдрбий жиноятлар ва инсониятга Карши жиноятларга нисбатан муддатлар утиши коидаси куллан- маслиги тугрисидаги конвенцияда ва 1945 йил 8 августда имзо- ланган Лондон битимининг узвий кисми хисобланган Нюрнберг трибунали Уставида акс эттирилган. Устав тамойиллари Бош Ассамблеянинг 1946 йил 11 декабрь резолюциясида халкаро хукукнинг умумэътироф этилган тамойиллари сифатида кайд этилган.

Сиёсий бошпана беришнинг халкаро хукукий окибатлари.Сиёсий бошпана беришнинг асосий халкдро хукукий окибати дав-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 100: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

латнинг бундай бошпана олган шахсни топширмаслик мажбурия- тидир. Худудий бошпана тугрисидаги Декларацияда давлат бу маж- буриятни халкаро з^амжамият олдида бажариши кайд этилган.

Бу ерда сиёсий бошпана беришни муайян шахсга маълум давлат худудида доимий яшашга рухсат бериш билан адаштир- маслик керак. Сунгги х;олатда давлат уз зиммасига х;еч кандай халкаро хукукий мажбурият олмайди.

Купинча сиёсий бошпанага узи ташлаб кетган давлатда сиёсий жиноятчи з^исобланадиган шахе даъвогар булади. Шу муносабат билан мазкур шахе сиёсий жиноятчи эканлиги ёки бундай эмасли- гини, у сиёсий бошпана олишга даъвогар була олиш-олмаслигини базушаш хукукига ким эга булади, деган савол тугалади. Бу ерда купинча низоли х;олатлар юзага келади. Худудий бошпана тугри­сидаги Декларацияда мустахкамланган тамойилга кура, бу маса- лани бошпана бераётган давлат хдл килади.

Умумий жиноят содир этган шахсга бошпана берилиши мум­кин эмас, деган коидани унда эътироф этилган.

Купгина халкдро шартномаларда белгиланган коидага мувофик, давлат бошлиити улдирган ёки унинг жонига касд килган шахе сиёсий жиноятчи хисобланмайди, яъни топширилиши мумкин. Тугри, бу норма факат шартнома билан белгилаб куйилган такдирда амал Килади. Баъзан у ички конунчиликда х;ам мустахкамлаб куйилади. 1957 йил Гарбий Европа давлатлари жиноятчиларни топшириш тугрисида Европа конвенциясини туздилар. Юкорида зикр этилган норма шу конвенцияда уз аксини топди. Илгари у 1937 йилги Тер- роризмга карши кураш тугрисидаги Конвенцияда мустахдамлаб куйилган эди (бу Конвенция кучга кирмай колди).

Сиёсий бошпана беришнинг иккинчи халкаро хукукий окиба- ти шундан иборатки, муайян шахсга бундай бошпана берган дав­лат мазкур шахенинг хукуклари чет элда бузилган х,олда уни квази диплома тик химоя килиш хукукига эга булади. Бу масала, айтайлик, муайян сабабларга кура бошпана олган шахе учинчи мамлакатга вактинчалик чиккан лолларда юзага келиши мум­кин. Бундай холатларда шахенинг узи квазидипломатик химоя олиш хукукига эга буладими, йукми - бу тегишли давлатнинг ички конунчилигига боглик, лекин бошпана берган давлат халк­аро ХУКУКИЙ маънода, яъни мазкур шахенинг хукуклари бузил­ган давлатга нисбатан ёрдам курсатиш хукукига эга булади. Курсатилган химоя квазидипломатик деб аталишининг сабаби шундаки, у сиртдан (давлат уз фукароларига курсатадиган) дип­ломатик химояга ухшаш булиб, ундан айнан унинг уз фукаро­ларига курсатилмаслиги билан фарк килади. У манфаатдор шахс-

100

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 101: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

ларнинг фукаролиги билан эмас, балки махсус макоми билан белгиланади.

Бошпана олган шахсга хатто у тарк этишга мажбур булган давлатга нисбатан, масалан, уни мазкур давлат агентлари угир- лаганида квазидипломатик химоя такдим этиш масаласи туткл- ган холатлар амалиётда учрайди.

Сиёсий бошпана беришнинг учинчи халкаро ХУКУКИЙ окиба- ти шундан иборатки, муайян шахсга сиёсий бошпана берган дав­лат унинг фаолияти учун жавобгар булади. Бошка ча айтганда, у бундай шахслар сиёсий бошпана олган шахслар макомидан фой­даланаётган даврда узлари кочиб келган давлатларга нисбатан зуравонлик харакатлари содир этишига йул куймаслиги шарт. Бу мазкур шахслар узлари тарк этган давлат тузумини танкид килмасликлари керак деган маънони англатмайди. Халкаро ХУКУК тамойиллари бундай танцидга йул куяди ва у бошпана берган давлатнинг конун хужжатларида назарда тутилган тартибда амалга оширилиши мумкин.

Худудий бошпана тугрисидаги Декларацияда (4-модда) сиё­сий бошпана олган шахслар муайян харакатлар содир этиши мумкин эмаслиги хакидаги фикр кенгрок таърифланган: “Бош­пана берган давлат бошпана олган шахсларга Бирлашган Мил­латлар Ташкилотининг максадлари ва тамойилларига зид булган фаолият билан шугулланишига рухеат бермаслиги лозим”. Бош­пана олиш ХУКУКИ шахсларга бевосита халкаро ХУКУК нормала- рига асосан берилмайди. У шахсларнинг хукуки сифатида дав­лат ички ХУКУКИ доирасида мавжуд булади. Халкаро ХУКУК нор- малари факат. давлатнинг муайян тоифага мансуб шахсларга сиё­сий бошпана бериш хукукини ва бошка давлатларнинг бу хукукни хурмат килиш бурчини мустахкамлаб кУяди.

Сиёсий эмигрантни бошпана излашга мажбур килган холат­лар бархам топган ёки сиёсий эмигрант узига бошпана берган давлатнинг фукаролигини олган такдирда сиёсий бошпана туга- тилади. Сиёсий эмигрант узига бошпана берган давлатнинг фу­каролигини олган холда мазкур давлат унда уз хУДУДИдан бош­пана олган шахсларга берадиган муайян имтиёзлардан фойдала­ниш ХУКУКИНИ саклаб колиши мумкин.

Такрорлаш учун саволлар1. Халкаро ХУКУКДа “ахоли” тушунчаси нимани англатади?2. Халкаро ХУКУКДа “фукаролик институтлари”нинг ахамияти

кандай?3. Фукароликни кабул килиш ва тугатишнинг кандай усуллари

мавжуд?

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 102: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

4. Икки фукаролик мавжудми?5. “Фукаросизлик” нима?6. Кандай хужжатлар билан фукароликни олиш, фукароликнинг

йуцлиги тасдик;ланади?7. Кочощлар тоифаси нимани билдиради?8. Кучирилган шахслар кимлар?9. Чет элликлар тоифасига кимлар киради?10. Чет элликларнинг хукукий ^олати кандай?11. Чет элликларнинг уз давлати ва нУДУДида турган давлат

билан узаро муносабатлари кандай?12. Давлатга кириш ва ундан чикиб кетиш тартиби кандай бел­

гиланади?13. “Сиёсий бошпана” тушунчаси нимани англатади?14. “Сиёсий бошпана” беришнинг кандай шартлари мавжуд?

Адабиётлар1. Узбекистон Республикасининг Конституцияси (Асосий конун) ва

конунлар мажмуи. -Т., «Адолат», 2003.2. Каримов И.А. Узбекистон XXI аср бусагасида: хавфсизликка тахдид, ба-

ркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари. -Т., «Узбекистон», 1997.3. Каримов И.А. Узбекистон XXI асрга интилмокда. -Т., «Узбекистон»,

2000.4. Каримов И.А. Бизнинг бош максадимиз - жамиятни демократлашти-

риш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислох; этишдир. -Т., «Узбекистон», 2005.

5. Каримов И.А. Империя даврида бизни иккинчи даражали одамлар, деб хисоблашар эди. / / Халк сузи, 2005 йил 19 январь.

6. Ашавский Б.М. Межправительственные конференции. -М., 1980.7. Бояре ЮР. Вопросы гражданства в международном праве. -М., 1986.8. Галенская Л.Н. Право убежища. М., 1968.9. Действующее Международное право. В трёх томах. Т.Д. -М., 1996. Рахд. V10. Действующее международное право в 3-х томах. Ю.М.Колосов, СКривчи-

кова. -М., Московский независимый институт международного права, 199711. Зайцева О.Г. Международные организации. -М., 1989.12. Клименко Б.М. Мирное решение территориальных споров. -М., 198213. Курс международного права. В семи томах. Т. 3. М., 1990. - Гл. 1, Т. 2.

-М., 1989. - Гл. 5 и 6.14. Клименко Б.М. Государственная территория. -М., 1974.15. Крылов С.Б. Правотворческая деятельность международных органи­

заций. -М., 1988.16. Международные пакты о правах человека, (Сб. документов). - СПб,

Россия - Нева, 1993.17. Черниченко С.В. Международно-правовые вопросы гражданства. -

М., 1968.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 103: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

8-мавзу. Халцаро шартномалар

8.1. Халкдро шартнома: тушунчаси, турлари. Халкаро шарт­номалар оо,укук,и тугрисидаги Вена конвенцияси. 1969 йил.

8.2. Халкаро шартномаларни тузиш боскичлари. Ратифика­ция килиш. Шартноманинг кучга кириши. Шартномани руйхатдан утказиш.

8.3. Халкаро шартномаларнинг шакли ва тузилиши. Халкаро шартномаларда эслатмалар ва уларни шархлаш.

8.4. Халкаро шартномаларнинг х,акикий эмаслиги, уларни тухтатиш ва амал килишини тухтатиб туриш. Денонса­ция килиш.

8.1. Халцаро шартнома: тушунчаси, турлари. Халкаро шартномалар хукуки тугрисидаги Вена

конвенцияси (1969 йил)

Халкаро шартнома ва битимлар тузиш давлатлар хамда хал­каро хукукнинг бошка субъектлари ХУКУКИЙ хамкорлигининг энг кенг таркалган шаклларидан биридир. Халкаро шартнома - ха­лкаро хукукнинг икки ёки ундан ортик субъектлари уртасидаги муносабатларни сиёсий, маданий ва бошка сохаларда узаро ХУКУК ва мажбуриятларни вужудга келтириш йули билан тартибга солинадиган келишуви. Халкаро шартнома халкаро хукукнинг асосий манбаи хисобланади. Айни вактда, у давлатнинг ташки функцияларини амалга оширишининг мухим воситаси хамдир. Хозирги вактда жахонда ярим миллиондан ортик куп тарафла­ма ва икки тарафлама халкаро шартномалар мавжуд. Халкаро шартномалар хукукининг асосий манбалари куйидагилардир: Халкаро шартномалар ХУКУКИ тугрисидаги Вена конвенцияси (1969 йил); Шартномаларга нисбатан давлатларнинг ХУКУКИЙ во- рислиги тугрисидаги Вена конвенцияси (1978 йил); Давлатлар ва халкаро ташкилотлар уртасидаги шартномалар ХУКУКИ тугри­сидаги Вена конвенцияси (1986 йил). Халкаро шартномалар ту­зиш, уларни бажариш ва денонсация килиш тартибига дойр Коидалар Узбекистон Республикасининг Конституциясида ва 1995 йил 22 декабрда кабул килинган “Узбекистон Республика­сининг халкаро шартномалари тугрисида”ги Узбекистон Рес­публикаси К,онунда белгилаб куйилган.

Халкаро амалиётда халкаро муносабатларнинг турли маса-103

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 104: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

лалари буйича давлатларнинг келишилган позициялари уз ак- сини топган бошка х;ужжатлар хам кулланади. Масалан, Евро- пада Хавфсизлик ва Хамкорлик буйича Кенгаш доирасида Яку­ний х;ужжат (1975 йил) ва Янги Европа учун Париж хартияси (1989 йил) каби хужжатлар амал килади. Бу хужжатлар сирт- дан шартномаларни эслатади, лекин ЕХХКга аъзо давлатлар бу хужжатларни шартнома шаклида тузишни хохламадилар. Ушбу хужжатлар БМТ Котибиятида руйхатдан утказилмади. Вахоланки, БМТ Уставининг 102-моддасида шу талаб назарда тутилган.

Халкаро ХУКУК субъектларининг моддий хамда номоддий неъматлар, харакатлар ва харакатлардан узини тийишга дойр муносабатлари халкаро шартноманинг объекта хисобланади. Хал­каро шартноманинг объектини давлатлар узи белгилайди. Шакл- ланган халкаро амалиётга кура, халкаро ишларга дойр масала Хам, давлатнинг ички ишларига тегишли масала хам халкаро шартнома объекти булиши мумкин. Лекин давлатлар узларининг мутлак ваколатига кирувчи масалаларни шартномалар объекти­га айлантирмайдилар. Коида тарикасида, шартнома объекти шарт­номанинг номида акс эттирилади.

Халкаро шартноманинг максади деганда, халкаро ХУКУК субъектлари шартнома тузиш оркали амалга ошириш ёки эри- шишни кузлаётган нарса ёки ходиса тушунилади. Халкаро ХУКУК субъектлари уз олдига куйган максадга эришиш учун шартнома- дан восита сифатида фойдаланади. Максад, одатда, шартнома му- каддимаси ёки дастлабки моддаларида белгиланади. Масалан, БМТ Уставининг 1-моддасида БМТ Уставини кабул килиш ва уни ту­зиш максадлари таърифланган.

Халкаро хукукнинг халкаро шартномаларда иштирок этиш Хукукига эга булган барча субъектлари шартнома тарафлари (субъектлари) булиши мумкин. Вена конвенциясининг (1969 йил) 6-моддасига биноан, “хар бир давлат шартномалар тузиш хукук лаёкатига эгадир”. Уз навбатида, халкаро ташкилотнинг шарт­номалар тузиш ХУКУК лаёкати “шу ташкилотнинг коидалари билан тартибга солинади” (Вена конвенциясининг (1986 йил) 6- моддаси). Кридалар деганда, хусусан, “ташкилотнинг таъсис хуж- жатлари, уларга мувофик кабул килинган карорлар ва резолю­циялар, шунингдек, мазкур ташкилотнинг таркиб топган ама- лиёти” тушунилади (1986 йил Вена конвенцияси 1-моддаси би­ринчи банди). Бошкача килиб айтганда, давлатларнинг шартно-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 105: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

маларга нисбатан х,укук лаёкати чекланмаган ва улар х;ар кан­дай масалалар буйича шартномалар тузишлари мумкин булса, халкаро ташкилотларнинг шартномалар тузиш НУКУК лаёкати, аввало, уларнинг таъсис хужжатлари билан белгиланади.

Амалиётдан келиб чикиб, Вена конвенцияларининг (1969 йил) (1986 йил) биринчи моддаларида “музокараларда иштирок эта- ётган давлат” , “музокараларда иштирок этаётган ташкилот” , “авдлашаётган давлат” , “авдлашаётган ташкилот” , “иштирок­чи” , “учинчи давлат” ва “учинчи ташкилот” тушунчаларидан фойдаланилади.

Музокараларда иштирок этаётган давлат - шартнома мат- нини тузиш ва кабул килишда иштирок этган давлат, авдлаша­ётган давлат - шартнома кучга кирган ё кирмаганлигидан катъи назар, унинг мажбурийлигига рози булган давлат. Шартнома иштирокчилари каторига шартнома узи учун мажбурий кучга эга булишига розилик билдирган давлатлар киради. Шартнома­га кушилмаган давлатлар учинчи давлатлар деб аталади. Дав­латларга нисбатан айтилган фикрларнинг барчаси халкаро таш- килотларга нам тааллуклидир.

Вена конвенциясида (1969 йил) халкаро шартномалар турли ижтимоий-иктисодий тизимларга мансуб давлатлар уртасида х;амкорлик воситаси сифатида мух,им роль уйнаши кайд этилган. Халкаро шартномаларда шартнома нукукининг турли-туман масалалари, чунончи, халкаро шартномалар тузиш тартиби, уларнинг учинчи давлатлар учун анамияти, шартномаларнинг Накикий эмаслиги учун асослар, эслатма бериш НУКУКИ , бир- бирини тан олмайдиган давлатларнинг шартномада иштирок эти­ши, давлатларнинг универсал шартномаларда иштирок этиш Нукуки, депозитарий функциялари ва халкаро шартномалар нукукининг бошка мух,им масалалари мух,окама килинади. Вена конвенцияси (1969 йил) халкаро шартномалар нукукининг асо­сий манбаи хисобланади.

Халкаро шартномаларнинг таснифи ва турлари.1. Иштирокчилар сонига кура:- икки тарафлама халкаро шартномалар. Халкаро шартно­

малар, асосан, икки тарафлама булади. Бир тарафда бир дав­лат, иккинчи тарафда бир неча давлат иштирок этувчи шартно­малар х,ам икки тарафлама шартномалар нисобланади (маса­лан, 1947 йилги тинчлик шартномалари);

— куп тарафлама халкаро шартномалар. Куп тарафлама шар- тномаларга барча давлатлар иштирок этиши мулжалланган уни­

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 106: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

версал (умумий) шартномалар ва иштирокчилари сони чеклан­ган шартномалар киради. Шартномаларнинг биринчи турига, масалан, Вена конвенциялари (1969, 1986 йил), иккинчи турига —Европа Иктисодий х;амжамияти тузиш тугрисидаги Рим шарт- номаси (1957 йил) киради.

2. Тартибга солиш объектларига кура:— сиёсий халкаро шартномалар (иттифок тузиш, хужум кил-

маслик, нейтралитет тугрисида, куролсизланиш сохасида ва Х-К-К— иктисодий халкаро шартномалар (савдо битимлари, заём-

лар, кредитлар ва х-к. тугрисидаги битимлар);махсус халкаро шартномалар (харбий, транспорт буйича,

алока сохасида ва хк.).3. Худудий таъсирига кура:— универсал халкаро шартномалар. Вена конвенциясига (1969

йил) биноан, халкаро ХУКУКНИ кодекслаштириш ва ривожланти- риш масалаларига тегишли ёки объекти ва максади халкаро Хамжамият ахамиятига молик булган халкаро шартномалар уни­версал халкаро шартномалар хисобланади;

— махаллий халкаро шартномалар — иштирокчи давлатлар сони чекланган халкаро шартномалар (масалан, бир географик минтака давлатлари иштирок этувчи шартномалар).

4. Халкаро шартномада иштирок этиш имкониятига кура:— очик халкаро шартномалар, яъни бошка (учинчи) давлат­

лар куншлиш хукукига эга булган шартномалар;— ёпик халкаро шартномалар. Кушилиш учун иштирокчила-

рининг розилиги талаб этиладиган шартномалар ёпик шартно­малар хисобланади. Масалан, Вена конвенцияси (1986 йил) очик, Рим шартномаси (1957 йил) ёпик шартномадир.

5. Амал килиш муддатига кура:— муддатли халкаро шартномалар, яъни муайян муддатга ту-

зиладиган шартномалар;— муддатсиз халкаро шартномалар (масалан, СССР ва АКД1

уртасида тузилган 1973 йилги Ядро урушининг олдини олиш тугрисидаги битим).

Шартнома тили — шартнома матни тузиладиган тил. Уни ахдлашаётган тарафларнинг узи белгилайди. Икки тарафлама шартнома, коида тарикасида, ахдлашаётган икки тарафнинг ти- лида тузилади. Айни вактда, улар бошка бир тилни танлашла- ри хам мумкин. Баъзан ахдлашаётган тарафлар икки тилидан ташкари улар учинчи (нейтрал) тилда хам матн тузадилар. Шар-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 107: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

тнома матнини шархлашга айнан шу учинчи тилдаги матн асос булади. Куп тарафлама шартномалар аздлашаётган тарафлар белгилаган тилда тузилади. БМТ доирасида, БМТ муассасалари ёки бошка халк;аро ташкилотлар доирасидаги шартномалар шу ташкилот расмий тилларида тузилади.

Урта асрларда барча шартномалар одатда лотин тилида ёзи- лар эди. XVII асрдан лотин тилини француз тили сикиб чикэрди ва XX аср бошида француз тили билан бир кдторда инглиз тили хам дипломатия тилига айланди. XX асрда халкаро шартнома- ларни умумэътироф этилган бир тилда тузиш одатидан воз ке- чилди.

1917 йил Октябрь тунтаришидан сунг рус тили халкаро тил сифатида тан олинди. Иккинчи жахон урушидан кейин рус тили дипломатия майдонида айникса кенг кУлланила бошланди. Ма­салан, БМТ Устави рус, француз, инглиз, хитой ва испан тил­ларида тузилган. Узбекистон Республикаси халкаро шартнома- сининг тили Узбекистон Республикасининг давлат тили (узбек тили) ва ахдлашаётган бошка тарафнинг (тарафларнинг) тили хисобланади.

8.2. Халцаро шартномаларни тузиш бос^ичлари. Ратификация щлиш. Шартноманинг кучга кириши. Шартномани руйхатдан утказиш

Вена конвенцияларида (1969 ва 1986 йил) “шартнома тузиш” тушунчасига таъриф берилмаган. Халкаро амалиётдан келиб чикиб айтиш мумкинки, халк,аро шартнома тузиш давлатнинг музокаралар олиб боришдан шартнома кучга киргунга кадар булган барча харакатларини англатади. Халкаро шартномалар тузиш ХУКУКИ давлатларнинг асосий хукуклари каторига кира­ди ва уларнинг уз суверенитетини амалга оширишини ифода этади, шу боис халкаро шартномалар тузиш ваколатига эга орган­лар одатда мамлакат конституциясида белгилаб кУйилади. Ма­салан, Узбекистон Республикасининг Конституциясига мувофик;, Президент “музокаралар олиб боради хамда Узбекистон Рес­публикасининг шартнома ва битимларини имзолайди” (93-мод- данинг туртинчи банди). Шартномани имзолаш чогида ваколатли шахслар ваколатларни алмашадилар. Давлат бошлиги, хукумат бошлиги, Ташки ишлар вазири ваколатга мухтож эмас.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 108: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

Халкаро шартномани тузиш жараёни боскичларга булиниши мумкин. Халкаро шартномани тузиш боскичларига шартнома мат- нини тузиш ва кабул килиш, шартнома матнларининг айнан бир хиллигини аниклаш хамда унинг мажбурийлигига розилик бил- дириш киради.

Крида тарикасида, шартнома тузишга шартнома ташаббуси, яъни бир давлат ёки давлатлар гурухининг муайян шартномани тузиш тугрисидаги таклифи туртки беради. Таклиф билан бир вактда шартнома матнининг лойихаси хам таадим этилади. Шарт­нома матнини тайёрлаш одатдаги дипломатик каналлар оркали, халкаро конференция ва халкаро ташкилотларда музокаралар олиб бориш йули билан амалга оширилади. Шартноманинг маз­муни, максади, номи ва Х-К. айнан музокаралар боскичида кели- шилади. Шу боисдан музокаралар халкаро шартноманинг шакл- ланиш жараёнидаги асосий боскичларидан биридир. Шартнома матнини тайёрлаш юзасидан давлатлар уртасидаги музокара­лар шартнома матнини кабул килиш билан якунланади. Халка­ро амалиёт халкаро конференциялар ва халкаро ташкилотлар­да шартнома матнини кабул килишнинг янги шаклини ишлаб чикди. Бунда шартнома матни иштирокчиларнинг биронтаси хам эътироз билдирмаган тавдирда овозга куйилмасдан, иштирок­чиларнинг позицияларини мувофиклаштириш йули билан кабул килинади. Шартнома матнини кабул килишнинг мазкур шакли консенсус деб аталади.

Музокаралар якунланганидан сунг халкаро шартнома матн­ларининг айнийлиги (аутентиклиги)ни аниклаш зарур. Шартно­ма матнлари шартнома иштирокчиларининг тилларида расмий- лаштирилади. Бунда хар хил тилда тузилган матнлар уз манти- кий мазмунига кура бир-бирига мос келиши шарт.

Давлатлар хамда халкаро хукукринг бошка субъектлари шарт­номанинг мажбурийлигига розилик билдириши шартнома тузиш- нинг охирги боскичи хисобланади. Розилик билдиришнинг куйи- даги усуллари назарда тутилган: шартномани имзолаш, пара- фирлаш, шартномани ташкил этувчи хужжатлар алмашиш, шарт­номани ратификация килиш, уни кабул килиш, тасдиклаш, унга кушилиш ёки тарафлар келишган бошка хар кандай усуллар.

Парафирлаш - шартнома матнини тарафларнинг вакиллари исм-шарифининг бош харфлари билан дастлабки тарзда имзо­лаш; бу шартноманинг мазкур матни тарафлар уртасида кели- шилганидан ва бирон-бир тараф уни узгартириши мумкин эмас-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 109: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

лигидан далолат беради. Шартноманинг мажбурийлигига рози- лик билдиришнинг энг кенг таркалган усули уни имзолашдир. Имзолаш, яъни давлатнинг мазкур шартнома буйича уз зимма- сига олган мажбуриятни бажаришга розилиги: а) шартнома мат- нининг хакикийлиги тасдикланганлигини; б) тарафлар шартнома кайд этилган мажбуриятларнинг мазмунига кушилишини англа­тади. Агар шартномани ратификация килиш назарда тутилмаган булса, уни имзолаш халкаро шартномани узил-кесил юридик кучга киритадиган якунловчи боскич эканлигини англатиши мум­кин. Ad referendum (шартли равишда) имзолаш мавжуд булиб, у мазкур имзолаш тегишли давлат ёки халкаро ташкилот томо­нидан тасдикланиши лозимлигини англатади. Халкаро шартно- маларни имзолашга оид баъзи тушунчалар мавжуд. Скрепали имзолаш - халкаро шартноманинг ташки ишлар идораси бош- лши томонидан имзоланиши. Альтернат коидаси - икки тараф­лама шартномада хар бир тараф уз нусхасини биринчи булиб имзолайди. Куп тарафлама шартномада шартнома лотин алиф- боси тартибида навбатма-навбат имзоланади.

Шартноманинг мажбурийлигига розилик билдиришнинг нав- батдаги усули ратификациядир. Вена конвенцияларига муво­фик, ратификация - халкаро ахамиятга молик тадбир. Ратифи­кация халкаро ХУКУК шартномалар мажбурий ахамият касб эти­ши учун зарур деб тан оладиган таомилни англатади. Ратифика­ция килиниши лозим булган халкаро шартномалар доирасини шартнома тарафлари белгилайди, шунингдек, давлатнинг узи Хам белгилаб куяди. Масалан, 1995 йил 22 декабрда кабул килин­ган “Узбекистон Республикасининг халкаро шартномалари тугри­сида ”ги конунга биноан, Узбекистон Республикаси Президенти- нинг карорига мувофик имзоланган халкаро шартномаларни ра­тификация килиш тугрисидаги таклифлар Олий Мажлисга Узбе­кистон Республикаси Президенти томонидан киритилади. Рати­фикация килиш тугрисидаги карор ваколатли органнинг хуж- жатини кабул килиш йули билан, шунингдек, ратификация ёрлиги деб аталадиган махсус хужжат билан расмийлаштири- лади. Ратификация ёрлиги - давлатнинг ваколатли органи халк­аро шартномани куриб чикканлигидан гувохлик берувчи ва хал­каро шартнома давлат учун мажбурийлигига рози эканлигини ифодаловчи махсус хужжат. Бу икки тарафлама шартномалар тузилган холларда ратификация ёрликларини алмашиш ва куп тарафлама шартномалар тузилган холларда уларни депозита-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 110: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

рийга саклашга топширишни англатади. Халкаро шартнома рати­фикация килинганидан сунг давлат учун мажбурий кучга киради.

Депозитарий - куп тарафлама халкаро шартноманинг ва унга тегишли булган барча хужжатларнинг асл матнини сакловчи давлат ёки халкаро ташкилот. Депозитарийни давлатларнинг узлари белгилайди. Одатда, худудида шартнома имзоланган давлат депозитарий сифатида белгиланади. Халкаро шартномаларнинг депозитарийси вазифасини купинча БМТ Бош котиби бажаради. Депозитарийнинг асосий функциялари куйидагилардан иборат: шартнома нусхаларини иштирокчи давлатларга юбориш; шарт­нома иштирокчиларига унга янги давлатлар кушилгани ёки шар- тномадан айрим давлатлар чиккани, шартномага киритилган эс­латмалар хакида маълумот бериш. Депозитарий шартномани БМТ Котибиятида руйхатдан утказади.

Агар давлат халкаро шартномани ишлаб чикишда бошдан иштирок этмаган булса, у шартномага унда назарда тутилган шартларда кушилиши (уни кабул килиши) мумкин.

Руйхатдан утказиш ва эълон килиш халкаро шартноманинг шаклланиш жараёнини якунлайди. Хозирги вактда халкаро шарт­номани руйхатдан утказиш талаби БМТ Уставининг 102-модда- сида кайд этилган булиб, унга биноан БМТ аъзоси булган хар кандай давлат томонидан тузилган халкаро битим БМТ Котиби­ятида руйхатдан утказилиши ва эълон килиниши лозим. Шарт­номанинг руйхатдан утказилганлиги унинг кучга киришига, шу­нингдек, унинг мазмуни, амал килиши ва хк.га таъсир этмайди. БМТда руйхатдан утказилган барча шартномалар БМТнинг мах­сус тупламларида эълон килинади.

Халкаро шартномаларни давлат ичида эълон килиш про­мульгация деб аталади. Масалан, Россия Федерациясида давлат томонидан тузилган халкаро шартномалар “Халкаро шартнома­лар ахборотномаси”да эълон килинади.

Халкаро шартномалар хукукида “учинчи давлат” тушунчаси мавжуд. Учинчи давлат - муайян халкаро шартнома иштирок- чиси булмаган хар кандай давлат. Халкаро шартномалар хукуки тугрисидаги Вена конвенциясининг 34-моддасига биноан, шарт­нома “учинчи тарафнинг розилигисиз шу учинчи тараф учун ХУКУКлар ёки бурчларни вужудга келтирмайди”. Халкаро шарт­нома унинг иштирокчиси булмаган давлатларнинг ХУКУК ва ман- фаатларига дахл этиши мумкин эмас, шунингдек, у учинчи дав- латларни уларнинг ажралмас хукукларидан хам махрум кила олмайди.

Лекин учинчи давлат аник розилик билдирган тавдирда, унинг

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 111: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

учун шартнома буйича хук,ук, ва мажбуриятлар вужудга кели- ши мумкин. Бунда учинчи давлатларга бериладиган ёки юклана- диган ХУКУК ва мажбуриятлар халкаро хукукнинг императив нормалари хамда тамойилларига зид келмаслиги керак. Вена конвенциясига кура, учинчи давлатлар учун мажбуриятларни назарда тутувчи шартномалар (35-модда) ва улар учун муайян хукукларни назарда тутувчи шартномалар (36-модда) фаркла­нади. Конвенцияда шундай деб кайд этилган: “Шартномада бел­гиланган муайян норма учинчи давлат учун халкаро хукукнинг одат нормаси сифатида мажбурий ахамият касб этишига хеч нарса монелик килмайди” (38-модда).

8.3. Халкаро шартномаларнинг шакли ва тузилиши. Халкаро шартномаларда эслатмалар ва уларни

шархлаш

Халк;аро шартномалар шакли. Шартнома, коида тарикаси- да, ёзма шаклда тузилади. Лекин Халкаро шартномалар тугри­сидаги Вена конвенцияси огзаки шаклни (“жентльменлик кели- шуви”ни) хам тан олади. Бирок огзаки шаклда шартномалар жуда кам тузилади, шу боис халкаро шартномаларнинг энг кенг тар- калган шакли ёзма шакл хисобланади. Зотан, тарафларнинг ХУКУК ва мажбуриятлари айнан ёзма шаклда аник ва муайян тарзда Кайд этилади.

Халкаро шартнома узаро богланган нормаларнинг ягона ти- зимидир. Бу нормалар жамулжам холда ва хар бири алохида тарафлар учун мажбурийдир.

Халкаро шартнома тузилиши деганда, шартноманинг тар- кибий кисмлари тушунилади. Унга шартноманинг номи, мукад- димаси, асосий ва якунловчи кисмлари, тарафларнинг имзола- ри киради.

Мукаддима шартноманинг мух,им кисмидир. Унда, одатда, шартноманинг тарафлари (иштирокчилари), шартнома тузиш ваколати берилган шахслар, уларнинг ваколатлари курсатила- ди. Купинча муцаддимада тарафларни шартнома тузишга даъ- ват этган максад ва сабаблар баён к^глинади. Бундан ташк;ари, мук;аддимадан шартномани шархлашда хам фойдаланилади.

Шартноманинг асосий кисми моддаларга булинади, айрим

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 112: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

моддалар гурухларга (БМТнинг Денгиз хукуки тугрисидаги кон­венцияси (1982 йил)), бобларга (БМТ Устави) ёки кисмларга (Хал­каро фукаро авиацияси тугрисидаги Чикаго конвенцияси (1944 йил)) бирлаштирилиши мумкин. Айрим шартномаларда моддалар, шу­нингдек, булимлар (боблар, кисмлар) номланиши хам мумкин.

Шартноманинг якунловчи кисмида уни кучга киритиш ва тухтатиш шартлари, шартнома матни тузилган тил каби коида- лар баён этилади.

Шартномага хар хил иловалар (шартнома шартларини ба- жариш буйича техник-юридик нормалар), баённомалар, хат- лар, тарафларнинг ноталари илова килиниши мумкин. Шартно­ма матнида назарда тутилган тарафларнинг келишувига биноан иловалар асосий шартноманинг ажралмас кисмини ташкил эти­ши ва у билан бир хил юридик кучга эга булиши мумкин.

Шартнома матни, коида тарикасида, бир хужжат да ифода- ланади. Лекин шартнома ноталар, хатлар алмашиш йули билан тузилган холларда унинг матни икки ёки ундан ортик узаро богланган хужжатларда (айни холда ахдлашаётган тарафлар алмашган ноталар ёки хатларда) ифодаланади.

Шартномалар хар хил номланиши (масалан, конвенция, ком­мюнике, битим, шартнома, хартия, устав, пакт, декларация, баённома, хужжат ва Х-к.) ёки номсиз булиши мумкин. Халкаро шартноманинг мазмунига кура номлари:

— пакт - харбий-сиёсий шартнома;— битим - иктисодий масалалар буйича хукуматлараро

шартнома;— конвенция - техник (процессуал) масалалар буйича шартнома;— картель - жиноятчилар ва харбий асирларни топшириш

тугрисидаги шартнома;— конкордат — Ватикан билан тузилган шартнома.Халк.аро шартномага эслатма - халкаро шартнома тарафла-

ридан бирининг шартнома муайян коидаларини айни тарафга нисбатан куллашни бекор килиш ёки узгартириш нияти хакида- ги бир тарафлама баёноти. Эслатма киритиш хукуки хар бир давлатнинг суверен хукукидир.

Эслатма тарафлар шартнома узи учун мажбурийлигига рози- лик билдираётганида, хусусан, халкаро шартномани имзолаш, тасдиклаш, ратификация килиш пайтида киритилиши мумкин. Одатда, эслатма имзолаш чотада ёзма равишда кайд этилади ёки хужжатга ёхуд ратификация ёрлигига киритиладики, бу хакда

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 113: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

шартнома депозитарийи шартноманинг бошкд тарафларига хабар бериши шарт. Шартноманинг з̂ ар бир иштирокчиси уз эътироз- лари ёки эслатмаларини такдим этишга х,акли. Эслатма киритган иштирокчи исталган пайтда уни бекор килишга згдклидир.

Агар шартнома ратификация килиниши лозим булса, уни имзолаш пайтида киритилган эслатма ратификация ёрлигида ифодаланиши лозим. Шартнома иштирокчиларнинг чекланган сони уртасида тузилган булса ёки объекти ва максадларидан у ай­рим иштирокчилар уртасида кулланиши лозимлиги англашил- са, шартнома унинг барча иштирокчилари томонидан кабул кили­ниши зарур, лекин тарафлардан бири эслатмага карши эътироз билдирган булса, бу давлатлар мазкур шартномада иштирок этишига монелик килмайди, бирок эслатмага карши эътироз билдирган давлат ва эслатмани киритган давлат уртасида эс­латма масаласига дойр хукукий муносабат амал килмайди.

Баъзан Халкаро х,укук доктринасида эслатмалар факат куп тарафлама шартномаларга киритилиши лозим, деган фикрлар бил- дирилади. Шунга карамай, Узбекистан Республикаси ва бошка мам- лакатларнинг амалиётида эслатмалар киритилган икки тарафлама шартномалар мавжуд. Масалан, АКД1 1979 йил Панама канали- нинг доимий бетарафлиги ва амал килиши тугрисидаги икки та­рафлама шартномага эслатма киритган. 1961 йил Халкаро шарт­номалар з^гкуки тугрисидаги Вена конвенциясида икки тарафлама шартномаларга эслатма киритиш мумкин эмаслиги тутрисида х;еч нарса дейилмаган.

Халкаро шартномани шархлаш - максади шартноманинг х;акикий мазмунини, шунингдек, тарафларнинг шартномани ту- зиш пайтидаги ниятини аниклаш булган Вена конвенциясида икки тарафлама шартномаларга эслатма киритиш мумкин эмаслиги- дан иборат булган хукукий жараён. Шарх;лаш тамойилларига кура, аввало, шартнома холисона шарзутниши лозим. Шартно­ма матни унинг мукаддимаси ва иловалари, шунингдек, шарт­номага тегишли булган барча битимлар билан муштарак зс,олда шарх,-ланиши зарур. Бунда бир ёки бир неча иштирокчилар то­монидан шартномага оид тузилган х,ар кдндай хужжат эътиборга олинади.

Агар шартнома унинг иштирокчилари томонидан шарзуганаёт- ган булса, бундай шархлаш аутентик шархлаш деб аталади. Шарх;- лашнинг мазкур тури олий юридик кучга эга.

Аутентик шарх;лаш билан бир каторда, халкаро органлар

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 114: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

томонидан амалга ошириладиган халкаро шархлаш х;ам кулла- нилади. Шархлашнинг ушбу шакли шартноманинг узида назарда тутилиши ёки унинг иштирокчилари томонидан алох;ида тар- тибда келишилиши мумкин. Масалан, 1993 йил Кимёвий к;урол- ярогни ишлаб чикиш, ишлаб чикариш, жамгариш ва куллашни тацгаугаш хамда уни йук; килиш тугрисидаги Конвенцияда иш- тирокчилар унинг коидаларини шархлаш юзасидан уртада низо келиб чиккан лолларда узаро келишувга кура, БМТ Халкаро судига мурожаат этишлари мумкинлиги курсатилган.

Шартнома тузган давлатнинг органлари купинча шартнома- ни ёки унинг муайян коидаларини шархлайдилар. Бу бир та- рафлама шархлашдир. Шархлашнинг мазкур тури давлат дои­расида амал килади. У баёнот, декларация шаклида булиши Хам мумкин. Бу баёнот ёки декларацияни давлатлар шартнома- ни имзолаш, ратификация килиш, тасдиклаш, кдбул килиш ёки унга кушилиш пайтида хам, кучга кирган халкаро шартномани амалда куллаш пайтида хам билдиришлари мумкин.

Норасмий шархлаш хам мавжуд. У илмий жамоалар, айрим олимлар томонидан амалга оширилиши мумкин.

Халк;аро шартнома кенг ёки тор доирада шархланиши мум­кин эмас. Шархлаш пайтида шартнома матнидан ташкари шарх- лашнинг кушимча воситаларидан (тайёрлаш материаллари, шар­тнома тузиш холатлари ва хк.) ва махсус усуллардан (грамма­тик, мантащий, тарихий ва системали шархлаш усулларидан) фойдаланилиши мумкин. Грамматик шархлаш шартномадаги айрим сузлар маъноси ва шартноманинг мазмунини грамматик Хамда бошка коидалар асосида аниклашдан иборатдир. Манти- кий шархлаш деганда шартноманинг муайян моддасини бошка моддалар асосида ёки уларни бир-бирига солиштириш йули билан шархлаш тушунилади. Бунда шартнома матнидан ягона, яхлит хужжат сифатида фойдаланиш лозим. Шартномани тизимли шархлаш унинг коидаларини бошка шартномаларга солишти­риш йули билан амалга оширилиши мумкин.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 115: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

8.4. Халкаро шартномаларнинг хакикий эмаслиги, уларни тухтатиш ва амал щ лишини тухтатиб

туриш. Денонсация килиш

Халкаро иктисодий муносабатларга дойр шартномаларнинг хакикийлиги тугрисидаги масалани икки нуктаи назардан: 1) иш- тирокчи мамлакатнинг ички ХУКУКИ, 2) халкаро ХУКУК нуктаи назаридан куриб чикиши мумкин.

Шартноманинг хакикийлигини мамлакат ички ХУКУКИ нуктаи назаридан тахлил килиш учун ушбу мамлакатда амалда булган конунларга асосан халкаро шартномаларни имзолаш ва тасдик- лаш хукукига ким эга эканлигини билиш лозим. Шартноманинг хакикийлигини халкаро ХУКУК нуктаи назаридан тахлил килиш учун эса шартноманинг мазмуни халкаро ХУКУК нормаларига кай даражада мос келишини аниклаш зарур.

Шартнома хукуки шартномалар хакикийлиги презумцияси- дан келиб чикади. Ушбу презумпция Вена конвенцияларида “pacta sunt servanda” тамойилини таърифлашда jte аксини топган: “Амалдаги хар бир шартнома унинг иштирокчилари учун маж- бурий ва улар томонидан виждонан бажарилиши лозим” (26- модда). Шартноманинг хакикийлиги икки жихат — процессуал ва моддий жихатларга эга. Биринчи жихат шартнома тузиш жара- ёнининг конунийлигидан иборат. Шартнома унда иштирок этиш ХУКУКига эга булган тарафлар уртасида тузилади, унинг маж- бурийлигига розилик ички хукукнинг ^та мухим ахамиятга мо­лик нормаларини бузмасдан ифодаланади. Моддий жихатдан хакикийлик шундан иборатки, шартноманинг мазмуни халкаро ХУКУК нуктаи назаридан конунийдир. Шу боис конуний мазмунга эга булган ва конуний тузилган шартнома хаки кий булади. Ле­кин яна бир жихат мавжуд. Шартнома халкаро ХУКУК доирасида амалга оширилиши лозим. Шартномани куллаш амалиёти халк­аро хукук; нормаларининг бузилишига олиб келса, унинг хакдкий- лиги масаласи к^ндаланг булади. Тарафлардан бири халкаро шартномани нариги тараф ундан келиб чикадиган хукуклардан фойдаланишда халкаро ХУКУК нормаларини бузганлигига асос- ланган холда тухтатган холатлар халкаро амалиётда маълум.

Шартноманинг хаки кий эмаслиги мутлак ва нисбий булиши мумкин. Мутлак хакикий эмаслик шартнома тузилган пайтдан эътиборан хакикий эмаслигини англатади. Унинг асослари — ва- килнинг мажбурлаши, давлатнинг мажбурлаши, умумий халк­аро хукукнинг императив нормасига зидлик. Нисбий хакикий

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 116: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

эмаслик бахсли шартнома булиб, унинг асослари — хато, ал- даш, вакилни пора эвазига огдириш. Шартноманинг нисбий хакикий эмаслиги холатлари анча кам учрайди.

Бутунги кунда халкаро хукукнинг асосий тамойилларига зид шартномаларнинг хакикий эмаслиги умумий эътироф этилган. У БМТ Уставининг 103-моддасидан келиб чикади. Вена конвенция- ларининг 53-моддасига биноан: “Шартномани тузиш пайтида у умумий халкаро хукукнинг императив нормасига зид булса, бундай шартнома уз-узидан хакикий эмас”. Халкаро хукукнинг асосий тамойиллари императив нормалар орасида асосий урин эгаллайди. Янги императив норманинг вужудга келиши натижа- сида бунга кадар тузилган ва унга зид булган шартномалар уз кучини йукотади (Вена конвенцияларининг 64-моддаси). Хдкикий эмаслиги аникланган шартнома коидалари юридик кучга эга булмайди. Хдр бир иштирокчи бошка иштирокчидан шартнома амал килгунга кадар таркиб топган коидани тиклашни талаб Килишга хаклидир. Императив нормага зидлиги туфайли шарт­нома хаки кий эмас деб топилган булса, иштирокчилар шартнома буйича амалга оширилган ишларнинг окибатларини мумкин кадар бартараф этишлари шарт. Шартноманинг тухтатилиши унинг ба- жарилиши натижасида юзага келган иштирокчиларнинг ХУКУК ва мажбуриятларига таъсир курсатмайди, башарти бу ХУКУК ва мажбуриятлар уз холича янги нормага зид булмаса (Вена конвен­цияларининг 71-моддаси).

Вена конвенциясида (1969 йил) халкаро шартнома кандай холатларда хаки кий булмаслиги курсатилган. Халкаро шартно­ма куйидаги холларда хакикий хисобланмайди:

- у ички конституциявий нормалар очик-ойдин бузилган холда тузилган булса;

- шартнома буйича мажбуриятга розилик янглиш берилган б^Лса;

- давлат шартномани музокараларда иштирок этаётган бош- Ка давлатнинг алдови таъсирида тузган булса;

- давлатнинг розилиги унинг вакили музокараларда ишти­рок этаётган бошка давлат томонидан пора эвазига огдирилиши натижасида билдирилган булса;

- вакилнинг розилиги мажбурлов ёки унга карши каратилган куркитиш й^ли билан олинган булса;

- тузилган пайтда шартнома халкаро хукукнинг асосий та­мойилларига зид булса.

Барча давлатларнинг халкаро битимларни виждонан бажари- ши халкаро тинчлик ва хавфсизликнинг, халкаро ХУКУК самарали

116

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 117: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

амал килишининг зарур шартидир. Бу коиданинг бузилиши халк­аро муносабатлар кескинлашишига, баъзан айрим (айникса, икки тарафлама) халкаро шартномаларнинг амал килиши тухтатили- шига олиб келади. Шартномани тухтатиш тартиби, одатда, унинг уз коидалари билан белгиланади. Купгина шартномаларда улар- дан чикиш ёки уларнинг амал килишини тиклаш шартлари бел- гилаб куйилади. Бу халкаро шартномаларни тухтатишнинг ички асослари, яъни шартноманинг ^зида ифодаланган асослардир.

Халкаро шартноманинг тухтатилиши унинг уз юридик ку- чини йукотишидир.

Шартномани тухтатиш учун асослар:1. Халкаро шартноманинг бажарилиши.2. Шартнома муддатининг утиши.3. Тарафларнинг узаро розилиги.4. Шартнома максадига эришилгани.5. Умумий халкаро хукукнинг янги императив нормасининг

вужудга келиши.Денонсация - давлатнинг шартномада назарда тутилган

шартлар, маълум тартиб ва муддатда огох;лантирган холда хал­каро шарт-номадан бир тарафлама чикиши. Масалан, Европа- даги одатдаги куролли кучлар тугрисидаги Шартномада ишти­рокчи давлат мулжалланган чикишдан камида 150 кун олдин депозитарий ва бошка иштирокчиларни огох;лантирган х;олда Шартномадан чикиши мумкинлиги назарда тутилган (XIX мод- да иккинчи банди). Бир давлат коидаларини бошка давлатлар бузган лолларда улар уртасида тузилган шартномани денонса­ция килиши мумкин (XIX модда учинчи банди). Денонсация килиш асослари шартномада белгилаб куйилади.

Новация. Халкаро шартнома унинг иштирокчилари айни шу масала юзасидан янги шартнома тузиши натижасида тухтати­лиши х,ам мумкин.

Шартнома имзолашга мажбур килиниб, алдаш, адашиш на­тижасида тузилган, jus cogens нормасига зид булган холда, хакикий эмас деб топилади.

Давлатнинг тугаталиши ёки унинг макомини узгариши.Х,олатлар тубдан узгариши (rebus sic slantibus): чегаралар-

ни белгиловчи шартномаларга нисбатан х;амда мазкур з^олат- ларга хавола килувчи тараф шартномани бузганида холатлар- нинг узгариши натижасида кулланиши мумкин эмас.

Бекор килиш - шартномани бир тарафлама тартибда х;акикий эмас деб топиш. Агар шартноманинг коидалари бошка

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 118: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

тараф томонидан жиддий бузилган булса, давлат халкаро шарт­номани бекор килишга хакли. Бундай бекор килиш мазкур мам- лакатлар уртасида тузилган колган шартномаларнинг амал кили- шида акс этиши мумкин эмас. Шартномани бекор килиш учун асос булиб куйидагилар хизмат килиши мумкин: халкаро шарт­нома субъектларининг тугатилиши; иштирокчининг халкаро шар­тнома коидаларини жиддий бузиши; х,олатларнинг тубдан узга- риши.

Бекор килиш шарти, одатда, давлатлар томонидан халкаро шартномани тузиш пайтида матнга махсус киритилади. Бу шарт бажарилган такдирда шартнома тухтатилган, унинг иштирок- чилари эса мазкур шартнома буйича олинган мажбуриятларни бажаришдан озод х,исобланадилар.

Шартноманинг амал килишини тухтатиб туриш — шартно­манинг амал килишини муайян (номуайян) муддатга тухтатиб ту­риш. Шартноманинг амал килишида вактинчалик танаффус килиш- га турли х,олатлар сабаб булади. Шартноманинг амал килишини тухтатиб туриш куйидаги окибатларга олиб келади (агар ишти- рокчилар бошка коида тутрисида келишиб олмаган булсалар):

- иштирокчиларни шартнома тухтатиб турилган вакт давоми- да ундан келиб чикддиган мажбуриятларни бажаришдан озод килади;

- шартномада белгиланган иштирокчилар уртасидаги бошка хукукий муносабатларга таъсир этмайди.

Такрорлаш учун саволлар

1. “Халкаро шартномалар х;ук;уки” тушунчаси ва манбалари де­ганда нимани тушунасиз?

2. “Халкаро шартнома” тушунчаси ва унинг юридик табиати кан­дай?

3. Халкаро шартнома объекта ва максади деганда нима тушунилади?4. Халкаро шартномалар кандай ва нима асосида таснифланади

(классифакация килинади)?5. Халкаро шартномаларнинг кандай турларини б^ласиз?6. Шартномалар шакли, тузилиши ва номи буйича кандай тур-

ларга эга?7. Халкаро шартномаларнинг харакати ва кучга кириш тартиби

Кандай?8. Халкаро хукукий шартномалар ижроси кандай усуллар билан

таъминланади?

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 119: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

9. Халкаро шартномалар хукуки тугрисидаги Вена конвенцияла­рига тавсиф беринг.

10. Халкаро шартномаларнинг бекор килиниши ва харакатнинг тухтатилиши тартиби кандай?

11. Халкаро шартномаларнинг хакикийлиги деганда нима туш у- нилади?

12. Халкаро шартномаларни ратифакация, денонсация ва про­лонгация килиш дегани нимани англатади?

13. Депозитарий нима дегани?14. Давлатларнинг халкаро шартномаларга нисбатан ху^у^ий

ворислиги нимани англатади?

Адабиётлар1. Узбекистан Республикасининг Конституцияси (Асосий конун)

ва конунлар мажмуи. -Т., «Адолат», 20032. Бори Ф. Возникновение и развитие международного гумани­

тарного права, 2-е изд. испр. -М., МКК, 1994.3. Гассер Г.П. Международное гуманитарное право. Введение (Пе­

ревод). -М., МКК, 1995.4. Действующее международное право в 3-х томах. Ю.М.Коло-

сов, С.Кривчикова. -М., Московский независимый институт меж­дународного права, 1997.

5. Лукашук И.И. Международное право. Особенная часть. —М.,1997.

6. Международное гуманитарное право. -Т., 1998.7. Международные пакты о правах человека: (Сб. документов).

СПб, Россия, Нева, 1993.8. Потапов В.И. Беженцы и международное право. -М .,1986.9. Саидов А.Х. Халкаро ХУКУК- -Т., «Адолат», 2001, 220 б.10. Талалаев А.И. Право международных договоров: действие и

применение договоров. -М., МО, 1985.11. Талалаев А.И. Право международных договоров: договоры с

участием международных организаций. -М ., МО, 1989.12. Умарахунов И.М. Республика Узбекистан и международное

договорное право. -Т., Узбекистан миллий энциклопедияси. 1998, 316 стр.

13. Шуршалов В.М. Основания действительности международных договоров. - М., 1957.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 120: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

9-мавзу. Халкаро конференциялар

9.1. “Халкаро конференция” тушунчаси.9.2. Халкаро конференцияларни тайёрлаш ва чакцриш.9.3. Процедура коидалари ва кдрорлар кабул килиш тартиби.9.4. Давлатлар делегациялари ва конференция органлари.9.5. Халкаро конференция хужжатлари турлари ва уларнинг

хукукий ахамияти.

9.1. “Халцаро конференция” тушунчаси

Хрзирги замон хукуматлараро конференцияси - иштирок­чи суверен давлатларнинг мувофиклаштирилган максадларга эришиш учун тузиладиган мувак^ат коллектив органи. Хдр кан­дай хукуматлараро конференциянинг максадлари ва фаолияти халкаро хукукнинг умумэътироф этилган тамойилларига мос келиши лозим.

Иштирок этувчи субъектларга караб, хукуматлараро хал­каро конференциялар ва нохукумат халкаро конференцияларфаркланади. ^укуматлараро конференциялар к^п тарафлама дипломатия шакли ва халкаро музокараларнинг асосий воси- таларидан бири хисобланади.

Хукуматлараро конференцияларнинг номларидаги фарклар (съезд, конгресс, конференция, кенгаш) юридик ахамиятга эга эмас.

1648 йил б^либ утган Вестфалия конгрессини биринчи халк­аро конференция деб хисоблаш мумкин.

Иштирокчилари доирасига караб, фаолиятида жахоннинг исталган давлати иштирок этишга хакли булган универсал хамда муайян минтакага мансуб давлатлар катнашадиган регионал хуку­матлараро конференциялар фаркланади.

Купгина конференцияларга, айникса, БМТ томонидан чаки- риладиган конференцияларга манфаатдор хукуматлараро ва но­хукумат ташкилотларнинг, шунингдек, унда иштирок этмаётган давлатларнинг вакиллари кузатувчилар сифатида кз^йилади. Бундан ташкари, айрим хукуматлараро конференцияларга мил- лий-озодлик харакатларининг вакиллари хам кузатувчилар си­фатида таклиф килинади.

Конференцияларни утказиш даражасига караб, хукуматлар-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 121: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

аро конференцияларда делегацияларга давлат ва хукумат бош- ликлари, таш^и ишлар вазирлари ёки бошка расмий шахслар рахбарлик килади. Хар кандай холатда хам делегация бош лит давлат ёки хукумат номидан иш олиб бориш ваколатига эга булиши мухимдир.

Хукуматлараро конференциялар халкаро ташкилотлар (шу ташкилотлар доирасида ёки уларнинг хомийлигида) ёки ташаб- бусчи давлатлар томонидан чакирилади. Хукуматлараро таш- килот доирасида ёки хомийлигида конференциянинг чакирили- ши унинг мустакил ad hoc халкаро органи сифатидаги хусусия- тини узгартирмайди. Айрим конференциялар вакти-вакти билан чакирилади ва к^п йиллар давом этади (масалан, БМТнинг Ден- гиз ХУКУКИ буйича Конференцияси 1973-1982 йилларда иш олиб борган).

Чакирилиш максадига караб, тинчлик, сиёсий, иктисодий, дипломатик характердаги ва махсус хукуматлараро конферен­циялар фаркланади. Конференциялар халкаро шартномаларни, шу жумладан, хукуматлараро ташкилотларнинг уставларини тай- ёрлаш ва кабул килиш, муайян халкаро масалаларни мухокама килиш, фикр хамда ахборот алмашиш, шунингдек декларация- лар, харакат дастурлари, режалари шаклида тавсиялар ишлаб чикиш максадида чакирилади.

9.2. Халкаро конференцияларни тайёрлаш вачакириш

Конференция чакириш хакидаги таклиф (ташаббус) билан бир ёки бир неча давлат ёки халкаро ташкилот чикиши мумкин. Шунингдек, конференциянинг чакирилишига миллий ёки халк­аро нохукумат ташкилотлар фаолияти хам сабаб булиши мум­кин. Нихоят, бир конференция бошка конференцияни чакириш тугрисида карор кабул килиши мумкин.

Конференциялар пухта режалаштирилиши ва тайёрланиши лозим.

Конференцияга тайёргарлик уни чакириш максадини белги- лашдан бошланади. Шу максаддан келиб чикиб, унинг кун тар- тиби белгиланади. Купинча конференциянинг кун тартиби юза- сидан давлатларнинг олдиндан келишилган фикрлари шакллан- тирилади. Вакиллик даражаси, конференцияни ^тказиш вакти ва жойи, процедура коидалари хам олдиндан келишилади. Кон-

121

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 122: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

ференцияни чакириш юзасидан давлатларнинг фикр-муло^аза- ларини мувофиклаштириш дипломатии каналлар оркали ёки махсус консультациялар доирасида амалга оширилади.

Давлатлар конференция иштирокчилари доираси, шунинг- дек, ундаги вакиллик. даражасини белгилашда конференциянинг максади ва хусусиятидан келиб чикадилар. Бунда конференция- да барча манфаатдор давлатларнинг иштирок этиши тамойили- га хам, халкаро хукукий одатга кура мажбурий булган вори- сийлик тамойилига з̂ ам катъий риоя к^линиши лозим.

Муайян давлатнинг конференцияда иштирок этаётган бир ёки бир нечта давлат томонидан тан олинмаганлиги уни конферен- цияга таклиф килишга монелик кугла олмайди.

Манфаатдор давлатнинг конференция бошида бевосита иш­тирок этмаганлиги унинг кейинги боск;ичларида мазкур давлат­нинг иштирок этишини рад этиш учун асос була олмайди.

Конференцияга кузатувчиларни куйиш масаласи унинг иш­тирокчилари доираси масаласи билан узвий боглик Кузатувчи- лар институти сунгги ун йилликда анча кенг таркалган булиб, конференцияларнинг к,арорлари билан узини боглашни хоз^ла- майдиган, лекин мух;окама килинаётган муаммолар з̂ ал килини- шидан манфаатдор булган давлатларга конференцияда руй бе- раётган вокеалардан огох; булиш имкониятини беради. Масалан, кушилмаган мамлакатларнинг дастлабки конференцияларида Лотин Америкасининг айрим давлатлари кузатувчилари оркали иштирок этдилар, чунки кушилмаслик гоясига уларнинг муно- сабати уша даврда х,али шаклланмаган эди.

Бирок;, кузатувчилар иштирок этаётганлиги тегишли давлат конференциянинг расмий иштирокчисига айланишини англатмай- ди. Кузатувчилар мажлисларда конференция иштирокчилари- нинг розилиги билан сузга чикишлари мумкин.

Конференциялар хукуматлараро ташкилотлар доирасида ёки уларнинг з^омийлигида чакирилган х;олларда уларнинг чакири- лиш вакти ва жойи мазкур ташкилотларнинг тегишли резолю- цияларида кайд этилади. Конференцияни хукуматлараро таш­килот чакирган х;олда, у ё мазкур ташкилотнинг штаб-кварти- расида, ё ташкилотга аъзо бирон-бир давлатнинг таклифига биноан унинг худудида утказилади.

Конференцияни утказиш тартиби ва унинг булажак проце­дура коидаларини олдиндан келишиш, коида тарикасида, тай- ёргарлик жараёнидаги учрашувларда амалга оширилади.

Х,ар бир давлат конференцияда катнашишга тайёргарлик

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 123: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

куриш буйича катта ва турли дипломатик ишларни амалга оши- ради. Бу ташк;и алока органлари оркали икки тарафлама ва куп тарафлама маслахатлар утказиш, хат алмашиш йули билан амалга оширилади.

Хрзирги даврда конференцияларда х,ал килинадиган масала- ларнинг мураккаблиги ва серкирралилиги уларни баъзан бир неча боскичда утказишни такозо килмокда (хар бир боскич бир неча сессиялардан иборат булиши мумкин). Умумий тайёргарлик иши иштирокчи давлатлар вакилларининг куп тарафлама консульта- цияларида амалга оширилади. Конференциянинг узи уч асосий бос- кичдан иборат: 1) умумий вазифаларни белгилаш; 2) хужжатлар- ни тайёрлаш; 3) уларни кабул килиш. Ушбу боскичлар уртасида ва иккинчи - ишчи боскич доирасида танаффус эълон килинади. Бу танаффусдан делегациялар кушимча йул-йурикдар олиш, уз иттифокчилари билан маслахатлашиш учун фойдаланади.

Масалан, Умумевропа кенгаши тузилишидан олдин Хельсин- кида 1972 йил 22 ноябрдан 1973 йил 8 июнгача куп тарафлама консультациялар утказилди. Бу консультациялар жараёнида топ- шириклар тайёрланди ва Процедура коидалари - “Хельсинкида- ги консультацияларнинг якунловчи тавсиялари” ишлаб чикилди. Ушбу хужжат “Кук китоб” номи билан хам машхур- 1973 йил июль ойининг бошларида Ташки ишлар вазирлари иштирокида кенгашнинг биринчи боскичи булиб утди. Бу учрашувда вазирлар мухим масалалар буйича уз мамлакатлари позициясини баён этиб, “Якунловчи тавсиялар”ни маъкуллади. 1973 йил 18 сентябрда Му- вофиклаштириш кумитасининг мажлиси билан кенгашнинг ик­кинчи боскичи бошланди ва 22 ою 3 кун давом этди. Ушбу боскич- нинг якунида Якунловчи хужжатга киритилган барча хужжатлар матни буйича тулик келишувга эришилди. 1975 йил 1 августда Европадаги 33 мамлакат, АКД1 ва Канаданинг олий рахбарлари Европада Хавфсизлик ва Хдмкорлик буйича Кенгашнинг якуний хужжати - “Яшил китоб”га имзо чекдилар. Бу кенгашнинг учинчи боскичи булди. Европа микёсидаги кейинги учрашувлар учун икки боскичли иш тартиби назарда тутилди.

Конференциялар вакиллик даражаси куриб чикилаётган му- аммоларнинг хусусияти ва ахамияти билан белгиланади. У кон­ференция жараёнида узгариши мумкин. Масалан, якуний ХУЖ~ жат тайёрлаш буйича асосий топширикларни белгилаб берган Европада Хавфсизлик ва Хамкорлик буйича Кенгашнинг бирин­чи боскичи ташки ишлар вазирлари даражасида; иккинчи -

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 124: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

ишчи боскич та ищи ишлар вазирлари, вазирлик департамент- ларининг бошликлари даражасида; учинчи, якуний боскич - олий даражада, давлатлар ва х,укуматларнинг бошликлари иш- тирокида булиб утди. Конференциянинг олий даражада утка- зилиши унинг сиёсий ах;амиятини, кабул килинган к;арорлар кучини оширади.

9.3. Процедура коидалари ва кдрорлар кабул килиш тартиби

Процедура коидалари халкаро ташкилотлар ва конферен- цияларнинг ички хукукига мансуб юридик хужжатдир.Халкаро конференциялар процедура коидаларининг х,укукий табиатини аниклаш учун уларни кабул килиш ва амалда куллаш масала- лари мухим ахамиятга эга. Процедура коидалари конференция- да иштирок этаётган делегациялар номидан кабул к;илинади. Конференция уз процедура коидаларини тасдикламаса, уни утка- зиш мумкин эмас.

Агар конференцияни БМТ чакираётган булса, процедура Коидалари лойихасини, одатда, БМТ ишлаб чикади. Халкаро конференцияларнинг процедура коидалари нормаларини уч гу- рухга ажратиш мумкин. Биринчи гурухга — БМТ Бош ассамб- леясининг Процедура коидаларидан кучириб олинган нормалар киради. Иккинчи гурухга - БМТ Бош ассамблеясининг Процеду­ра коидаларидан олинган айрим коидаларга асосланган норма­лар киради. Учинчи гурухга - ё БМТ Котибияти, ё конференци­янинг узи ишлаб чиккан коидалар киради.

Процедура коидалари конференциянинг узида узил-кесил тасдикланганидан сунг мажбурий хусусият касб этади. Конфе­ренция иштирокчилари ушбу процедура коидаларига риоя этиш- лари лозим.

Конференциялар утказиш учун бирон-бир ягона процедура Коидалари ишлаб чикилмаган, лекин амалиёт шунга олиб келди- ки, бу сохадаги одат нормалари тугрисида суз юритиш мумкин.

Процедура коидалари конференциялар ишининг куйидаги жих,атларини тартибга солади: кун тартибини тасдиклаш тар­тиби; конференциянинг рахбар органларини сайлаш (одатда, конференция раиси, унинг бир нечта уринбосари, бош маъру- зачи сайланади ва улар конференция бюросини ташкил этади); ёрдамчи органлар - кумиталар ва ишчи гурухлар тузиш, шу-

124

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 125: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

нингдек, уларнинг раислари ва маърузачиларни сайлаш тарти- би; конференция котибиятини шакллантириш тартиби ва унинг мажбуриятлари (маърузалар ва хужжатлар конференция тил- ларига угирилишини таъминлаш, х;ужжатларни таркатиш, маж- лисларнинг баённомаларини юритиш ва з̂ .к.); ишни бошлаш учун зарур кворумни аниклаш (одатда, руйхатга олинган делегация- ларнинг купчилиги); раиснинг ваколатлари; сузга чикиш навба- ти; процедура коидаларини овозга куйиш навбати; таклиф ва тузатишлар киритиш, шунингдек, уларни кун тартибидан чи­кариш тартиби; овоз беришни утказиш тартиби; кузатувчилар- нинг иштирок этиш шартлари; процедура коидаларини узгар- тириш тартиби.

Овозга куйилган масалалар юзасидан сузга чикиш овоз бери- лишидан олдин ёки кейин амалга оширилиши мумкин. Овоз бе­риш мамлакатларнинг номи курсатилган тахтачани кутариш ёки электрон аппаратура ёрдамида тегишли тугмани босиш йули билан амалга оширилади. Исталган делегациянинг таклифига биноан овоз бериш номма-ном утказилиши мумкин. Бу холда х;ар бир делегация кдйси усулда овоз берганлиги баённомаларда кайд этилади.

Айрим процедура коидаларига кура карорни кабул килиш учун иштирокчилар умумий сонининг камида учдан икки кисми овоз бериши талаб килинади, лекин процедура юзасидан карорлар доим оддий купчилик овоз билан кабул килинади. Амалда купинча кон­сенсус коидаси кулланади.

Овозга куйилаётган хужжатга тузатишлар муайян кетма- кетликда киритилади. Дастлаб тузатиш, сунгра таклиф овозга куйилади. Тузатишлар бир нечта булган х;олда овозга куйилаёт­ган мавзу таклифнинг мазмунидан узокрок булган тузатишдан бошланади. Дастлабки таклифга ниманидир кушимча киладиган, ундан муайян кисмни чикариб ташлайдиган ёки узгартириш ки- ритадиган таклиф тузатиш хлсобланади. Агар тузатиш жужжат мо^иятини узгартириб юборса, у тузатиш деб эмас, балки ра- Кобатчи ran сифатида овозга куйилади.

Исталган делегациянинг илтимосига кура, тузатиш кисмларга булиб овозга куйилиши мумкин. Агар тузатишнинг биронта х;ам кисми кабул килинмаган булса, у овозга куйилмайди. Хужжат- нинг бир неча кисми кабул килинган булса, жужжат тулалигича овозга куйилиши шарт.

Делегациялар ^ужжатни купчилик овоз билан кабул килиш

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 126: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

ёки рад этиш учун тактик курашда процедура коидаларидан фойдаланадилар.

Конференция иши олиб борилаётган тиллар расмий (маъру- залар ва конференциянинг барча расмий царорлари эълон кили­надиган) ёки ишчи (баённомалар юритиладиган) тил булади. Крида таркасида, расмий тилларнинг факат бир нечтаси ишчи тил сифатида кабул килинадики, бу хужжатларни эълон килиш ха- ражатларини анча камайтиради.

Халкаро хукуматлараро конференцияларнинг аксарияти халк­аро шартномалар кабул килиш максадида утказилади. Шу боис бундай конференциялар дипломаток конференциялар деб аталади.

Купгина конференцияларда якуний хужжат кабул килинади. Ушбу хужжатда конференциянинг номи ёки максади, иштирок­чилари, утказилган жой ва вакти курсатилади, конференция на- тижалар ва эришилган ютуклар (масалан, конвенция, деклара­ция, резолюция ва х-к. кабул килинганлиги) кайд этиб утилади.

9.4. Давлатлар делегациялари ва конференция органлари

Делегация таркиби конференциянинг процедура коидалари билан белгиланади. Одатда, хар бир давлат делегацияси тарки­би аккредитациядан утган вакиллардан, уларнинг уринбосарла- ридан, шунингдек, маслахатчилар, экспертлар ва техник хо- димлардан ташкил топади. Хукуматлараро ташкилотлар томо­нидан ёки уларнинг хомийлигида чакириладиган конференция- лардаги делегация таркибига дойр умумий коидалар Универсал халкаро ташкилотлар билан муносабатларда давлатларнинг ва- киллиги тугрисидаги Вена конвенцияси (1975 йил) билан тар­тибга солинади. Конвенциянинг 45-моддасида шундай дейилади: “Делегация бошлдоидан ташкари, делегация таркибига делегат- лар, дипломатии ходимлар, маъмурий-техник ходимлар ва хиз- мат курсатувчи ходимлар кириши мумкин”.

Х,ар бир делегация, коида тарикасида, бир давлат номидан иш куради ва бир овозга эга булади. Конференцияларда давлат­ларнинг делегацияларига берилиши лозим булган имтиёз ва иммунитетлар хажми тугрисидаги масала узок вакт мунозара- ларга сабаб булиб келди. Хозирги даврда конференциянинг ху- сусияти (сиёсий ёки техникавий)дан катъи назар, унда иштирок этаётган делегациялар ва делегатлар расман узлари тегишли

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 127: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

булган суверен давлатларнинг манфаатларини ифода этадилар, бинобарин, улар уз вазифаларини бажариш учун зарур барча имкониятларга эга булишлари лозим (1975 йил Вена конвенция- сининг 51-моддаси).

Конференцияларнинг рахбарлари делегациялар таркибидан сайланади. Одатда раис, раис уринбосарлари, бош маърузачи; хар бир кумита раиси, раис уринбосари ва маърузачиси; тах- рир кумитаси раиси, шунингдек, конференция уз вазифалари­ни бажариши учун зарур булган бошка мансабдор шахслар сай­ланади. Бу мансабдор шахсларнинг барчаси вакилликни таъмин- лайдиган асосда сайланади.

Конференция раиси барча рахбар шахслар орасида асосий уринни эгаллайди. Шу боис делегациялар унинг номзодига катта ахамият берадилар. Конференция кайси давлат худудида утка- зилаётган булса, шу давлат делегациясининг вакилини ёки та- шаббускор мамлакат вакилини раис килиб сайлаш амалиёти мав­жуд. Шунингдек, ротация тамойили хам цулланилади. Бунда раис вазифасини иштирок этаётган барча давлатлар делегациялари- нинг бошликлари навбатма-навбат бажаради. Халкаро ташки­лотлар доирасида ёки хомийлигида чакириладиган конференци- яларда раислик килиш масаласи сиёсий мулохазалар, шакл- ланган анъаналар, тупланган тажрибага караб хал килинади.

Раиснинг вазифаси: конференциянинг пленар мажлисларида раислик килиш, уларни очиш ва ёпиш, музокараларга рахбар- лик килиш, суз бериш, масалаларни овозга куйиш ва карор- ларни эълон килишдан иборат. Раис конференцияга маърузачи- ларга бериладиган вактни чегаралашни таклиф килиши, хар бир вакилнинг исталган масала буйича маърузалари сонини чек- лаши, маърузачиларни руйхатга киритишни тухтатиши, музо- караларни тухтатиши ёки мажлисни ёпик деб эълон килиши мумкин. Раис воситачи вазифасини бажаради ва делегацияларга уртадаги муайян ихтилофларни бартараф этишга ёрдам беради. Бунда ёрдамнинг куйидаги турларини фарклаш лозим: консуль- тациялар утказишга вакт бериш; норасмий музокаралар утка- зишга фаол кумаклашиш ва хк.

Бош маърузачи ушбу вазифани конференцияга нисбатан хам, марказий кумитага нисбатан хам амалга оширади. Бош маъру­зачи функциялари, одатда, хукуматлараро конференцияларнинг процедура коидаларида махсус белгилаб куйилмайди. Кодифи- кацион конференцияларда кун тартибига киритилган масала буйича бош маърузачи вазифасини, одатда, БМТнинг Халкаро ХУКУК буйича комиссияси махсус маърузачиси бажаради.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 128: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

Кумиталар, кичик кумиталар ва комиссияларнинг рахбар- ларига келсак, купгина хукуматлараро конференцияларнинг процедура коидаларида мустах,камлаб куйилган нормалар тах- лилидан келиб чикиб, конференциянинг мансабдор шахсларига тааллукли нормалар кумиталар, кичик кумиталар ва ишчи гу- рухларнинг мансабдор шахсларига нисбатан кулланилиши мум­кин, деган хулосага келиш мумкин. Бунда бош кумита, тахрир кумитаси, ваколатларни текшириш кумитаси раислари хамда кичик кумиталар ва ишчи гуру уларнинг раислари, конферен­ция раисидан фаркли уларок, овоз беришда иштирок этишлари мумкин. Таркибидан конференция раиси сайланган делегация овоз беришда иштирок этади.

Х,озирги хукуматлараро конференцияларнинг деярли барча- сида бош кумита тузилади. Унинг таркибига, коида тарикасида, конференция раиси, унинг уринбосарлари, бош маърузачи ва бош кумиталарнинг мансабдор шахслари (раислари, баъзан улар­нинг уринбосарлари ва маърузачилари) киради. Бош кумита ишида тахрир кумитасининг раиси хам иштирок этиши мумкин. Бош кумитанинг вазифаси раисга конференция ишига умумий рахбар- лик килишда ёрдам беришдан иборат. Бош кумита конференция ишининг самарадорлигини оширишга кумаклашиши лозим.

Котибият, коида тарикасида, бош котиб (ижрочи котиб)дан ва хизмат курсатувчи ходимлардан ташкил топади. Давлатлар томонидан чакириладиган конференцияларда кабул килувчи мам- лакатнинг (агар бу мамлакат иштирокчи булса) мансабдор шахс- ларидан бири бош котиб вазифасини бажаради. Бундай конфе- ренциялар котибиятининг ходимлари одатда, кабул килаётган мамлакат такдим этган шахслардан, баъзан конференцияда иш­тирок этаётган давлатлар делегацияларининг маъмурий-техник ходимларидан иборат булади. Хукуматлараро ташкилотлар до­ирасида ёки уларнинг хомийлигида чакириладиган конференци­яларда котибият вазифаларини тегишли хукуматлараро ташки- лотнинг бош котиб ёки унинг вакили рахбарлигидаги котибияти бажаради.

Бош котиб (унинг вакили — ижрочи котиб) конференциянинг бош маъмурий мансабдор шахси хисобланади. У маъмурий-иж- роия функцияларни бажаради. Унинг асосий вазифаси - котибият ходимларининг конференцияга хизмат курсатиш буйича фаолия- тига рахбарлик килиш. Бош котиб ёки котибият персонали аъзоси куриб чикилаётган хар кандай масала юзасидан огзаки ёки ёзма аризалар бериши, раис ёки делегацияларнинг илтимосига кура

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 129: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

маълумотлар бериши мумкин. Бопщача айтганда, бош котиб ёки унинг вакили конференцияда курилаётган масалалар мохиятига тегишли айрим функцияларни хам бажаради. Лекин бу функция- лар процедура коидалари билан кдтъий чекланган булиб, маъму- рий-ижроия функцияларига нисбатан ёрдамчи функциялар сифа­тида амал куглади. Котибият вазифасига конференция мажлисла- рининг расмий баённомаларини тузиш ва барча жорий техник иш- ларни бажариш (конференция хужжатларини купайтириш, тар- Катиш, сузланадиган нутклар огзаки таржимасини таъминлаш, хуж­жатларни архивларда саклаш ва хк ) киради.

Асосий мунозара конференциянинг олий органи булган пле- нар мажлисларда ва кун тартибидаги масалалар юзасидан тузи- ладиган кумиталарда булиб утади. К,умита $з ёрдамчи ишчи органларини тузишга хаклидир. Комиссиялар ва боцща ишчи органларни тузиш, айшщса, ваколатларини белгилаш купинча кескин сиёсий-дипломатик курашда Утади. Комиссиялар хамда конференциянинг боища ишчи органлари таркиби тугрисидаги масала хам анча мураккабдир.

Пленар мажлис ва комиссияларда хужжатлар, резолюция- лар лойихаларига тузатиш ва кушимчалар киритилади. Якун­ловчи хужжатларнинг узил-кесил матнларини тайёрлаш учун, одатда, тахрир комиссияси тузилади. Бу комиссия таркибига конференциянинг барча ишчи тиллари вакиллари булган экс- пертлар киритилади.

Процедура коидалари билан мажлисларнинг хусусияти ма- саласи хам тартибга солинади. Дастлабки йигилиш ёки конфе­ренция бошида мажлислар очик ёхуд ёпик; тарзда утиши маса- ласи хал килинади. Ёпик; мажлисларда фанат конференция иш­тирокчилари катнашади, очик; мажлисларга матбуот ва жамо- атчилик вакиллари киритилади. Пленар мажлислар, одатда, очик, кумиталар ва комиссияларнинг мажлислари эса купинча ёпик; холда утказилади. Масалан, Умумевропа кенгашида би- ринчи боскичнинг очилиши ва ёпилишига багишланган мажлис­лар очик;, иккинчи боскичдаги ишчи комиссияларнинг мажлис­лари ёпик;, учинчи боскич мажлислари эса очик; тарзда утка- зилган.

Х,укуматлараро конференцияларда расмий мажлислардан таищари, хужжатлар билан ишлашда комиссия ва кичик комис­сияларнинг норасмий мажлислари (ишчи тиллардан бирида) хам

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 130: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

утказилади. Баъзан улар тулик; таркибда, баъзан факат энг ман- фаатдор тарафлар иштирокида йигилади.

9.5. Халкаро конференция хужжатлари турлари ва уларнинг хукукий ахамияти

Конференциялар уз максадига эришганидан, яъни муайян битимлар тузилиб ёки музокараларнинг иштирокчилари тараф­лар бир тухтамга келиши мумкин эмас, деган хулосага келинга- нидан сунг якунланган хисобланади. Конференциянинг якунлан- ганлиги, одатда, якуний жужжат ёки баённома, декларация, баёнотлар билан расмийлаштирилади. Бу хужжатларга барча иштирокчилар имзо чекади. Коммюнике тасдикланиши ва мат- буотда эълон килиш учун такдим этилиши мумкин.

Хукуматлараро конференцияларнинг якунларига кура, жо- рий иш материаллари жамланган ва уларнинг иш натижалари куриб чикилган хужжатлар эълон килинади. Биринчи гурухга мажлисларнинг баённомалари, иккинчи гурухга халкаро хукукий ахамиятга молик хужжатлар (шартномалар, конвенциялар ва Х-к.) киради. Процедура билан б орлик, хужжатларни ва конфе­ренция жараёнида мухокама килинган масалалар мохиятига те- гишли хужжатларни фарклаш лозим.

Муваффакиятли якунланган хукуматлараро конференция ишининг натижалари турли хукукий ахамиятга молик булган, Хар хил номланадиган хужжатларда ифодаланади. Бундай ном- ларнинг умумий эътироф этилган таснифи мавжуд эмас.

Халкаро хукукда хукуматлараро конференциялар хужжат- ларининг бирон-бир мажбурий шакли (ёки уларнинг мухим ун- сури - номи) белгиланган нормалар йук. Айрим номлар узок вакт кулланилиши натижасида хукуматлараро конференцияларда Кабул килинадиган айрим турдаги хужжатлар учун доимий булиб Колган. Масалан, конференцияни тавсифловчи асосий фактлар жамланган хужжатлар купинча якуний хужжат деб аталади. Конференциянинг халкаро хукук, нормасини таркиб топтиришга Каратилган хужжатлари купинча конвенция деб аталади. Дав­латлар хукуматлараро ташкилотларга тавсиялар берувчи хуж­жатлар резолюция ёки декларация деб аталади.

Дипломатик конференциялар хукукий, ижтимоий, иктисо- дий, гуманитар ва бошка сохаларда халкаро хамкорликнинг тур-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 131: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

ли масалалари буйича куп тарафлама конвенциялар тузиш учун чакирилади.

Хозирги замон халкаро конференциялари купинча уз фаоли- яти предмета юзасидан давлатлар ёки халкаро ташкилотларга чакириклар, илтимослар, таклиф ва тавсиялар жамланган тур- ли-туман резолюциялар кабул килади. БМТ хомийлигида чаки­риладиган конференцияларда кабул килинадиган резолюциялар бунинг ёркин мисолидир. Хусусан, 1975 йил Венада булиб утган БМТнинг халкаро ташкилотлар билан муносабатларда давлат­ларнинг вакиллиги масаласи буйича конференцияси бир нечта резолюция кабул килди. Улар орасида энг мухимлари: ОАЕ ва ЛА Г томонидан тан олинган миллий-озодлик харакатларининг кузатувчи сифатидаги макоми тугрисидаги резолюция, конфе­ренцияда кабул килинган халкаро ташкилотларнинг булажак фа- олияти тугрисидаги конвенцияни куллаш масалаларига тегишли резолюция. Халкаро конференцияларда кабул килинадиган резо­люциялар, адресатидан катъи назар, тавсия хусусиятига эга була­ди. Ушбу резолюцияларда назарда тутилган тадбирлар хам тав­сия хусусиятига эга булиб, уларнинг адресатлари учун юридик мажбуриятларни вужудга келтирмайди.

Резолюцияларда конференция утказилган мамлакат хукумати- га, унинг бошлиги ва халки, конференциянинг ижрочи котиби ва котибиятнинг бошка аъзоларига, БМТ Бош котибига (конференция БМТ доирасида ёки унинг хомийлигида утказилган холларда) хамда маслахатчи экспертга (яъни, кодификацион конференциялардаги махсус маърузачига) миннатдорчилик билдирилади.

Тавсия хусусиятига эга булган резолюциялар конференция­нинг якуний хужжатига киритилиши ёки матн охирида илова тарикасида баён этилиши мумкин (бу холда якуний хужжат мат- нида, одатда, уларнинг номлари руйхати келтирилади).

Купгина халкаро конференциялар унинг ишини тавсифловчи асосий фактлар баён этилган якуний хужжат кабул килиш би­лан якунланади. Айни вактда, мазмуни оддий руйхат, баённома ёки хисоботдан иборат булмаган якуний хужжатлар хам мав- жуд. Бундай якуний хужжатларда нафакат халкаро конферен­цияда кабул килинган хужжатларнинг руйхати, балки уларнинг матнлари хам келтирилади. Ш у боис, якуний хужжатларнинг ХУКУКИЙ ахамиятини улар замирида ётган келишувнинг мазму- нидан келиб чикиб белгилаш лозим. Конференция иштирокчи- лари булган давлатларнинг шу келишуви якуний хужжат коида- ларига юридик куч берилишига нисбатан уларнинг муносабати-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 132: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

ни ифода этади. Бундан таищари, халкаро конференциянинг яку­ний хужжатига халкаро хукукнинг умумэътироф этилган норма ва ушбу конференция ишига бевосита тааллукли булган халка­ро хукукий нормалар нуктаи назаридан караш лозим. Улар ора- сида куйидаги хужжатлар мавжуд: мазкур конференцияни ча- киришга асос булган халкаро хужжатлар; конференциянинг про­цедура коидалари; мазкур конференцияда кабул килинган му­айян карорлар, шу жумладан, хужжатга имзо чекиш чогидаги давлатларнинг баёнотлари ва киритган эслатмалари хамда яку­ний хужжатга эслатмалар. Бунда конференцияда иштирок этган давлатларнинг якуний хужжатга юридик куч беришга нисбатан муносабатини ифодаловчи хохиш-иродасини аниклашга асосий эътибор берилиши лозим.

Такрорлаш учун саволлар

1. Халкаро конференция деганда нима тушунилади?2. Халкаро конференцияларнинг кандай турлари бор?3. Халкаро конференциянинг утказиш тартиби кандай?4. Халкаро конференция карорларининг турларини санаб беринг.

Адабиётлар

1. Действующее международное право. В 3-х томах. Ю.М.Коло- сов, С.Кривчикова. -М., Московский независимый институт меж­дународного права, 1997.

.2. Ашавский Б.М. Межправительственные конференции. -М., 1980.3. Каримов И.А. Узбекистан XXI аср бусагасида: хавфсизликка

тахдид, баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари. — Т., «Узбекистан», 1997.

4. Курс международного права. В 7 томах. - Т. 6. -М., 1993. С. 5- 31.

5. Саидов А.Х. Халкаро ХУКУК ~ Т., «Адолат», 2001, 220 б.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 133: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

10-мавзу. Халкаро ташкилотлар хуцуци

10.1. “Халкаро ташкилотлар” т ушунчаси, уларнинг таснифи, хукукий табиати ва тузилиши.

10.2. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти: ташкил т опиш т а - рихи, максад ва тамойиллари. Б М Т Уст ави т узилиш и ва мазмуни.

10.3. Б М Т Бош ассамблеяси. Б М Т Хавфсизлик Кенгаши. Б М Т Иктисодий ва ижтимоий кенгаши.

10.1. “Халк.аро ташкилотлар” тушунчаси, уларнинг таснифи, хукукий табиати ва тузилиши

Х,озирги замон халкдро муносабатларида халкаро ташкилот­лар давлатларнинг хамкорлиги ва к^п тарафлама дипломатия шакли сифатида мухим роль уйнайди.

X IX асрда халкаро ташкилотларнинг вужудга келиши жа- мият хаётининг купгина жабхалари байналмилаллашувининг объектив натижаси булди. 1815 йил Рейн буйлаб навигация Мар- казий комиссияси ташкил топган пайтдан эътиборан халкаро ташкилотлар уз ваколатига эга була бошлади. Илк халкаро уни­версал ташкилотлар - Жахон телеграф уюшмаси (1865 йил) ва Жахон почта уюшмаси (1874 йил)нинг таъсис этилиши халкаро ташкилотларнинг ривожланишида янги боскич булди.

Хозирги замон халкаро ташкилотларига улар ваколатлари- нинг янада кенгайиши ва тузилмасининг мураккаблашуви хосдир.

Х,озирда мавжуд халкаро ташкилотлар Уртасидаги хамкор­лик ва алокалар (бугунги кунда уларнинг сони 4 мингдан ошиб кетди, шундан 300 тадан купрота хукуматлараро ташкилотлар) халкаро ташкилотлар тизими тутрисида суз юритиш имконини беради. Ушбу тизим марказида Бирлашган Миллатлар Ташкило­ти (БМТ) туради. Бу янги тузилмалар (кушма органлар, муво- фиклаштирувчи органлар ва х ) пайдо булишига олиб келаётир.

Халкаро ташкилот - аъзо давлатлар уртасида тузилган шарт­номага биноан таъсис этилган ташкилот. Мазкур шартномага кура, у халкаро ташкилот макомига эга булади. Халкаро ташкилот­ларнинг юридик табиатини халкаро шартнома (таъсис хужжа- ти) ташкил этади. Ушбу хужжатда ташкилотнинг максад ва ва- зифалари белгиланади, шунингдек, унинг ваколати, унга аъзо-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 134: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

лик, карорлар кабул килиш тартиби ва бошка масалалар тар­тибга солинади. Давлатлар халкаро ташкилот тузиш тутрисида халкаро шартнома тузиб, бу ташкилот учун муайян хукук ва муомала лаёкатини вужудга келтирар эканлар, узларининг бу харакатлари билан халкаро х у к у к н и н г янги субъектини карор топтирадилар. Бундай халкаро ташкилот шартномага асослан- ган ХУКУК субъекти хисобланади; ташкилот ходимларининг им- тиёз ва иммунитетлари дипломатик имтиёз ва иммунитетларга тенглаштирилади.

“Халкаро ташкилотлар” атамаси давлатлараро (хукуматлар­аро) ташкилотларга нисбатан хам, нохукумат ташкилотларга нисбатан хам кулланади.

Халкаро хукуматлараро ташкилотларни куйидагича тасниф- лаш мумкин:

1) фаолият предметига кура - сиёсий, иктисодий, кредит- молия, савдо, согликни саклаш ва бошка ташкилотлар;

2) иштирокчилари доирасига кура - фаолият максади ва предмети жахоннинг барча давлатлари манфаатларига дахлдор булган халкаро универсал ташкилотлар (БМТ, БМТнинг ихти- сослашган ташкилотлари) ва фаолияти муайян минтакаларга нисбатан татбик этиладиган регионал халкаро ташкилотлар (ЛАГ, ОАЕ, ОАГ);

3) янги аъзолар кабул килиш тартибига кура - очик (хар Кандай давлат уз ихтиёрига кура аъзо булиши мумкин) ёки ёпик (аъзоликка кабул килиш дастлабки таъсисчиларнинг так- лифига биноан амалга оширилади) халкаро ташкилотлар. Ёпик ташкилотга НАТО мисол булади;

4) фаолият сохасига кура - умумий ваколатга эга халкаро ташкилотлар (БМТ, ОАЕ, ОАГ) ва махсус ваколатга эга халка­ро ташкилотлар (масалан, БМТнинг ихтисослашган муассасала- ри - МОТ, ВПС);

5) фаолият максад ва тамойилларига кура - конуний ёки ноконуний халкаро ташкилотлар;

6) аъзолари сонига кура - жахон микёсида ёки муайян гурух доирасидаги халкаро ташкилотлар;

7) ваколатининг хусусиятига кура - давлатлараро ва мил- латларни, аникроги, давлатларни бирлаштирувчи халкаро таш­килотлар. Биринчи гурухга максади давлатлараро хамкорликни йулга куйишдан иборат булган халкаро ташкилотлар киради. Дав­латларни бирлаштирувчи халкаро ташкилотларнинг максади ин-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 135: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

теграциядир. Уларнинг карорлари аъзо давлатлар фукаролари ва юридик шахсларига нисбатан татбик этилади. Бундай ташки- лот унсурлари муайян даражада Европа Иттифокига хосдир.

Халкаро хукуматлараро ташкилотнинг белгилари:1. Камида уч давлатнинг аъзолиги.2. Доимий органлари ва штаб-квартирасининг мавжудлиги.3. Таъсис шартномаси тузилганлиги.4. Аъзо давлатларнинг суверенитетини хурмат килиш.5. Ички ишларга аралашмаслик.6. Кэрорлар кабул килиш тартибининг белшланганлиш.Шуларни хисобга олиб кайд этиш мумкинки, халкаро хуку­

матлараро ташкилот - халкаро шартнома асосида умумий мак- садга эришиш учун таъсис этилган, доимий органга эга булган ва аъзо давлатларнинг умумий манфаатида уларнинг суверени­тетини хурмат килган холда иш олиб борадиган давлатлар бир- лашмаси. Бундай ташкилотлар халкаро ХУКУК субъекти хисоб- ланади.

Халкаро нохукумат ташкилотлари давлатлараро шартнома асосида тузилмайди, у фукаро ёки юридик шахсларни бирлаш- тиради (масалан, Халкаро ХУКУК уюшмаси, К^зил Хоч ва Кизил Ярим ой жамиятлари халкаро федерацияси, Жахон илмий хо­димлар федерацияси ва б.).

Халкаро нохукумат ташкилотларнинг куйидаги турлари фарк- ланади:

а) сиёсий, мафкуравий, ижтимоий-иктисодий халкаро ноху­кумат ташкилотлари, касаба уюшмалари;

б) хотин-кизлар ташкилотлари, оила ва болаликни мухофа- за килиш буйича ташкилотлар;

в) ёшлар, спорт, илмий, маданий-маърифий ташкилотлар;г) матбуот, кино, радио, телевидение сохасидаги ташкилот

ва бошкалар.Халкаро ташкилотлар халкаро хукукнинг иккиламчи ёки

хосила субъектлари хисобланади ва давлатлар томонидан тузи- лади. Янги халкаро ташкилот тузиш жараёни уч боскичдан утади: таъсис хужжати кабул килиш, ташкилотнинг моддий тузилма- сини вужудга келтириш, ташкилот уз фаолиятини бошлагани- дан далолат берувчи бош органларни чакириш.

Халкаро ташкилотлар тузилмасини халкаро ташкилот органи— унинг таркибий бутини ташкил этади. Бу органлар халкаро ташкилотнинг таъсис ёки бошка хужжатлари асосида тузилади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 136: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

Органга муайян ваколат ва функциялар берилади, у ички тузи- лишга хамда карорлар кабул килиш тартибига эга булади. Хуку­матлараро орган халкаро ташкилотнинг энг мухим органи булиб, унинг таркибига аъзо давлатлар уз вакилларини тайинлайди.

Аъзолик хусусиятига кура органлар:- хукуматлараро;- парламентлараро (Европа Иттифокига хос булиб, ахоли

сонига мутаносиб равишда сайланадиган парламентларнинг де- легатларидан ташкил топади);

- маъмурий (халкаро ташкилотда хизматда булган халкаро мансабдор шахслардан ташкил топади);

- уз номидан иш олиб бораётган шахслардан ташкил топади.Халкаро конференциялар - муайян масалани мухокама килиш

ва унинг юзасидан тегишли карор кабул килиш максадида ту­зилган аъзо давлатларнинг вактинчалик жамоавий органи (кон­гресс, съезд, конференция, кенгаш) хам мавжуд.

Давлатларнинг халкаро ташкилот тузиш тутрисидаги муво- фиклаштирилган хохиш-иродаси икки усулда: халкаро шартно­мада хамда мавжуд халкаро ташкилот карорида кайд этилиши мумкин.

Халкаро шартнома тузиш кенг таркалган усулдир. Бу шарт­нома матнини ишлаб чикиш ва кабул килиш учун халкаро кон­ференция чакирилиши лозим. Ушбу шартнома ташкилотнинг таъ­сис хужжати булиб колади. Халкаро ташкилотлар соддалашти- рилган тартибда, бошка халкаро ташкилот томонидан карор кабул Килиш шаклида тузилиши хам мумкин. Бу холда давлатларнинг халкаро ташкилот тузиш хакидаги мувофиклаштирилган хохиш- иродаси таъсис резолюцияси учун овоз бериш йули билан аник- ланади. Бу резолюция кабул килинган пайтдан бошлаб кучга киради.

Иккинчи боскич ташкилотнинг моддий тузилмасини вужудга келтиришни назарда тутади. Ш у максадда купинча махсус тай- ёрлов органларидан фойдаланилади. Тайёрлов органлари ало- хида халкаро шартнома ёки тузилаётган ташкилот уставига илова асосида ёхуд бошка халкаро ташкилот резолюциясига асосан таъсис этилади. Бу хужжатларда орган таркиби, унинг вакола- ти ва вазифалари белгилаб куйилади. Бундай орган фаолияти ташкилотнинг булажак органлари тартиб-коидалари лойихала- рини тайёрлаш, штаб-квартира тузишнинг барча масалаларини ишлаб чикиш, бош органлар фаолиятининг дастлабки кун тар-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 137: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

тибини тузиш, унинг барча масалаларига тегишли хужжатлар ва тавсияларни тайёрлашга к;аратилади.

Бош органларни чакириш ва уларнинг иш бошлаши халкаро ташкилотни тузиш жараёнини якунлайди.

Халкаро ташкилотларга аъзо булмаган давлатлар халк;аро ташкилотлар органлари ишида кдтнашиш учун уз кузатувчила- рини юборишлари мумкин, башарти, бу ташкилот коидаларида белгиланган булса. Айрим ташкилотларда аъзо булмаган дав- латларга доимий кузатувчилар миссияларини аккредитация килишга рухсат этилади. Масалан, БМТ хузурида Ватикан, Швей­цария, ОАГ хузурида 30 та давлат, шундай миссияга эга.

Ташкилотни тугатиш хам аъзо давлатларнинг мувофиклаш- тирилган хохиш-иродасига кура амалга оширилади. Купинча ташкилотни тугатиш унинг таркатилиши тугрисидаги баённо- мани имзолаш йули билан амалга оширилади.

10.2. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти: ташкил топиш тарихи, максад ва тамойиллари. БМТ

Устави тузилиши ва мазмуни

БМТ Иккинчи жахон уруши даврида, инсоният келажакда бундай дахшатли урушларга йул к;уймаслик йулларини излаёт- ган пайтда тузилди.

1941 йил 14 августда АКД1 президента Франклин Делано Рузвельт ва Букж Британия ва Шимолий Ирландия Бирлашган Кироллигининг бош вазири Уинстон Черчилль хужжатга имзо чекиб, унда “урушда хам, тинчликда хам бошка озод халкдар билан бахамжихат иш олиб бориш” мажбуриятини олдилар. Тинч­лик ва хавфсизликни баркдрор этиш йулидаги халкаро хамкор­лик тамойиллари туплами кейинчалик Атлантика хартияси деб ном ланди. БМТнинг илк шакл-шамойили Вашингтондаги Конфе­ренцияда, 1944 йил сентябрь - октябрь ойларида булиб утган мажлисларда вужудга келди. Бу Конференцияда АКД1, Бир­лашган Кироллик, СССР ва Хитой булажак ташкилотнинг мак,- садлари, тузилиши ва вазифалари хакида келишиб олдилар.1945 йил 25 апрелда Бирлашган Миллатлар (бу номни Рузвельт таклиф килди)нинг Сан-Францискодаги Кенгашида 50 мамлакат тупланди ва улар 19 боб, 111 моддадан иборат БМТ Уставини Кабул килдилар. 24 октябрда Устав Хавфсизлик Кенгашининг

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 138: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

беш доимий аъзоси, унга имзо чеккан давлатларнинг купчилиги томонидан ратификация килинди ва кучга кирди. Шундан бери 24 октябрь халкаро календарда БМТ ташкил топган кун деб белгиланган.

Мттифок,чи давлатларнинг 1943 йил Москвада булиб утган конференцияси БМТ ташкил топиши йулида мухим боск^гч булди. СССР, АКД1, Букж Британия ва Хитой томонидан имзоланган 1943 йил 30 октябрь Декларациясида бу давлатлар халкаро тинч­лик ва хавфсизликни барк;арор этиш учун барча тинчликсевар давлатларнинг суверен тенглиги тамойилига асосланган умумий халк;аро ташкилотни мумкин кадар тезроц таъсис этиш зарур- лигини тан олишларини к;айд этдилар.

БМТ, Уставда курсатилганидек, халк;аро тинчлик ва хавф­сизликни саклаш, халкдарнинг тенг хукукли булиши ва уз так- дирини узи белгилаши к;оидасига амал кушиб, миллатлар урта­сида дустлик муносабатларини ривожлантириш, ик;тисодий, ижтимоий, маданий муаммоларни хал этишда халклар уртаси­да хамкорлик булишини таъминлашни кузда тутиб, шу умумий максадга эришишда миллатлар харакатини уйгунлаштириб ту- радиган марказ хисобланади.

БМТ жахондаги энг нуфузли универсал хукуматлараро хал­каро ташкилот хисобланади. БМТ уз аъзоларининг суверен тенг- лигига асосланади. БМТ давлатларнинг ички ишларига аралаш- майди. Унинг Уставида к,айд этилган барча мажбуриятларни зим- масига оладиган давлатлар БМТга аъзо була олади. БМТ Уста- вига дастлаб 51 давлат имзо чеккан булса, 2000 йилда уларнинг сони 189 га етди. БМТнинг доимий иш урни (штаб-квартираси) Нью-Йоркда булиб, янги аъзолар БМТ Хавфсизлик Кенгаши тавсиясига мувофик;, БМТ Бош ассамблеяси карори билан кабул к,илинади. БМТ аъзолари халк;аро низоларни тинч йул билан Хал этишлари лозим. Устав к;оидаларини доимо бузиб турадиган давлат, Хавфсизлик Кенгашининг тавсиясига мувофик;, Бош Ассамблея к;арори билан БМТ аъзолигидан чик;арилади.

БМТнинг максадлари:1. Халкаро тинчлик ва хавфсизликни асраш хамда шу мак-

садда тинчликка к;арши тахдидларни бартараф этиш, агрессия Харакатлари ёки тинчликни бузувчи бопща харакатларга бар- Хам бериш учун самарали чора-тадбирлар куриш, халкаро ни­золарни ёки тинчликнинг бузилишига олиб келиши мумкин булган

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 139: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

бош^а можароларни тинч йул билан, одиллик ва халкаро ХУКУК тамойилларига мувофик тартибга солиш ёки хал килиш.

2. Миллатлар уртасида дустона муносабатларни тенг хукукли- лик ва халкларнинг уз такдирини узи белгилаш тамойилини хурмат килган холда ривожлантириш, шунингдек, жахонда тинч- ликни мустахкамлаш учун бошка тегишли чоралар куриш.

3. Иктисодий, ижтимоий, маданий ва гуманитар ахамиятга молик халкаро муаммоларни хал килишда, инсон хук;уклари Хамда асосий эркинликларига хурматни рагбатлантириш ва ри- вожлантиришда халкаро хамкорликни амалга ошириш.

4. Ш у умумий максадларга эришиш йулида миллатларнинг саъй-харакатларини мувофиклаштириш учун марказ булиб хиз- мат килиш.

Ушбу максадларга эришиш учун БМТ ва унинг аъзолари Куйидаги тамойилларга мувофик фаолият олиб боради:

1) ташкилот барча аъзоларининг суверен тенглиги тамойи- лига асосланиш;

2) БМТнинг барча аъзоларининг Уставга кура, $з зиммала- рига олган мажбуриятларни виждонан бажариши;

3) БМТнинг барча аъзолари уз халкаро низоларини тинч йул билан, халкаро тинчлик ва хавфсизликка ва адолатга тахдид солмасдан хал килиши;

4) БМТнинг барча аъзолари уз халкаро муносабатларида хар кандай давлатнинг худудий дахлсизлиги ёки сиёсий мустакил- лигига карши куч ишлатиш ёки куч ишлатиш билан куркитиш- дан хамда БМТ максадларига зид булган бошка харакатлардан узларини тийиши;

5) БМТнинг барча аъзолари Ташкилот уз Уставига мувофик амалга оширадиган барча ишларда унга хар томонлама ёрдам курсатиб, БМТ превентив ёки мажбурий хусусиятга эга чора курган хар кандай мамлакатга ёрдам беришдан узларини тийиш;

6) БМТ аъзоси булмаган давлатларнинг ушбу халкаро тинч­лик ва хавфсизликни саклаш учун зарур булган тамойилларга мувофик иш куришини таъминлаш;

7) ушбу Устав БМТга давлатларнинг ички ишларига аралашиш хуку^ини бермайди ва БМТ аъзоларидан бундай ишларни ушбу Устав тартибида хал килишга такдим этишни талаб килмайди;

8) давлатларнинг ички ишларига аралашмаслик;9) инсоннинг асосий ХУКУК ва эркинликларини хурмат килиш;10) халкларнинг тенг хукуклилиги ва уз такдирини узи бел-

гилаши;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 140: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

11) хамкорлик ва куролсизланиш.БМТнинг асосий органлари: Бош ассамблея, Хавфсизлик Кен­

гаши, Иктисодий ва ижтимоий кенгаш (ЭКОСОС), БМТ Коти- бияти ва Халкаро суди.

БМТ бюджети аъзо давлатларнинг аъзолик бадалларидан таркиб топади. Унинг умумий харажатлари Маъмурий ва бюд­жет масалалари буйича Кумита томонидан белгиланади ва Бош ассамблея томонидан аъзолар умумий сонининг камида учдан икки кисмидан купчилиги томонидан кабул килинган карорга биноан тасдикланади. Бош ассамблея кабул калган к;арор БМТга аъзо давлатлар учун мажбурий юридик кучга эгадир. Бюджет тасдикланганидан сунг унинг даромад кисми Бадаллар буйича к;умита томонидан аъзо давлатлар уртасида бадаллар шкаласи- га мувофик, таксимланади. Доимий бюджет, яъни аъзолик ба- даллари хисобига таркиб топадиган бюджетдан ташкари, БМТ аъзо давлатлардан ва бошка манбалардан (масалан, ноширлик фаолиятидан) хам бадаллар олиб туради.

БМТ Уставининг тузилиши ва мазмуни: БМТ максадлари ва тамойиллари, ташкилот аъзолари, органлар, низоларни тинч йул билан хал килиш, тинчликка хавф солувчи ва агрессияга Карши харакатлар, узини узи бошкарувчи худудлар, регионал битимлар, халкаро васийлик тизими, халкаро суд масалалари- дан иборат.

10.3. БМТ Бош ассамблеяси. БМТ Хавфсизлик Кенгаши. БМТ Иктисодий ва ижтимоий кенгаши

Бош ассамблея - БМТнинг асосий органларидан бири, барча аъзоларининг умумий йигилишидан иборат булиб, бутун БМТга тегишли вазифалар хамда ваколатларнинг мухим кисмини ба­жаради. Бош ассамблея БМТнинг барча асосий органлари ораси- да энг ваколатлисидир. Бош ассамблея шу органларни шакллан- тиришда иштирок этади. У БМТга аъзо хамма давлатлар уз ва- килларига эга булган ягона орган. Мазкур вакиллар купи билан 5 делегат ва яна шунча делегат уринбосари ва зарур змикдорда- ги маслахатчилар ва экспертлардан ташкил топади. БМТга аъзо давлатларнинг барчаси БМТ Бош ассамблеясида тенг хуКУК-ли, яъни хар бири бир овозга эга. Делегациялар мажлислар залида давлатнинг инглиз тилидаги расмий номига мувофик алифбо тар-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 141: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

тибида жойлашади. БМТ Бош ассамблеяси БМТ Устави доира- сидаги ёки унинг хар кандай органи ваколат хамда вазифалари- га дойр хар кандай масала ёхуд ишни, бирон-бир давлат ёки Хавфсизлик Кумитаси уртага куйган масалаларни мухокама килиш, шунингдек, БМТ аъзолари ва (ёки) Хавфсизлик Кенга- шига оид тавсияларни бериш ваколатига эга.

БМТ Бош ассамблеяси Хавфсизлик Кенгашининг доимий булмаган аъзоларини (доимий аъзолари БМТ Устави 23-модда- сида курсатилган), Иктисодий ва Ижтимоий кенгаш аъзоларини сайлайди; Хавфсизлик Кенгаши билан бирга Халкаро суд судь- яларини сайлашда катнашади; Хавфсизлик Кенгаши тавсиясига биноан БМТ Бош котибини тайинлайди; Хавфсизлик Кенгаши­нинг ва БМТ бошка органларининг йиллик хамда махсус маъру- заларини кабул килиб, куриб чикади; БМТ бюджетини мухока­ма этиб, тасдиклайди. БМТ Бош ассамблеяси навбатдаги йиллик сессияга (у одатда сентябрь ойининг учинчи сешанбасида очила- ди), шунингдек, махсус ёки (1950 йилдан) фавкулодда сессияга йигилади. Махсус сессиялар Хавфсизлик Кенгаши, БМТ аъзо- ларининг купчилиги ёки булар маъкуллаган холда БМТ аъзола- ридан бирининг талаби билан чакирилади. БМТ Бош ассамблея- сининг хар бир сессиясида раис ва унинг 21 уринбосари сайла- нади. Хавфсизлик Кенгаши доимий аъзоларининг вакиллари сес­сия раиси этиб сайланмайди. Шунингдек, иккита процедура куми- таси тузилади. БМТ Бош Ассамблеясининг 7 та бош к^мита ва 2 та доимий кумитаси мавжуд. Бош ассамблея тавсия тусидаги резолюцияларни кабул килади.

Бош ассамблея дунё микёсида инсон хукукларини химоя Килишни таъминлаш халкаро хукукий тизимининг шакллани- шига ва инсон хУКУКларини рагбатлантиришнинг пухта ишлаб чикилган, мураккаб хамда кудратли механизми вужудга кели- шига сезиларли даражада таъсир курсатди.

Хавфсизлик Кенгаши — БМТнинг асосий доимий ишловчи сиёсий органи. БМТ Устави 24-моддасига биноан халкаро тинч­лик ва хавфсизликни саклаш учун асосий жавобгарлик БМТ Хавфсизлик Кенгаши зиммасига юклатилган. Унинг фаолият дои- раси БМТ Устави (V-VII боблар)да аник курсатилган ва давлат­лар уртасидаги низоларни тинч йул билан хал килиш сохасида кенг ваколатлар берилган. У халкаро можаро ёхуд низоларни келтириб чикариши мумкин булган хар кандай холатни текши- риш ваколатига, тинчликка хар кандай тахдид ва уни бузиш

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 142: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

ёки агрессия холларини аниклаш х,амда халкаро тинчлик ва хав- фсизликни саклаб колиш ёхуд тиклаш юзасидан тегишли тад- бирларни белгилаш хамда тавсиялар бериш хукукига эгадир.

Хавфсизлик Кенгаши БМТга аъзо 15 давлат, яъни 5 доимий ва 10 муваккат аъзодан иборат. БМТ Устави 23-моддасига кура, АКД1, Буюк Британия, Франция, Хитой ва Россия БМТ Хавф­сизлик Кенгаши доимий аъзоларидир. Мувакдат аъзолар эса Бош ассамблея томонидан 2 йиллик муддатга сайланади, унинг хар бир сессиясида 5 муваккат аъзо кайта сайланиши шарт. Мувак­кат аъзолар урни куйидагича таксимланади: Осиё ва Африка давлатларидан - 5 аъзо, Шаркий Европа давлатларидан - 1 аъзо, Лотин Америкаси давлатларидан - 2 аъзо, Еарбий Евро­па ва бошк;а давлатлар (Канада, Австралия, Янги Зеландия)дан— 2 аъзо. БМТ Хавфсизлик Кенгашига аъзо х,ар бир давлат унда бир вакилга эга булади.

БМТ Хавфсизлик Кенгаши узлуксиз ишлайди, унинг маж- лислари орасидаги танаффуслар 2 хафтадан ошмаслиги шарт. Мазкур мажлисларда давлатлар вакили инглиз тилидаги рас- мий номи буйича алифбо тартибида бир ой мобайнида навбат- ма-навбат раислик килади. БМТ Хавфсизлик Кенгаши мажлис- лари очик булади, узрли сабабларга биноан мажлис ёпик; деб эълон килинган доллар бундан мустасно.

БМТ Иктисодий ва ижтимоий кенгаши (ЭКОСОС) - БМТнинг асосий органларидан бири. Унинг халкаро ва ижтимоий хамкор­лик сохасидаги вазифалари ижроси учун масъул ташкилот. БМТ Иктисодий ва ижтимоий кенгаши БМТ Бош ассамблеяси сай- лайдиган 55 аъзодан иборат; уларнинг учдан бири хар йили кайтадан, БМТ Хавфсизлик Кенгашининг аъзолари булган дав­латлар эса узлуксиз аъзолар этиб сайланади.

БМТ Иктисодий ва ижтимоий кенгаши уз ваколатига биноан иктисодий, ижтимоий, маданий, таълим, согликни саклаш каби сохаларга оид халкаро масалалар юзасидан тадкикотлар утка- зади ва маърузалар тайёрлайди; инсон ху^у^лари ва асосий эркинликларини хурматлашни рагбатлантмриш максадида тав­сиялар ишлаб чикади; БМТ Бош ассамблеясига такдим этиш учун уз фаолияти доирасига кирадиган масалалар буйича кон- венцияларнинг лойихаларини тайёрлайди, мазкур масалалар юзасидан конференциялар утказади. У уз фаолиятида ривожла- наётган мамлакатларга иктисодий, техникавий ва бошка хил ёрдам курсатиш ишига катта ахамият беради. Олий органи -

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 143: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

сессия булиб, у йилига икки марта: бахорда - Нью-Йоркда,ёзда - Женевада утказилади.

Такрорлаш учун саволлар

1. Халкаро ташкилот нима ва улар кандай таснифланади?2. Халкаро ташкилотларнинг юридик табиати кандай?3. Халкаро ташкилотнинг ваколатлари, хукук; ва функциялари

нималардан иборат?4. Халкаро ташкилотнинг кандай органлари бор?5. Халкаро ташкилотлар томонидан карорлар кабул килиш тар­

тиби кандай?6. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти кандай ташкилот ва унинг

жахон хамжамиятида тутган урни?7. БМТнинг кандай асосий органлари бор?8. БМТнинг ихтисослашган муассасалари фаолияти ва уларнинг

сони нечта?9. Халкаро суднинг асосий функциялари нималардан иборат?10. Минтакавий халкаро ташкилотлар деганда нима тушунила­

ди?11. Бугунги кунда кандай минтакавий ташкилотлар фаолият

курсатмокда?12. Европада Хавфсизлик ва Хамкорлик ташкилоти фаолиятини

айтинг.13. Мустакил Давлатлар Хдмдустлигининг кандай максад ва ва-

зифалари мавжуд?

Адабиётлар

1. Узбекистон Республикасининг Конституцияси (Асосий конун) ва к;онунлар мажмуи. - Т., «Адолат», 2003

2. Узбекистон Республикаси ва инсон хукуклари буйича халкаро шартномалар. Инсон хукуклари буйича универсал шартнома­лар. -Т., «Адолат», 2002, 270 б.

3. Действующее международное право. В 3-х томах. Ю.М.Коло- сов, С.Кривчикова.-М., Московский независимый институт меж­дународного права, 1997.

4. Зайцева О.Г. Международные организации: принятие решений.- М., 1989.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 144: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

5. Каримов И.А.Выступление на Ташкентском совещании-семи- наре по безопасности и сотрудничеству в Центральной Азии// Народное слово, 1995.16 сентября

6. Каримов И.А.Выступление на 48-й сессии Генеральной Ассам­блеи ООН (28 сентября 1993 г.)- Т., «Узбекистан», 1994., С. 129-139.

7. Коваленко И.И. Международные неправительственные орга­низации. - М., 1976. -

8. Крылов Н.Б. Правотворческая деятельность международных организаций. - М., 1988.

9. Кривчикова Э.С. Основы теории права международных орга­низаций - М., 1979.

10. Лупарев Г.Н. Правовое положение личности в зарубежных странах. Учебное пособие. Алматы., 2001, 216 стр.

11. Саидов А.Х. Халкаро хукук- -Т., «Адолат», 2001, 220 б.12. Талалаев А.И. Право международных договоров: договоры с

участием международных организаций. -М., МО, 1989.13. Фёдоров В.Н. ООН и проблемы войны и мира. - М., 1988.14. Русанов О, Каримова О, Азизов X. ва бош. Инсон х,укуклари.

-Т., «Адолат», 1997.15. Шибаева И.И. Право международных организаций. - М., 1976.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 145: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

11-мавзу. Ташки а л ока л ар хукуци

11.1. Ташки алокалар хукуки: тушунчаси, институтлари, манба ва субъектлари.

11.2. Давлатларнинг ташки алощi органлари.11.3. Дипломатик ваколатхоналар. Диплом ат ик им т иёз ва

иммунитетлар. Дипломатик корпус.11.4. Консуллик муассасалари: тушунчаси, турлари, таркиби.

Консуллар даражалари. Иммунит ет ва имтиёзлар.

11.1. Таш^и алокдлар хукуки: тушунчаси, институтлари, манба ва субъектлари

Дипломатия ва консуллик х,УКУКИ (ташки алокалар хукук,и)ни— халкаро хукукнинг халкаро ХУКУК субъектлари уртасида улар­нинг ташки ишлар органлари томонидан урнатиладиган ва кув- ватланадиган расмий алокалар хамда муносабатларни тартибга солувчи тармоги деб таърифлаш мумкин.

Ташки алокалар ХУКУКИ давлатлар Уртасидаги расмий му­носабатларни тартибга солади. Бу - халкаро хукукнинг энг кадим- ги тармокларидан бири. У кадимда тинч даврда давлатлар урта- сидаги расмий алокалар мажмуи сифатида вужудга келган дип­ломатик фаолиятнинг натижасидир.

Ташки алокалар хукуки узаро богланган турт кисмдан ибо­рат: а) дипломатия хукуки; б) махсус миссиялар хукуки; в) дав­латларнинг халкаро ташкилотларга нисбатан муносабатларига ёки халкаро конференциялар доирасидаги муносабатларга тат- бик этиладиган дипломатия хукуки; г) консуллик хукуки.

Милоддан аввалги биринчи минг йилликдаги хинд ХУКУКИЙ ёдгорлиги - Ману конунларида дипломатия ХУКУКИ урушга йул куймаслик ва тинчликни мустахкамлашдан иборат деб кайд этилган. “Подшо” булимида шундай дейилган: “Тинчлик ва унинг тескари- си (уруш) элчиларга боглик, чунки факат улар тинчликни ярата- дилар ва уриштирадилар. Тинчлик ёки урушга сабаб булувчи ишлар уларнинг хукмидадир”. Кддимги Римда элчилик ва шарт­номалар мукаддасдир, деган юридик тушунча (jus et sacra legationis) вужудга келди. Ташки алокалар махсус органлари - кохинлардан иборат алохида комиссия (мажлис) - фециаллар тузилди.

Кейинчалик дипломатик фаолият янада такомиллашди ва му-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 146: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

раккаблашиб борди. Шуни кдйд этиш лозимки, ташки алокалар хукуки, аввало, элчилик хукуки, яъни элчининг холатини бел- гиловчи нормалар мажмуи сифатида вужудга келди ва ривож- ланди. XX аср бошига келиб, элчилик хукукининг дипломатия Хукукига, яъни давлатлар уртасидаги расмий муносабатларни тартибга солувчи нормалар мажмуига айланиш жараёни бош- ланди. Элчилик хукуки билан бир вактда дипломатик хизмат Хам вужудга келди ва ривожланди. X IX аср охири - X X аср бошларида дипломатик ва консуллик хизматларининг к,ушилиш жараёни кузатила бошланди. Бу ягона ташки сиёсий хизматнинг ташкил топишига олиб келди, консуллар ва дипломатик вакил- ларнинг вазифалари хали анча фарк; килса-да, дипломатик му- носабатлар хамда консуллик алокалари, ташкилотлари бирлашди.

Халкаро ХУКУК субъектларининг хоссаларига эга булган иш- тирокчилар узаро алока киладиган, уларнинг мазкур алокалар- ни амалга ошириш учун махсус тузилган расмий органлари иш олиб борадиган, сиёсий ахамиятга молик хукуматлараро алокд- лар ташки алокалар хукукининг объекта хисобланади.

Шартнома ва одат ташк;и алокалар хукукининг асосий ман- баларидир. Агар дипломатия хукукида якин вактгача деярли барча масалалар одат нормалари асосида хал килинган булса, консул­лик хукукида, аксинча, икки тарафлама консуллик шартнома- лари доим хал килувчи роль уйцаб келган. XX асрнинг уртала- ригача Вена баённомаси кушимчалар (1815 йил), (1818 йил Аахен баённомаси) билан бирга дипломатия ва консуллик хукукининг асосий манбаи булиб келди. X X асрнинг иккинчи ярмида дипло­матия ва консуллик хукукини кодекслаштириш амалга оширил- ди: Дипломатик алокалар тугрисидаги Вена конвенцияси (1961 йил), Консуллик алокалари тугрисидаги Вена конвенцияси (1963 йил), Махсус миссиялар тугрисидаги Конвенция (1969 йил), ха­лкаро химоядан фойдаланувчи шахслар, шу жумладан дипло­матик агентларга карши жиноятларнинг олдини олиш ва жазо- лаш тугрисидаги Конвенция (1973 йил), Универсал халкаро таш­килотлар билан муносабатларда давлатларнинг вакиллиги тугри­сидаги Конвенция (1975 йил) кабул килинди.

Ташки алокаларнинг манбаи базасига миллий ХУКУК таъсир курсатади. Дархакикат, ташки алокаларни амалга ошириш учун мулжалланган аппаратни хар бир давлат узида амал кдладиган ички ХУКУК хужжатларига мувофик мустакил равишда таркиб топ- тиради ва унга тегишли ваколатлар берилади. Ушбу органлар фа-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 147: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

олият олиб бориши учун давлатнинг ички конун-коидалари асос хуж ж атлар булиб хизмат килади. Шундай килиб, халкаро ХУКУК халкаро муносабатларни бевосита тартибга солса, давлатнинг ички Хукуки бу муносабатларни билвосита тартибга солади.

Давлатнинг махсус органлар томонидан амалга оширилади- ган расмий ташки алокаларини шахслар ва жамоат ташкилот­лари иштирок этиши мумкин булган халкаро алокалар (халк дипломатияси)дан фарклаш лозим. Ташки алокаларда давлат уз суверенитетига кура, халкаро ХУКУКИЙ ХУКУК субъектлилигига эга яхлит тузилма, ягона ижтимоий организм сифатида ишти­рок этади.

Дипломатик ХУКУК ва консуллик ХУКУКИ ташки алокалар Хукукининг асосий институтларидир.

Дипломатия хукуки - халкаро ХУКУК тармоги, давлатнинг ташки ишлар органлари макоми ва вазифаларини тартибга со- лувчи нормалар мажмуи.

Дипломатия хукуки тизими - дипломатиянинг асосий шакл- лари, чунончи, дипломатик ваколатхоналар ёки махсус миссия- лар оркали амалга ошириладиган икки тарафлама дипломатия; делегациялар томонидан халкаро конференцияларда ва халкаро ташкилотлар органларининг сессияларида, шунингдек, давлат­ларнинг халкаро ташкилотлар хузуридаги доимий ваколатхона- ларига мос келади. Дипломатия хукуки давлат элчилик ХУКУКИНИ амалга ошириши учун зарур. Элчилик ХУКУКИ куйидагилардан ташкил топади:

- давлатнинг чет элда дипломатик ваколатхоналар очиш ХУКУКидан иборат фаол элчилик хукуки;

- давлатнинг хорижий элчихоналарни кабул килиш Х У К У К и д а н

иборат булган пассив элчилик хукуки.Консуллик хукукини - консуллик муассасалари ва уларнинг

ходимлари фаолиятини тартибга солувчи хамда уларнинг мако­ми, вазифалари, ХУКУК ва бурчларини белгиловчи халкаро ХУКУКИЙ тамойиллар ва нормалар мажмуи сифатида тавсифлаш мумкин.

Тарихан консуллик муносабатлари, аввало, халкаро савдо ва савдо кемалари катнови билан боглик муносабатлар сифати­да шаклланган. Консулларга узок вакт мобайнида сайлаб куйи- ладиган ёки тайинланадиган давлат маслахатчилари ва ёрдам- чилари сифатида каралган. Бу мансабдор шахсларнинг вазифаси- чет давлат худудида уз давлати фукароси булган савдогарлар ва бошка шахслар хамда ташкилотларга ёрдам курсатишдан ибо­рат булган.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 148: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

Вак;т утиши билан консуллик муассасалари ваколатига ки­радиган масалалар доираси кенгайиб борди, уларнинг вазифа- лари куп киррали хусусият касб этди. Х,озирги даврда .консул­лик муассасаларининг вазифаси давлатлар уртасида нафак;ат ик;тисодий, савдо алок;аларини, балки илмий-техник, маданий ва сайёхлик, айрим холларда эса - сиёсий алок;аларни ривож- лантиришга кумаклашишдан иборатдир. Хуллас, консуллик хуцуни давлатлар уртасидаги консуллик муносабатларини, шу жумладан, консуллар мак;оми ва вазифаларини тартибга солув- чи нормалар мажмуидир.

Консуллик муносабатлари халк;аро маъмурий-хукукий му- носабатлардан иборат булиб, бир давлат жисмоний ва юридик шахсларининг ХУКУК хамда манфаатларини боища давлат ХУДУ- дида химоя килиш учун мулжаллангандир.

Консуллик муносабатлари давлатлар уртасида дипломатик алок;алар булмаган холда хам мавжуд булиши мумкин (маса­лан, давлат де-факто тан олинган холда). Шунга карамай, дип­ломатик алок;аларнинг урнатилиши консуллик муносабатлари- нинг тан олинишига сабаб булади.

11.2. Давлатнинг ташкдо алсща органлари

Давлатнинг ташк^! алок;а органлари давлатнинг ички ва хо- рижий органларига булинади.

Давлатнинг ташк^ алок;а ички органлари шу давлат Х УД УД И - да иш олиб боради, уз навбатида, конституциявий хамда ихти- сослашган булади. Конституциявий органларни хар бир давлат мустак^л равишда тузади. Уларнинг мавжудлиги давлатнинг кон- ституциясида бевосита назарда тутилади. Ихтисослашган орган­ларни тузиш хам ички ХУКУК хужжатлари билан расмийлашти- рилади, лекин уларнинг вужудга келиши муайян даражада те- гишли халк;аро шартномаларнинг мавжудлигига боишк; булади. Ушбу шартномаларга асосан унга аъзо булган давлат муайян сохада ташк^1 алок;аларни амалга оширади.

Конституциявий органларга олий конунчилик органи, давлат бошлиги, хукумат ва унинг бошлиги киради.

Давлатнинг ташк,и алок;а ички органлари орасида парламент мухим урин эгаллайди. Тапщи сиёсатни шакллантириш ва амал­га оширишда парламентнинг роли унинг давлат хокимияти орган-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 149: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

лари тизимидаги олий вакиллик органи сифатидаги урни билан белгиланади.

Парламентларнинг ташки алокалар со^асидаги анъанавий ваколатлари к;уйидагилардан иборат: уруш, тинчлик, худудий узгаришлар масалаларини х;ал килиш, халкаро шартномаларни ратификация килиш, ташки сиёсий тадбирларга харажатларни белгилаш.

Давлат бошлиги — халкаро муносабатларда давлатнинг олий вакили сифатида иш олиб боради. Давлатнинг ташку! алока ички органларининг таищи сиёсат сох;асидаги ваколатлари, асосан, мамлакат Конституциясида белгилаб куйилади. Масалан, Узбе­кистан Республикасининг Конституциясига асосан Узбекистан Рес- публикаси Президенти куйидаги ваколатларга эга:

- мамлакат ичкарисида ва халкаро муносабатларда Узбекис­тан Республикаси номидан иш куради (93-модда, учинчи банд);

- музокаралар олиб боради х,амда Узбекистон Республикаси­нинг шартнома ва битимларини имзолайди, республика томо­нидан тузилган шартномаларга, битимларга ва унинг кабул килинган мажбуриятларига риоя этилишини таъминлайди (93- модда, туртинчи банд);

- уз ^узурида аккредитациядан утган дипломатик х;амда бош­ка вакилларнинг ишонч ва чакирув ёрликларини кабул килади (93-модда, бешинчи банд);

- Узбекистон Республикасининг чет давлатлардаги диплома­тик ва бошка вакилларини тайинлаш учун номзодларни Узбе­кистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенатига такдим эта­ди (93-модда, олтинчи банд);

- Узбекистон Республикасининг фукаролигига ва сиёсий бош- пана беришга оид масалаларни х,ал этади (93-модда, йигирма иккинчи банд).

Хукумат бошлиги ва, умуман, хукумат ташки сиёсатнинг асо­сий йуналишларини белгилайди ва тегишли масалаларни пар­ламент х;амда давлат бошлиги мухокамасига ва тасдигига кири- тади, ташки сиёсат сох;асида кабул килинган карорларнинг ба- жарилишини назорат килди.

Давлатнинг ташки алокалар ички махсус органлари давлат- ни унинг ташки алокаларининг факат бир со^асида иш олиб боради. Вазирлик ва махдсамалар давлатнинг ички конунлари билан белгиланган тартибда давлатнинг ташки алокалар ички махсус органлари булиши мумкин. Масалан, ташки ишлар махкамаси

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 150: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

— давлатнинг ташку! алокаларига бевосита оператив рахбарлик киладиган орган. Унинг асосий вазифаси куйидагилардан иборат: давлат ташки сиёсатининг умумий стратегиясини ишлаб чикиш; давлатнинг ташки сиёсий курсини амалга ошириш; давлатнинг суверенитета, хавфсизлиги, худудий яхлитлиги ва бошка ман- фаатлари халкаро майдонда дипломатик воситалар билан химоя килинишини таъминлаш; уз мамлакати фукаролари хамда юри­дик шахсларининг ХУКУК ва манфаатларини химоя килиш; чет давлатлар ва халкаро ташкилотлар билан мамлакатнинг дипло­матик хамда консуллик муносабатларини таъминлаш.

Давлатларнинг ташки алокалар хорижий органлари икки гурухга - доимий ва мувак.кат органларга булинади. Доимий органлар: давлатларнинг улар дипломатик муносабатлар урнатган мамлакатларда аккредитация килинган дипломатик ваколатхо- налари (элчихоналар ва миссиялар); консуллик ваколатхонала- ри, савдо ваколатхоналари; давлатларнинг халкаро ташкилот­лар хузуридаги доимий ваколатхоналаридан иборат. Мувак.кат органлар: бошка давлатларга турли маросим ва тадбирларда иштирок этиш, музокаралар олиб бориш ва бошка вазифалар учун юбориладиган турли махсус миссиялар; халкаро конфе- ренциялардаги делегация ва кузатувчилар гурухлари; халкаро ташкилотлар ва уларнинг органлари сессияларида к;атнашиш учун юборилган делегациялардан иборат.

11.3. Дипломатик ваколатхоналар. Дипломатик имтиёз ва иммунитетлар. Дипломатик корпус

Дипломатик ваколатхона - бир давлатнинг бошка давлат худудида улар уртасида расмий муносабатларни амалга оши­риш учун мулжалланган органи.

Дипломатик ваколатхонага Фавкулодда ва Мухтор элчи, Фавкулодда ва Мухтор вакил, Ишлар буйича вакил рахбарлик килиши мумкин. Дипломатик ваколатхона бошлигини, коида та­рикасида, давлат бошлиги тайинлайди. Бир давлатдаги дипло­матик вакил айни вактда бошка давлатда (ёки бир неча дав- латларда) дипломатик вакил булиши хам мумкин, башарти, кабул килаётган бирон-бир давлат бунга эътироз билдирмаса.

Дипломатик вакилни тайинлаш ва кабул килиш таомили ак­кредитация деб аталади. Вакил узи тайинланган мамлакатга етиб келга^, агреман — шу мамлакатнинг айни шу шахе мазкур лаво-

150

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 151: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

зимга тайинланишига розилигини олиши керак. Мамлакат уз карорини асосламасдан агреман беришдан бош тортиши х;ам мумкин. Дипломатик вакил агреман олганидан сунг уз давлати бошлигадан ишонч ёрлиги - унинг ваколатини тасдикловчи х;уж- жатни олади, сунгра узи тайинланган давлат бошлигига топши- ради. Ишонч ёрлигининг бир нусхаси Ташки ишлар вазирлиги бошлигига, иккинчи нусхаси давлат бошлигига топширилади.

Дипломатик вакилнинг миссиясига унинг давлати ташаббу- сига кура (истеъфо бериш, янги лавозимга тайинланиш, касал- лик) ёхуд у тайинланган мамлакат ташаббуси билан (вакилни номатлуб шахе - persona non grata деб топиш) барх;ам берилади.

Дипломатик вакиллик рах,бари узи тайинланган мамлакатда уз давлатининг фукаролари ва юридик шахслари учун олий ва­кил х;исобланади. У уз вазифасини бажаришга, коида тарикаси- да, унга ишонч ёрлиги, яъни унинг шахе ва макомини тасдик- ловчи х;ужжат топширилганидан сунг киришади. Ишонч ёрлиги давлат бошлиги томонидан имзоланади. Бир давлатдаги дипло­матик ваколатхоналар бошликларининг мажмуи дипломатик корпус деб аталади.

Дипломатик ваколатхона ваколатхона бошлиги, дипломатик, маъмурий-техник ва хизмат курсатувчи ходимлардан ташкил топади. Дипломатик ваколатхонага факат уз давлати фукарола­ри аъзо булиши мумкин. Ваколатхона жойлашган давлат фука­ролари хизмат курсатувчи ходимлар таркибига факат уларнинг мамлакати розилиги билан киритилиши мумкин.

Давлатларнинг халкаро ташкилотлар хузуридаги ваколатхо- налари аввало, БМТ э^узурида, унинг ихтисослашган муассаса- лари ва регионал ташкилотлар хузурида тузилади.

Дипломатик ваколатхоналарнинг турлари:1. Элчихона - унга Фавкулодда ва Мухтор Элчи рах;барлик килади.2. Миссия - унга Мухтор вакил ёки Ишлар буйича вакил

рахбарлик килади.Дипломатик ваколатхона функциялари:1. Вакиллик - тайинланган давлатда уз давлати номидан иш куради.2. Химоя килиш - тайинланган давлат худудида доимий яша-

ётган уз давлати фукаролари ва фукаролиги булмаган шахслар- ни, уз давлатининг шу ердаги ваколатхоналарини химоя килиш.

3. Ахборот бериш.4. Консуллик — дипломатик ваколатхоналар консуллик фун-

кцияларини бажаришга э а̂кли.Дипломатик корпус - бир давлатнинг бошка давлат х,удуди-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 152: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

даги дипломатик вакиллари мажмуи. Дипломатик корпусга де­кан рахбарлик к;илади. Декан лавозимига, к;оида тарикасида, мазкур мамлакатда колган аккредитация к;илинган вакилларга Караганда купрок; вак;тдан бери ишлаётган шахе тайинланади.

Фук;аролик-хукукий ахамиятга молик халкаро муносабатлар- да дипломатлар ва хукуматлараро ташкилотлар халк;аро имму- нитетга эга халк;аро юридик шахслар сифатида иш олиб боради.

Дипломатик имтиёзлар ва иммунитетлар:1. Дипломатик ваколатхона биносининг дахлеизлиги.2. Дипломатик ваколатхона транспорт воситасининг дахлеизлиги.3. Дипломатик ваколатхона архивларининг дахлеизлиги.4. Фискал иммунитет (ваколатхона ва унинг аъзолари уз фа-

олияти билан боглик; барча солик; ва мажбурий туловлардан озод килинади).

5. Уз давлат байроги ва гербидан фойдаланиш хунуки, нав- батдан ташк;ари телефон, телеграф алок;аси ва бошкр алокани амалга ошириш ХУКУКИ, шу жумладан, кодлардан фойдаланиш имконияти.

6. Шахсий иммунитет - дипломатик вакиллар, яъни дипло­матик даражага эга булган шахслар, шунингдек, уларнинг оила аъзолари к;амокда олиниши ёки ушлаб турилиши мумкин эмас, уларнинг доимий ва вак;тинчалик яшаш жойи ва мол-мулки дахл- сиздир, улар жиноий, фук;аролик ва маъмурий юрисдикциядан иммунитетга эга буладилар.

7. Дипломат гувохлик беришга мажбур эмас.8. Дипломат божхона чегарасидан утишда иммунитетга эга булади.Халк;аро хукуматлараро ташкилотларнинг дипломатик им-

тиёз ва иммунитетлари хакдеда алохида тухталиб утиш лозим. Халк;аро хукуматлараро ташкилотлар халк;аро фук;аролик- хук;ук;ий муносабатларида халкаро иммунитетлардан фойдала- нади. Турли мамлакатларда мол-мулк сотиб олишда, турли дав­латларнинг фук;аролари билан мулкий хусусиятга эга булган битимлар тузишда хукуматлараро ташкилотлар узларининг бу муносабатларини бирон-бир давлатнинг миллий хукукугга хам, миллий юрисдикциясига хам буйсундирмайдилар. Хукуматла­раро ташкилот миллий судга жавобгар сифатида жалб в^ишни- ши мумкин эмас. Унинг мол-мулкига нисбатан мажбурлов чора- лари кулланилмайди.

Хукуматлараро ташкилотларнинг иммунитетлари шартно­ма дан келиб чик,ади ва к;оида тарикасида, уларнинг таъсис хуж- жатлари (уставлари)да ёки бопща халкаро хукукий битимларда мустахкамлаб куйилади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 153: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

Хукуматлараро ташкилотлар халкаро иммунитетлардан аъзо давлатларга Караганда бопщача асосда фойдаланадилар. Давлат иммунитетлари у суверен тузилма эканлигига асосланади. Хуку­матлараро ташкилотнинг халкаро иммунитетлари факат шарт­нома асосида вужудга келиши мумкин ва факат функционал заруратига кура берилади. Хукуматлараро ташкилотларга хал­каро иммунитетлар улар узининг халкаро ахамиятга молик ва- колатини мустакил равишда ва монеликларсиз амалга ошири- шига имконият яратиш максадида такдим этилади.

Иммунитетларнинг функционал зарурлиги f o h c h БМТ Уста- вининг 104 ва 105-моддаларида уз аксини топган. Иккала модда Хам умумий тарзда таърифланган булиб, куйидаги коидаларни Уз ичига олади: БМТ узининг хар бир аъзоси худудида уз функ- цияларини бажариш ва максадларига эришиш учун зарур хукук лаёкати, имтиёз хамда иммунитетларга эга булади.

Амалда АКД1 х;удудидаги халкаро муассасаларнинг фукаро- лик-хукукий муносабатларининг асосий кис ми халкаро ташки­лотларнинг ички коидалари билан тартибга солинади, АКД1 Конунчилиги бунда ёрдамчи роль уйнайди, у факат халкаро таш­килот коидаларига кушимча сифатда ва муайян масалалар маз­кур коидалар билан тартибга солинмаганлиги учун амал килади.

БМТ ва АКД1 хукуматининг ташкилот иммунитетлари тугри­сидаги битими халкаро ташкилотлар узлари жойлашган мамла­кат хукумати билан тузган халкаро шартномалар орасидаги илк битимлардан булган. Бундай битимлар муайян схемага кура иш­лаб чикилади ва коида тарикасида, халкаро иммунитетларнинг куйидаги тупламини уз ичига олади: а) миллий конунчиликнинг амал килиш доирасига кирмаслик, б) махаллий суд иш юриту- вининг кулланилишидан иммунитет, в) хукуматлараро ташки­лот мулкини химоя килиш чора-тадбирлари.

11.4. Консуллик муассасалари: тушунчаси, турлари, таркиби. Консуллар даражалари. Иммунитет ва

имтиёзлар

Консуллик муассасаси - тегишли халкаро битимга кура дав­латнинг чет давлат худудида жойлашган ва уз давлати, унинг фукаролари хамда ташкилотлари манфаатларини химоя килиш буйича консуллик вазифаларини бажарувчи ташки алокалар доимий органи. Дипломатик алокаларнинг урнатилганлиги, агар

153

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 154: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

шартномада боцща коида назарда тутилмаган булса, консуллик муносабатлари урнатилганлигини хам англатади. Консуллик ало- калари дипломатик алокалар урнатилмаган холда хам урнати- лиши ва кувватланиши мумкин. Дипломатик алок;аларнинг узи- лиши уз-узидан консуллик алокаларининг хам узилишига сабаб булмайди. Консуллик муносабатларининг урнатилиши ва муай­ян консуллик муассасаси очилиши орасидаги вацтда узилиш були­ши мумкин. Давлатлар консуллик муносабатларини узаро кели- шув асосида урнатади. Консуллик муассасалари ва уларнинг мансабдор шахслари консуллик имтиёзлари ва иммунитетлари- дан фойдаланадилар. Улар Узбекистан давлатининг, Узбекистан Республикаси фукаролари ва юридик шахсларининг хукуклари ва манфаатларини чет элда химоя к;илади, Узбекистон билан бошк;а давлатлар уртасида дустона муносабатлар ривожлани- шига, иктисодий, савдо, илмий-техникавий, маданий алокалар ва туризмнинг кенгайишига кумаклашади.

Х,озирги вак;тда консуллик амалиётига консуллик муассасала- рининг икки тури: дипломатик ваколатхоналарнинг консуллик булим- лари ва мустакдл (алохида) консуллик муассасалари мавжуд.

Консуллик муассасаларининг куйидаги даражалари жахон амалиётида умумий тарзда кабул килинган:

• бош консулликлар; консулликлар;

■ вице-консулликлар;• консул агентликлари.Консуллар даражалари - консулларнинг алохида хизмат ун-

вонлари булиб, одатда, уларнинг лавозимларига мос келади. Улар Консуллик алок;алари тугрисидаги Вена конвенциясига (1963 йил) кура турт гурухга булинади: бош консуллар, консуллар, вице-консуллар, консул агентлари. Колган консуллик мансабдор шахсларининг ягона таснифи йук,. Консуллар даражаларини бе­риш давлатнинг уз ички иши хисобланади. Бош консуллик шта- тида фак;ат бир бош консул — консуллик муассасаси бошлиги булиши мумкин. Консул лавозимни эгаллаган пайтдан уз мис- сиясини бажаришга киришган хисобланади, бунинг учун кон­суллик патенти ва экзекватурасини олиши лозим.

Консуллик патенти — консулни тайинлаган давлатнинг вако- латли органлари томонидан бериладиган ва тегишли шахе мус- такуш консуллик муассасаси бошлиги этиб тайинланганини тас- диклайдиган хужжат. Патентда тайинланган шахенинг тулик; исми,

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 155: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

фук;аролиги, даражаси, эгаллаган лавозими, консуллик округи ва консуллик жойлашган манзил курсатилади. Бу хужжат кон­суллик жойлашган давлатнинг хукуматига юборилади.

Консуллик патентини олган к;абул килувчи давлат хукумати консул этиб тайинланган шахсга экзекватурани, яъни консуллик округида уз вазифаларини бажаришга рухсат бериш масаласи- ни хал кушади. Экзекватура алохида хужжат куринишида були­ши ёки консуллик патентида рухсат берувчи ёзув шаклида к;айд этилиши мумкин. Экзекватура олингунга кадар консуллик вази­фаларини бажаришга вактинчалик рухсат берилиши мумкин. Экзекватура бериш рад этилиши мумкин. Бунда рад этиш са- баблари курсатилмайди. Консулнинг миссияси куйидаги холлар- да тухтатилиши мумкин: консулни уз давлати чак^риб олгани- да; консул булиб турган давлат экзекватурани бекор килганида; консуллик патентининг муддати тугаганида; ушбу жойда кон­суллик муассасаси ёпилганида; консуллик муносабатлари тухта- тилганида; уруш бошланганида; консул вафот этганида; консул­лик округи худуди ушбу давлат суверенитета остидан чикданида.

Консуллик фаолиятининг умумий вазифаларига мувофик; унинг тузилиши шаклланади. Консуллик муассасалари таркиби- да доим консуллик учун анъанавий хисобланган паспорт-виза операциялари, иктисодий ва маданий алок,алар масалалари ва Х-к. билан шугулланувчи булим ёки ходимлар булади.

Консуллар корпуси — 1) муайян давлатда жойлашган чет эл консуллик муассасалари бошликларининг мажмуи; 2) кенг маъ- нода — муайян давлатдаги консуллик муассасаларининг барча мансабдор шахслари, шунингдек, уларнинг оила аъзолари. Кон­суллар корпуси таркибига штатсиз (фахрий) консуллар ва дип­ломатик ваколатхоналар консуллик булимларининг ходимлари киради. Консуллик корпуси халк;аро хукукнинг бирон-бир нор- масида назарда тутилмаган, у хам дипломатик корпус каби юри­дик шахе хисобланмайди. У дуайен (декан) шахеида, асосан, ма- росим (протокол) функцияларини бажаради. Дипломатик кор- пусдан фаркли уларок, муайян мамлакатда бир давлатнинг бир нечта консуллик корпуслари иш олиб бориши мумкин.

Консуллик мансабдор шахеи деганда консуллик вазифала­рини бажариш топширилган шахслар - бош консул, консул, вице-консул, консул агенти, консуллик муассасасининг котиби, шунингдек, консуллик муассасасига хизматга тайёрлаш тарти- бида юборилган шахе (стажер) тушунилади. Халк;аро ХУКУКИЙ доктринада “консул” йтыа атамаси куп к;улланилади.

155

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 156: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

Консулларнинг имтиёзлари ва иммунитетлари — консуллик муассасалари жойлашган давлат бу муассасаларга, мансабдор шахе ва ходимларига улар уз вазифаларини монеликсиз бажаришла- рини таъминлаш максадида берадиган ХУКУК х;амда имтиёзлар. Консулларнинг имтиёз ва иммунитетларига куйидагилар киради: консуллик биносида уз давлатининг байрежини кутариш ХУКУКИ; уз хукумати, мамлакатининг дипломатик ваколатхонаси ва кон­суллик муассасалари билан монеликсиз богланиш хукуки; солик;- лар ва бошка хар кандай йишмлардан рзод булиш ХУКУКИ. Кон­сулларнинг имтиёз ва иммунитетлари консуллик бинолари, ар- хивлари ва хужжатларининг дахлеизлигини хам назарда тутади. Консуллик мансабдор шахсларининг иммунитетлари уларнинг шах­сий дахлеизлигини уз ичига олади; улар OFnp жиноят содир этган такдирда фак;ат ваколатли суд органларининг к;арорига биноан кдмокда ёки хибега олинишлари мумкин.

Такрорлаш учун саволлар

1. “Дипломатия” ибораси к;ачон пайдо булган?2. “Дипломатик хукук” тушунчасини изохланг?3. Дипломатик ХУКУК манбаларига нималар киради?4. Дипломатик ХУКУККД оид асосий халкаро хужжатлар к;айси?5. Дипломатик ваколатхоналар кдндай функцияларни бажаради?6. Дипломатик корпус деганда нимани тушунасиз?7. Дипломатик ваколатхона ва унинг ходимларининг ваколатхона

жойлашган давлатга нисбатан кандай мажбуриятлари мавжуд?8. Дипломатик ваколатхона ходимларининг к;андай иммунитет ва

имтиёзлари бор?9. Дипломатик ваколатхона даражалари к;андай?10. “Консуллик ХУКУК” тушунчасининг мохияти.11. Консуллик хукукига оид асосий халк,аро хужжатларни санаб

беринг.12. Консуллик ХУКУК манбалари нимани англатади?13. Консуллик муассасаларининг к;андай тоифа ва ходимлари

мавжуд?14. Консуллик муассасалари ва унинг ходимлари к;андай имму­

нитет ва имтиёзлардан фойдаланадилар?15. Кдйси халк;аро хужжат консуллик муассасаларининг фаоли-

ятига асос була олади?16. Махсус миссияларнинг функцияларини санаб беринг.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 157: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

Адабиётлар

1. Узбекистан Республикаси Конституцияси. -Т., «Узбекистан», 2003.

2. Узбекистон Республикаси Фукаролик кодекси .-Т., «Адолат», 2003.

3. “Фукаролик тугрисида” Узбекистон Республикаси (1992 йил конуни) // Узбекистоннинг янги к;онунлари. 6-сон. -Т., «Адо­лат », 1994.

. 4. Узбекистон Республикасининг Консуллик Устави (1996 йил 29 август) // Узбекистоннинг янги конунлари. 14-сон. -Т., «Адо­лат», 1997.

5. Узбекистон Республикасининг “Хорижий давлатлардаги Дип­ломатик ваколатхона бошлищларини тайинлаш ва чакириб олиш” тугрисидаги 1992 йил 3 июль Конуни.

6. Узбекистон Республикасининг “Дипломатик ходимларга дип­ломатия класслари ва даражаларини белгилаш тугрисида”ги 1992 йил 5 июль Конуни.

7. 1961 йил Дипломатия муносабатлари тугрисидаги Вена кон- венцияси. Система “Pravo”.

8. 1963 йилги Консуллик муносабатлари тугрисидаги Вена кон- венцияси. Система “Pravo”.

9. Блищенко И.П., Дурденевский В.Н. Дипломатическое и кон­сульское право. М., 1962.

10. Виноградов В.М. Эпизоды из дипломатической практики. М., 1993.

11. Вопросы дипломатического протокола и протокольной прак­тики в СССР. М., 1977.

12. Демин Ю.Г. Статус дипломатических представительств и их персонал. М., 1995 .

13. Дипломатический словарь. -Т. I-III. М., 1971.14. Левин БД. Дипломатия, ее сущность, методы и формы. -М.,

1962.15. Маматкулов А. Халкаро хукук- -Т., «Адолат», 1997. 142 б.16. Мурадян А.А. Самая благородная наука об основных понятиях

международно-политической теории.- М., 1990.17. Одилкориев Х.Т., Очи лов Б.Э. Х,озирги замон халкаро х,ук;уки.

-Т., ЖИДУ, 2002, 528 б.18. Саидов А.Х. Халкаро х;укук- - Т., «Адолат», 2001, 220 б.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 158: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

12-мавзу. Халкаро хукукий жавобгарлик

12.1. Халкаро хукук субъектларининг “халкаро хукукий жавоб- гарли”ги т уш унчаси ва унинг асослари. “Халкаро эщкукбу- зарлик” т уш унчаси ва унинг турлари.

12.2. Халкаро жавобгарликнинг т ур ва шакллари.

12.1. Халкаро хукук субъектларининг “халкаро хукукий жавобгарли”ги тушунчаси ва унинг

асослари. “Халкаро хукукбузарлик” тушунчаси ва унинг турлари

Халкаро хукукий жавобгарлик - халкаро хукукнинг одат хукуки нормалари негизида шаклланган кадимги институтлари- дан бири. Халкаро хукукий жавобгарлик нормалари халкаро хукукнинг турли тармокларида, чунончи, халкаро ХУКУК, субъект- лилиги хукуки, халкаро ташкилотлар хукуки, халкаро хавф­сизлик хукукида жамланган. Халкаро хукукий жавобгарлик — халкаро ХУКУК субъектининг муайян харакати ёки харакатсиз- лиги халкаро ХУКУК нормаларининг бузилишига олиб келган х;ол- ларда келиб чикади.

Халкаро хукукда жавобгарлик халкаро хукукбузарликнинг ва уни содир этган субъектнинг жахон хамжамияти томонидан бахоланиши булиб, хукукбузарга нисбатан муайян чоралар кури- лиши билан тавсифланади.

1928 йил Халкаро адлия доимий палатаси (БМТ Халкаро судининг утмишдоши) уз зиммасига олинган хар кандай мажбу- риятнинг бузилиши, бунинг натижасида етказилган зарарни коп- лаш мажбуриятини келтириб чикаришини тан олиш халкаро ХУКУК тамойили ва умумий хукукий концепциядир, деб кайд этди. Бошкача айтганда, халкаро хукукда жавобгарлик шартно- маларга риоя килмасликнинг мукаррар окибати хисобланади. Шу муносабат билан курсатилган холат шартноманинг узида айти- лиши шарт эмас.

Мазкур коидадан куйидагилар келиб чикади: 1) халкаро хукукбузарликлар учун жавобгар булиш мажбурияти халкаро одат хукукининг умумэътироф этилган нормасидир; 2) халкаро ХУКУКДа шартнома буйича ва хукукбузарлик буйича жавобгар­лик фаркланмайди. Шартномада назарда тутилганидан катъи на-

158

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 159: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

зар, унинг бузилиши бир тарафдан етказилган зарарни коплаш- ни талаб килиш хуку кутни, иккинчи тарафдан эса уз харакатлари учун жавоб бериш бурчини келтириб чикаради.

Шундай килиб, халкаро хукукда жавобгарликни - давлат ёки халкаро хукукнинг бошка субъекти, халкаро ахамиятга мо­лик хукукбузарликлар каторига киритилган ва халкаро битим- ларда шундай хукукбузарлик сифатида эътироф этилган кил- мишлар содир этган холда халкаро муносабатларни тартибга соладиган хукук; нормаларини уз ичига олувчи халкаро хукукий институт, деб таърифлаш мумкин.

Халкаро хукукий жавобгарлик, давлат нафакат уз хукукбу- зарлиги натижасида етказилган зарарни бартараф этишга маж- бурлигини, балки жабрланган тараф уз бузилган манфаатларини Каноатлантириш (чегарани тиклаш, матбуотда кечирим сурашни талаб килиш ва хк.) хукукига эга эканлигини хам англатади.

Халкаро хукукнинг шартнома ёки одат нормалари бузили- шининг юридик окибатлари хукукбузар давлат, жабрланган дав­лат ёки давлатлар гурухига ёки бутун халкаро хамжамиятга, шунингдек, халкаро хукумат ва нохукумат ташкилотларига хам дахл этиши мумкин. Жавобгарлик шакллари ва хажми хукукбу- зарликнинг огирлик даражаси, етказилган зарар микдори, хукукбузарликнинг хусусияти ва хавфлилик даражасига караб турли хил булиши ва куйидагиларни уз ичига о лиши мумкин:

а) агрессия, геноцид, аппартеид, иркий камситиш, уруш Конунлари ва одатларини бузганлик учун, мустамлака мамла- катлар хамда халкларга мустакиллик беришдан бош тортганлик учун жавобгарлик;

б) хукукбузар давлат (хукукбузар давлатлар гурухи)нинг уз зиммасига халкаро хукукнинг бошка субъектларига, айрим хол- ларда - уларнинг фукаролари ва юридик шахсларига етказган зарарни коплаш мажбуриятини олиши;

в) содир этилган хукукбузарликка жавобан хукукбузар дав- латга нисбатан халкаро хукукка мувофик мажбурлов чоралари- нинг, шу жумладан, БМТ Устави 41-моддаси ёки 42-моддасига биноан иктисодий камал жорий этиш ва куролли кучлардан фойдаланиш чораларининг кулланилиши.

Давлатларнинг халкаро хукукий жавобгарлиги тугрисидаги масала илк бор Биринчи жахон урушидан кейин, халкаро муно- сабатларда урушнинг жиноят экани хакидаги гоя мустахкамлана бошлагач юзага келди. Бу гоя бир канча халкаро хукукий хуж-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 160: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

жатлар орк,али утиб, аста-секин халкаро хукукнинг амалдаги ва анча таъсирчан тамойилига айланди. Ушбу жавобгарликни белгилашга илк уринишлар Биринчи жах,он урушидан кейин Миллатлар Лигасининг таъсис этилиши билан боглик Ушбу таш­килот Статутининг мукаддимасида урушнинг олдини олиш буйича баъзи мажбуриятлар кабул килиш ва “халкаро хукукнинг б ун­дан буён хукуматлар хулк-атворининг хакикий коидаси сифати­да тан олинадиган коидаларига катъий риоя килиш” зарурлиги кайд этилган. Статутда, шунингдек, Лига аъзолари бир-бири- нинг Х УД УД И Й яхлитлигини ва сиёсий мустакиллигини химоя килишлари ва уларни хар кандай ташки хужумлардан мухофа- за этишлари лозимлиги курсатиб утилган.

1943 йил октябрда СССР, АКД1 ва Буюк Британия Ташки ишлар вазирларининг Москвада булиб утган конференциясида Кабул килинган гитлерчиларнинг содир этган вах,шийликлари учун жавобгарлиги тугрисидаги Декларация халкаро жавобгар- лик институтининг ишлаб чикилишига асос солган дастлабки энг му^им халкаро хукукий хужжатлардан бири булди.

1946 йил 1 октябрда Халкаро харбий трибунал хукми чика- рилди. Бу хукм шу йилнинг декабрида Бирлашган Миллатлар Ташкилоти томонидан тан олинди. Ушбу масала юзасидан кабул Килинган Резолюцияда БМТ Бош Ассамблеяси Нюрнберг трибу­на ли Уставида ишлаб чикилган ва унинг хукмида уз аксини топ­тан халкаро ХУКУК тамойилларини тасдиклаши, бундан буён у универсал ахамиятга моликлиги кайд этилди.

Ш у тарика халкаро жиноят содир этган давлатни халкаро ХУКУКИЙ жавобгарликка тортиш буйича биринчи прецедент ву- жудга келди. Лекин мазкур институтнинг ривожланиш суръатлари унча катта булмади: жахоннинг купгина мамлакатларини каноат- лантирадиган ечимларни топиш жуда кийин иш булиб колаётир.

Кейинчалик, Нюрнберг ва Токио процессларидан сунг, аг­рессия, тинчлик ва инсонийликка карши жиноятлар учун дав­латларнинг жавобгарлиги масалаларида БМТнинг асосий органи— Хавфсизлик Кенгаши мухим роль уйнай бошлади. БМТ Уста- вига мувофик, Хавфсизлик Кенгашига халкаро низоларни тинч йул билан хал килиш, давлатлар уртасида куролли тукнашув- лар ва тинчликка карши бошка харакатларга йул куймаслик сохасида кенг ваколатлар берилган.

Тинчлик ва инсонийликка карши жиноятлар хамда харбий жиноятлар, шунингдек, муддатлар утиши коидаси кулланмай-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 161: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

диган бошка халкаро жиноятлар учун фукароларнинг жиноий жавобгарлиги халкаро микёсда эътироф этилди ва юридик жи- Хатдан мустахдамлаб куйилди. Бунда килмишлари давлат ва дав­лат органларининг жиноий фаолияти билан боглик, булган шахс­лар жиноий жавобгарликка тортилади. Мазкур жавобгарлик 1945 ва 1946 йилда булиб утган Халкаро трибуналларнинг уставла- рида, халкаро ах;амиятга молик жиноятларга тегишли бошка халкаро конвенцияларда уз аксини топди.

Шундай килиб, жавобгарлик институти халкаро хукукнинг умумий институти хисобланиб, унинг нормалари давлатлар урта- сидаги барча муносабатларда хукукий тартиботни мухофаза килади.

Халкаро хукукий жавобгарлик асослари. Жавобгарлик му­айян асослар мавжуд булган холда келиб чикади. Халкаро ХУКУК субъектининг халкаро ХУКУКИЙ жавобгарлигига унинг халкаро хукукбузарликни содир этиши сабаб булади.

Халкаро хукукий жавобгарликнинг юридик, хакикий ва про- цессуал асослари фаркланади. Улар уртасида якин алока мав­жуд. Бир томондан, хукукда муайян харакатлар содир этиш маж- бурияти ёки такик мавжуд булмаса, хукукбузарлик тугрисида, бинобарин, жавобгарлик тугрисида хам суз юритилиши мумкин эмас. Бошка томондан, субъектнинг хулк-атворида хукукбузар- лик аломатлари мавжуд булмаса, жавобгарлик тугрисидаги ма- сала кутарилиши мумкин эмас.

Юридик асослар деганда, халкаро ХУКУК субъектларининг шун­дай халкаро хукукий мажбуриятлари тушуниладики, уларга му­вофик муайян килмиш халкаро хукукбузарлик деб аталади. Бош- кача айтганда, халкаро хукукбузарликда халкаро ХУКУК норма- сининг узи эмас, балки субъектларнинг халкаро хулк-атвор коида- ларига риоя килиш мажбуриятлари бузилади. Куйидагилар жа­вобгарликнинг юридик асослари хисобланади: шартнома, одат, халкаро суд ва арбитражларнинг карорлари, халкаро ташкилот­ларнинг резолюциялари, шунингдек, давлатларнинг муайян дав­лат учун юридик жихатдан мажбурий хулк-атвор коидаларини белгиловчи бир тарафлама халкаро хукукий мажбуриятлари.

Х,акикий асослар жавобгарлик келиб чикишига сабаб булган асослардир. Бунда жавобгарликнинг хакикий асоси сифатида амал киладиган халкаро хукукбузарликнинг унсурларини аник белги- лаш зарур. Масалан, куйидаги холларда давлат халкаро хукукбу- зарлик содир этган хисобланади: а) халкаро хукукка биноан хукукбузарлик сифатида эътироф этилган муайян харакат ёки

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 162: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

харакатсизлик содир этганида, б) давлатнинг муайян хулк -атво- ри мазкур давлатнинг халкаро мажбуриятига зид булган холда.

12.2. Халкаро жавобгарликнинг тур ва шакллари

Халкаро хукукий жавобгарлик шакли - халкаро хукукбу- зарлик содир этган шахе ёки давлат учун кунгилсиз холатларни вужудга келтириш усули. Х,ар кандай халкаро хукукбузарлик куйидаги окибатлар мажмуини назарда тутади: 1) хукукбузар давлатнинг status quo anteHHHr тикланиши, 2) хукук,бузар дав­латнинг жавобгар булиши, 3) status quo anteHHHr тиклаш ва жавобгарликни амалга ошириш учун можарони тартибга солиш- нинг тинч воситаларини куллаш, 4) жабрланган субъектларнинг зарур холда жавобгарликни таъминлашнинг мажбурий чорала- рига мурожаат этиши.

Халкаро хукукий жавобгарликнинг икки шакли - номоддий ва моддий халкаро хукукий жавобгарлик фаркланади.

Номоддий (сиёсий, маънавий) жавобгарлик сатисфакция, репрессалия, жамоавий санкциялар куринишида амалга оши­рилиши мумкин. Сатисфакция - хукукбузар давлатнинг жабр­ланган давлат томонидан куйилган ва оддий тиклаш (рестора­ция) доирасидан четга чикадиган талабларни кондириши. Одат- даги ва фавкулодца сатисфакция фаркланади.

Одатдаги сатисфакция - хукукбузар давлатнинг жабрланган давлат куйган конуний номоддий талабларни кондириши. Сатис- факциянинг максади — жабрланган давлатга етказилган номод­дий зарарни, аввало, унинг шаъни ва кадр-кимматига етказил­ган зарарни коплаш. Халкаро хукукбузарлик моддий зарар ет- казмаган холда, хукукбузар давлатнинг жавобгарлиги факат са­тисфакция ёрдамида амалга оширилади. Сатисфакциянинг одат­даги шакллари: кечирим сураш; афсусланиш, хамдардлик ёки таъзия билдириш; халкаро хукукбузарлик содир этишга дахл- дор шахсларга моддий жавобгарлик юклаш; уларни жиноий ёки маъмурий таъкиб килиш; халкаро мажбуриятларга риоя кили- нишини таъминлашга каратилган махсус конунлар кабул килиш ва х-к.

Фавкулодда сатисфакция халкаро жиноят содир этган дав­латнинг суверенитети ва ХУКУК лаёкатини вактинчалик чеклаш- нинг хар хил турларидан иборатдир. Унинг максади - халкаро

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 163: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

жиноят содир этилишининг сабабларини бартараф этиш ва унинг бундан буён содир этилмаслигини кафолатлаш.

Фавкулодда сатисфакциялар сифатида куйидагилар амал к^лиши мумкин: хукукбузар давлатнинг к;онун чикариш, ижро этиш ва суд хокимияти органлари ваколатларини вак,тинчалик тухтатиб туриш ёки чеклаш; сиёсий тизимнинг айрим таркибий кисмларини кдйта тузиш "ва давлат халкаро жиноят содир эти- шига кумаклашган ижтимоий институтларни тугатиш; х У Д У Д н и кисман ёки тулик оккупация килиш ва х-к.

Репрессалия - жабрланган субъект томонидан жавоб тари- касида амалга ошириладиган зуравонлик харакатлари (масалан, чет эл баликчилик кемасини браконьерлик учун ушлаш).

Репрессалиядан реторсияни - хукукбузарликни ташкил эт- майдиган нодустона харакатларга жавобни фарклаш лозим (ма­салан, нодустона баёнотга жавобан элчини чакириб олиш).

Моддий жавобгарлик етказилган моддий зарарни коплаш мажбуриятида мужассамлашади. Бу жавобгарлик репарация (рес­титуция, субституция, ресторация) шаклида амалга оширили- ши мумкин. Репарация - моддий зарарни пул, товар, хизмат- лар билан коплаш. Етказилган хакикий (бевосита ва билвосита) моддий зарар копланиши лозим. Бой берилган фойда, одатда, Копланмайди. Фавкулодда репарация — халкаро жиноят содир этган давлатнинг уз моддий ресурсларини тасарруф этиш Хукукини вактинчалик чеклаш. Унинг максади нафакат жабр­ланган субъектларга етказилган моддий зарарни коплаш, балки халкаро жиноят содир этилишига имконият яратувчи омиллар- ни бартараф этишдан хам иборатдир.

Реституция — зарар етказилгунга кадар булган холатни тик- лаш. Субституция - ноконуний эгалланган ёки шикастланган мол- мулк, бинолар, санъат асарлари ва хк.ни ухшаш ва тенг ким- матли предметларга алмаштириш. Ресторация - хукукбузар давлатнинг олдинги холатини тиклаши ва шу билан боглик хар кандай кунгилсиз окибатларни тугатиши. Илгари моддий жавоб- гарликнинг контрибуция деб номланган тури - урушда голиб чикдан давлатнинг маглуб давлатдан уз харбий харажатларини ундириши хам мавжуд булган.

Шартнома асосида моддий жавобгарликнинг мутлак ёки объек­тив жавобгарлик каби турлари хам юзага келади. Бу ерда зарар етказувчи айбдор ёки айбдор эмаслигидан катъи назар, яъни Конуний фаолият жараёнида етказилган зарар учун вужудга

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 164: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

келадиган жавобгарлик тугрисида суз юритилади. Жабрланган тараф бунинг учун х;аракат (харакатсизлик) ва зарар уртасидаги сабабий алокани исботлаб бериши лозим.

Халкаро хукукий доктринада халкаро хукукка мувофик;, Хукукбузар давлатга нисбатан кулланиши мумкин булган халк;а- ро хукукий санкциялар жавобгарлик шаклига кирадими, деган савол купдан бери мухокама килинади. Халкаро хукукий санк- цияларни талкин килишга нисбатан турт асосий ёндашув мавжуд.

Биринчи ёндашувга кура, халкаро хукукий муносабатлар сохасида мажбурлаш аппарати узок; вацт мавжуд булмаган хамда халкаро хукукда “жиноят” ва “жазо” тушунчалари давлатнинг ички ХУКУКИ каби амал килмаган. К,оплаш ёки к,ондириш хукукбу­зар давлатга нисбатан белгиланиши мумкин булган ягона санк­ция деб хисобланган.

Иккинчи ёндашув тарафдорлари халкаро хукукбузарликлар учун давлатнинг жиноий жавобгарлиги гоясини химоя килган- лар ва тегишли халкаро ташкилотларнинг мажбурлов чорала- рига, хукукбузар давлатга нисбатан жазо чоралари, яъни жа­вобгарликнинг алохида шакли сифатида караганлар, чунки бун­дай чоралар оддий зарарни ^оплаш доирасидан четга чик,ади ва марказлашган тартибда кулланади.

Учинчи ёндашув дастлабки икки ёндашувнинг аралаш кури- ниши булиб, натижада “халкаро ХУКУКИЙ санкциялар” тушун­часи вакт утиши билан кенгрок маъно касб этади, чунки хукукбу- зар давлат учун салбий хусусиятга эга булган барча окибатлар- га халкаро хукукий санкциялар сифатида каралади.

Х,озирда мавжуд туртинчи ёндашувга асосан, “халкаро ХУКУКИЙ санкциялар” тушунчаси муайян жабрланган давлатлар Хам, халкаро ташкилотлар хам, хукукбузар давлат халкаро Хукукбузарликни тухтатиш ёки уз жавобгарлигидан келиб чика- диган мажбуриятларни бажаришдан бош тортган такдирда унга нисбатан куллаши мумкин булган мажбурлов чораларини камраб олади.

Шундан келиб чикиб, халкаро ХУКУКИЙ санкцияларга жавоб­гарлик шакллари сифатида эмас, балки унинг доирасидан четга чик;адиган, пировард максади халкаро ХУКУКИЙ тартиботни тик- лаш учун шарт-шароит яратиш ва хукукбузар давлатнинг жа- вобгарлигини тегишли шакллардан амалга оширишдан иборат булган мажбурлов чоралари сифатида к;аралади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 165: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

Такрорлаш учун саволлар

1. “Халкаро хукукий жавобгарлик” тушунчаси нимани билдиради?2. Халкаро хукукий жавобгарлик института манбалари мавжудми?3. Кимлар халкаро хукукий жавобгарлик субъекти булиши мумкин?4. Халкаро-хукукий жавобгарликнинг кандай тур ва шакллари

мавжуд?5. Халкаро хукукий жавобгарликни вужудга келтирувчи кандай

асослар мавжуд?6. Халкаро хукукий жавобгарлик кандай амалга оширилади?7. “Халкаро жиноятлар” деганда нимани тушунасиз?8. Халкаро жиноят содир этган жисмоний шахслар кандай жа­

вобгарликка тортилади?9. Халкаро жиноят содир этган халкаро ташкилотлар кандай

жавобгарликка тортилаДи?10. “Реституция” ва “репарация” нима?11. “Репрессалия” ва “реторсия” нима?

Адабиётлар

1. Алексеев С.С. Философия права. -М., Норма, 1998.2. Колосов Ю.М. Ответственность в международном праве. -М., 1975.3. Одилкориев Х.Т., Очилов Б.Э. Хозирги замон халкаро ХУКУКИ.

-Т., ЖИДУ, 2002, 528 б.4. Раскалей С.Б. Объективная ответственность государств в меж­

дународном праве. Киев. 1985.5. Саидов А.Х. Халкаро ХУКУК - Т., «Адолат», 2001, 220 б.6. Тункин Г.И. Теория международного права. -М., МО, 1970.7. Ушаков Ю.Н. Основания международной ответственности. -М.,

МО, 1985.8. Черниченко С.В. Теория международного права. В 2 томах. -М.,

НИМН, 1999, 334 стр.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 166: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

13-мавзу. Халк;аро низоларни тинч йул билан тартибга солиш

13.1. Халкаро низоларни х,ал килишнинг халкаро хукукий воси­талари.

13.2. Халкаро низоларни судда хдл килиш. Халкдро ташкилот­лар доирасида низоларни х,ал килиш.

13.1. Халкаро низоларни х,ал килишнинг халкаро хукукий воситалари

“Халкаро низолар” атамаси тор ва кенг маъноларда кулланади. Биринчидан, бу муайян иштирокчилар, узаро эътирозлар

ва маълум предмет билан тавсифланадиган вазият.Иккинчидан, давлатлар уртасидаги хар кандай можаролар. БМТ Уставида можароларни таснифлаш учун “низо” ва “ва­

зият” тушунчалари кулланади.Давлатлар айни бир предмет юзасидан узаро эътирозлар

билдирган холат низо булади. Давлатлар манфаатларининг тукна- шуви улар уртасида муайян ихтилофларга сабаб булган, лекин узаро эътирозлар билдирилишига олиб келмаган х;олат вазият деб аталади. “Вазият” “низо”га Караганда кенгрок, тушунчадир.

БМТ Хавфсизлик Кенгаши можарони “низо” ёки “вазият” сифатида таснифлашидан келиб чикадиган ок;ибатлар бир хил эмас. БМТ Устави 27-моддасининг учинчи бандига асосан низо- лашувчи тарафларидан бири булган Хавфсизлик Кенгашининг доимий аъзоси карор кабул килишда овоз бермайди. Бу коида вазиятга тааллукли эмас. Устав Зб-моддасининг биринчи бандига биноан, Хавфсизлик Кенгаши низо ва вазиятни тартибга солиш таомили ва усулларини тавсия килиши мумкин. 37 ва 38-модда- ларга мувофик, Хавфсизлик Кенгаши тарафларга вазиятни эмас, балки низони хал килиш шартларини тавсия килиши мумкин. Вазиятга эмас, балки низога дойр иш БМТ Халкаро судига куриб чикиш учун топширилиши мумкин.

Низо ва вазиятларнинг икки тури фаркланади: биринчи турга мансуб низо ва вазиятларнинг давом этиши тинчлик хамда хав- фсизликка хавф солса, иккинчи турга мансуб низо ва вазият­ларнинг давом этиши бундай хавф билан боглик эмас.

Ниголар юридик ва сиёсий булади. Бу тасниф низода юридик166

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 167: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

ёки сиёсий холатлар устун эканлигидан келиб чикилади. Халка­ро юридик низолар арбитраж ва суд воситалари билан, сиёсий низолар эса давлатлар томонидан музокаралар утказиш йули билан хал килинади.

Халкаро ХУКУКДа низоларни тинч йул билан хал килиш та- мойили императив тамойил сифатида тан олинган булиб, унга кура, халкаро низолар факат тинч воситалар ёрдамида хал кили­ниши лозим. Бу тамойил БМТ Уставида, шунингдек, ушбу Ус- тавга мувофик ишлаб чикилган бир канча бошка универсал хал­каро ХУКУКИЙ хужжатларда мустахкамлаб куйилган. Бундай хуж­жатлар орасида 1970 йил 24 октябрда кабул килинган халкаро хукукнинг БМТ Уставига мувофик давлатлар уртасидаги хам- корлик ва дустона муносабатларга тегишли тамойиллари тугри­сидаги декларация, 1975 йил 1 августда кабул килинган Евро­пада хавфсизлик ва хамкорлик буйича Кенгашнинг Якуний хуж- жати, 1982 йил кабул килинган Х,алкаро низоларни тинч йул билан хал килиш тугрисидаги Манила декларациясини кайд этиш мумкин. Халкаро низоларни тинч йул билан хал килиш тамойи- лининг норматив мазмунига куйидагилар киради:

1) давлатларнинг уз халкаро низоларини тинч йул билан, халкаро тинчлик, хавфсизлик ва адолатга хавф солмайдиган тарз­да хал килиш мажбурияти;

2) давлатлар уз халкаро низоларини тез ва одилона хал килишга интилиши;

3) низолашган тарафлар низони юкорида зикр этилган тинч йуллардан бири билан хал кила олмаган булсалар, низони тинч йул билан хал килишнинг узаро келишилган йулларини излаш- ни давом эттиришлари шарт;

4) халкаро низо тарафлари булган давлатлар, шунингдек, бошка давлатлар вазиятни ёмонлаштирадиган ва халкаро тинч­лик хамда хавфсизликка тахдид соладиган хар кандай харакат- лардан узларини тийишлари, БМТ максад ва тамойилларига мувофик иш кУришлари лозим.

Халкаро низоларни тинч йул билан хал килишнинг барча воситалари икки гурухга булинади:

1. Келишув воситалари - низолашган тарафлар бевосита алока килиши ва келишиши натижасида хал булади.

Музокаралар - тарафларнинг узаро маъкул тухтамга келиш максадида бевосита алокага киришиши. Коида тарикасида, ни­золар дипломатик каналлар оркали хал килинади. Музокаралар

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 168: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

конференцияларда, шуниндек, номалар алмашиш йули уткази- лиши мумкин.

Консультациялар - музокара тури булиб, расмиятчилик камли- ги билан фарк кдлади. Асосан, музокаралардан олдин утказилади.

Текшириш - низолашаётган тарафлар низога сабаб булаёт- ган ёки уни келтириб чикарган хакикий холатларни бахолашда Хар хил тухтамга келган холларда кулланади. Бу холда тенг асосда, баъзан учинчи давлат вакили бошчилигида халкаро тергов комиссияси тайинланади. Комиссия ишининг натижалари факт- лар куринишида маърузада баён этилади. Тарафлар тергов ко­миссияси хулосаларидан уз ихтиёрига кура фойдаланиш эркин- лигини саклаб к;олади.

Яхши хизматлар курсатиш - учинчи тарафнинг низолашаётган тарафлар уртасида бевосита алока урнатиш борасидаги фаолияти. Бундай хизматларни давлат хам, унинг мансабдор шахси ёки таш­килот хам курсатиши мумкин. Яхщи хизматлар курсатишга рози- лик низонинг барча иштирокчиларидан олиниши лозим.

Воситачилик - низони хал килиш усулларидан бири булиб, бунда учинчи тараф узаро эътирозларни мувофиклаштириш ва тарафлар учун макбул булган уз таклифларини киритиш макса­дида иштирок этади. Давлатлар хам, халкаро орган ва ташкилот­лар хам, шунингдек, муайян шахслар воситачи булиши мумкин. Воситачиликнинг узига хос хусусияти - норасмийлик ва махфий- лик. Воситачининг таклифлари тарафлар учун мажбурий эмас.

Яраштириш - фактларни аниклаб, воситачиликни узида мужассамлаштиради. Одатда, келишув комиссияси томонидан амалга оширилади.

2. Суд воситалари.Агар келишув таомилида асосий вазифа тарафлар уларнинг

узаро хохиш-ихтиёрига кура келишувга келишига ёрдам бе- ришдан иборат булса, низони судда хал килишда тарафлар ке- лишуви суд хукмига асосланади. Шундай килиб, халкаро арбит­раж ва суд жараёнларининг асосий вазифаси низода иштирок этаётган давлатлар учун мажбурий юридик кучга эга карорлар чик;аришдан иборатдир. Бунда низо халкаро ХУКУК нормаларига асосан хал килинади.

Халкаро арбитраж — халкаро низоларни тинч йул билан хал килишнинг энг кадимий воситаларидан бири. Халкаро арбитраж деганда халкаро низоларни куриб чикиш ва тартибга солишнинг алохида таомили хамда муайян низони, маълум тоифага мансуб

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 169: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

низоларни ёки ахдлашаётган тарафлар уртасидаги хар кандай низоларни хал килиш учун давлатларнинг узаро келишувига кура тузиладиган муваккат халкаро орган тушунилади. Халкаро арбитражнинг узига хос хусусияти шундан иборатки, уни шакл- лантириш ва иш тартибини низолашаётган давлатларнинг узи белгилайди.

Халкаро хукукда халкаро арбитражнинг икки шакли мавжуд: а) халкаро шартномаларда назарда тутиладиган, уларни шарх­лаш ва куллашда юзага келиши мумкин булган низоларни хал килишга мулжалланган халкаро (институцион ёки доимий) ар­битраж; б) муайян низо буйича тузиладиган ad hoc ёки алохида арбитраж.

Институцион арбитраж судлари келажакда иш олиб бориш ва ахдлашаётган тарафлар уртасида чикиши мумкин булган ни­золарни хал килишга мулжалланган. Институцион арбитраж­нинг доимий хусусияти шундан иборатки, у хавдаги битимни имзолаган давлатлар тегишли низо чиккан холда ушбу арбит­раж каршисида жавоб беришлари шарт, яъни низо арбитражга буйсуниши хакида доимий мажбурият амал килади. Ш у жихат- дан халкаро арбитраж халкаро судга ухшаб кетади. Лекин инс­титуцион арбитраж тизимида юзага келган хар бир низо учун узаро келишувга кура хакамлик суди ташкил этилади.

Ad hoc арбитражи низо чикканидан сунг тарафларнинг махсус келишувига кура, мазкур низо буйича карор кабул килиш учун тузилади ва уз вазифасини адо этганидан сунг тугатилади, яъни муваккат хусусиятга эга.

Арбитражнинг бу икки шакли мувозий тарзда амал килади, лекин баъзан аралаш хусусиятга хам эга булади. Масалан, халка­ро тукнашувларни тинч йул билан тартибга солиш тугрисидаги Гаага конвенцияларига (1899 ва 1907 й.) мувофик тузилган хакам­лик суди доимий палатасининг тузилишида ad hoc арбитражи ва институцион арбитраж унсурлари мужассамлашган, чунки суд- нинг вазифаси “халкаро низолар чиккан холларда хакамлик суди- га мурожаат этиш имкониятини таъминлашдан иборат”.

Гаага конвенциясининг 41-моддаси (1907 й.). Низо чиккани­дан сунг тарафлар Гаага конвенцияларининг (1899 ва 1907 й.) Коидаларига биноан, ad hoc арбитраж суди таъсис этиш учун муросага келишлари лозим.

Ad hoc арбитраж судларини шакллантириш ва уларнинг иш тартибига дойр процессуал нормалар (1899 ва 1907 й.) Гаага

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 170: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

конвенцияларида, 1928 йилги халкаро тукнашувларни тинч йул билан тартибга солиш тугрисидаги умумий хужжатда (БМТ Бош ассамблеяси 1949 йил киритган тузатишлар билан), Арбитраж жараёнининг намунавий коидаларида (1958 й.) белгилаб куйил- ган. Санаб утилган халкаро хукукий хужжатларнинг коидалари тавсия хусусиятига эга булиб, улар давлатлар томонидан ар­битраж тугрисида шартномаларни ишлаб чикиш чогида уринли деб топилган даражада кулланиши мумкин.

13.2. Халцаро низоларни судда х;ал килиш. Халкдро ташкилотлар доирасида низоларни х,ал цилиш

Судда яраштириш куйидаги шаклларда амалга оширилади:- халкаро арбитраж ёки хакамлик суди давлатлар ва халка­

ро ташкилотлар уртасидаги низоларни куриб чикади. Арбитраж таркиби ва иш тартиби тарафлар уртасида тузилган битим би­лан белгиланади;

- халкаро суд мунтазам ишлайдиган, мустакил судьялар- дан таркиб топган муассаса булиб, халкаро ХУКУК коидалари- га биноан халкаро низоларни хал килади ва юридик жихатдан мажбурий карорлар кабул килади. БМТ Устави 7-моддасининг биринчи бандига биноан, халкаро суд БМТнинг асосий суд орган- ларидан бири хисобланади. БМТ Уставининг 92-моддасига бино­ан, халкаро суд БМТнинг бош суд органидир. Унинг асосий вази- фаси низолашаётган давлатлар топширган хар кандай халкаро низоларни хал килишдан иборатдир. БМТ Устави 33-моддасининг биринчи бандида халкаро низоларни тинч йул билан хал килиш воситалари санаб утилган булиб, улардан бири ишни судда, ай- нан мунтазам ишлайдиган халкаро судда куришдир.

Халкаро суд (кейинги уринларда Суд деб юритилади) фука- ролигидан катъи назар, унинг мамлакатида олий суд лавозим- ларига тайинлаш учун куйиладиган талабларни каноатлантира- диган юксак маънавий фазилатга эга булган ёки халкаро ХУКУК сохасида тан олинган таникли юристлар хисобланган шахслар- дан сайланадиган мустакил судьялар хайъатини ташкил этувчи ун беш кишидан иборат булади.

Суд уч йил муддатга кайта сайланиш хукуки билан Раис ва вице-раисни сайлайди. Сайлов мутлак купчилик тамойилига кура яширин овоз бериш йули билан утказилади. Агар раис судда курилаётган иш тарафи булган давлат фукароси булса, у уз

170

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 171: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

урнини вице-раис ёки суд аъзоларидан бирига бушатиб беради. Ушбу коида вице-раисга нисбатан хам, суд аъзоларига нисбатан Хам амал килади. Суд Гаага шахрида жойлашган, лекин бу унга уз вазифаларини бошкд исталган жойда бажаришига монелик кил- майди. Статут 23-моддасининг биринчига бандига биноан, Суд мун­тазам иш олиб боради, суд вакациялари даври бундан мустасно булиб, уларнинг муддати ва давомийлигини Суд белгилайди.

Хдр бир иш икки боскичдан — ёзма ва огзаки боскичлардан утади. Ёзма боскич бир неча ой давом этади, чунки хар бир та­раф ёзма тушунтиришлар такдим этиши лозим. Озаки боскич иш тинглашга тайёр булганидан кейин бошланади. Бу боскич одатда бир неча кун, баъзан бир неча хафта давом этади. Тарафлар уз вакиллари оркали иштирок этади. Мухокама якунланганидан сунг Суднинг ёпик мажлиси булади. Очик мажлисда факат Суд карори эълон килинади. Кдрор судьяларнинг оддий купчилик овози би­лан кабул килинади. Овозлар тенг булган холда масалани Раис- нинг овози хал килади.

Давлатлар Суд юрисдикциясини тан олишга мажбур эмас- лар, лекин БМТ Уставининг 94-моддасига биноан, агар улар муайян иш буйича Судни тан олган булса л ар, мазкур иш буйи­ча унинг карорини бажаришлари шарт.

Суд карорлари катъий ва улар устидан шикоят килиш мум­кин эмас. Суд карори эълон килинганидан сунг тарафлар факат Судга карорни шархлашни ёки ишнинг янгидан маълум булган Холатларига кура, карорни кайта к^ришни сураб, мурожаат этишлари мумкин.

94-модданинг иккинчи бандида Суд карори ижро этилишини таъминлаш усули назарда тутилган. Агар иш буйича тарафлар- дан бири Суд карорига биноан унинг зиммасига юкланган маж- буриятни бажармаётган булса, бошка тараф Хавфсизлик Кен- гашига мурожаат этиши, Кенгаш эса, зарур деб топган холда, тавсиялар берйши ёки кдрор ижро этилишини таъминлаш учун чоралар куриш тугрисида карор кабул килиши мумкин.

Халкаро низоларни хал килишда Европа Иттифоки Суди мухим роль уйнайди. У халкаро низоларни тартибга солиш, ЕИнинг бошк;а асосий органлари кабул килган конунлар ва карор- ларни бекор килиш, шунингдек, ЕИга аъзо давлатлардан уз зиммаларига олган мажбуриятларни бажаришни талаб килишга Хаклидир. Европа Иттифоки Суди ЕИ ХУКУКИ нормаларини шарх- лаши хам мумкин.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 172: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

ЕИ Судининг мухим хусусияти шундан иборатки, унда ЕИ Хукукининг барча субъектлари, юридик ва жисмоний шахслар, миллий суд органлари даъвогар сифатида иштирок этиши мум­кин.

Суд таркибига олти йил муддатга сайланадиган 13 судья ва 6 бош адвокат киради. Суд иш юритуви ёзма ва огзаки боскичлар- дан иборат. Иш ёпик; мажлисда мухокама килинади. Кдрор эса очик; мажлисда эълон килинади ва шу вактдан эътиборан та­рафлар учун мажбурий юридик кучга эга булади.

Инсон хукуклари буйича Европа суди Европа Кенгашининг асосий суд органидир. У 1950 йил 4 ноябрда кабул килинган Инсон хукукдари ва асосий эркинликларини химоя килиш тугри­сидаги Европа конвенциясига аъзо мамлакатлар уртасида Кон­венция хамда унга Баённомаларнинг коидаларини шархлаш ва амалда куллаш масалалари юзасидан чиккан низоларни куриб чикади. Европа судининг мажбурий юрисдикцияси Суднинг ин­сон хукуклари бузилгани тугрисидаги индивидуал петициялар- ни куриб чикиш хУКУКига нисбатан хам татбик этилади.

Лекин муайян шахслар ва нохукумат ташкилотлар Европа судига бевосита мурожаат этиш имкониятига эга эмас. Петиция- лар дастлаб Инсон хукуклари буйича Европа комиссиясида куриб чикилади. Ушбу комиссия мазкур петицияларни Европа судида куриш учун кабул килиш ёки килмаслик тугрисида карор кабул Килади.

Европа судининг карорлари улар карши каратилган давлат ёки давлатлар учун мажбурийдир.

Халкаро низоларни тартибга солишда халкаро ташкилот­лар, аввало, БМТ мухим роль уйнайди. БМТ доирасида халкаро низолар ва можароларга йул куймаслик хамда уларни тинч йул билан хал килишнинг жуда куп воситалари назарда тутилган. Масалан:

- тинчлик урнатиш (низолашаётган тарафларни БМТ Уста- вида назарда тутилган тинч воситалар ёрдамида муросага ке- лишга огдириш, можарони тухтатиш ва тинчлик сакланишини таъминлашга каратилган харакатлар);

- тинчликни саклаш (халкаро можаро чиккан худудда БМТ Харбий, полиция ёки нохарбий кучларининг хозирлигини таъ­минлаш);

- можародан кейинги даврда тинч курилиш (бундай низо кайта чикишининг олдини олиш);

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 173: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

- превентив дипломатия (тарафлар уртасида низо чики- шининг олдини олишга каратилган харакатлар, низолар мо- жароларга айланишига йул куймаслик, юзага келган можаро- лар микёсини чеклаш);

- юридик низо чиккан холда БМТнинг тинчликпарвар кучла- ридан фойдаланиш.

Хавфсизлик Кенгаши тинчликни саклаш учун асосий жа- вобгар хисобланиб, низоларни хал килишда мухим роль уйнай- ди. Кенгаш давлатлар уртасида ихтилоф ёки низо чикишига са- баб булган хар кандай холат ёки вазиятни текшириши мумкин. Тарафларнинг узаро келишувига биноан, низо Хавфсизлик Кен­гаши мухокамасига киритилиши мумкин. БМТнинг исталган аъзо- си тинчликни саклаш учун мухим ахамиятга молик булган вази­ят ёки низонинг мавжудлиги тутрисида хабар беришга хаклидир.

Бош ассамблея БМТ Устави доирасида хар кандай масала, шу жумладан, низоларни мухокама килиш хукукига эга. У низо ва вазиятни хал килиш юзасидан тавсиялар бериши мумкин. Бош ассамблея Хавфсизлик Кенгаши эътиборини вазиятга кара- тишга хакли.

Котибият БМТ Бош котиби оркали тарафларни муросага келтириш вазифасини бажаради.

Халкаро низо ва вазиятларни тартибга солишда БМТнинг ихтисослашган органлари хам фаол иштирок этади.

Низоларни хал килишда ЕХХ.Т хам катта роль уйнайди. 1992 йилда ЕХХ^Т доирасида Яраштириш ва арбитраж бюроси ту- зилди. Бу орган Бюро, Яраштириш ва Арбитраж комиссиялари- дан иборат. Палатага мурожаат этишдан олдин тарафлар музо- кара олиб бориш буйича чоралар куришлари лозим. Факат шун- дан кейин низо Яраштириш комиссиясига куриб чикиш учун топ- ширилиши мумкин. Бу комиссия воситачи тарафларнинг вакил- ларидан ташкил топади. Комиссия суд функцияларини эмас, балки сиёсий функцияларни бажаради. Комиссия ишининг натижала- ри низони тинч йул билан хал килиш юзасидан таклифлар си­фатида кабул килинади. Тарафлардан бири карор билан келиш- ган холда у ЕХХ.Т Вазирлар кенгашига куриб чикиш учун так- дим этилади. Палата хузуридаги арбитражнинг юрисдикцияси факультатив хусусиятга эга. Тарафлар узаро келишувга кура, низони арбитраж мухокамасига киритишлари мумкин. Директив яраштириш тугрисидаги коидалар ЕХХ.Т ёки Катта мансабдор шахслар кумитаси “исталган икки иштирокчи давлатга улар

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 174: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

окилона давр ичида тартибга сола олмаган низони хал килишда ёрдамлашиш учун яраштириш таомилидан фойдаланиш тугри­сида курсатма бериши мумкин”лигини назарда тутади. Бу тао- мил низони Яраштириш комиссияси мухокамасига топшириш- дан иборат.

Такрорлаш учун саволлар

1. “Халкаро гуманитар ХУКУК” тушунчасининг мохияти?2. Халкаро гуманитар хукукнинг манбалари кандай?3. Халкаро гуманитар хукукнинг асосий тамойилларини санаб

беринг.4. Уруш олиб боришни халкаро хукукий тартибга солиш зару-

рати борми?5. Кандай халкаро ХУКУКИЙ хужжатлар уруш олиб боришни тар­

тибга солади?6. Урушни бошлаш акти нима, унинг хукукий окибатлари кан­

дай?7. Кимлар уруш харакатларининг иштирокчиси сифатида тан

олинади?8. Уруш олиб боришнинг восита ва усулларини тартибга солиб

турувчи халкаро хукукий нормалар мавжудми?9. Уруш курбонлари ва маданий бойликларни халкаро хукукий

Химоя килиш кайси халкаро хужжатларда кайд этилган?10. Давлатлар урушда бетараф була оладиларми?11. Бетараф давлатларнинг ХУКУКИЙ макоми кандай халкаро хуж­

жатлар билан тартибга солинади?12. Урушнинг тугатилиши нимани англатади ва унинг хукукий

окибатлари кандай?

Адабиётлар

1. Каримов И.А. Узбекистон XX I аср бусагасида: хавфсизликка тахдид, баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари. - Т., «Узбекистон», 1997.

2. Каримов И.А. Узбекистон X X I асрга интилмовда. -Т., «Узбе­кистон», 2000.

3. Каримов И.А. Бизнинг бош максадимиз — жамиятни демократ-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 175: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

лаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислох этишдир. -Т., “Узбекистон” , 2005.

4. Каримов И.А. Империя даврида бизни иккинчи даражали одам- лар, деб х;исоблашар эди. //Халк; сузи, 2005 йил 19 январь.

5. Анисимов Л.Н. Международно-правовые средства разрешения международных споров (конфликтов). — JL, 1975.

6. Действующее международное право. В трех томах. — Т. 1. — М., 1996.-Разд . XIII..

7. Левин Д.Б. Принцип мирного разрешения международных спо­ров. - М., 1977.

8. Кожевников Ф.И.., Шармазанашвили Г.В. Международный Суд ООН. - М., 1971.

9. Международное право. Учебник. Под. ред. Колосова Ю.М., Куз­нецова В.И. -М.,1995, 608 стр.

10. Миронов И.В. Международное право: нормы и их юридичес­кая сила. М., 1980.

11. Осинцев Ю.В., Турбин Э.А. Борьба СССР за совершенствова­ние процесса мирного урегулирования международных споров. М., 1973.

12. Саидов А.Х. Халк;аро хукук;. -Т., “Адолат», 2001, 220 б.13. Тункин Г.И. Теория международного права. -М., МО, 197014. Пушмин Э.А. Мирное разрешение международных споров (меж­

дународно-правовые вопросы). - М., 1974.15. Черниченко С.В. Теория международного права. В двух томах.

М., НИМИ, 1999, 334 стр.16. Шестаков Л.Н. Императивные нормы в системе современного

международного права. -М., 1981.17. Энтин М.Л. Суд Европейских сообществ. - М., 1987.18. Энтин М.Л. Международное судебное урегулирование. - М.,

1984.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 176: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

14-мавзу. Халкаро жиноят хуцу^и

14.1. “Халкаро жиноят хукуки” тушунчаси, унинг вужудга кели- ши, тамойиллари ва манбалари. Жиноятчиликка карши ку­раш буйича халкаро органлар.

14.2. Халкаро жиноятлар: субъект ва объектлари. “Халкаро жино­ятлар” тушунчаси ва унинг турлари.

14.3. Халкаро ах,амиятга молик жиноятларга карши курашда дав­латлар хрмкорлигининг т ур ва шакллари.

14.1. “Халкаро жиноят хукуки” тушунчаси, унинг вужудга келиши, тамойиллари ва манбалари.

Жиноятчиликка царши кураш буйича халкаро органлар

Халкаро жиноят хукуки - халкаро шартномаларда назарда тутилган жиноятларга карши кураш сох;асида давлатларнинг ^амкорлигини тартибга солувчи тамойиллар ва нормалар тизи- ми. Халкаро хукук тармоги сифатида у X IX асрда шакллана бошлади х;амда куллик, калбаки пул ясаш, бангифурушлик, урушнинг конун ва одатларини бузиш каби жиноятларга карши кураш со^асида давлатлар тажрибасининг умумлаштирилиши- га караб такомиллашиб борди.

Халкаро жиноят хукукининг асосий тамойиллари орасида куйидагилар ажралиб туради:

- агрессив урушни такиклаш;- халкаро хукукка биноан жиноий деб топилган х,ар кандай

килмишни содир этганлик учун жазонинг мукаррарлиги;- агар давлат халкаро хукукка биноан тинчлик ва инсониятга

Карши жиноятлар тоифасига мансуб деб топилган харакатлар учун жазо белгиламаган булса, бу айбдор шахсни халкаро жи­ноий жавобгарликдан озод килиш учун асос булмайди;

- халкаро жиноят содир этган шахснинг мансаб мавкеи уни шахсий жавобгарликдан озод килмайди;

- шахснинг уз х,укумати ёки бошлигининг жиноий буйругини ижро этганлиги бу шахсни жавобгарликдан озод килмайди, ба- шарти у буйрукни бажариш ёки бажармасликни онгли равишда танлаш имкониятига эга булган булса;

- халкаро жиноятда ёки халкаро ах,амиятга молик жиноятда

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 177: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

айбланган х;ар бир шахе уз иши судда одилона курилиши хукукига эга;

- х;арбий жиноятчиларга ва инсониятга карши жиноятларга муддати утган коидаларни к;улламаслик;

- Инсон з;укуклари умумжах,он декларацияси (1948 й.) 7-11- моддаларида эълон килинган жиноят ишлари буйича одил суд- ловни амалга оширишнинг халкаро тамойиллари (айбеизлик пре- зумпцияси, урушни таршб килиш, кийнокка солишнинг такик- ланиши ва х;.к.).

Х^озирги вактда халкаро жиноят хукуки сохасида куп тараф- лама универсал шартномалар тизими вужудга келган: Геноцид жиноятларига бардам бериш ва улар учун жазога тортиш тутри- сидаги конвенция (1948 й.); Одамфурушликка ва учинчи шахс- ларнинг проституциядан фойдаланишига карши кураш тутриси- даги конвенция (1949 й.); Куллик, кул савдоси х;амда кулликка ухшаш институтлар ва одатларга бардам бериш тугрисидаги кушимча конвенция (1956 й.); Апартеид жиноятларига бардам бериш ва улар учун жазога тортиш тугрисидаги халкаро кон­венция (1973 й.); Х,аво кемалари бортида содир этиладиган жи- ноятлар ва бошка айрим х,аракатлар тугрисидаги Токио конвен- цияси (1963 й.); Х,аво кемаларини гайриконуний эгаллаб олишга ^арши кураш тугрисидаги Гаага конвенцияси (1970 й.); Фука- ро авиацияси хавфеизлигига карши каратилган гайрикону- ний ^аракатларга карши кураш тугрисидаги Монреаль кон- венцияси (1971 й.); Гиёх;вандлик моддалари тугрисидаги кон­венция (1961 й.); Психотроп моддалар тугрисидаги конвенция (1971 й.); Гиёх;вандлик моддалари ва психотроп моддалар билан Конунга хилоф равишда муомала килишга карши кураш тугри­сидаги конвенция (1988 й.); Халкаро х;имоядан фойдаланувчи шахс- лар, шу жумладан, дипломатии агентларга карши жиноятлар- нинг олдини олиш ва жазолаш тугрисидаги конвенция (1973 й.); Шахсларни гаровга олишга карши кураш тугрисидаги халкаро конвенция (1979 й.); Ядровий материални физик я;имоя килиш тугрисидаги конвенция (1980 й.) ва х,.к.

1872 йил булиб утган Биринчи пенитенциар конгрессда халк­аро жиноят ва пенитенциар комиссияси (ХЖ ПК) тузилди.

БМТнинг ташкил топиши билан халкаро жиноятчиликка Карши курашда янги боскич бошланди. БМТ Уставига мувофик, мазкур муаммонинг турли жи^атлари Бош ассамблея з^амда Иктисодий ва ижтимоий кенгаш томонидан мунтазам мух,окама килинади. Айрим лолларда бу муаммоларни мух,окама килишга

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 178: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

Хавфсизлик Кенгаши х;ам кушилади. Унинг 1989 йил 14 июндаги 635-сон резолюциясига мувофик;, фукаро авиацияси халк;аро таш- килоти (ИКАО) пластик портловчи моддаларни аникдаш мак;са- дида уларни тамгалаш тутрисидаги конвенцияни тайёрлади. Бу конвенция 1991 йил 79 давлат томонидан имзоланди. ИКАОдан ташкдри, халкаро жиноятчиликка к;арши кураш билан БМТнинг бопща ихтисослашган муассасалари, шунингдек, купгина х,уку- матлараро ва нохукумат ташкилотлари хам шутулланади.

Лекин асосий иш БМТ доирасида амалга оширилади. 1950 йил Бош ассамблея к,арорига биноан, ХЖПК урнига Жиноятчи- ликнинг олдини олиш ва унга карши кураш кумитаси тузилди. Ушбу кумита ЭКОСОС сессияларида 4 йил муддатга сайлана- диган 27 аъзодан иборат. Кумита БМТ органларининг жиноятчи­ликка карши кураш масалалари буйича фаолиятини мувофик;- лаштиришда ЭКОСОСга ёрдам берди, ушбу сох;ада ^амкорлик дастурларини тайёрлади, давлатлар уртасида тажриба алма- шишга кумаклашди.

БМТ Бош ассамблеяси 1991 йил 18 декабрда к;абул калган карорга биноан Кумита уз фаолиятини тухтатди, унинг урнига ЭКОСОС таркибида Жиноятчиликнинг олдини олиш ва жиноий адлия буйича комиссия тузилди. Ушбу комиссия таркибига ЭКО­СОС 3 йил муддатга сайлайдиган 40 давлат вакиллари киритил- ди. Комиссиянинг вазифаси БМТнинг жиноятчиликка карши ку­раш сохасидаги рах;бар тамойилларини ишлаб чикиш, БМТнинг шу сохадаги дастурлари амалга оширилишини назорат к̂ 1лиш, минтак;авий ва минта^алараро институтларнинг тадбирларини мувофик^паштиришда ёрдам беришдан иборат. Биринчи сессия- да (Вена, 1992 йил апрель) Комиссия уз фаолиятининг устувор йуналишларини белгилаб олди. Улар орасида уюшган ва и^ти- содий жиноятчилик, шу жумладан нок,онуний топилган пуллар- ни к,онунийлаштириш, атроф-мухитни жиноят-хукукуш восита- лар билан мухофаза к^лиш ва боищалар бор.

БМТ Бош ассамблеясининг 1950 йил 1 декабрдаги к;арорига биноан, миллий корреспондентлар института тузилди. Давлат- ларга жиноятчиликка к;арши кураш ва жиноятчилар билан муо- малада булиш сох,асида профессионал малака ёки тажрибага эга булган бир ёки бир неча вакиллар ёхуд илмий экспертларни БМТ Ижтимоий департаменти хузурида индивидуал корреспон­дентлар сифатида иш олиб бориш учун тайинлаш таклиф килинди.

БМТнинг мазкур сох;адаги фаолиятида БМТ Котибияти дои-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 179: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

расида тузилган Ижтимоий тараккиёт ва гуманитар масалалар буйича марказ ало^ида урин эгаллайди. Бу Марказ к;ошида Жи- ноятчиликнинг олдини олиш ва жиноий адлия булими иш олиб боради. Айни вактда, булим жиноятчиликнинг олдини олиш конг- ресслари котибияти ва комиссияси вазифаларини х;ам бажаради.

Фаолияти БМТ билан бевосита боглик; булмаган бошка купгина органлар хам мавжуд. Улар орасида Жиноят полицияси халкаро ташкилоти (Интерпол)ни кайд этиш лозим.

Жиноят полицияси халкаро ташкилоти 1919 йил тузилган, лекин ^озирги куринишда Жиноят полицияси халкаро ташкило­ти Устави кабул кллинган ва у 1956 йилдан бери фаолият к5фса- тиб келади. Интерполнинг мак;сади куйидагилардан иборат:

- жиноят полицияси барча миллий органларнинг кенг микёс- да х;амкорлик килишини таъминлаш;

- жиноятчиликнинг олдини олиш ва унга карши кураш муас- сасаларини ривожлантириш.

Интерполга сиёсий, харбий, диний ёки иркий куринишдаги бирон-бир фаолиятни амалга оширишга рухсат этилмайди.

Интерпол фаолиятининг асосий йуналишлари куйидагилар­дан иборат:

1. Жиноятларни р^йхатга олиш. Руйхатга олиш объекта - халкаро а^амиятга молик жиноятлар ва халкаро жиноятчилар хакидаги маълумотлар.

2. Халкаро кидирув. (Интерпол каналлари оркали кидирув- нинг асосий тури - жиноятчиларни кидириш.)

3. Жиноят содир этишда гумон кллинаётганларни кидириш, уларни кузатиш ва харакатларини назорат килиш.

4. Бедарак йуколган шахсларни кидириш.5. #>ирланган ашёлар (транспорт воситалари, санъат асар-

лари, курол-ярог ва б.)ни кидириш.

14.2. Халцаро жиноятлар: субъект ва объектлари. “Халкаро жиноятлар” тушунчаси ва унинг

турлари

Х,укубузарлик объектининг мазмуни, ижтимоий хавфли- лик даражаси ёки хусусиятларига караб, халкаро хукукбу- зарлик ва халкаро жиноят фаркланади.

Халкаро хукукбузарлик - муайян давлатнинг бошка давлат,

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 180: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

унинг органлари ёки фукаролари хукукларини бузиши. Халкаро шартномаларга риоя этиш, дипломатик ваколатхона ёки унинг ходимлари дахлсизлиги, чет эл фукароларининг хукукдари — ха­лкаро хукукбузарлик объекта, яъни тажовуз предмета булиши мумкин.

Халк,аро жиноят — муайян давлат халкаро мажбуриятни бу­зиши натижасида юзага келадиган ва бир ёки бир неча давлатга хавф соладиган халкаро гайрихукукий хатти-харакат. Халкдар тинчлиги ва хавфсизлиги, халклар ва миллатларнинг уз такди- рини узи белгилаш ХУКУКИ, уруш, конун хамда одатлари, аг­рессии уруш, геноцид, иркчилик ва иркий камситиш, куллик, атмосферанинг ёки Жахон океани сувларининг оммавий ифлос- ланиши (экоцид) - халк;аро жиноят объектлари булиши мумкин.

Халкаро жиноят содир этилган холда нафакат жабрланган давлат, балки халк;аро ху^укнинг боища субъектлари хам хукукбузар давлатни жавобгарликка тортишни талаб килиш хукукига эга. Халкаро хукукбузарлик содир этилган холда эса факат хукуклари бевосита бузилган давлат хукукбузар давлат­ни жавобгарликка тортишни талаб килишга хаклидир.

Агрессия, геноцид, терроризм, инсон хукукларини оммавий тарзда бузиш халк;аро жиноятлар хисобланади. Собик Югосла­вия худудида (1993 йил) халк;аро гуманитар ХУКУКНИ жиддий бузганлик учун жавобгар шахсларни суд тартибида куриш учун тузилган Халк;аро трибунал Уставида “геноцид” тушунчаси “му­айян миллий, этник, иркий ёки диний гурухни тулик; ёки кис- ман кириб ташлаш ниятида содир этиладиган харакатлар” си- фатида таърифланган (4-модда).

Геноциддан ташкари, куйидаги жиноятлар хам уз норматив таърифига эга: апартеид (1973 йил конвенция), ирк;чилик ва ирк^ш камситиш (1965 йил конвенция), ядро куролини харбий максадда куллаш (1961 йил БМТ Бош ассамблеясининг ядро куро­лини уруш мак,садларида к;уллашни та^ик^аш тугрисидаги дек- ларацияси).

Сунгги йилларда терроризм, ёлланган жангарилардан фой- даланиш, уларни ук^тиб-ургатиш ва маблаг билан таъминлаш, атроф-мухитга к;асддан ва жиддий зиён етказиш, инсон хукукла- рини оммавий тарзда бузиш каби хатти-харакатлар хам халка­ро жиноятлар сифатида тан олинди.

Халкаро жиноятлар учун халкаро оммавий ХУКУК субъект­лари (давлатлар, халкаро ташкилотлар) хам, фукаролар хам

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 181: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

жавобгар булиши мумкин (фукаролар жиноий жавобгарликка тортилади). Айни х,олда шуни таъкидлаб утиш лозимки, айбдор фуцаролар давлат сиёсати доирасида амалга оширилган з^ара- катлари учун хам, ундан таищарида содир этилган килмишлари учун х,ам халкаро жавобгарликка тортилиши мумкин. Масалан, Халкаро терроризмга бардам бериш чора-тадбирлари тугриси- даги декларацияга (1994 й.) мувофик, террорчилик х;аракатлари содир этишда айбдор булган х;ар кандай шахслар жавобгарликка тортилиши шарт.

Жиноятлар халкаро хамжамият манфаатларига кай даража- да дахлдорлигига караб, икки гурухга ажратилади:

- халкаро жиноятлар - муайян шахе ёки шахслар гурухденинг давлатлар халкаро жиноятлари, чунончи, агрессив уруш, апар­теид ва Х-К. билан бевосита боглик булган хатти-х;аракатлари;

- халкаро ахамиятга молик жиноятлар - муайян давлат сиё­сати билан боглик булмаган х;олда содир этиладиган, лекин на- фак;ат миллий, балки халкаро хукукий тартиботга хам дахл этадиган, икки ёки ундан ортик давлатларга ижтимоий хавф тугдирадиган хукукбузарликлар (терроризм, гиёхвандлик мод­далари билан конунга хилоф равишда муомала килиш ва х,.к.)-

Ялпи тинчлик ва халкаро хавфеизлик, давлатлар ва халк- лар уртасидаги яхши кушничилик муносабатлари, халклар ва миллатларнинг уз тавдирини узи белгилаш х;укуки, инсон хукуклари халкаро жиноят объекти булиши мумкин. Айни вак­тда, халкаро химоядан фойдаланаётган шахслар хам халкаро жиноят объектлари булишлари мумкин. Халкаро химоядан фой­даланаётган шахслар ва дипломатик агентларни химоя килиш тугрисидаги Конвенция 1973 йил 14 декабрда кабул килинган. Ушбу Конвенцияга мувофик, халкаро химоядан фойдаланаётган шахслар деганда, хусусан, давлат бошликлари, шунингдек, дав- латларнинг хар кандай вакиллари ва мансабдор шахслари ту- шунилади.

Объектига караб, халкаро жиноятларнинг куйидаги турлари фаркланади:

- тиичликка карши жиноятлар (халкаро шартномалар ёки ахдномаларга зид равишда агрессив урушни режалаштириш, тайёрлаш, бошлаш ёки олиб бориш, бундай харакатларнинг исталган бирини амалга оширишга каратилган хар кандай режа ёки фитнада иштирок этиш);

- харбий жиноятлар — уруш конун ва одатларини жиддий

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 182: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

бузиш (оккупация килинган худудларнинг нох;арбий а^олисини улдириш, кийнокда солиш ёки мажбурий ишларга х;айдаб ке- тиш, х,арбий асирлзрни ёки денгиздаги шахсларни кийноккд со­лиш ; гаровга олинган шахсларни улдириш; жамоат мулки ёки шахсий мулкни талон-торож килиш; шах,ар ва кишлокларни мак- садсиз вайрон килиш; биологик экспериментлар утказиш; х,ар- бий асир ёки нох;арбий шахсни душман куролли кучларида хиз- мат килишга мажбурлаш; маданий, маиший, хайрия, укув, ба- диий ва илмий муассасаларни, тарихий ёдгорликларни, бадиий ва илмий бойликларни эгаллаш, вайрон килиш ёки к,асддан йук килиш);

инсониятга карши жииоятлар - (нох;арбий а^олини улди­риш, кириб ташлаш, азоблаш, сургун килиш ва боища шафкат- сизликлар содир этиш ёки сиёсий, иркий ё диний сабабларга кура таъкиб килиш, кийнаш, камаш, номусга тегиш, терро- ризм)нинг хусусияти шундаки, у тинчликка к;арши ёки харбий жиноятлар содир этиш максадида ёки шу муносабат билан со­дир этилади.

Иркчилик, апартеид, геноцид хам инсониятга карши жиноят саналади.

Халкаро ах;амиятга молик жиноятлар хавфлилик даражаси, жиноий тажовуз объекти ва бопща белгиларга караб куйидаги гурухларга ажратилади:

- халкаро муносабатлар баркарорлигига карши жиноятлар (халкаро терроризм; шахсни гаровга олиш; ядровий материални ушрлаш; жангариларни ёллаш, урушни таргиб килиш ва б.);

- давлатларнинг иктисодий, ижтимоий ва маданий тарак- киётига зарар етказадиган жиноятлар (калбаки пул ясаш; жи­ноий йул билан олинган даромадларни конунийлаштириш, ги- ёх,ванд моддалар билан конунга хилоф равишда муомала килиш, контрабанда, норасмий эмиграция, алох;ида иктисодий зона ва Континентал шельф х;укукий режимини бузиш, халкларнинг маданий бойликларини утирлаш ва б.);

- инсоннинг шахсий хукукларига жиноий дахл этиш (куллик; кул савдоси, аёллар ва болалар билан савдо килиш, проститу- циядан учинчи шахсларнинг фойдаланиши; порнографик нарса- ларни таркатиш, кийнокка солиш х;амда муомала ва жазонинг инсонийликка зид бошка турлари, инсон ^укукларини сурунка- ли ва оммавий бузиш);

- очик денгизда содир этиладиган жиноятлар (карокчилик;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 183: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

сувости кабели ёки кувур йулини узиш ва шикастлантириш, очик денгиздан рухсатсиз радиоалока килиш; денгиз кемалари тукнашуви, денгизда ёрдам бермаслик, денгизни зарарли мод- далар билан ифлослантириш ва б.);

- халкаро ахамиятга молик харбий жиноятлар (муайян шахс- ларнинг уруш олиб боришнинг такикланган восита ва усуллари- ни к;уллаши; уруш харакатлари бораётган худудда ахоли усти- дан зуравонлик харакатлари, Кд з̂ил Хоч ва К^изил Ярим ой белгиларидан конунга хилоф равишда фойдаланиш ёки уларни суиистеъмол килиш, мародёрлик, харбий асирлар билан ёмон муомалада булиш, ярадор ва беморларга нисбатан мажбурият- ларни куполлик билан бажариш, бошка харбий асирларга за- рар етказишга кдратилган харакатларни содир этиш ва х-к.).

Келтирилган тасниф муайян конуниятларга асосланмайди ва шартли хусусиятга эга. Халкаро муносабатларнинг бекарорли- ги, куролли можаролар ва инкилобий тангликлар шароитида бундай жиноятлар сони сезиларли даражада купаяди.

Айбдорларни жазолаш ва халкаро жиноятларнинг холатла- рини аниклаш учун халкаро трибуналлар тузилади (энг машхур харбий трибуналлар Иккинчи жахон уруши охирида тузилган: Нюрнберг харбий трибунали, Токиодаги Халкаро трибунал). Х,озирги даврда собик; Югославия ва Руанда буйича трибунал­лар мавжуд. Бундай трибуналлар асосан ad hoc тамойилига кура иш олиб боради.

14.3. Халцаро ах;амиятга молик жиноятларга карши курашда давлатлар х,амкорлигининг тур ва

шакллари

Жиноятчиликка карши халкаро кураш деганда, шахслар то- монидан содир этилган жиноятларнинг муайян турларига карши кураш сохасида давлатларнинг хамкорлиги тушунилади. Бу хам- корлик узок тарихга эга. Жиноятчиларни топшириш буйича хам- корлик халкаро ахамиятга молик жиноятларга карши кураш- нинг илк шаклидир. Муайян боскичда тажриба алмашиш зару- рати тугилди. Фан-техника тараккиётининг ривожланишига караб, ушбу сохадаги хамкорлик уз киёфасини узгартирди ва давлатлар уртасидаги муносабатларда тобора мухим роль уйна- мокда. Жиноий ишлар буйича ХУК УКИ Й ёрдам курсатиш, шу

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 184: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

жумладан, жиноятчиларни кидириш, гувозугарни сурок; килиш, ашёвий далиллар туплаш ва бошка соз^аларда ^ам ш у з^олат кузатилмокда.

Савдо-сотик, денгизда кемалар катнови, давлатлар уртаси- даги алокалар ривожланишига караб, умумий манфаатларга дахлдор жиноятларнинг муайян турларига карши кураш сох,а- сида хамкорлик доираси х;ам кенгайиб борди.

Денгиздаги карокчиликка карши кураш кадимдан кенг тар- калган. Бу жиноят давлатлар томонидан халкаро жиноят сифа- тида эътироф этилган, карокчилар эса инсоният душманлари деб аталган. 1982 йил БМТнинг Денгиз хукуки буйича конвенци- ясида, шунингдек, бошка бир канча куп тарафлама шартнома- ларда денгиздаги карокчиликка карши кураш коидалари белги- лаб куйилган.

1815 йил Вена конгрессида х;абаш к,уллар савдосига бардам бериш тугрисида биринчи жужжат кабул килинган. 1841 йил беш давлат уртасида АмерикаГа х,абаш кулларни олиб келишни такикловчи шартнома имзоланди. Ушбу шартнома 1885 йил Бер­лин конференциясида кабул килинган Конго дарёсида тутриси- даги ва 1890 йил Брюссель конференциясида кабул килинган кулфурушликка карши кураш тугрисидаги х;ужжатлар билан тулдирилди. Ушбу хужжатларда кулфурушлик жиноят сифа- тида эътироф этилди. Бу коида 1926 йил Миллатлар Лигаси доирасида имзоланган Куллик тугрисидаги конвенцияда ва ушбу Конвенцияга узгартириш киритиш тугрисидаги 1953 йил Баён- номасида янада аникрок белгиланган. Уларда нафакат кул савдо- си, балки кулликнинг узи хам конунга зид, деб эълон килинган.

Кейинрок давлатлар порнографияга карши курашда хамкор- лик кила бошладилар. Бу жихатдан Порнографик нашрларни таркатишга карши кураш тугрисидаги Париж конвенцияси (1910 й.) х;амда Порнографик нашрлар билан муомалада булиш ва сав- до килишга бардам бериш тугрисидаги халкаро конвенция (1923 й.) диккатга сазовордир. Ушбу конвенцияларга мувофик, дав­латлар уз зиммаларига порнографик нашрларни сотиш, тайёр- лаш, саклаш, олиб кириш ва олиб чикишда айбдор шахсларни жиноий таъкиб килиш ва жазолаш мажбуриятини олдилар.

Миллатлар Лигаси доирасида ва ушбу ташкилот тузилиши- дан олдинрок давлатлар аёллар ва болалар билан савдо килиш­га карши курашга киришдилар. Одамфурушликка ва учинчи шахсларнинг проституциядан фойдаланишига карши кураш тугри-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 185: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

сидаги конвенция (1949 й.) бу сохада кабул килинган мух,им жуж­жат булди. Ушбу х;ужжатга мувофик, давлатлар кушмачилик, проституцияга огдириш ёки проституция максадида йулдан оз- дириш, проституциядан фойдаланиш, фох;ишахоналар саклаш, шу максадда уй ва биноларни ижарага олиш ёки беришни жи- ноят сифатида таснифлаш мажбуриятини олдилар.

Пул белгиларини калбакилаштиришга карши кураш буйича халк;аро конвенция (1929 й.) х;ам диккатга сазовордир. Ушбу сал- бий ходисанинг кенг таркалиши давлатларни юкорида зикр этил- ган Конвенцияни кабул килишга мажбур этди. Унга мувофик, давлатлар пул белгиларини калбакилаштирадиган, таркатади- ган, бу жараёнда иштирок этадиган шахсларни жиноий таъкиб Килиш мажбуриятини олдилар.

Юкорида кайд этилган куп тарафлама шартномалар жино­ятчиликка карши кураш сох,асида давлатлараро хамкорлик кайси йуналишларда ривожланганлиги тутрисида умумий тасаввур беради. Бу хамкорлик БМТ доирасида янада кенгайди ва маз- мунли, изчил хусусият касб этди. БМТ Устави ушбу сохада хал­каро хамкорлик учун янада мустахкамрок замин яратди.

Жиноятчиликка карши кураш сохасида БМТ доирасида кабул килинган мухим хужжатлардан Геноцид жиноятига бардам бе- риш ва унинг учун жазолаш тугрисидаги конвенция(1948 й.), Иркий камситишнинг барча шаклларига бархам бериш тутриси- даги халкаро конвенцияни (1965 й.) кайд этиш мумкин.

Узбекистан Республикасида халкаро хамкорликнинг хукукий асослари Узбекистон Республикасининг Конституцияси, ЖК ва ЖПКнинг муайян нормалари, прокуратура, тезкор-кидирув фао- лияти тугрисидаги к°нун хужжатлари, бошка конунлар, х,укукни мухофаза килиш органлари ва ма\камаларининг конуности хуж- жатлари билан тартибга солинади. Жиноятчиларни топшириш масалалари МДХга аъзо 10 та давлат 1993 йил 22 январда Минск- да имзолаган Фукаролик, оила ва жиноят ишлари буйича хукукий ёрдам ва ХУКУКИЙ муносабатлар тугрисидаги конвенция, шунинг- дек, Узбекистон Республикаси ва бошка бир канча чет давлатлар уртасида тузилган х,укукий ёрдам тугрисидаги икки тарафлама шартномалар билан тартибга солинган.

Узбекистон Республикаси ва чет давлатлар Уртасида хукукий ёрдам ёки жиноятчиларни топшириш тугрисида шартнома булма- ган такдирда, халкаро хамкорлик масалалари халкаро ХУ^УК тамойилларига асосан х,ал килинади. Халкаро хук;увда экстра­

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 186: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

диция деганда, халкаро ёки бошка жиноят содир этган шахсни жиноий жавобгарликка тортиш ёки унга нисбатан чикарилган суд хукмини ижро этиш учун топшириш тушунилади. Жиноят- чини топшириш институтининг замирида “ant dedere aut judicare” тамойили (жиноят содир этган шахе у ушланган мамлакатда ёки жиноят содир этилган мамлакатда ёхуд жиноятдан купрок жабр- ланган мамлакатда жазога тортилиши лозим) ётади.

Жиноятчиликка карши курашда халкаро хамкорликка мисол келтирамиз. Халкаро ХУКУК ва хамкорлик килаётган давлатлар- нинг миллий конунчилиги билан белгиланган жиноятчиларни топшириш хукукий механизми (тартиби) куйидагиларни назар- да тутади:

- жиноятчиларни топшириш хамда топширишни рад этиш асослари;

- жиноятчини топшириш хакидаги халкаро талаб (илтимос, топширик)нинг процессуал шакли;

- жиноятчини топшириш сабаб ва асосларини текшириш тао- мили;

- топширилиши лозим булган шахсларни кидириш, ушлаш ва камокка олиш асослари ва тартиби;

- шахсни топшириш жараёни;- топширилган шахсни жиноий таъкиб килиш.Жиноятчиларни топшириш ХУКУКИ хар бир давлатнинг суве­

рен хукукидир. Жиноят содир этишда гумон килинаётган шахс- лар улар булиб турган давлат бош адлия органининг рухсатисиз ёки халкаро ХУКУК ва миллий конунчилик нормалари билан бел­гиланган жиноятчини топшириш таомилига зид равишда бошка давлатга топширилиши мумкин эмас.

Шаклланган амалиётга кура, шахсларни топшириш нафакат миллий конунчиликка ва халкаро шартномаларга мувофик, балки халкаро хушмуомалалик доирасида узаро келишилган шартларда Хам амалга оширилади.

Такрорлаш учун саволлар

1. Жиноятчиликка карши курашда халкаро хамкорлик сохасида давлатлар олдида кандай хукукий муаммолар бор?

2. Халкаро жиноятчиликка карши кураш борасида давлатлар хам-корлиги кандай сохаларда олиб борилади?

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 187: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

3. Халкаро жиноятчиликка карши кураш борасида жиноий иш- лар буйича халкаро хамкорликда хукукий ёрдам курсатиш кандай амалга оширилади?

4. Х^укукбузарлар билан муомала килишнинг кандай халкаро стан-дартлари мавжуд?

5. Кдйси халкаро ташкилотлар доирасида жиноятчиликка каршихалкаро хамкорлик амалга оширилади?

6. Экстрадиция нимани англатади?7. Интерпол кандай ишларни олиб боради?

Адабиётлар

1. Узбекистан Республикасининг Конституцияси (Асосий конун) ва конунлар мажмуи. -Т., «Адолат», 2002.

2. Каримов И.А. Узбекистан XXI аср бусагасида: хавфсизликка тазадид, баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари. -Т., «Узбекистан», 1997.

3. Каримов И.А. Узбекистан XXI асрга интилмовда -Т., «Узбе­кистан», 2000.

4. Каримов И.А. Бизнинг бош максадимиз - жамиятни демократ- лаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислох; этишдир. -Т., «Узбекистан», 2005.

5. Каримов И.А. Империя даврида бизни иккинчи даражали одам- лар, деб хисоблашар эди. //Х алк с^зи, 2005 йил 19 январь.

6. Международное уголовное право. Блищенко И.П., Канашкарян Р.А., Карпец И.И. и др: отв. ред. В.Н. Кудрявцев. РАН, ИГП, -М., Наука, 1995.

7. Международное право. Учебник. Под. ред. Колосова Ю.М. Куз­нецова В.И. -М., 1995, 608 стр.

8. Одилкориев Х.Т. Очилов Б.Э. Х,озирги замон халкаро х;укуки. -Т., ЖИДУ, 2002, 528 б.

9. Фёдоров В.Н. ООН и проблемы войны и мира. -М.,1988.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 188: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

15-мавзу. К^уролли можаролар ва халк;арох;уцуц

15.1. Халкаро хукук куролли можаролар даврида: тушунчаси, тамойиллари, манбалари. “Женева хукуки” ва “Гаага хукуки”.

15.2. Урушнинг бошланиши ва унинг хукукий окибатлари. Уруш майдони. Уругида бетарафлик.

15.3. Уруш олиб боришнинг такикланган воситалари ва усуллари.15.4. “Урушдан жабрланганлар” тушунчаси. Комбатантлар ва

нокомбатантлар. 1949 йил Урушдан жабрланганларни хулю я. кулиш тугрисидаги Женева конвенциялари.

15.5. Х^арбий оккупация. Уруш тугашининг халкаро хукукий окибатлари.

15.1. Халкаро хукук куролли можаролар даврида: тушунчаси, тамойиллари, манбалари. “Женева

хукуки” ва “Гаага хукуки”

Нормалари куролли кураш олиб боришни тартибга солувчи ХУКУК тармогини белгилайдиган ягона тушунча фанда якин вак- тгача йук эди; олимлар орасида хукукнинг мазкур тармоги маз- муни юзасидан якдиллик мавжуд эмас. “Уруш хукуки” , “халка- ро уруш хукуки” , “уруш конунлари ва одатлари”, “уруш конун- лари” хукукнинг мазкур тармогига нисбатан энг куп кулланила- диган атамалардир. 1968 йилдан БМТ материал ва хужжатла- рида, халкаро хукукшуносларнинг тадкикотларида куролли мо­жаролар даврида кулланиладиган ХУКУК нормалари тугрисида­ги масала мухокама килина бошлади. У уша захоти турли мам- лакатларнинг юристлари ва халкаро ХУКУК сохасидаги мутахас- сислар уртасида мунозара предметига айланди.

К,уролли можаролар хукуки халкаро хукукнинг мустакил тармоги сифатида шаклланиши муаммоси теварагида кизгин бахс кетмокда. Маълумки, умумий халкаро ХУКУК доирасида вазифа- си куролли можаро пайтида шахсни химоя килишдан иборат булган умумэътироф этилган норма ва тамойиллар гурухи азалдан (ав- вал одат, сунгра юридик нормалар шаклида) мавжуд. Тугри, бу нормаларга доим хам риоя килинмайди, боз устига, улар муай­ян даврда фан ва харбий техника тараккиёти талабларига тула жавоб бермаган.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 189: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

Халкаро хукукнинг мустакил тармоги - куролли можаролар хукуки мавжудлигини асослаш фа кат назарий ахдмиятга эга эмас. Мазкур тушунчани таърифлашдаги з̂ ар хиллик мукаррар ра- вишда шунга олиб келадики, халкаро хукукнинг ушбу тармоги баъзан номуайян, аморф сифатида талкин килинади, бундан эса, уз навбатида, у аник, конкрет тамойилларга эга эмас, деган хулоса чикарилади. Ягона тушунчани ишлаб чикиш, ягона та- мойиллар ва нормаларни таърифлаш з а̂мда халкаро битимлар- да мустаз^камлаб куйиш урушаётган давлатлар х,аракатлари- нинг конунийлиги ёки ноконунийлиги з^акидаги мунозараларга чек куйган, бу куролли можаролар хукуки нормалари аник ба- жарилишига имконият яратган булур эди. Пировард натижада, бу - куролли кураш олиб боришнинг инсонпарварлашувига олиб келади.

Миллий мустакиллик учун кураш олиб бораётган суверен давлатлар ва айрим хукуматлараро халкаро ташкилотлар (БМТга ухшаш) куролли можаролар хукукининг субъектларидир.

Куролли кураш даврида ёки куролли кураш муносабати би­лан юзага келадиган узига хос ижтимоий муносабатлар куролли можаролар хукукининг хукукий тартибга солиш предметини ташкил этади.

Куролли можаролар хукуки нормаларининг узига хос маз- муни тартибга солиш предметидан келиб чикади. Бу нормалар, асосан, халкаро хукук; субъектларининг ^заро ихтилоф (уруш, куролли можаро) давридаги хулк-атворини белгилайди. Бундай нормалар халкаро хукукнинг бошка бирон-бир тармогида йук- Ушбу нормалар замон хамда маконда амал килади ва нисбатан янги нормалардир. Масалан, з^арбий сохадаги фан-техника та- раккиёти тузок миналар ва шарикли бомбалар кашф этилишига олиб келди. Бу бомбалар асосини инсон танасида рентгенда курил- майдиган шарчалар ташкил этади. Тузок миналар ва шарикли бомбалар инсонийликка мутлако зид куроллардир, чунки уларнинг кулланилишидан, асосан, ноз^арбий аз^оли зарар куради. 1980 йил мазкур куролни ноз^арбий аз;олига карши куллашни такикловчи махсус Конвенция кабул килинди.

Куриб чикилган мезонларга асосан, куролли можаролар хукукини - халкаро битимлар ёки одат воситасида таркиб топ- тириладиган, урушларда, халкаро ва нохалкаро куролли мо- жароларда кулланиладиган, куролли кураш олиб боришнинг му- айян восита ва усулларидан фойдаланишни такиклайдиган, уруш

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 190: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

даврида шахе хукуклари х,имоя килинишини таъминлайдиган, бу хукукларни бузганлик учун давлатларнинг халкаро хукукий жавобгарлиги ва жисмоний шахсларнинг жиноий жавобгарлиги- ни белгилайдиган юридик нормалар мажмуи деб таърифлаш мумкин.

Хрзирги замон халкаро хукуки боскинчилик, агрессив уруш- ларни такиклайди (БМТ Устави 2-моддасининг туртинчи банди). Лекин бу кишилик жамияти хаётида урушларга бархам берил- ган, куролли можароларни келтириб чикарувчи сабаб ва ман- баларга чек куйилган, деган маънони англатмайди. Айни вактда, хозирги давр шароитида ноконуний урушлар билан бир катор- да, халщаро куролли можаролар доирасида халкаро ХУКУК би­лан такикланмаган адолатли урушлар хам булиши, шунингдек, Куролли куч конуний кулланиши хам мумкин. Бундай урушлар­га куиидагилар киради:

- давлат ёки давлатлар гурухининг, БМТ Уставининг 51- моддасига мувофик, агрессиядан узини ^зи индивидуал ёки коллектив мудофаа килиш хукукини амалга оширишга кара­тилган мудофаа урушлари;

- уз миллий озодлиги ва мустакил давлат куриш учун кулда курол билан курашга чогланган мустамлака ёки карам халклар (масалан, Фаластин озодлик ташкилоти)нинг миллий-озодлик урушлари;

- БМТ Уставининг 42-моддасига мувофик, БМТ Хавфсизлик Кенгаши карорига биноан тузилган БМТ кушинларининг опера- циялари;

- шартнома мажбуриятларини бажариш чогида куролли куч куллаш (масалан, Шри-Ланкадаги миллий можарони тартибга солиш тугрисидаги Хиндистон ва Шри-Ланка уртасида тузилган шартномага (1987 й.) мувофик, “Тамил-Илам озодлик йулбарсла- ри” гурухига карши Х^индистон кушинларидан фойдаланилган).

Хрзирда амалда булган халкаро ХУКУКИЙ хужжатлар ораси- да, айникса, 1907 йилги Гаага конвенциялари ва 1949 йилги Женева конвенциялари мухим ахамиятга эга. Гаага конвенция­лари (“Гаага хукуки” ёки “уруш ХУКУКИ”) куролли кураш олиб бориш восита ва усулларидан фойдаланишни тартибга солса, Же­нева конвенциялари (“Женева хукуки” ёки “инсонпарварлик хукуки”) сафдан чиккан комбатантларнинг ва жанговар харакатларда ишти- рок этмаётган шахсларнинг хукукларини мухофаза килади.

1977 йилда Женева конвенцияларига иккита кушимча баён-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 191: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

нома: халкаро куролли можаролардан жабрланганларни з^моя килиш тугрисидаги I баённома ва нохалкаро ахамиятга молик Куролли можаролардан жабрланганларни химоя килиш тутри- сидаги II баённома кабул килинди.

Урушда муайян курол турларининг кулланилишини такик- ловчи халкаро хукукий хужжатлар куролли можаролар хукукининг манбалари орасида мухим урин эгаллайди. Хусусан, Женева баённомаси (1925 й.) захарловчи, бугувчи газлар ва бактериологик воситаларни куллашни такиклайди; 1972 йил имзоланган Бактериологик курол тугрисидаги конвенцияга му­вофик, бактериологик ва захарли куролларни ишлаб чикиш, ишлаб чикариш ва уларнинг захираларини вужудга келтириш такикланади. Давлатлар Табиий мухитга таъсир курсатиш во- ситаларидан харбий максадларда фойдаланишни такиклаш тугри- сидаги конвенцияга (1977 й.) имзо чекдилар. 1980 йил Конвен- цияси нохарбий ахолига карши инсон танасига рентгенда курил- майдиган осколкали бомбалар, тузок миналар, ёндирувчи курол- лар куллашни такиклайди.

Куролли можаролар хукукига оид жуда куп халкаро ХУКУКИЙ хужжатлар агрессия учун ва куролли можаролар хукуки нор- маларини бузганлик учун жиноий жавобгарлик масалаларини тартибга солади. Булар: Халкаро харбий трибунал Устави (1945 й.); Геноцид жиноятига бардам бериш ва унинг учун жазога тортиш тугрисидаги конвенция (1948 й.); Х,арбий жиноятлар ва инсониятга карши жиноятларга нисбатан муддатлар утиши Коидаси кулланмаслиги тугрисидаги конвенция (1968 й.); БМТ Бош ассамблеясининг 1946 йил харбий жиноятчиларни топши­риш ва жазолаш тугрисидаги хам да 1979 йилги Хдрбий жино­ятчиларни ва инсониятга карши жиноятлар содир этган шахс­ларни жазолаш тугрисидаги резолюциялари ва бошкалардан иборат.

Куролли можаролар хукуки халкаро хукукнинг умумий та- мойилларидан куйидагилар алохида ахамиятга эга: инсонпар- варлик тамойили, камситишга йул куймаслик тамойили, куролли можаролар хукуки нормалари ва тамойилларини бузганлик учун жавобгарлик тамойили.

Куролли можаролар хукуки: урушаётган тарафларнинг Куролли кураш восита ва усулларини танлаш имкониятини чек- лаш тамойили; харбий ва нохарбий объектларни ажратиш та­мойили хамда куролли кураш иштирокчиларини, шунингдек,

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 192: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

ноз^арбий аз^олини химоя килиш тугрисидаги махсус тамойил- ларга х;ам эга. Улар икки гурух,га булинади: комбатантларнинг конуний хукукларинм х,имоя килиш тамойиллари; куролли мо- жаролар пайтида нох,арбий шахснинг узвий >;укукларини химоя Килиш тамойиллари.

15.2. Урушнинг бошланиши ва унинг хукуций окибатлари. Уруш майдони. Урушда бетарафлик

Давлатлар уртасида уруш ^аракатлари олдиндан огозутн- тирмасдан бошланиши мумкин эмас. Бу огох,лантириш шартли равишда уруш эълон килувчи ультиматум шаклида булиши лозим (Уруш очиш тугрисидаги Гаага конвенциясининг 1-модда- си). Лекин БМТ Бош ассамблеяси 1974 йил 14 декабрда кабул килган агрессияга берилган таърифга кура, БМТ Уставининг 51-моддасига мувофик, узини мудофаа килиш х;аракати х,исоб- ланмайдиган уруш эълон килиш холатининг узи конунга хилоф урушни конуний урушга айлантирмайди ва агрессия хисоблана- ди. Агрессив урушни эълон килмасдан бошлаш агрессорнинг жа- вобгарлигини огирлаштирувчи холатдир.

Уруш эълон килиш давлат зфкимияти олий органларининг ваколатига киради ва з;;ар бир мамлакатнинг конституцияси би­лан белгиланади. Уруш эълон килиш, хатто, у уруш з^аракатла- ри куринишида амалга оширилмаса х;ам, доим уруш х;олатига олиб келади ва муайян хукукий окибатларга сабаб булади. Бу тегишли давлатлар уртасида тинчлик муносабатлари бардам топганлигини англатади: дипломатии ва консуллик алокалари тухтатилади, элчихона ва ваколатхоналар ходимлари чакириб олинади, сиёсий шартномалар (з^ужум килмаслик, бетарафлик, з^арбий иттифок хдкидаги) бекор килинади, айрим куп тараф- лама шартномалар урушаётган давлатларга нисбатан уз кучини йукотади, куролли можаролар давридаги з<;укук норма ва та- мойиллар мустаз^камланган куп тарафлама халкаро шартнома­лар урушаётган тарафларга нисбатан х;ам амал кила бошлайди. Бундай шартномаларнинг узига хос хусусияти шундаки, улар уруш пайтида куролли можарода иштирок этаётган тарафлар томонидан денонсация килиниши мумкин эмас. Уруш бошлани­ши билан урушга кирган давлатлар билан бетараф ва урушма- ётган бошка давлатлар уртасидаги муносабатларни тартибга со- лувчи шартнома ва битимлар коидаларини амалга оширишга

192

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 193: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

киришилади. Ракиб мамлакат фукароларига нисбатан махсус режим к;улланилиши мумкин; уларнинг яшаш жойини танлаш хукуки чекланади; улар интернация кдлиниши ёки муайян жойга мажбуран жойлаштирилиши мумкин (Уруш пайтида нохарбий ахолини химоя килиш тугрисидаги Женева конвенциясининг (1949 й.) 41 ва 42-моддалари).

Харбий харакатлар урушаётган давлатларнинг маълум ХУДУД- ларида амалга оширилади. Уруш майдони деганда, урушаётган давлатларнинг улар уруш харакатлари олиб бориши мумкин булган бутун ХУДУДИ (куруклик, денгиз худудлари ва улар ус- тидаги хаво бушлиги) тушунилади. Харбий х,аракатлар майдони деганда, урушаётган давлатларнинг куролли кучлари уруш хара­катлари олиб бораётган ХУДУД тушунилади.

Халкаро ху^ук;нинг амалдаги нормаларида уруш майдони хисобланмайдиган худудлар белгилаб куйилган. Масалан, куйи­дагилар уруш майдони хисобланмайди:

- бетараф ва бошка уруш маётган давлатларнинг ХУД УД И (куруклик, денгиз ХУДУДИ ва улар устидаги хаво бушлиги);

- халкаро бутозлар ва каналлар (Аргентина ва Чили уртаси- даги Шартномага (1981 й.) кура Магеллан бугози, Константино­поль конвенциясига (1888 й.) мувофик; Сувайш канали, Дунай буйлаб кема катнови режими тугрисидаги конвенцияга (1948 й.) биноан Дунай дарёси);

- нейтрализация ва демилитаризация килинган жахон океа- ни кисмлари, ороллар, архипелаглар;

- шу жумладан, оккупация килинган худудлардаги санита­рия зоналари ва махсус эмблемалар билан белгиланган, ярадор ва беморларни, шунингдек, мазкур зоналарни ташкил этиш ва боищариш вазифаларини бажарувчи ходимларни уруш хара- катларидан ажратиш учун мулжалланган жойлар (харакатдаги армияларда бемор ва ярадорлар кисматини енгиллаштириш тугрисидаги Женева конвенциясининг (1949 й.) 23-моддаси);

- катта миллий ва умумжахон ахамиятига молик булган, маданий бойликлар халкаро реестрига киритилган, махсус химоя Килинадиган ва махсус белги билан белгилаб куйилган маданий бойликлар, бино ва маданий бойликлар марказлари (куролли можаролар пайтида маданий бойликларни мухофаза килиш тугри­сидаги Гаага конвенциясининг (1954 й.) 1, 16 ва бошка моддалари);

- вайрон килиниши нохарбий ахоли учун халокатли ва хавф- ли окибатларга сабаб булиши мумкин булган атом электростан-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 194: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

циялари, дамба ва т^гонлар жойлашган худудлар (Урушдан жабрланганларни химоя килиш тутрисидаги Женева конвенция- ларига 1977 йилги II кушимча баённома).

Уруш пайтида бетарафлик (нейтралитет) деганда, давлат- нинг шундай бир хукукий холати тушуниладики, унга кура ушбу давлат уруш да иштирок этмайди ва урушаётган давлатларга бевосита ёрдам курсатмайди. Бетараф давлатларнинг уруш пай- тидаги ХУКУК ва мажбуриятлари, урушаётган тарафларнинг бе­тараф давлатларга нисбатан ХУКУК ва мажбуриятлари, шунинг- дек, урушаётган ва бетараф давлатлар фукароларининг ХУКУК ва мажбуриятлари курукликда уруш руй берган холда бетараф давлат ва шахсларнинг ХУКУК ва мажбуриятлари тутрисидаги Гаа­га конвенцияси (1907 й.) билан тартибга солинади. Бу конвенцияга мувофик, бетараф давлат худуди дахлсиз хисобланади ва уруш Харакатлари майдонига айлантирилиши мумкин эмас. Уруш аёт­ган давлатларнинг бетараф давлат худудидан уз кушин ва хар­бий транспортини олиб утиш и такикланади. Бетараф давлат урушаётган тарафларга уз худудида радиостанция ва бошка алока воситалари хамда техник курилмалар ясаш, урнатиш ёки жойлаштиришга рухсат бермаслиги лозим. Лекин у урушаётган тарафларга (тенглик асосида) уз алока воситаларидан фойдала- нишга рухсат бериши мумкин.

Бетараф давлат урушаётган тарафларни курол-аслаха, хар­бий ва бошка материаллар билан таъминлаши мумкин эмас. Айни вактда, у уруш харакатлари кетаётган жойлардан курол-ярог ва ук-дориларни урушаётган тарафлардан бирининг хисобидан узаро тенглик асосида олиб чикиб кетишга (ёки транзитига) монелик килишга мажбур эмас.

Шунингдек, бетараф давлат уз бетарафлигига булган тажо- вузни уз куролли кучлари ёрдамида бартараф этишга хаклидир. Бетараф давлат урушаётган тарафларнинг ярадорлари ва бе- морларини уз ХУДУДИ оркали олиб утишга рухсат беришга хакли, башарти, транспортда курол-ярог ва ук-дорилар булмаса.

Бетараф давлат уз худудида урушаётган тарафлар учун ас- карлар ёллаш пунктлари очиш ва харбий отрядлар тузишига йул куймаслиги шарт. Айни вактда, фукаролар якка холда чега- радан ути б, урушаётган тарафлар армиясига кушилаётган булса, бетараф давлат бунинг учун жавобгар булмайди.

Денгиздаги урушда бетарафлик денгизда уруш руй берган

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 195: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

Холда бетараф давлатларнинг ХУК УК ва мажбуриятлари тутри- сидаги XIII Гаага конвенцияси (1907 й.) билан тартибга солинади. Ушбу 5?ужжатга мувофик;, бетараф давлатнинг территориал сув- ларида урушаётган тарафлар уртасида хар кандай харбий хара- катлар такикланади. Бетараф давлат урушаётган тарафларнинг кемалари уз территориал сувлари худудига кириши ёки чики- шига, агар бу кема харбий харакатларда иштирок этади деб хисоблаш учун асослар мавжуд булса, йул куймаслиги шарт.

Хдводаги урушда бетарафликни белгиловчи махсус шартно­малар йук- Хдводаги урушга нисбатан амалдаги конвенцияларда белгиланган бетарафликнинг умумий коидалари амал цилади. Уларнинг мазмунини мухтасар тарзда куйидагича таърифлаш мумкин: бетараф давлат худуди устидаги х,аво бушлиги дахл- сиздир; ундан урушаётган тарафларнинг харбий хаво кучлари учиб утиши, ракибни таъкиб килиш ёки у билан жангга кири- шиш такикланади; кунган харбий самолётлар ушлаб колинади, экипаж эса уруш охиригача интернация килинади; урушаётган тарафлар бетараф давлатнинг хаво бушлиги оркали кз^шинлар ва харбий техникани олиб утиши такикланади, лекин самолёт- ларда урушаётган тарафларнинг ярадор ва беморларини олиб утишга рухсат этилади.

15.3. Уруш олиб боришнинг тавдиуганган восита ва усуллари

Уруш олиб бориш воситалари - урушаётган тарафларнинг курол­ли кучлари томонидан душманга зарар ва шикает етказиш макса- дида кулланадиган курол-ярог, снарядлар ва ашёлар. Уруш олиб бориш усуллари - уруш олиб бориш воситаларидан фойдаланиш тартиби.

Уруш олиб бориш восита ва усулларининг халкаро ХУКУК билан такикланган (ёки кисман такикланган) ва такикланмаган турлари фаркланади. Женева конвенцияларига I кушимча баён- номанинг 35-бандига биноан можаролашаётган тарафларнинг уруш олиб бориш восита ва усулларини танлаш хукуки чекланади. Ортикча шикает ёки азоб-укубат етказадиган ёки урушаётган- ларнинг улимини мукаррар килиб куядиган, шунингдек, омма- вий вайронгарчиликка ва моддий бойликлар бехуда нобуд булишига олиб келадиган курол-ярог, снарядлар, моддалар ва

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 196: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

уруш харакатларини олиш бориш усулларидан фойдаланиш та- кикланади (Курукликда уруш конунлари ва одатлари тутриси­даги Гаага конвенциясига (1907 й.) илованинг 22-моддаси).

Халк;аро ХУКУК (курукликда, денгизда, хавода) уруш олиб боришнинг куйидаги восита ва усулларини такиклайди:

- захарланган курол, бугувчи, захарловчи ёки бошка газ- лар, шунга ухшаш суюклик ва моддалар, шунингдек, бактерио- логик курол;

- табиий мухитга ёвуз максадда таъсир курсатиш воситалари;- хар кандай курол, агар унинг таъсири инсон танасида рент-

гент нурлари ёрдамида аникланмайдиган осколкалар (шиша, пластмасса ва х-к.) билан шикает етказишдан иборат булса; ми- налар, тузок миналар ва болалар уйинчоклари ёки тиббий ёрдам ашёлари куринишидаги бошка курилмалар; нохарбий ахоли, ахоли яшайдиган пунктлар ва нохарбий объектларга карши хар Кандай ёндирувчи курол;

- одатдаги куролнинг ортикча шикает етказадиган ёки аёв- сиз таъсир курсатадиган деб хисоблаш мумкин булган бошка турлари;

- босиб олинган худудда геноцидни амалга ошириш; курол- сиз ракибни хоинларча улдириш ёки яралаш; узини мудофаа килаётганлар каршилик курсатган тавдирда, аёвсиз кириб таш- ланишини эълон килиш;

- душман тарафнинг шахарлари ва ахоли яшайдиган пункт- ларини харбий заруратсиз вайрон килиш.

Халкаро ХУКУК душманни чалгитиш ва адаштиришга кара- тилган харбий хийлалар куллашни такикламайди. Бундай хий- лаларга куйидагилар киради: никоблар, тузоклар, сохта опера- циялар ва дезинформациядан фойдаланиш (1949 йилги Женева конвенцияларига I кушимча баённоманинг 37-моддаси).

Денгизда уруш олиб боришни тартибга солувчи халкаро ХУКУКИЙ хужжатлар каторига Денгиз уруши тугрисидаги Па­риж декларацияси (1856 й.), Гаага конвенцияси (1907 й.), Денгиз уруши хукуки тугрисидаги Лондон декларацияси (1909 й.), Лон­дон баённомаси (1936 й.) ва бошка бир канча битимлар киради. Ушбу хужжатларда белгиланган норматив чеклашлар денгизда уруш харакати олиб бориш усуллари (денгиз кучлари билан бомбардимон килиш, харбий-денгиз камалини куллаш, савдо кемаларини эгаллаб олиш) ва воситалари (сув ости кемалари, денгиз миналари ва х-к.)га тегишлидир.

Фан-техника тараккиёти ривожланиши хамда харбий-саноат мажмуаси даражасининг ошиши муносабати билан куролли мо-

196

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 197: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

жаролар халкаро хукукувда завода уруш олиб бориш восита ва усуллари алохида урин эгаллайди. I кушимча баённома коидала- ри нохарбий ахолини хаво хужумидан химоя куиишни назарда тутади. Хаво хужуми факдт харбий объектларга карши карати- лиши лозим. Асосий максади нохарбий ахолини террор килишдан иборат булган хужум ёки хужум билан куркитиш такикланади.

Танламасдан хужум килиш, яъни ^арбий объектларга хам, нохарбий объектларга хам карши каратилган хужумларга нис- батан алохида таки к; белгиланган. Хдводан хужум килишда:

- нишонлар харбий ахамиятга молик эканлигига ишонч хосил Килиш;

- нохарбий объектлар х;амда ах;олига тасодифан шикает ет- казиш имкониятини мумкин кадар камайтирадиган восита ва усулларни танлаш;

- хаддан ташкари катта нохарбий ахамиятга молик тасоди- фий талофатларга олиб келиши мумкин булган хужумдан узини тийиш;

- хавода ^арбий харакатлар олиб боришда нохарбий шахс- лар ва объектларга етиши мумкин булган зарарни мумкин кадар камайтириш чораларини курит, хусусан, нохарбий ахолига дахл этиши мумкин булган хужумлар хакида огохлантириш зарур.

I кушимча баённомада санитария максадида фойдаланилади- ган самолётларни химоя килиш тамойили эълон килинган ва бундай химоя шартлари белгилаб куйилган. Можаролашаётган тарафлар бир-бирига нисбатан харбий устунликка эга булиш, хусусан, разведка маълумотлари йитш ва узатиш учун сани­тария авиациясидан фойдаланишга хакли эмас.

15.4. “Урушдан жабрланганлар” тушунчаси. Комбатантлар ва нокомбатантлар. Урушдан жабрланганларни хуниоя килиш тугрисидаги

Женева конвенциялари (1949 й.)

Урушдан жабрланганлар - харбий харакатларда бевосита иштирок этмаётган ёки бундай харакатларни муайян вактдан эътиборан тухтатган шахслар: ярадор ва бемор комбатантлар ва нокомбатантлар, харбий асирлар, нохарбий ахоли, шу жум- ладан, босиб олинган худудларнинг нохарбий ахолиси.

Куролли можароларнинг иштирокчиларини шартли равиш-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 198: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

да икки rypyxja: урушаётганлар (комбатантлар) ва урушмаёт- ганлар (нокомбатантлар)га ажратиш мумкин. 1949 йилги Жене­ва конвенцияларига I к;ушимча баённомага биноан, можарола- шаётган тарафнинг куролли кучлари таркибига кирадиган ва жангларда бевосита иштирок этаётган шахслар комбатантлар хисобланади. Факат комбатантларнинг харбий куч куллаш хукуки тан олинади. Уруш харакатлари давомида уларга нисбатан куч ишлатишнинг энг олий шакли - жисмонан кириб ташлаш к,улла- ниши мумкин. Душман кулига тушган комбатантлар узлари би­лан харбий асирлар сифатида муомала килишни талаб килишга хаклидирлар.

Урушаётган тарафнинг куролли кучлари таркибига конуний равишда кирадиган, жанговар харакатларда муваффакият козо- нишга унга хар томонлама ёрдам бераётган, лекин ушбу х,ара- катларда бевосита иштирок этмаётган шахсий таркиб урушма- ётганлар каторига киради. Булар: интендантлик ва тиббий хо- димлар, мухбирлар ва репортёрлар, рухонийлар ва бошкалар. Урушмаётган шахслар душманнинг куролли х,ужум килиш объек- ти булиши мумкин эмас. Айни вактда, бу шахслар уз ихтиёрида мавжуд куроллардан факат узини мудофаа килиш ва уз мол- мулкини химоя килиш учун фойдаланишлари шарт.

Партизанлик уруши халкаро хукукда агрессор, мустамлака карамлиги ва чет эл оккупациясига карши курашнинг конуний шакли сифатида таснифланганлиги учун партизанлар хам агарда уларга кул остидагилар учун жавоб берадиган шахе рахбарлик килаётган, улар узининг алохида белгисига эга, жанговар хара- катлар чогида уруш конун ва одатларига риоя килаётган булса, Женева конвенцияларига (1949 й.) мувофик, комбатант макомига эга булади. Х,озирги замон халкаро ХУКУКИ нуктаи назаридан мил- лий-озодлик харакатининг жангчилари хам комбатант макомига эгадир.

Амалда купинча “харбий жосус” ва “харбий разведкачи” , “кунгилли аскар” ва “ёлланган аскар” каби тушунчаларни аж- ратишга зарурат туталади.

Хдрбий жосус - яширинча ёки сохта бахоналар билан уру­шаётган тарафлардан бирининг худудида душман тарафга етка- зиш учун маълумотлар туплаётган ёки туплашга харакат кила­ётган шахе.

Кунгилли аскар - урушаётган тарафлардан бирининг хара- катдаги армиясига сиёсий ёки бошка эътикодларига (шу жумла-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 199: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

дан моддий манфаатларига) кура кунгилли булиб ёзилган ва куролли кучлар шахсий таркибига киритилган чет эл фукдроси.

Ёлланма аскар - куролли можарода жанг килиш учун мах- сус ёлланган, асосан шахсий наф куриш максадида уруш хар- катларида бевосита иштирок этаётган, урушаётган тараф мод­дий хак тулашни ваъда килган ва тулаётган шахе.

Урушдан жабрланганларни химоя килиш тутрисидаги Жене­ва конвенциялари (1949 й.) куролли можаролар хукукининг му- хим манбаларидир:

1. Хдракатдаги армияда ярадорлар ва беморлар кисматини енгиллаштириш тугрисидаги конвенция.

2. Денгизда кема халокатига учраган ярадорлар, беморлар ва Куролли кучлар таркибидан булган шахсларнинг кисматини ен­гиллаштириш тугрисидаги конвенция.

3. Хэрбий асирлар билан муомала килиш тутрисидаги конвенция.4. Уруш пайтида нохарбий ахолини химоя килиш тутрисида-

ги конвенция.Босиб олинган давлатнинг кушинлари, техникаси ёки харбий

объектлари жойлашган ерда харбий асирларни “харбий калкон” сифатида жойлаштириш такикланади. Харбий асирларга нисба- тан факат интизом чоралари кулланилиши мумкин.

Хдрбий асирлар билан муомала килиш тугрисидаги конвен­циям (1949 й.) мувофик, уруш ёки куролли можаро пайтида душман кулига тушиб колган куйидаги шахслар харбий асирлар хисобланади:

- урушаётган тараф куролли кучларининг шахсий таркиби;- партизанлар, халк лашкари ва к^нгиллилар отрядлари-

нинг шахсий таркиби;- уюшган каршилик харакатларининг шахсий таркиби;- нокомбатантлар, яъни куролли кучлар таркибида булган,

лекин харбий харакатларда бевосита иштирок этмаётган шахс­лар (врачлар, юристлар, мухбирлар, хизмат курсатувчи турли ходимлар);

- савдо флоти ва фукаро авиацияси кемаларининг экипаж аъзолари;

- стихияли равишда кузголон кутарган ахоли, агар у очик курол билан юрган ва уруш конун-коидаларига риоя килаётган булса.

Хдрбий асирлар уларни асир олган шахслар ёки харбий кисм- ларнинг эмас, балки душман давлатнинг хукми остида булади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 200: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

Уларга доимо инсонпарварлик билан муомала килиш зарур. Би- рон-бир х;арбий асир устида илмий ёки тиббий тажриба утка- зилиши мумкин эмас. Харбий асирларни ирки, терисининг ран­ги, дини, ижтимоий келиб чикишига кура камситиш такикдгана- ди. Бу коидалар фукаролар уруши ва миллий озодлик урушла- ри иштирокчиларига нисбатан хам амал килади.

Хдрбий асирлар лагерларда жойлаштирилиши, уларга душ- маннинг шу ерда жойлашган армияси фойдаланаётган шароит- лардан кам булмаган шароитлар таъминланиши лозим. Харбий асирлар (офицерлардан таищари) харбий харакатлар билан бог- лик; булмаган ишлар (кишлок хужалиги, савдо фаолияти, уй хужалиги ишлари, транспортда юклаш-юк тушириш ишлари)га жалб килиниши мумкин. Харбий асирлар асир олган давлатнинг куролли кучларида амал киладиган конунлар, устав ва буйрук- ларга буйсунади. Агар харбий асир кочишга уринган пайтда уш- ланган булса, у ва унга ёрдам берган харбий асирлар факат интизом жазосига тортилади.

Ярадорлар ва беморларнинг ХУКУКИЙ холати асосан харакат- даги армияларда ярадорлар ва беморлар кисматини енгиллашти- риш тугрисидаги Женева конвенцияси (1949 й.) ва Денгизда кема халокатига учраган ярадорлар, беморлар ва куролли кучлар тар- кибидан булган шахсларнинг кисматини енгиллаштириш тугри­сидаги Женева конвенцияси (1949 й.) билан тартибга солинади.

Куролли можаро худудида булган жарохатланиш, касаллик, бошка жисмоний камчилик ёки ногиронлик туфайли тиббий ёрдам ва каровга мухтож булган, хар кандай харбий харакатлардан узини тиядиган харбий хизматчилар ва нохарбий шахслар яра­дорлар ва беморлар хисобланади. Ушбу тоифага тукдан аёллар, янги тутилган чакалоклар, кувватсиз, хомиладор аёллар хам ки- ради. У злари кетаётган кема ёки самолёт билан бахтсиз ходиса руй бериши натижасида денгиз ёки бошкд сувларда хаёти хавф остида долган, хар кандай харбий харакатлардан узини тиядиган Харбий хизматчи ва нохарбий шахслар кема халокатига учраган- лар хисобланади. Улар кайси тарафга мансублигидан кдтъи на- зар, хомийлик ва химоядан фойдаланадилар. Уларга инсонпар­варлик билан муомалада булиш зарур. Мазкур шахсларга киска вакт ичида тиббий ёрдам курсатилиши лозим.

Хдрбий харакатлар пайтида, айникса, жангдан сунг тараф- лар ярадор ва беморларни излаб топиш, уларга ёмон муноса- батда булинишига йул куймаслик чораларини куришлари ке-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 201: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

рак. Вазият имкон берган лолларда тарафлар жанг майдонидан ярадорларни олиб чикиб кетиш ва уларни айирбошлаш учун вактинчалик урушни тухтатиш тугрисида битим тузишлари ло- зим. Ярадор ва беморларни улдириш, уларни атайин тиббий ёрдам ва каровсиз колдириш, улар устида тиббий ёки илмий тажрибалар утказиш такикланади. Ушбу шахслар хар кандай жаррохлик операциясидан воз кечишга хаклидирлар. Душманга ярадор ёки беморларни колдиришга мажбур булган тараф, агар вазият шунга имконият тугдирса, улар билан бирга, уз санита­рия ходимлари ва тиббий анжомларнинг бир кисмини кумакла- шиш учун колдириши лозим.

15.5. Харбий оккупация. Уруш тугашининг халкаро хукуций оцибатлари

Харбий оккупация чет давлат худудида кушинлар булиб туришининг бошка турларидан узига хос белгилари билан фарк килади. Харбий оккупация - бир давлат худудини (худуднинг бир кисмини) бошка давлатнинг куролли кучлари вактинчалик босиб олиши ва харбий бошкарув урнатиши.

Хдрбий оккупация босиб олган давлатнинг суверенитети унинг кушинлари эгаллаган худудга татбик этилишига сабаб булмай- ди. Курукликдаги уруш конун-коидаларига кура, босиб олинган ХУДУД ахолисини нариги урушаётган давлатнинг армияси ёки унинг мудофаа воситалари хаки да маълумотлар беришга маж- бурлаш такикланади. Кишиларнинг шаъни, кадр-киммати, оила ХУКУКИ, хаёти, хусусий мулки, шунингдек, диний эътикоди ва урф-одатлари хурмат килиниши лозим. Контрибуциялар факат бошликнинг ёзма рухсати билан ундирилади. Олинган хар бир контрибуция буйича тилхат берилиши лозим. Ахоли уз ватани- га карши уруш харакатларида иштирок этишга мажбурланиши мумкин эмас.

Уруш пайтида нохарбий ахолини химоя килиш тугрисидаги Женева конвенцияси (1949 й.) оккупация килинган худуддаги но­харбий шахсларни оккупация килган давлат ёки учинчи давлат Х У Д У Д и га хайдаб кетиш ва депортация килишни такиклайди. Лекин муайян ХУДУД ахолиси харбий ахамиятга молик жиддий асосларга кура ёки ахолининг хавфсизлиги учун тулик ёки кис- ман эвакуация килиниши мумкин.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 202: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

Бундан тацщари, нохарбий ахолига нисбатан куйидаги хара- катлар такикланади:

- хар кандай зуравонлик, куркитиш ёки хакорат килиш;- жисмоний ёки маънавий йусиндаги, хусусан, маълумот-

лар олиш максадида мажбурлов чораларини куллаш;- кийнаш, тан жазосига тортиш, тиббий тажрибалар утка-

зиш ва х-к.;- жамоавий жазо чораларини к;уллаш.Оккупация килинган худуддаги чет эл фукароларига киска

вак;т ичида уни тарк этиш имконияти берилади.Уруш харакатлари ва уруш холатининг тугаши юридик рас-

мийлаштириш усулларига кура хам, урушаётган тарафлар учун юзага келтирадиган ХУКУ^Й окибатларига кура хам бир-бири- дан фарк киладиган харакатлардир.

Вактинчалик сулх тузиш ва. капитуляция харбий харакат- ларни тугатишнинг энг кенг таркалган шаклларидир. Вактинча- лик сулх тузиш - куролли можаро иштирокчиларининг узаро келишувига кура, харбий харакатларни вактинчалик тухтатиш. Вактинчалик сулх тузишнинг икки тури: махаллий ва умумий вактинчалик сулх тузиш фаркланади. Махаллий вактинчалик сулх тузиш уруш харакатларининг муайян участкасида айрим кисм- лар ва булинмалар уртасида харбий харакатларни вактинчалик тухтатиш максадини кузлайди. Крида тарикасида, у муайян ва- зифаларни бажариш, чунончи, ярадорларни йшиб олиш, улган- ларни кумиш, нохарбий ахолини эвакуация килиш, парламен- тёрлар юборишга каратилади.

Умумий вактинчалик сулх тузиш махаллий вактинчалик сулх тузишдан анча фарк килади. Биринчидан, умумий вактинчалик сулх тузишда бутун харбий харакатлар майдонида харбий хара- катлар тухтатилади. Иккинчидан, муайян холатда вактинчалик сулх тузиш нафакат харбий харакатларнинг тухтатиб турилиши, бал­ки уларга тула бархам берилишига хам олиб келиши мумкин.

Можаролашаётган тарафларнинг БМТ Хавфсизлик Кенгаши карорини бажариши (БМТ Уставининг 40-моддасига биноан) хар­бий харакатларни тухтатишнинг узига хос шаклидир.

Капитуляция - куролли кучлар ёки куролли кучлар бир кисмининг каршиликни тухтатиши. Крида тарикасида, капиту­ляция килган кушинларнинг барча курол-аслахаси, харбий мол- мулки, харбий кема ва самолётлари душман ихтиёрига утади. Таслим булаётган тараф харбий асирликка олинади. Капитуля-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 203: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

ция вактинчалик сулх тузишдан шу билан фарк, киладики, тас­лим булган тараф голиб билан, хатто, расмий тенгликдан хам мах,рум булади. Масалан, фашистлар Германияси тор-мор булга- нидан сунг 1945 йил 8 майда Берлинда Германия куролли куч- ларининг капитуляцияси тугрисида хужжат имзоланди. Япония устида галаба козонилганидан сунг 1945 йил 2 сентябрда Токио бухтасида Япониянинг капитуляцияси тугрисида хужжат имзо­ланди. Бу хужжатларда Германия ва Япониянинг барча куролли кучлари сузсиз таслим булгани, уларни тулик куролсизланти- риш ва иттифокчилар кушини кумондонлигига топшириш на- зарда тутилди.

Капитуляция фахрий, оддий, умумий ва сузсиз турларга булинади.

Фахрий капитуляция - урушаётган тарафлар келишувига биноан харбий харакатларнинг тухтатилиши булиб, бунда тас­лим булган тараф позициясини ёки камал килинган шахарни байроклари, техникаси ва курол-аслахаси билан тарк этишга, кейинчалик уз куролли кучларига, шу жумладан, уруш хара- катларини давом эттириш учун кУшилишга хаклидир.

Оддий капитуляция — уруш харакатлари майдонининг муа- йян участкасида бу харакатларнинг тухтатилиши, таслим булган- ларни куролсизлантириш ва асир олиш.

Умумий капитуляция — уруш харакатлари майдонининг барча участкаларида бу харакатларнинг тухтатилиши. Бунда таслим булган давлат урушда маглуб булганини тан олади.

Сузсиз капитуляция - уруш харакатлари майдонининг барча участкаларида бу харакатларнинг тулик тухтатилиши, маглуб давлат куролли кучларининг бирон-бир шартларсиз куролсиз- лантирилиши ва таслим булиши.

Урушаётган тарафлар Уртасида уруш холатига бархам бериш- нинг асосий халкаро хукукий воситаси сулх шартномаси тузиш- дир. Бундай шартномалар урушни тухтатиш ва урушаётган та­рафлар уртасида тинчлик муносабатларини тиклаш билан боглик сиёсий, иктисодий, худудий ва бошка муаммоларни кдмраб олади.

Масалан, Биринчи жахон урушининг тугаши 1919-1920 йил- ларда тузилган бир канча сулх шартномалари куринишида халк­аро хукукий жихатдан расмийлаштирилди. Бу хужжатлар Вер- сал сулх шартномалари тизимини ташкил килди. Иккинчи жахон урушидан кейин гитлерчиларга карши коалицияга аъзо мамла- катлар 1947 йил Италия, Финляндия, Руминия, Венгрия ва Бол­

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 204: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

гария билан Париж тинчлик конференциясида ишлаб чикилган сулх шартномаларини имзоладилар.

Уруш тугашининг хукукий окибатлари урушаётган тараф­лар учун хам, бетараф ва урушмаётган бошка давлатлар учун Хам келиб чикади. Урушаётган давлатлар уруш харакатларини тухтатади ва улар уртасида тинчлик муносабатлари, жумла- дан, дипломатик муносабатлар урнатилади. Бетараф давлатлар учун урушда бетарафлик холати бархам топади, урушмаётган бошка давлатлар учун эса уруш олиб бориш зоналарига риоя Килиш зарурати йуколади, халкаро денгиз ва хаво навигация- сининг хавфсизлиги тикланади ва Х-к.

Такрорлаш учун саволлар

1. “Халкаро гуманитар ХУКУК” тушунчасига таъриф беринг.2. Халкаро гуманитар хукукнинг кандай манбалари мавжуд?3. Халкаро гуманитар хукукнинг асосий тамойилларини санаб

беринг.4. Уруш олиб боришнинг халкаро хукукий тартибга солиш зару­

рати борми?5. Кдндай халкаро ХУКУКИЙ хужжатлар уруш олиб боришни тар­

тибга солади?6. Урушни бошлаш акти нима, унинг хукукий окибатлари кан­

дай?7. Кимлар уруш харакатининг иштирокчиси сифатида тан оли-

нади?8. Уруш олиб боришнинг восита ва усулларини тартибга солиб

турувчи халкаро ХУКУКИЙ нормалар мавжудми?9. Кдйси халкаро хужжатларда уруш курбонлари ва маданий

бойликларни халкаро хукукий химоя килиш тугрисида гапи- рилади?

10. Давлатлар урушда бетараф була оладиларми?11. Бетараф давлатларнинг ХУКУКИЙ макоми кайси халкаро хуж-

жатлар билан тартибга солинади?12. Урушнинг тугатилиши нимани англатади ва унинг хукукий

окибатлари кандай?

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 205: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

Адабиётлар

1. Действующее международное право. В трех томах. - Т. 3. - М., 1997. - Разд. XIX.

2. Международное гуманитарное право. -Т., 1998.3. Халк;аро гуманитар ХУКУК: Женева конвенциялари туплами. -

Т., Адолат, 2002, 440 б.4. Бори Ф. Возникновение и развитие международного гумани­

тарного права. 2-е изд. испр. М.,МКК, 1994.5. Борисов К.Г. Международно-правовые аспекты сотрудниче­

ства государств в области науки и техники (уч. Пособие МГИ­МО). - М., 1992.

6. Гассер Г.П. Международное гуманитарное право. Введение (Пе­ревод). - М.,МКК, 1995.

7. Ермишина Е.В. Международный обмен информацией. - М., 1988.8. Колосов Ю.М. Массовая информация и международное право.

- М., 1974.9. Крылов С.Б. Международно-правовое регулирование радио­

связи и радиовещания. - М., 1950.10. Лазарев М.И. Технический прогресс и международное право.

- М., 1963.11. Саидов А.Х. Халкаро ХУКУК- -Т., Адолат, 2001, 220 б.12. Потапов В.И. Беженцы и международное право. -М., 198613. Пархитько В.П. Международное ядерное право. - М., 1967.14. Шреплер Х.А. Международное право. В трех томах. Т. 3. - М.,

1997. Разд. XIX.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 206: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

16-мавзу. Халцаро хавфсизликнм таъминлаш

16.1. Ха.лкдро хавфсизлик хукуки: тушунчаси, тизимлари, мак- сад лари.

16.2. Коллектив (универсал ва регионал) хавфсизлик.16.3. Куролсизланиш, куролли кучлар ва курол-ярогларни к,ис-

цартириш.16.4. Халкаро хукук, ва ядро куролини чеклаш. Конвенциялар.16.5. Бактериологик ва кимёвий куролларни такиклаги тугри­

сидаги конвенциялар.

16.1. Халкаро хавфсизлик хукуки: тушунчаси, тизимлари, мацсадлари

Халкдро хукукнинг кенг микёсда тинчлик ва хавфсизлик тизи- мининг таркиб топишида роли, пировард натижада, икки мухим вазифани хал килишга каратилади:

- жахон хамжамияти ихтиёрида мавжуд булган тинчликни саклаш механизми янада самарали ишлашини таъминлаш, амал- даги норма л ар салохиятидан мумкин кадар тулик фойдаланиш, мавжуд халкаро хукукий тартиботни мустахкамлаш;

- янги халкаро ХУКУКИЙ мажбуриятлар ва нормаларни иш- лаб чикиш.

Биринчи вазифани хал килиш ХУКУК амалиёти, иккинчи ва­зифани хал килиш - халкаро ХУКУК ижодкорлиги жараёнлари билан боглик-

Халкаро хавфсизлик хукуки - халкаро хукукнинг асосий тамойилларига мос келадиган, тинчлик ва давлатлар томонидан Кулланаётган агрессия харакатлари хамда халкларнинг тинчли- ги ва хавфсизлигига хавф солаётган холатларга карши коллек­тив харакатларни таъминлашга каратилган ХУКУКИЙ восита ва усуллар мажмуи.

Бутун инсоният тарихи давомида одамлар доимо тинчликни орзу килган. Куплаб буюк мутафаккирлар уз асарларини шу масалага багишлашган. Лекин ялпи тинчликни таъминлаш имко- нияти факат бизнинг давримизга келиб тугилди. Илгари давлат­лар уз хавфсизлигини мустакил ёки чекланган иттифоклар ёрда- мида таъминлашга харакат киларди. Бугунги кунда тинчлик ва

206

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 207: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

хавфсизлик масаласига дунё микёсида таъминланиши лозим булган масала сифатида к,аралмовда. Сунгги ун йилликлар на- факат ядро урушида, балки куролланиш пойгасида хам ютиб чикиш мумкин эмаслигини курсатди. Хавфсизликни таъминлаш- нинг бошка воситалари зарурлиги аён булди. Хар бир давлат хавфсизлиги бошкаларнинг хавфсизлигига богливдир. Жахон булинмасдир. Бу эса давлатлардан кенг микёсда ва фаол хам­корлик килишни такозо этади. Бу харакатлар муайян харажат- ларни хам талаб килади. Илгари куролланишга йуналтирилган маблагларни мудофаа максадида ишлатиш ва умум тинчликни таъминлаш учун зарур даражагача камайтириш замон талабига айланади.

Халк;аро хавфсизлик хукукининг шаклланишига 1917 йилда Кабул килинган Тинчлик тугрисидаги декрет ва Миллатлар Ли- гаси катта хисса кушди. Хусусан, Миллатлар Лигаси доирасида икки тарафлама ва гурух булиб шартномалар тузиш йули би­лан хавфсизликни таъминлашга харакат килинди. Бу фаолият муваффакият козонмаган булса-да, лекин халкаро хавфсизлик хукукининг вужудга келишида катта ахамиятга эга булди.

Гитлерчиларга карши коалициянинг тажрибаси давлатлар биргаликда агрессорни маглуб этиш ва уни жавобгарликка тор- тишга кодир эканлигини исботлади. Бу уларнинг урушдан кейин тинчлик ва хавфсизликни таъминлашга кодир эканлигига ишонч уйготди. Тинчлик ва хавфсизлик концепцияси БМТ Уставида му- жассамлашди. Лекин уни амалга оширишга “совук уруш” хала- кит берди. 1975 йил Европада Хавфсизлик ва хамкорлик Кенга- шида мухим карорлар кабул килинди. 1986 йил собик СССР ялпи халкаро хавфсизлик концепциясини таклиф килди. Унинг коида- лари БМТ томонидан 1986 йил ва кейинги йиллардаги ялпи хал­каро тинчлик ва хавфсизлик тизимига багишланган резолюция- ларда куллаб-кувватланди.

Халкаро хавфсизлик хукукининг асосий максад ва тамойил- лари, айни вактда, халкаро хукукнинг максад ва тамойиллари хамдир. Бу мазкур тармокнинг халкаро хукук тизимидаги урни- ни тавсифлайди. БМТ Устави халкаро хавфсизлик хукукининг асосий хужжати булиб, унинг бош максади халкаро тинчлик ва хавфсизликни саклашдан иборат эканлиги кайд этилган. Шунинг- дек, ушбу максадга эришиш йуллари хам курсатилган. Булар: тинчликка карши хавфнинг олдини олиш ва уни бартараф этиш, агрессия харакатларини ёки тинчликни бузувчи бошка харакат-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 208: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

ларни тухтатиш учун самарали чоралар куриш, халкаро низо- лар ёки тинчликнинг бузилишига олиб келиши мумкин булган Холатларни тинч йул билан тартибга солиш.

Х,озирги замон халкаро хавфсизлик хукукининг юридик неги- зини куч кулламаслик, низоларни тинч йул билан хал килиш тамойили, куролсизланиш тамойили каби асосий тамойиллар ташкил этади. Мазкур тамойиллар асосини ташкил этувчи нор­матив карорларни мустахкамлаш шакллари хар хил:

- халкаро шартнома (масалан, 1985 йил Европада ишонч, хавфсизлик ва куролсизланиш чора-тадбирлари буйича Сток­гольм конференциясида собик Совет Иттифоки бир-бирига карши Харбий куч кулламаслик ва тинчлик муносабатларини саклаш тугрисидаги Шартноманинг асосий коидаларини таклиф килди);

- давлатлараро конференцияларнинг якуний хужжатлари (масалан, 1975 йил Якуний хужжат);

- халкаро ташкилотларнинг нормаларни белгилаш тугрисидаги карорлари (масалан, БМТнинг 1987 йил 18 ноябрдаги Куч ишла- тиш билан к$фкитиш ёки уни халкаро муносабатларда куллаш тамойилидан воз кечишнинг самарадорлигини ошириш тугрисида­ги Декларацияси).

Халкаро хавфсизлик хукукининг махсус тамойиллари хам нор­матив хусусиятга эга. Улар орасида тенг хавфсизлик, давлатлар хавфсизлигига зарар етказмаслик тамойиллари алохида урин эгал- лайди. Тенг хавфсизлик тамойили, юридик маънода, барча дав­латлар уз хавфсизлигини таъминлашда тенг хукуклидир, деган маънони англатади. Бу тамойилни амалга ошириш учун БМТ Ус- тави давлатлар зиммасига тинчликни саклашда БМТга якиндан ёрдам бериш мажбуриятини юклайди.

Халкаро хукукка халкаро микёсда хавфсизликни таъминлаш- нинг жуда куп воситалари маълум. Унга куйидагилар киради:

- коллектив (универсал ва регионал) хавфсизлик;- куролсизланиш;- низоларни тинч йул билан хал килиш воситалари;- халкаро кескинликни камайтириш ва куролсизланиш пой-

гасига бархам бериш чора-тадбирлари;- ядро урушининг олдини олиш чора-тадбирлари;- кушилмаслик ва бетарафлик;- агрессия харакатлари, тинчликнинг бузилиши ва тинчлик-

ка карши хавфларнинг олдини олиш чора-тадбирлари;- узини мудофаа килиш;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 209: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

- халкаро ташкилот фаолияти;- муайян худудларни нейтрализация ва демилитаризация

килиш, чет эл харбий базаларини тугатиш;- ер куррасининг турли минтакаларида тинчлик зоналарини

ташкил этиш;- давлатлар уртасида ишончни мустахдамлаш чора-тадбирлари.Санаб утилганларнинг аксарияти халкаро хавфсизликни тинч

йул билан таъминлашга каратилган, лекин уларнинг айримла- ри конуний йул билан куч куллаш имкониятини назарда тутади (масалан, тинчликка хавф тугилган, тинчлик бузилган, агрессия Харакатлари руй берган холларда БМТ Хавфсизлик Кенгаши карорига кура, узини мудофаа килиш). Халкаро хавфсизликни таъминлашнинг юкорида санаб утилган воситалари орасида даст- лабки учтаси мухим У]эин эгаллайди. Курол-ярогларни камай- тириш халкаро хавфсизликни таъминлашнинг бош омилидир. Бу тадбир факат халкаро шартномалар асосида амалга оширилиши мумкин.

Халкаро хавфсизлик тизими — халкаро хавфсизликни сак- лашни таъминлайдиган воситалар (хукукий нормалар, орган- лар) мажмуи. Хозирги замон хавфсизлик тизими кенг камровли- дир. У нафакат харбий ва сиёсий сохаларни, балки иктисодий, экологик, гуманитар ва табиийки, хукукий масалаларни хам камраб олади. Халкаро муносабатлар ва давлатларда демокра­тиям алохида ахамият берилади. Профилактик (превентив) дип­ломатия биринчи уринга чикади. Можароларни олдини олиш, тинчлик ва хавфсизликка буладиган тахдидларни бартараф этиш тинчликни таъминлашнинг энг самарали йулидир. Унинг икки жихати фаркланади:

- биринчиси, коллектив чора-тадбирлар - кенг халкаро хам­корлик;

- иккинчиси, тинчликка карши хавфнинг олдини олиш ва халкаро низоларни тинч йул билан хал килишга каратилган пре­вентив дипломатия.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 210: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

16.2. Коллектив хавфсизлик

Коллектив хавфсизлик - халкаро тинчликни саклаш ва аг­рессия харакатларига карши давлатларнинг биргаликдаги хара­катлари тизими. Ушбу тизим БМТ томонидан таркиб топтирил- ган булиб, мазкур ташкилот регионал хавфсизлик ташкилотла- ри, узини узи жамоа тарзда мудофаа килиш ташкилоти ва би- тимлари доирасида амалга оширилади. “Коллектив хавфсизлик” атамаси халкаро муносабатлар амалиётидан 1922 йил Миллат- лар Лигаси доирасида урин олди. Иккинчи жахон урушидан кейин коллектив хавфсизлик тамойили БМТ Уставида, бошка халкаро шартнома ва хужжатларда юридик жихатдан мустахкамлаб Куйилди.

Коллектив хавфсизлик тизими икки асосий белгига эга. Би- ринчи белги - иштирокчи давлатлар тийим доирасида камида учта мажбурият олади:

- узаро муносабатларда куч ишлатмаслик;- барча низоларни тинч йул билан хал килиш;- тинчликка карши хар кандай хавфни бартараф этиш мак-

садида фаол хамкорлик килиш.Иккинчи белги — иштирокчи давлатларнинг ташкилий жи-

хатдан бирлиги. Бу ё коллектив хавфсизликнинг “классик” шак- лидаги ташкилот (масалан, БМТ), ё бирликнинг бошкача ифо- даси, чунончи, маслахат ёки мувофиклаштириш органлари ту­зиш (масалан, кушилмаслик харакати), доимий учрашувлар, кенгашларни таъминлаш (масалан, ЕХХТ). Коллектив хавфсиз­лик тизими шартнома ёки шартномалар тизими билан конуний- лаштирилади.

Коллектив хавфсизлик тизимининг икки тури: умумий (уни­версал) коллектив хавфсизлик ва регионал коллектив хавфсиз­лик фаркланади.

Хрзирда универсал коллектив хавфсизлик БМТ фаолиятига асосланади. Уни таъминлаш механизмида мажбурлаш эмас, балки тинчликка асосланган чора-тадбирлар биринчи уринга чикади. Аъзо давлатлар уз зиммасига куйидаги мажбуриятларни олади:

- узаро багрикенглик ва тинч-тотув яшаш, яхши кушничи- лик муносабатларини урнатиш, халкаро тинчлик ва хавфсиз- ликни саклаш учун кучларни бирлаштириш;

- адолат ва халкаро мажбуриятларга нисбатан масъулият хис килиш;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 211: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

- тинчликка карши хавфни бартараф этиш ва уни мустах- камлаш учун жамоа тарзда чоралар куриш, халкаро низо ва можароларни тинч йул билан хал к^лиш;

- миллатлар уртасида дустона муносабатларни ривожлантириш;- давлатларнинг ички ишларига аралашишга йул к;уймаслик;- хар кандай давлатнинг ХУДУДИЙ дахлсизлиги ва сиёсий мус-

такиллигига куч ишлатиш ёхуд куч ишлатиш билан куркитиш- дан ёки БМТ максадларига мое келмайдиган бошкдча тарзда дахл этишдан узини тийиш.

БМТ Уставида мажбурлов чоралари хам назарда тутилган булиб, улар фавкулодда холларда, чунончи, тинчлик бузилган (агрессия содир этилган) ёки муайян давлатга хужум килиш хавфи тугилган пайтда кулланади. Бу холда БМТ Хавфсизлик Кенгаши мухим роль уйнайди. Халкаро тинчлик ва хавфсизликни cajyiam учун асосий жавобгарлик шу орган зиммасига юкланган (24-мод- да). У куйидаги чора-тадбирларни тезлик билан куллашга хакли булган БМТнинг ягона органидир:

- можаролар олдини олиш ва уларни вентив харакатлар;

- хавфсизликни таъминлаш учун куролли кучлардан фойда- ланмасдан мажбурлов чораларини к;уллаш;

- хавфсизликни таъминлаш учун куролли кучлардан фойда- ланган холда мажбурлов чораларини куллаш.

БМТ Хавфсизлик Кенгашининг тинчликни сакдаш сохасида- ги харакатлари вазиятга бахо беришдан бошланади. Уставнинг 39-моддасига мувофик, Хавфсизлик Кенгаши муайян холатда тинчликка хавф солинаётгани, тинчлик бузилгани ёки агрессия Харакати содир этилганини аниклаши лозим.

Хавфсизлик Кенгашининг таснифи унинг тинчликни caiyiaui буйича кейинги харакатлари учун юридик асос булиб хизмат килади. БМТ Устави 40-моддасига биноан, унга вазият янада кескинлашишининг олдини олиш учун мувак;кат чоралар куриш ХУКУКИ берилди. Коида тарикасида, муваккат чораларга к;уйи- дагилар киради: ут очишни тухтатиш, кушинларни илгари эгал- лаган марраларига кайтариш, оккупация килинган худуддан Кушинларни олиб чикиб кетиш, вактинчалик демаркация чизи- гини утказиш, демилитаризация килинган ХУДУД ташкил этиш ва х-К-

Вазият кескинлашуви давом этса, Хавфсизлик Кенгаши курол-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 212: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

ли кучлардан фойдаланиш билан боглик; булмаган ёки бежлик; булган чораларни куришга хакли. Куролли кучлардан фойдала­ниш билан боюшк булмаган харакатлар Уставнинг 41-моддасида назарда тутилган. Улар иктисодий муносабатларни, темир йул, денгиз, хаво, почта, телеграф, радио ва бошка алокаларни тулик, ёки кисман тухтатишни, шунингдек, дипломатик алокаларни узишни уз ичига олиши мумкин. Хавфсизлик Кенгаши томони- дан куролли кучлардан фойдаланиш билан боглик, булмаган бир Канча санкциялар белгиланган. Масалан, 1991 йил Югославияга нисбатан (курол етказиб беришга эмбарго, иктисодий санкция­лар), 1992 йил Ливияга нисбатан (хаво алокаларига, курол ет­казиб беришга эмбарго).

Шунга карамай, БМТ доирасида тинчликни саклаш буйича операциялар утказиш учун куролли кучлардан фойдаланилади. У, одатда, икки тоифага булинади: куролланмаган офицерлар- дан иборат булган харбий кузатувчилар миссиялари хамда фа- кат узини мудофаа килишга мулжалланган енгил куролларга эга кушинлар контингенти.

БМТ куролли кучларини тузишнинг хукукдей асос ва максад- лари куйидагилардан иборат:

1. БМТ куролли кучлари факат тинчликка карши тахдид- ларни бартараф этиш, агрессия харакатлари ёки тинчликни бу- зувчи бошка харакатларга бархам бериш учун самарали кол­лектив чора-тадбирлар кУриш максадида тузилади. Улардан Ташкилот тамойилларига зид максадларда, яъни давлатлар су- веренитетини бузиш, халкларнинг уз тавдирини узи белгилаш ХУКУК г̂а дахл этиш, давлатларнинг ички ишларига аралашиш максадида, хар кандай давлатларнинг ХУДУДИЙ яхлитлиги ва си- ёсий мустак,иллигига карши фойдаланиш мумкин эмас (Устав­нинг 2 ва 24-моддалари).

2. БМТ куролли кучлари факат Хавфсизлик Кенгаши каро- рига биноан тузилади ва харакат килади. Халкаро тинчлик ва хавфсизликни саклаш учун асосий жавобгарлик шу орган зим- масига юкланган. Ушбу жавобгарликдан келиб чикадиган уз маж- буриятларини бажаришда Хавфсизлик Кенгаши ташкилот аъзо- лари номидан ва улар топширигига к Ура иш олиб боради.

3. БМТ куролли кучлари Хавфсизлик Кенгаши томонидан факат ташкилотга аъзо давлатлар харбий-хаво, харбий-денгиз ва курукликдаги кучларининг миллий контингентларидан таш­кил топади. Бу контингентларни аъзо давлатлар Хавфсизлик

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 213: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

Кенгаши талабига биноан, Хавфсизлик Кенгаши ва аъзо дав­латлар 5фтасидаги тузилган алохида битимларга мувофик; так- дим этади.

4. БМТ куролли кучлари фак;ат Хавфсизлик Кенгаши ихтиё- рида булиб, унинг буйрукларини бажаради. Хавфсизлик Кенга­ши БМТнинг харбий эхтиёжларига оид барча масалалар юзаси- дан карор кабул килишга хаклидир.

5. БМТ куролли кучларидан Хавфсизлик Кенгаши факат фав- кулодда холларда, Кенгаш куролли кучлардан фойдаланиш би­лан безлик булмаган чора-тадбирлар халкаро тинчлик ва хавф- сизликни саклаш ёки тиклаш учун етарли бу л мае лиги мумкин, деб хисоблаган такдирда фойдаланади.

6. Хавфсизлик Кенгаши БМТ куролли кучларидан фойдала­ниш тутрисида карор кабул килаётганида хар бир муайян холатда Хавфсизлик Кенгашига уз миллий контингентларини такдим эт­ган аъзо давлатлар иштирок этиши мумкин (44-модда).

7. БМТ куролли кучларидан Хавфсизлик Кенгаши бевосита ёки зарур холларда $з рахбарлиги остида мажбурлов харакат- ларини амалга ошириш учун регионал битимлар ва регионал органлардан фойдаланади (Уставнинг 53-моддаси).

Халкаро хавфсизлик умумий тизимидан ташкари, БМТ Ус- тавида халкаро тинчликни саклашнинг регионал тизимларини тузиш имконияти хам назарда тутилган. Регионал хавфсизлик тизимлари жахон хавфсизлик тизимининг таркибий кисми хисоб- ланади. БМТ Устави Хавфсизлик Кенгаши билан регионал би- тим ва органлар у рта си да алока Урнатган. Бундай битим ва орган- лар доирасида давлатлар махаллий низолар Хавфсизлик Кенга­шига топширилгунга кадар уларни тинч й^л билан хал килишга Харакат килишлари лозим.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 214: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

16.3. Цуролсизланиш, куролли кучлар ва курол- ярогларни цискартириш

Куролсизланиш — уруш олиб боришнинг моддий воситала- рини купайтиришга бархам бериш, уларни чеклаш, камайти- риш ва тугатишга каратилган чора-тадбирлар мажмуаси.Куролсизланишнинг умумий халкаро хукукий асоси БМТ Уста- ви 11-моддасининг биринчи бандида белгилаб куйилган булиб, унга кура “куролсизланиш ва курол-ярогларни тартибга солиш- ни белгиловчи тамойиллар тинчлик ва хавфсизликни саклаш сохасидаги хамкорликнинг умумий тамойиллари” каторига ки- ради. Ушбу тамойилларни мухокама килиш ваколатига Бош ас­самблея эга булиб, у мазкур масалалар юзасидан Хавфсизлик Кенгаши ва БМТ аъзоларига тавсиялар беради. Хавфсизлик Кен­гаши “куролсизланишни тартибга солиш тизимини ташкил этиш режалари”ни тузиш учун жавоб беради. Бу вазифани бажариш- да унга харбий-штаб кумитаси ёрдам беради.

Куролсизланиш сохасидаги нормаларнинг асосий манбалари халкаро шартномалардир: универсал халкаро шартномалар (ма­салан, Ядро куролини таркатмаслик тугрисидаги шартнома (1968 й.)); регионал халкаро шартномалар (Лотин Америкасида ядро Куролини так;и1у 1аш тугрисидаги шартнома (1967 й.)); икки та- рафлама халкаро шартномалар (СССР ва АКД1 уртасида тузил­ган Ракетага к,арши мудофаа тизимларини чеклаш тугрисидаги шартнома (1972 й.)). Шартномаларни максад ва объектларига кура таснифлаш мумкин.

Халк;аро ХУКУК давлатларга куролсизланиш мажбуриятини тугридан-тугри юклайдиган нормаларга эга эмас. Ушбу сохада олинадиган мажбуриятлар давлатларнинг эркин хохиш-ирода- сига асосланади. Х,озирги вактда к^сман куролсизланиш чора- тадбирлари назарда тутилган нормалар мавжуд. Бундай чора- тадбирларга куйидагилар киради: айрим курол турларини та- киклаш ва й^к; килиш; уларни ишлаб чик;ариш, саклаш, жой- лаштириш ва куллашни такик;лаш; айрим курол турларини микдор ва сифат жихатидан чеклаш; куролни сифат жихатидан такомиллаштириш имконияти доирасини торайтириш; турли курол-аслахаларни жойлаштириш худудлари ёки сохалари дои­расини торайтириш.

Курол-ярогларни к^скартириш ва куролсизланиш чора-тад- бирларига узаро ишонч ва хавфсизликни мустахкамлаш чора-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 215: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

тадбирлари якин туради. Сунгги зикр этилган чора-тадбирлар бир тарафнинг харакатлари бошка тараф хавфсизлигига зиён етказмаслигига ишончни таъминлаш учун махсус, шартномага кура ёки боищача тарзда амалга оширилади. Улар куйидагилар- ни уз ичига олади: тарафлар уртасидаги алокаларни яхшилаш, денгиз навигация хавфсизлигини таъминлаш, харбий фаолият хак;ида узаро ахборот алмашиш ва х-К-

Куролсизланиш халкаро назорат институтининг мавжудли- гини назарда тутади. Халкаро назорат институти - шартнома буйича олинган мажбуриятларнинг бажарилишини кузатиб бо- риш ва олинган маълумотларни тахлил килиш усуллари маж- муи. Назорат олиб боришнинг миллий техник воситалари (Ер- нинг сунъий йулдошлари, сейсмик станциялар ва б.) хам, халк­аро назорат воситалари (масалан, халкаро инспекторлар гурухи) Хам мавжуд.

Куролсизланиш сохасида назорат икки тарафлама ва куп тарафлама асосларда, шартнома буйича олинган мажбурият­ларнинг бажарилишини кузатиш ва олинган маълумотларни тах­лил килиш йули билан амалга оширилади. Лекин харбий сало- хият устидан келишилган тартибда назорат олиб бориш зарур- лиги билан текшириш чора-тадбирлари уртасида зиддият юзага келади. Маълумотлар туплаш техник воситаларининг тараккий этиши бу зиддиятни кисман хал килиш имконини беради. Улар- нинг ишлашига атайлаб халакит бериш, назорат килишни кий- инлаштирадиган никоблардан фойдаланиш такикланади. Х,озир- ги даврда жойнинг узида инспекция килиш усули хам куллана- ди. Бунда инспекторлар таркиби халкаро булиши мумкин.

Назорат олиб боришнинг миллий техник воситалари муваф- фак;иятли фаолият курсатиши учун назорат килиниши лозим булган курол-ярог тизимларини хисоблашнинг мувофиклашти- рилган коидалари, улар жойлашган ерлар, амалга ошириш мулжалланган тадбирлар хакида олдиндан хабар бериш каби Кушимча чора-тадбирлар хам зарур.

1968 йилги Ядро куролини таркатмаслик тугрисидаги шарт­нома назорат олиб боришнинг куп тарафлама шаклларини на- мойиш этади. Ядро куролига эга булмаган аъзо давлатлар бу шартномага амал килишини текшириш халкаро инспекциялар- ни амалга оширувчи МАГАТЭга юкланган. Бошка холларда мах­сус текширув органи тузилади. Масалан, 1993 йилги Кимёвий Куролни такиклаш тугрисидаги конвенцияда ушбу хужжат коида-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 216: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

ларига риоя килинаётганини текшириш учун кимёвий куролни такиклаш буйича ташкилот тузиш назарда тутилган.

Текширишнинг миллий ва халкаро воситалари уйгунлиги, шунингдек, к^п боскичли назорат кулланилиши хам мумкин (ма­салан, 1971 йилги Денгиз ва океанлар туби хамда остида омма­вий Каргин куролларини жойлаштиришни такиклаш тугрисида­ги шартнома).

16.4. Халкаро хукук ва ядро куролини чеклаш. Конвенциялар

Куролланиш пойгасининг бошланиши атом к;уроли билан 6 o f -

ликдир. Маълумки, 1945 йил АКД1 жахонда атом куролига эга булган ягона давлатга айланди. Стратегик устунлик шунга олиб келдики, АКД1 харбийлари собик СССРга превентив зарба бе­риш учун турли режа туза бошлади. Лекин АКД1нинг ядро куро­лига булган монополияси факат турт йил давом этди. 1949 йил собик СССР узининг биринчи атом бомбасини синовдан утказди. Бу вокеа “совук уруш” бошланишига олиб келди. Тез орада собик; СССРда ядро, сунгра термоядро куроли яратилди. Агар уруш бошланиб, ракиблардан бири ядро куролини к^ллаганида, тез орада нафакат ундан, балки бутун сайёрадан хам хеч нарса кол- маган булар эди.

Ядро куроли оммавий киргин куроллари каторига киради. Халкаро хукукнинг бу сохадаги нормалари мажмуаси, айникса, ривожланган. Ядро куроли хозирча такикланмаган, лекин БМТ Бош ассамблеяси ядро куролини куллашни такиклаш тугрисида бир канча резолюция кабул килди. 1963 йил 5 августда кабул килинган Ядро куролини атмосфера, фазо бушлиги ва сув ости­да синовдан утказишни такиклаш тугрисидаги шартнома ядро Куролини чеклашга оид илк шартномалардан биридир. Ушбу шартномага биноан, давлатлар ядро куролини атмосферада, ат- мосферадан ташкарида, фазо бушлигида, сув остида, шу жум- ладан, территориал сувлар ва очик денгизда синов учун порт- латмаслик, бундай синовларни такиклаш ва уларга бархам бе­риш мажбуриятини олди. Шартноманинг такикловчи нормалари Хозирча ядро синовларини ер остида утказишга нисбатан татбик этилмайди.

1968 йил 1 июнда тузилган Ядро куролини таркатмаслик тугри­сидаги шартномага биноан, иштирокчи давлатлар уз ядро куро-

216

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 217: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

лини (ёки улар устидан назоратни) *еч кимга бермасликлари ло­зим. Улар учинчи мамлакатга ядро куролини ишлаб чикдриш ёки эгаллашда ёрдам бермасликлари керак. Ядро куролига эга булма­ган иштирокчи давлатлар бундай куролни бировдан олишлари ва ишлаб чикдришлари мумкин эмас. Ядро куроли нафакдт муайян давлатларга, балки давлатларнинг гурухларига, шу жумладан, х;арбий иттифокларга э̂ ам берилмаслиги керак.

Антарктика (Антарктика тугрисидаги шартнома (1959 й.)), Лотин Америкаси (Лотин Америкасида ядро куролини такик- лаш тугрисидаги шартнома (1967 й.)), Тинч океанининг жанубий Кисмида (Тинч океанининг жанубий кисмидаги ядросиз зона тугри­сидаги шартнома (1985 й.)), Денгиз туби ва остида (Денгиз, оке- анлар туби ва остида ядро куроли хамда оммавий киргин к,урол- ларининг бош^а турларини жойлаштиришни такиклаш тугри­сидаги шартнома (1971 й.)), Ойда ва бошка осмон жисмларида (Ойда ва бошка осмон жисмларида давлатларнинг фаолияти тугри­сидаги битим (1984 й.)) х;ар кандай ядро портлашлари, шунинг- дек, ядро куролини жойлаштириш такикланади.

Мавжуд нормалар ядро куроли таркалишининг олдини олишга ва ядро куролига эга давлатлар сифатида эътироф этилган беш давлат (АКД1, Россия, Буюк Британия, Франция ва Хитой)дан ташкари, бошка бирон-бир давлат бундай куролни эгаллашига йул кУймасликка каратилган.

Хозирги вактда стратегии ядро куролларини тартибга со­лиш долзарб муаммо булиб колаётир. “Стратегик куроллар” ата- маси шартли булиб, ^озирда китъалараро баллистик ракета- лар, oFnp бомбардимончи самолётлар, бомбалар, баллистик ракета ва канотли ракеталарни ташувчи восита сифатида, су- вости кемаларидан учириладиган баллистик ракеталарни, шу- нингдек, ракетага карши мудофаа воситаларини камраб олади.

Ядро куролидан холи зоналар ташкил этиш ядро куролидан фойдаланиш устидан назорат олиб боришнинг усулларидан би- ридир.

Масалан, Тинч океанининг жанубий кисмидаги ядросиз зона тугрисидаги шартнома (1985 йил) ушбу ХУДУДДЭ портловчи ядро курилмаларини жойлаштиришдан воз кечишни назарда тутади. Шартнома тарафдорлари уз зиммаларига куйидаги мажбурият- ларни олади:

1) Тинч океанининг жанубий кисмидаги ядросиз зона доира­сида ва ундан ташкарида хар кандай портловчи ядро курилма-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 218: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

ларини ишлаб чицармаслик ёки бирон-бир йул билан уларга эга булмаслик ва улар устидан назоратни амалга оширмаслик;

2) х;ар кандай портловчи ядро курилмаларини ишлаб чик;а- риш ёки эгаллашда умуман ёрдам олмаслик ва олишга харакат килмаслик.

Шартномада ушбу хУ Д У Д Д а портловчи ядро курилмаларини синовдан утказишга йул к;уймаслик белгилаб куйилган. Шартно­ма иштирокчилари куйидаги мажбуриятларни оладилар:

1) уз худудида хар кандай портловчи ядро курилмалари си­новдан утказилишига йул куймаслик;

2) бир давлат хар кандай портловчи ядро курил мал арини синовдан утказишига кумаклашиш ёки буни рагбатлантиришга каратилган бирон-бир харакатларни амалга оширмаслик.

Ядро куролидан холи куйидаги худудларда ядро чикиндила- рини кумиш такикланади:

1) тинч океанининг жанубий кисмидаги ядросиз зона доира­сида радиоактив чикинди ва бошка радиоактив моддаларни кумиш;

2) уз территориал денгизида радиоактив чикинди ва бонща радиоактив моддаларни кумишга йул куйиш;

3) Тинч океанининг жанубий кугсмидаги ядросиз зона доира­сида денгизда радиоактив чикинди ва б о ища радиоактив модда­ларни кумишга кумаклашиш ёки буни рагбатлантиришга кара­тилган бирон-бир харакатларни амалга оширмаслик.

16.5. Бактериологик ва кимёвий куролларни тащ*клаш тугрисидаги конвенциялар

Оммавий клргин куролларига, ядро куролидан ташкдри, ким­ёвий ва бактериологик куроллар хам киради. Бактериологик курол- лар ялпи такикланган: бундай куролларни нафакат урушда куллаш, балки уларни яратиш, ишлаб чикариш ва саклаш хам такикланади, захиралари эса йук килиниши ёки тинчлик макса- дида ишлатилиши лозим (Бактериологик (биологик) ва захарли Куролларни яратиш, ишлаб чикариш ва уларнинг захираларини вужудга келтиришни такиклаш ва уларни йук килиш тугрисида­ги конвенция (1972 йил)).

1925 йилдан кимёвий куроллардан уруш олиб бориш воси- таси сифатида фойдаланиш такикланади (Урушда бутувчи, за- Харловчи ва боища шунга ухшаш газлар ва бактериологик воси- таларни куллашни такиклаш тугрисидаги баённома (1925 йил)).

218

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 219: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

Имзоланган Кимёвий куролларни яратиш, ишлаб чикариш ва уларнинг захираларини вужудга келтиришни такиклаш ва улар- ни йук килиш тугрисидаги конвенция (1993 йил) кучга киргани- дан сунг мазкур куролларга нисбатан хам ялпи таки к, урнатилди. Бундай такик; урнатилишини тезлаштириш учун собик; СССР ва АКД1 кимёвий куроллар ишлаб чикаришни тухтатиш, ушбу куролларнинг узларида мавжуд захираларини анча кискартиришга ва бу сохадаги харакатларни янада фаоллаштиришга каратилган чора-тадбирларни амалга оширишга келишишди (Кимёвий курол­ларни йук килиш ва ишлаб чикармаслик (1990 йил) хамда Кимё­вий куролларни такиклаш тугрисидаги куп тарафлама конвенци- яга имконият яратиш чора-тадбирлари тугрисидаги битим).

Бактериологик (биологик) ва захарли куролларни яратиш, ишлаб чикариш ва уларнинг захираларини вужудга келтириш­ни такиклаш ва уларни йук килиш тугрисидаги конвенция (1972 йил) узининг хар бир иштирокчисига куйидагиларни хеч качон ишлаб чикмаслик, ишлаб чикармаслик ва саклаш мажбурияти- ни юклади:

1) микробиологик ёки бошка биологик агент ва токсинларни, уларнинг келиб чикиши хамда ишлаб чикариш усулидан катъи назар, профилактика, химоя ёхуд бошка тинч максадлар учун мулжалланмаган турлар ва микдорда;

2) агентлар ёки токсинлардан ёвуз максадда ёки куролли можароларда фойдаланиш учун мулжалланган куроллар, уску- налар ёки уларни етказиш воситаларини.

Давлатлар мумкин кадар тезрок, лекин Конвенция кучга кир- ганидан сунг 9 ойдан кечиктирмасдан ^зларига карашли барча агент­лар, токсинлар, куроллар, ускуналар ва уларни етказиш восита­ларини йук килиш ёки тинчлик максадига йуналтириш мажбури- ятини олдилар. Шунингдек, Конвенцияга аъзо давлатлар:

- хар кандай агентлар, токсинлар, куроллар, ускуналар ёки уларни етказиш воситаларини хеч кимга бермаслик, уларни иш­лаб чикариш ёки эгаллашга бирон-бир тарзда ёрдам бермаслик;

- ушбу Конвенция коидаларини бажариш муносабати билан юзага келиши мумкин булган муаммоларни хал килишда бир- бири билан маслахатлашиш ва хамкорлик килиш мажбурияти- ни оладилар.

Конвенцияга унинг бажарилишини таъминлайдиган коида- лар хам киритилган. Бунда миллий ва халкаро ахамиятга молик чора-тадбирларни амалга ошириш назарда тутилади. Бир то-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 220: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

мондан, Конвенция иштирокчилари уз конституция ва конунла- рига мувофик уз худуди доирасида агентлар, токсинлар, курол- лар, ускуналар ва уларни етказиш воситаларини ишлаб чи- киш, ишлаб чикариш, саклаш, эгаллаш ёки уни такиклаш учун зарур чора-тадбирлар куришлари лозим. Бошка томондан, Кон­венцияга аъзо давлат бошка аъзо давлат Конвенция коидалари- ни бузаётганини аниклаган булса, у Хавфсизлик Кенгашига ши- коят бериши мумкин. Конвенцияга аъзо хар бир давлат, Хавф­сизлик Кенгаши олинган шикоятга асосан, БМТ Устави коида- ларига мувофик амалга оширадиган хар кандай текширувларни утказишда хамкорлик килиш мажбуриятини олади. Хавфсизлик Кенгаши текширув натижалари хакида Конвенцияга аъзо дав- латларга ахборот беради.

Ушбу Конвенция жуда катта ахамиятга эга, чунки унда ки- мёвий куролларга бархам бериш тутрисида суз юритилади. Маз­кур Конвенция куролланиш пойгасига чек куйиш сохасида шу пайтгача тузилган барча битимлардан айнан шу жихатдан фарк килади, чунки сунгги зикр этилган битимларда куролларнинг муайян турларини мутлако йук килиш назарда тутилмаган.

Кимёвий куролларни ишлаб чикиш, ишлаб чикариш, сак- лаш ва куллашни такиклаш тугрисидаги конвенция 1993 йил 13 январда Парижда, 130 та давлат томонидан имзоланди. Хозирда Конвенция аъзолари сони 174 тага етди, шулардан 145 та дав­лат уз ратификация ёрликларини депозитарий - БМТ Бош ко- тибига топширди. Конвенция номуайян муддатга тузилган. Кон- венциянинг консультатив ва назорат органи вазифасини Кимё­вий куролларни такиклаш буйича ташкилот бажаради. Кимё­вий куроллар жамулжамликда ёки алохида холда куйидагилар- ни уз ичига олади:

1) захарли химикатлар ва уларнинг прекурсорлари, улар ушбу Конвенцияда такикланмаган максадл.ар учун мулжаллан- ган холлар бундан мустасно; (агар уларнинг турлари ва микдо- ри бундай максадларга мос келса);

2) инсонларнинг улимига сабаб булувчи захарловчи хоссала- рига эга ёки бошкача зарар етказиш учун мулжалланган ук- дори ва курилмалар;

3) ук-дори ва курилмаларни куллашга мулжалланган хар Кандай ускуналар.

Конвенция хар бир ииггирокчига х,еч качон, бирон-бир холатда:1) кимёвий куролларни ишлаб чикмаслик, ишлаб чикармас-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 221: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

лик, бошкача тарзда эгалламаслик, жаютармаслик ёки сакла- маслик ва бировга бевосита ё билвосита бермаслик;

2) кимёвий куролларни кулламаслик;3) кимёвий куролларни куллашга харбий тайёргарлик курмас-

лик;4) ушбу Конвенцияда иштирокчи давлат учун такикланган

хар кандай фаолиятни амалга оширишда боцщаларга ёрдам бер­маслик, уларни рагбатлантирмаслик ёки даъват этмаслик маж- буриятини юклади.

Хар бир иштирокчи давлат: уз ихтиёрида булган кимёвий Куролларни йук килиш; узи бошка иштирокчи давлат худудида колдирган барча кимёвий куролларни йук килиш; уз ихтиёрида- ги барча кимёвий куроллар ишлаб чикариш объектларини йук Килиш; тартибсизликларга карши кураш кимёвий воситаларидан уруш олиб бориш воситаси сифатида фойдаланмаслик; кимёвий Куролларни ишлаб чикмаслик, ишлаб чикдрмаслик ва сакламас- лик; Конвенция кучга кирганидан кейин, 2 йилдан кечиктирмас- дан ушбу куролни йук килиш буйича ишларни бошлаш, ва улар­ни Конвенция кучга кирганидан сунг 10 йилдан кечиктирмасдан якунлаш мажбуриятини олади. Кимёвий куролларни йук килиш жараёни фаннинг энг сунгги ютукларига жавоб бериши ва махсус жихозланган объектда амалга оширилиши лозим.

Такрорлаш учун саволлар

1. “Халкаро хавфсизлик хукуки” тушунчасини изохлаб беринг.2. Халкаро хавфсизлик хукукининг манбаларини санаб беринг.3. Халкаро хавфсизлик хукуки тамойилларининг ахамияти кан­

дай?4. “Халкаро хавфсизликка ялпи ёндашиш” нимани англатади?5. Ялпи халкаро хавфсизликни таъминлашда БМТнинг роли кан­

дай?6. Хавфсизликни таъминлашнинг халкаро ХУКУКИЙ воситаларига

нималар киради?7. Коллектив хавфсизлик нима?8. Коллектив хавфсизликнинг кандай турлари мавжуд?9. Хозирги даврда ядро урушининг олдини олиш ва давлатлар

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 222: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

уртасида ишончни мустахкамлаш борасида к,андай чоралар курилмокда?

10. “Кушилмаслик харакати” нима ва унинг асосий тамойиллари кдндай?

11. “Куролсизланиш” тушунчаси нимани англатади ва унинг к,ан- дай турлари бор?

12. Марказий Осиёни ядровий куролдан холи зона деб эълон кялиш тугрисидаги Узбекистан Республикасининг ташаббуси амали- ётга к;андай татбик; этилмокда?

Адабиётлар

1. Действующее международное право. В трех томах. Т. 2. - М., 1997. Разд. XV.

2. Каримов И.А. Узбекистан XXI аср бусагасида: хавфсизликка тахдид, барк;арорлик шартлари ва тара^кушт кафолатлари - Т., Узбекистан, 1997.

3. Каримов И.А. Узбекистан XXI асрга интилмовда -Т., Узбе­кистан, 2000.

4. Каримов И.А. Бизнинг бош максадимиз - жамиятни демократ- лаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислох этишдир. -Т., Узбекистан, 2005.

5. Каримов И.А. Империя даврида бизни иккинчи даражали одам- лар, деб хисоблашар эди. / / Халк; сузи газетаси, 2005 йил 19 январь.

6. Александрова Э.С. ООН: объединенные действия по поддержа­нию мира. Международно-правовые проблемы. - М., 1978.

7. Всеобъемлющая международная безопасность. Международно­правовые принципы и нормы/Отв. Ред. Б.М.Клименко. -М., 1990

8. Международное право и международная безопасность: воен­ная и политическая область. Диалог советских и американских экспертов. - М., 1991.

9. Собакин В.К. Равная безопасность. - М., 1984.10. Темирбаев P.M. Контроль за ограничением вооружений и ра­

зоружением. - М., 1983.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 223: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

И Л О В А Л А Р

1-иловаХалкаро хукук муносабатларининг турлари

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 224: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

2-иловаХалк,аро хукущш боыщариш механизми

3-илова

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 225: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 226: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

Халкаро хукук субъектлари - халкаро харакатни мустакил ташкил этиш ва халкдро нормалар бажарилишини таъминлашда юридик крбилиятга эга булган, хеч кимнинг юрисдикцияси остида булмаган халкаро муносабат катнашчилари.

Хукукий муносабатлар халкаро субъектларига - халкаро хукук; субъектлари хамда белгиланган тартибда жисмоний шахе ва корхоналар киради.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 227: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

Субъектларнинг турлари

7-иловаХалкаро хуцуц муносабатларининг турлари

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 228: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

9-илова

10-илова

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 229: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

12-илова

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 230: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

халкаро жиноятлар

ХАЛКДРО ХУКУКБУЗАРЛИК

халкаро деликт

14-илова

Санкциялар Реституция

реторсия дипломатии ва консуллик муносабатларининг

тузилиширепрессали

Ресторация

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 231: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

16-илова

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 232: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

17-иловаХалкаро низоларни тинч йул билан хал этишнинг

манбалари, воситалари

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 233: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

18-иловаХалкаро низоларни тинч йул билан хал этишнинг

халкдро хукукий турлари

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 234: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 235: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

Мунтазам куролли кучлар таркиби

Мунтазам куролли кучлар таркибига кирадиган ва кирмайдиган лашкарлар, к^нгиллилар отрядлари

К,аршилик х;аракати ва партизанлар булинмаларининг шахсий таркиби

Жанговар \аракатларда катнашмаётган, бирок; куролли кучларга ёрдам Kj?pca- таётган шахслар

Урушаётган томонларга ёрдам курса- таётган савдо кемалари ва фукаро са- молётлари экипаж аъзолари

Душман як,инлашганда, агар у очик;- дан-очик курол олиб юрса ва уруш- нинг конун-коидаларига риоя килса, Hj/лига удгрол олган -,цолм_____________Партизанлар ва миллий-озодлик \apa- кати жангчилари

Разведкачилар

Чет эл масла^атчилари ва йурик;чилари (агар харбий х,аракатларда кэтнашса)

Комбатантлар (урушаётган томонлар куролли кучлари таркибига кирувчи, КУлда курол билан душманга карши бевосита жанговар харакатлар олиб бо- рувчи шахслар_________________________

КУРОЛЛИ МОЖАРОЛАР КАТНАШЧИЛАРИ

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 236: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

22-илова

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 237: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

Мундарижа1-мавзу. «ХАЛКАРО ХЭДУЦ» ТУШ УНЧАСИ

1.1. Халкаро хукукнинг вужудга келиши х,амда ривожланишининг асосий боскичлари 3

1.2. Халкаро хукук: тушунчаси, мохияти, узига хос хусусиятлари ва вазифалари 7

1.3. Халкаро ХУКУК тизими. Халкаро ХУКУК тармокларива институтлари. Халкаро ХУКУК максадлари 11

2-мавзу. ХАЛКАРО Х,УЦУЦ ВА ДАВЛАТ ИЧКИ ^УЦ У^И Н И Н Г УЗАРО АЛО^АСИ

2.1. Халкаро ХУКУК ва давлат ички хукукининг узароалока сохаси 16

2.2. Халкаро ХУКУК ва давлат ички хукукинингУзаро нисбати доктриналари 17

2.3. Халкаро хукукни имплементация килиш 19

3-мавзу. ХАЛКАРО Х,УЦУЦ МАНБАЛАРИ3.1. Халкаро ХУКУК нормалари, уларнинг узига хос хусусиятлари

ва турлари. Халкаро Х У К У К Д а Х У К У К ижодкорлиги 223 .2 . Халкаро ХУКУК манбалари, уларнинг умумий тавсифи

ва узаро нисбати. Кодекслаштириш 263.3. Халкаро ташкилотларнинг карорлари, уларнинг узига

хос хусусиятлари, турлари, юридик кучи, шаклланиш тартиби. Халкаро ташкилотларнинг ички ХУКУКИ 30

4-мавзу. ХАЛКАРО Х,УЦУЦ ТАМОЙИЛЛАРИ4.1. «Халкаро ХУКУК тамойиллари» тушунчаси ва унинг

таснифи 364.2. Халкаро ХУКУК асосий тамойилларининг мазмуни 40

5-мавзу. ХАЛКАРО З^УЦУЦ СУБЪЕКТЛАРИ5.1. Халкаро ХУКУК субъектлари: тушунчаси, турлари, мазмуни ва

Узига хос хусусиятлари 465.2. Давлатлар - халкаро хукукнинг асосий субъекти сифатида.

Халкаро х У К У К Д а давлат суверенитети 5 05.3. Халкаро ХУ К У К И Й тан олиш, унинг турлари ва

юридик окибатлари. Халкаро ХУКУКДа Х У К У К И Й ворислик 54

6-мавзу. Х.УДУД ВА БОШЦА МАЙДОНЛАР6.1. Халкаро Х У К У К Д а худуд: тушунчаси, тартибга солиш объектлари,

Х У Д У Д л а р н и н г т у р л а р и . Демилитаризация ва н е й т р а л и з а ц и я

Килинган худудлар 60

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 238: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

6.2. Давлат худуди: тушунчаси ва турлари.Давлатнинг худудий яхлитлиги

6.3. Давлат чегаралари: таърифи, турлари, белгилаш, узгартириш ва куриклаш тартиби

6.4. Халкаро дарёлар. Дунайда кема кдтнови тартиби тугрисидаги 1948 йил 18 август Конвенцияси

7-мавзу. АХОЛИ7.1. Ахоли холатини халкаро х,ук;ук,ий тартибга солиш7.2. Фукароликнинг халкаро хукукий масалалари7.3. Чет элликлар учун белгиланган режим7.4. Бошпана бериш хукуки

8-мавзу. ХАЛКАРО ШАРТНОМАЛАР8.1. Халкаро шартнома: тушунчаси, турлари. Халкаро

шартномалар ХУКУКИ тугрисидаги Вена конвенцияси (1969 йил)8.2. Халкаро шартномаларни тузиш боскичлари. Ратификация килиш.

Шартноманинг кучга кириши. Шартномани руйхатдан утказиш8.3. Халкаро шартномаларнинг шакли ва тузилиши. Халкаро

шартномаларда эслатмалар ва уларни шархлаш8.4. Халкаро шартномаларнинг хакикий эмаслиги, уларни тухтатиш

ва амал килишини тухтатиб туриш. Денонсация килиш

9-мавзу. ХАЛЦАРО КОНФЕРЕНЦИЯЛАР9.1. «Халкаро конференция» тушунчаси9.2. Халкаро конференцияларни тайёрлаш ва чакириш9.3. Процедура коидалари ва карорлар кабул килиш тартиби9.4. Давлатлар делегациялари ва конференция органлари9.5. Халкаро конференция хужжатлари турлари ва уларнинг

Хукукий ахамияти

10-мавзу. ХАЛКАРО ТАШКИЛОТЛАР ХДОУЦИ10.1. «Халкаро ташкилотлар» тушунчаси, уларнинг таснифи,

Х У К У К И Й табиати ва тузилиши10.2. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти: ташкил топиш тарихи,

максад ва тамойиллари. БМТ Устави тузилиши ва мазмуни10.3. БМТ Бош ассамблеяси. БМТ Хавфсизлик Кенгаши.

БМТ иктисодий ва ижтимоий кенгаши

11-мавзу. ТАШ КИ АЛОЦАЛАР ХУЦУЦИ11.1. Ташки алокалар Х У К У К И : тушунчаси, институтлари,

манба ва субъектлари11.2. Давлатларнинг ташки алока органлари11.3. Дипломатик ваколатхоналар. Дипломатик имтиёз

ва иммунитетлар. Дипломатик корпус

68

72

78789098

103

107

111

115

120121124126

130

133

137

140

145148

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 239: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

11.4. Консуллик муассасалари: тушунчаси, турлари, таркиби. Консуллар даражалари. Иммунитет ва имтиёзлар

12-мавзу. ХАЛКАРО ХУЦУЦИЙ Ж АВОБГАРЛИК12.1. Халкаро хукук субъектларининг «Халкаро хукукий

жавобгарли»ги тушунчаси ва унинг асослари. «Халкарохукукбузарлик» тушунчаси ва унинг турлари 158

12.2. Халкаро жавобгарликнинг тур ва шакллари 162

13-мавзу. ХАЛЦАРО НИЗОЛАРНИ ТИНЧ ЙУЛ БИЛАН ТАРТИБГА СОЛИШ

13.1. Халкаро низоларни хал килишнинг халкаро Х У К У К И Й

воситалари 16613.2. Халкаро низоларни судда хал килиш. Халкаро ташкилотлар

доирасида низоларни хал килиш 170

14-мавзу. ХАЛКАРО ЖИНОЯТ Х^УКУКИ14.1. «Халкаро жиноят Х У К У К И » тушунчаси, унинг вужудга келиши,

тамойиллари ва манбалари. Жиноятчиликка карши кураш буйича халкаро органлар 176

14.2. Халкаро жиноятлар: субъект ва объектлари. «Халкаро жиноятлар» тушунчаси ва унинг турлари 179

14.3. Халкаро ахамиятга молик жиноятларга карши курашда давлатлар хамкорлигининг тур ва шакллари 183

15-мавзу. КУРОЛЛИ МОЖ АРОЛАР ВА ХАЛЦАРО Х,УЦУЦ15.1. Халкаро ХУКУК куролли можаролар даврида: тушунчаси,

тамойиллари, манбалари. «Женева Х У К У К И » ва «Гаага хукуки» 18815.2. Урушнинг бошланиши ва унинг ХУ К У К И Й окибатлари.

Уруш майдони. Урушда бетарафлик 19215.3. Уруш олиб боришнинг такикланган восита

ва усуллари 19515.4. «Урушдан жабрланганлар» тушунчаси. Комбатантлар ва

нокомбатантлар. Урушдан жабрланганларни химоякилиш тугрисидаги Женева конвенциялари (1949 йил) 197

15.5. Хзрбий оккупация. Уруш тугашининг халкаро ХУКУКИЙ окибатлари 201

16-мавзу. ХАЛЦАРО ХАВФСИЗЛИКНИ ТАЪМИНЛАШ16.1. Халкаро хавфсизлик хукуки: тушунчаси, тизимлари, максадлари 20616.2. Коллектив хавфсизлик 21016.3. Куролсизланиш, куролли кучлар ва курол-ярогларни кискартириш 21416.4. Халкаро ХУКУК ва ядро куролини чеклаш. Конвенциялар 21616.5. Бактериологик ва кимёвий куролларни такиклаш

тугрисидаги конвенциялар 218 Иловалар 223

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 240: Муаттара РАХИМОВАn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/Xalqaro huquq (… · ва айрим давлат тузилмаларидир (масалан,

Муаттара Рахимова

ХАЛЦАРО ХуЦУЦ

Akademiya Тошкент 2005

Му^аррир М.Абдуллаева Мусахдахдар Т.Соатова, ГЛбдуллаева

Рассом Р.Султонов Техник мухдррир Н.Курбонова Нашр учун масъул Б.Умаров

Теришга берилди 18.12.05. Босишга рухсат этилди 28.12.05. Бичи ми 84x108- /̂32. Офсет босма. Шартли босма табош 15,0

Нашриёт хдооб табота 15,0. Адади 500.Бах;оси шартнома асосида.

«Сано-Стандарт» МЧЖ босмахонасида офсет усулда чоп этилди.

Тошкент ш., Широк; кучаси, 100.

www.ziyouz.com kutubxonasi