Olivera Dulic - Braunfildi FINAL

Olivera Dulić Seminarski rad

Univerzitet u Novom Sadu

Doktorske studije, studijski program Arhitektura i urbanizam

Fakultet tehničkih nauka

Mogućnosti i izazovi regeneracije braunfild lokacija u Vojvodini

Departman za arhitekturu i urbanizam

Urbana sociologija i ekonomija

Olivera Dulić Mogućnosti i izazovi regeneracije braunfild lokacija u Vojvodini

Sadržaj

I. Uvodna razmatranja.........................................................................................................3

II. O braunfild lokacijama....................................................................................................5

II.1. Pojam braunfild lokacija..............................................................................................6

II.2. Definisanje pojma braunfild lokacija u Evropskoj Uniji................................................6

II.3. Tipovi braunfild lokacija..............................................................................................8

II.4. Kako nastaje braunfild?............................................................................................10

II.5. Kriterijumi za procenu veličine problema..................................................................11

II.6. Zbog čega je braunfild izazovniji od grinfilda?..........................................................11

II.7. Proces regeneracije braunfild lokacija......................................................................11

II.8. Značaj regeneracije braunfild lokacija......................................................................13

II.8.1. Socijalni efekti.....................................................................................................14

II.8.2. Ekonomski efekti................................................................................................15

II.8.3. Ekološki efekti.....................................................................................................15

II.8.4. Prostorni efekti....................................................................................................16

III. Braunfild lokacije u Republici Srbiji.............................................................................17

III.1. Pravni okvir recikliranja građevinskog zemljišta u Srbiji........................................20

III.1.1. Zakon o privatizaciji...........................................................................................21

III.1.2. Zakon o porezu na dobit....................................................................................21

III.1.3. Zakon o planiranju i izgradnji.............................................................................21

III.1.4. Zakon o stečaju.................................................................................................22

III.1.5. Uredba o uslovima i načinu privlačenja direktnih investicija..............................22

III.1.6. Zakon o javnoj svojini........................................................................................22

III.2. Finansiranje razvoja braunfilda.............................................................................24

III.3. Ograničenja regeneracije braunfild lokacija u Srbiji..............................................25

IV. Braunfild lokacije u Vojvodini: mogućnost realizacije...............................................27

IV.1. Kasarna „Petar Drapšin“ u Subotici.......................................................................28

IV.2. Ranžirna stanica u Novom Sadu...........................................................................30

IV.3. Lukas Globtrade u Rumi.......................................................................................32

strana 1


IV.4. Procena stanja u oblasti regeneracije braunfilda u Vojvodini na osnovu kritičke

analize primera ..............................................................................................................................33

V. Zaključak.........................................................................................................................34

VI. Popis ilustracija..............................................................................................................36

VII. Popis literature...............................................................................................................37

strana 2


I. Uvodna razmatranja

Jedan od resursa koji će predstavljati osnov za razvoj gradova u budućnosti je građevinsko

zemljište, od čijeg načina korišćenja zavisi i kvalitet života svih stanovnika u gradskim područjima.

Braunfild lokacije zauzimaju značajan deo građevinskog zemljišta u gradovima, to su lokacije koje

su nedovoljno iskorišćene ili napuštene, sa pratećim objektima ili bez njih. Braunfildi su najčešće

nastali od bivših vojnih i industrijskih kompleksa, napuštenih lokaliteta komunalne delatnosti ili

infrastrukturnih, skladišnih i trgovačkih lokaliteta koji zauzimaju atraktivna mesta u gradskim

naseljima (PALGO Centar 2008). Oni predstavljaju negativne pojave u gradskoj strukturi jer

doprinose stvaranju lošeg okruženja, i vrlo često su praćeni zagađenjem zemljišta i podzemnih

voda.

Evropski gradovi koji su suočeni sa problemom braunfilda uveliko primenjuju inovativni i

kreativni pristup u regeneraciji lokacija ovog tipa, dok je u zemljama u tranziciji razvijen veliki broj

projekata koji podržavaju održivi urbani razvoj kao jedan od ključnih faktora za ulazak u evropsku

zajednicu. Problematika braunfilda postaje aktuelna sedamdesetih godina prošlog veka među

političkim temama razvijenih zemalja i postepeno je postala sastavni deo agende održivog razvoja.

U našoj zemlji, zbog dugotrajnog procesa privatizacije, neka preduzeća su se pretvorila u braunfilde

zbog nedostatka jasnog pravnog statusa i neinvestiranja u tekuće održavanje infrastrukture i

objekata.

Aktivno uključivanje u regeneraciju braunfilda podstiče povećanje ekonomske aktivnosti

gradova i celokupnog društva, a istovremeno smanjuje pritisak na slobodne, neizgrađene površine

koje su ozbiljno ugrožene razvojem grinfild investicija. Pitanje regeneracije braunfilda neophodno je

rešavati multisektorski i interdisciplinarno, od nacionalnog, preko regionalnog, pa sve do lokalnog

nivoa.

Predmet istraživanja predstavljenog u ovom radu su braunfild lokacije i proces, značaj i

efekti njihove regeneracije. Pored toga, istraživački rad se fokusira na braunfild lokacije u Srbiji i

Vojvodini, uz multidisciplinarno ispitivanje mnogobrojnih faktora koji utiču na recikliranje

građevinskog zemljišta. Činjenice i zaključci utvrđeni u teorijskom segmentu istraživanja kasnije su

provereni na konkretnim primerima braunfild lokacija na teritoriji Vojvodine.

Primarni cilj istraživanja je isticanje značaja koji regeneracija braunfild lokacija ima za

održivo planiranje i očuvanje naših gradova, kao i za unapređenje društveno-ekonomskih aktivnosti

u zajednici. Takođe, se pojavila potreba za utvrđivanjem mogućnosti koje društvenoj zajednici pruža

braunfild regeneracija, kao i za utvrđivanjem poteškoća i izazova sa kojima se zajednica sreće

ukoliko pristupi složenom procesu revitalizacije lokacija ovog tipa.

strana 3


Sintezom sveukupnih saznanja iz oblasti regeneracije braunfilda može se doći do

kvalitetnijih rezultata u oblasti održivog planiranja gradova i očuvanja gradske sredine i njenog

identiteta. Rezultati ovog istraživanja, kao i zaključci koji su na osnovu njih formulisani, imaju

primenu u daljim istraživanjima ove problematike, a takođe su i konkretno primenljivi u oblasti

revitalizacije napuštenih lokacija.

Tokom istraživačkog rada sistematski je primenjeno nekoliko naučnih metoda, koje su u

skladu sa odgovarajućim fazama i ciljevima rada. Korišćenje navedenih metoda omogućilo je

proveru naučne zasnovanosti postavljenih hipoteza. U okviru teorijskih postavki istraživanja

primenjen je istorijski metod za proučavanje pojma braunfilda, kao i za njegovo definisanje u

različitim prostornim okvirima. Metod komparacije korišćen je prilikom analize pojedinačnih primera

braunfild lokacija na teritoriji Vojvodine. Naučni metod analize primenjen je prilikom istraživanja

teorijskih postavki regeneracije braunfilda. Stečena uopštena znanja o braunfildima sintezno su

primenjena na istraživanje statusa braunfilda u Srbiji, a potom i u Vojvodini. Metod analize i sinteze,

kao dve stalno prožimajuće kategorije, upotrebljen je u okviru istraživanja primera braunfild lokacija

na teritoriji Vojvodine, kako bi se mogli formulisati zaključci istraživanja.

strana 4


II. O braunfild lokacijama

Napušteno zemljište u gradovima nastaje kao posledica transformacije ekonomskog sistema

unutar društvene zajednice. Potreba za proizvodima tradicionalne industrije umanjena je početkom

80-ih godina XX veka, što je uslovilo pojavu napuštenog zemljišta, gubitak radnih mesta, ali i

smanjenje broja stanovnika u neposrednoj blizini napuštenog zemljišta. Uporedo sa razvojem

uslužnog sektora, industrijski lokaliteti izmeštani su ka perifernim zonama grada, što je, uz

napuštenu saobraćajnu infrastrukturu, uticalo na povećanje broja braunfild lokacija u okviru

nekadašnjeg jezgra grada (Perić i Maruna, 2012). Problem braunfild lokacija je značajan deo

problema sa kojim se susreće lokalna zajednica, čije otklanjanje dovodi do boljeg i prijatnijeg života

gradskog stanovništva.

Veliki broj svetskih gradova susreće se sa problemom neiskorišćenih i zapuštenih površina

koje uglavnom zauzimaju atraktivne prostore na značajnim lokacijama u okviru grada, a osim toga

su vrlo često i kontaminirane, čime se zagađuje životna sredina. Slobodno raspoloživo građevinsko

zemljište, tzv. „greenfield“, ograničeno je intenzivnim rastom gradova, te se gradska uprava sve više

orijentiše na regeneraciju braunfild lokacija, pomoću različitih programa i strategija za njihovu

obnovu (Perović i Kurtović-Folić, 2012). Regeneracijom braunfild lokacija postiže se ostvarljivost

principa kompaktnog grada i efikasnije korišćenje gradske infrastrukture, posebno saobraćajne

(Stojkov 2007).

Braunfild lokacija predstavlja zemljište koje je ranije izgrađeno i korišćeno, da bi usled

ekonomsko-finansijskih ili normativno-političkih razloga, bilo napušteno (Stojkov, 2007). U zavisnosti

od različitih faktora, napuštanje može da bude: (a) funkcionalno – bez aktivnosti koju je imala ranija

funkcija na lokaciji, ali sa titularom vlasnika ili korisnika; (b) pravno – u fazi likvidacije ili stečaja, bez

prava na korišćenje lokacije; (c) imovinsko – usled neraščišćenih imovinskih odnosa i (d) fizičko –

kada je lokacija napuštena od strane bivšeg vlasnika ili korisnika, i prepuštena nadležnosti

opštinske uprave (Stojkov, 2007). Uzrok napuštanja lokacije značajan je faktor za razumevanje

stvarnog problema određenog braunfilda.

Razvoj svetskih gradova zasniva se na principu zauzimanja slobodnih (grinfild) površina, što

za posledicu ima diskontinuitet u urbanoj strukturi, vizuelne prekide i agresivnost koji utiču na

identitet sredine i zdravlje ljudi. Na osnovu toga, jasna je potreba za usmerenošću ka postojećim,

nedovoljno iskorišćenim površinama, kako bi se unapredila životna sredina (Perović i Kurtović-Folić,

2012). Za razliku od grinfild lokacija, napuštene i nerazvijene lokacije dolaze sa rizikom

kontaminiranog zemljišta i troškovima rušenja i čišćenja (Gorman, 2003). Urbani ekonomski razvoj

je kompleksan niz procesa rasta i promena čije je posledice nemoguće predvideti čak i u

strana 5


neposrednoj budućnosti, te je proces regeneracije braunfild lokacija često složen i nepredvidljiv

(Bacon i dr., 2008).

Problemom braunfild lokacija ekonomski razvijene zemlje bave se više od trideset godina.

Stoga, ovo višedecenijsko iskustvo drugih zemalja treba da nas odvoji od stranputice i ukaže nam

na pravi put ka ponovnoj upotrebi braunfild lokacija i rešenjima regeneracije (Ferber i Nathanail,

2006). Trendovi održivog planiranja i regeneracije gradova postali su aktuelni u zemljama u procesu

tranzicije početkom XXI veka. Ove zemlje pokušavaju da uključe evropske modele urbane

transformacije u proces regeneracije svojih gradova (Perić, 2013). Gradovi u Srbiji nalaze se na

početku obnove u ekonomskom, socijalnom i fizičkom smislu (Stojkov, 2007). Regeneracija

braunfild lokacija na njihovoj teritoriji treba da pomogne ekonomski, socijalni i prostorni razvoj, pre

svega lokalne zajednice, a zatim i države.

II.1. Pojam braunfild lokacija

Termin braunfild se u literaturi po prvi put pominje sredinom 80-ih godina prošlog veka, u

dokumentu koji se bavi pitanjima industrije čelika u Sjedinjenim Američkim Državama, gde se izraz

„ekpanzija braunfilda“ koristi kako bi se opisao proces modernizacije postojećih postrojenja (Yount,

2003). Nakon toga, termin su koristili planeri i urbanisti uključeni u programe ekonomskog razvoja

SAD. U to vreme, značenje ovog termina uključivalo je samo zemljište koje je ranije korišćeno, bez

pominjanja mogućnosti kontaminacije (Yount, 2003). U proteklih tridesetak godina naglo je porasla

društvena svest o očuvanju gradske strukture i identiteta urbanih prostora, zbog čega braunfild

lokacije i njihova revitalizacija postaju jedan od osnovnih zadataka urbanih planera.

Braunfild lokacije, koje su u prošlosti predstavljale jednolične prostorne komponente, imaju

mogućnost da regeneracijom postanu nosioci identiteta gradova i mesta socijalizacije stanovnika.

Održivi gradovi podrazumevaju zdrava susedstva, integraciju svih elemenata, uvažavanje

raznolikosti potreba i omogućavanje interakcija na svim nivoima (Perović i Kurtović-Folić, 2012).

II.2. Definisanje pojma braunfild lokacija u Evropskoj Uniji

Braunfild lokacije su jedno od najznačajnijih planerskih pitanja širom Evrope. Zbog

kombinacije ekonomskog, poljoprivrednog i industrijskog restruktuiranja, spekulativnog razvoja

nekretnina i demografskih promena, sve države poseduju veliki broj ranije korišćenih, zapuštenih

lokacija (Ganser i Williams, 2007). Poznato je da većina braunfild lokacija pripada industrijskom

nasleđu XX veka (Oliver i dr., 2005). Takođe, zagađeno zemljište je još jedan od evropskih

problema. Preko 200 godina industrijalizacije dovelo je Evropu do značajnog zagađenja zemljišta,

zbog korišćenja različitih opasnih supstanci u proizvodnim procesima. Iako ne postoji sveobuhvatni

katalog braunfild lokacija, pretpostavlja se da u okviru sadašnjih 27 država članica postoji oko 3,5

miliona lokacija ovog tipa, koje obuhvataju i oko pola miliona lokacija sa problemom izrazite

strana 6


kontaminacije tla, i kojima je potrebna remedijacija (Vanheusden, 2007). Donedavno, pitanje

kontaminiranog zemljišta nije bilo aktuelno, sve dok neke zemlje članice nisu uvele legislativu o

rešavanju problema kontaminacije zemljišta, uglavnom po ugledu na Sjedinjene Američke Države

(Vanheusden, 2009).

Prema podacima organizacije CABERNET (Concerted Action on Brownfield and Economic

Regeneration Network), u okviru Evropske Unije koriste se različite definicije pojma braunfild, što u

velikoj meri otežava procenu ukupnog broja ovakvih lokacija i površine koju zauzimaju. Definicija

braunfilda koju predlaže CABERNET mreža obuhvata sledeće njegove karakteristike: (a) braunfildi

su nastali kao posledica ranijeg korišćenja lokacije i okolnog zemljišta; (b) napušteni su ili se ne

koriste u dovoljnoj meri; (c) mogu imati stvarne ili pretpostavljene probleme kontaminacije; (d)

nalaze se u urbanim područjima i (e) zahtevaju intervenciju kako bi bili vraćeni u upotrebu

(CABERNET, 2013).

Osnovni problem vezan za regeneraciju braunfilda u EU je nepostojanje sveobuhvatne

definicije koju bi koristile sve zemlje članice, te vrlo često nije sasvim jasno na šta se misli kada se

govori o braunfildima. Kada je Američka Agencija za zaštitu životne sredine (U.S. Environmental

Protection Agency – EPA) započela Inicijativu za ekonomski razvoj braunfilda, razvila je definiciju

tog pojma. Prema toj definiciji braunfildi su „napušteni ili nedovoljno iskorišćeni industrijski ili

komercijalni objekti čiji se razvoj ili obnova komplikuje stvarnim ili mogućim zagađenjem životne

sredine“ (Vanheusden, 2007). Nekoliko evropskih zemalja i regiona, npr. Flamansko područje u

Belgiji, prihvatile su sličnu definiciju, sa tri ključne tačke, po kojima braunfild treba da bude: (a)

napuštena, beskorisna ili nedovoljno iskorišćena lokacija; (b) industrijska ili komercijalna lokacija; i

(c) lokacija koja je kontaminirana ili potencijalno kontaminirana (Vanheusden, 2007). Druge države

članice koriste širu definiciju pojma braunfilda, npr. Velika Britanija, ili ne koriste ovaj pojam uopšte,

npr. Holandija. Na osnovu toga, može se zaključiti da postoji izražena potreba za jasnim

definisanjem braunfilda u budućim planskim dokumentima po modelu CABERNET-a, uz eventualne

korekcije na nivou opština koje imaju specifične lokacije (Stalna konferencija gradova i opština,

2011).

Postoji jasna razlika u razumevanju pojma braunfilda između zemalja zapadne Evrope i

skandinavskih zemalja, koja se u velikoj meri odnosi na različite prioritete naroda u svetlu dva

ključna statistička podatka: gustine naseljenosti i konkurentnosti tržišta (sl. 1) (Oliver i dr., 2005).

strana 7


Slika 1: Gustina naseljenosti i konkurentnost odabranih zemalja članica EU

Zapadnoevroske zemlje su visoko konkurentne, i imaju skoro najveći broj stanovnika po

kvadratnom kilometru na svetu. Kao posledica toga, broj grinfild lokacija dostupnih za budući razvoj

je izuzetno mali, te se javlja potreba za maksimalnim iskorišćavanjem potencijala regeneracije

braunfild lokacija. Stoga, preovladavajući osnov za regeneraciju braunfilda u ovim zemljama može

biti nedostatak slobodnog zemljišta za razvoj urbanih područja. Za razliku od zapadnoevropskih

zemalja, u Skandinaviji ne postoji jasna definicija braunfilda, ali se čini da je pojam usko povezan sa

problemom kontaminacije. Dakle, ove zemlje se uglavnom bave dekontaminacijom ranije

korišćenog braunfild zemljišta i uklanjanjem rizika po ljudsko zdravlje i okolinu. Zemlje koje se

nalaze u trećoj grupi (sl. 1), nemaju veliku gustinu naseljenosti kao zemlje zapadne Evrope, ali ni

nisku gustinu naseljenosti i visoku konkurentnost kao skandinavske zemlje. Zbog toga, ove zemlje

najviše mogu da dobiju stvaranjem konkurentnijih gradova kroz uspešnu regeneraciju urbanih

braunfild lokacija. Ova činjenica je već prepoznata i može se videti inicijativa Češke, Slovenije,

Mađarske i drugih zemalja, koje teže da uključe koncept braunfilda u planiranje i razvoj svojih

gradova (Oliver i dr., 2005). Na osnovu ovih parametara, može se zaključiti da Srbija pripada trećoj

grupi zemalja, stoga ona, kao i ostale zemlje unutar ove grupe, može da ostvari veoma velik

napredak kroz regeneraciju braunfild lokacija.

II.3. Tipovi braunfild lokacija

Postoji nekoliko načina kategorizacije braunfild lokacija. Činjenica da sve braunfild lokacije

nisu iste, izuzetno je važna, te je njihova klasifikacija neophodna, kako bi se utvrdio odgovarajući

pristup regeneraciji lokacije.

Osnovna sistematizacija je prema prethodnoj nameni, po kojoj se braunfild lokacije dele na:

(a) industrijske, (b) vojne, (c) transportne i železničke, (d) poljoprivredne, (e) društvene (škole,

strana 8


bolnice, zatvori i sl.), (f) komercijalne (tržni centri, kancelarije), (g) kulturne (domovi kulture,

bioskopi) i (h) rekreativne (sportski tereni, parkovi, otvoreni prostori) (Ferber i Nathanail, 2006).

Osim ove sistematizacije braunfilda, važno ih je klasifikovati i prema sledećim parametrima:

(a) položaj parcele, (b) imovinsko-pravni odnosi na konkretnoj lokaciji, (c) ekološka situacija, (d)

potrebna finansijska sredstva i (h) vremenski period potreban za regeneraciju (Stalna konferencija

gradova i opština, 2011).

Ove sistematizacije nisu dovoljno kvalitetne u procesu određivanja prioriteta, jer ne ukazuju

na ekonomsku atraktivnost braunfild lokacije. Zbog toga, najznačajnija klasifikacija vrši se prema

tzv. Švajcarskoj formuli(CABERNET, 2013; Stojkov, 2007; Ferber i Nathanail, 2006).:

Vrednost recikliranog zemljišta – (troškovi restauracije + troškovi transformacije) 0.

Prema tome, braunfild lokacije možemo klasifikovati u sledeće grupe (sl. 2): prvu grupu (A

kategorija) čine lokacije koje se nalaze u centralnim delovima grada, gde je vrednost zemljišta

visoka, te se privatni investitori za njih najviše interesuju i nije potrebna pomoć javnog sektora. Za

lokacije koje se nalaze u ovoj kategoriji pobrinuće se samo tržište. Drugu grupu (B kategorija) čine

lokacije u napuštenim industrijskim zonama, čija je vrednost lokacije oko nule. Pošto očekivani profit

investitora nije zagarantovan, potrebna je pomoć javnog sektora u vidu promene urbanističkih

pravila, podrške u finansiranju, u saobraćaju i infrastrukturi. Konačno, u C kategoriju se ubrajaju

lokacije u vangradskim i seoskim područjima, čija je vrednost neminovno ispod nule, te je učešće

javnog sektora najbitnije (Stojkov, 2007). Kao što se može pretpostaviti, najveći broj braunfild

lokacija u svetu, pa i u našoj zemlji, pripada C kategoriji, čiji je proces revitalizacije najzahtevniji.

Slika 2: A-B-C model sistematizacije braunfild lokacija (prema (Ferber i Nathanail 2006)).

A-B-C model sistematizacije braunfild lokacija definiše subjekte koji će finansirati

revitalizaciju određene lokacije. Ovaj konceptualni model može da pomogne institucijama

strana 9


odgovornim za regionalni razvoj i investicije tako što omogućava kreiranje strategija za suočavanje

sa različitim tipovima braunfild zemljišta. Identifikujući tip lokacije, i uzimajući u obzir faktore koji

utiču na kategoriju neke lokacije, javni i privatni subjekti mogu ispitati mogućnosti regeneracije i

strateške intervencije (Ferber i Nathanail, 2006). Korišćenjem ovog konceptualnog pristupa mogu se

razviti site-specific1 strategije koje mogu biti veoma korisne. Određeni broj opština u inostranstvu

koristi ovaj model da preispita svoje lokalne strategije, kao i da proizvede neformalni inventar

braunfild lokacija. U praksi se pokazalo da skoro 70% braunfild lokacija pripada C kategoriji

braunfilda čiji je ponovni razvitak otežan, pa lokalne vlasti i investitori izbegavaju braunfilde iz ove

kategorije zarad lokacija A i B klase (Regions for Economic Change, 2010).

II.4. Kako nastaje braunfild?

Braunfild lokacije nastaju pod uticajem društvenog i ekonomskog restrukturiranja celokupne

zajednice. Trošno zemljište, sniženi standardi, dezintegracija društva i stalni rast broja

nezaposlenog stanovništva imaju štetan ekonomski i fizički uticaj na okruženje (Ferber i Nathanail,

2006). Ovi faktori negativno utiču na sve vrste unutrašnjih investicija, i razvoj usmeravaju ka grinfild

lokacijama. Pojava braunfild lokacija takođe je usko povezana sa prelaskom sa industrijskog na

post-industrijsko društvo. Ovaj prelazak ne odnosi se samo na privredu i ekonomiju, već utiče i na

prostorne odnose i donosi potpuno novi format življenja u urbanom prostoru. Kako bi se obezbedila

nova ekonomska slika post-industrijskog društva, potrebno je obezbediti manje prostora za

proizvodnju, a više za usluge i razonodu (Ferber i Nathanail, 2006).

Procesi urbanizacije gradova direktna su posledica industrijske revolucije. Orijentacija ka

industrijskoj proizvodnji podstakla je demografske promene, kao i nagli razvoj industrijskih područja

u gradovima. Ova područja uključuju projektovanje radničkih četvrti, montažnih poligona, ali i novih

simbola javnog i kulturnog identiteta. Razvoj tehnoloških mogućnosti uslovio je privredni razvoj

društva, a izazvao je pad u socioekonomskom i kulturnom segmentu društvene zajednice. Nakon

pada industrijske proizvodnje, došlo je do likvidacije određenih komercijalnih subjekata i do

degradacije industrijskih objekata, čime je stvoren preduslov za nastanak braunfilda. Osim toga, na

nastajanje braunfilda uticale su u velikoj meri i inovacije u transportu, građevinarstvu i proizvodnji,

kao i globalne klimatske promene koje rezultuju negativnim uticajem na životnu sredinu. Zbog svih

ovih činjenica javlja se potreba za radikalnim tranformacijama fizičkih struktura u gradovima

(Perović i Kurtović-Folić, 2012).

II.5. Kriterijumi za procenu veličine problema

Većina evropskih lokalnih zajednica tek nedavno počinje da razumeva problem svojih

braunfild lokacija. Tokom perioda socijalističkog vladajućeg sistema, ovaj problem nije izlazio na

1 site-specific podrazumeva projektovanje za lokaciju koja je unapred poznata, te je projekat konkretno prilagođen karakteristikama zadate lokacije

strana 10


videlo, dok su tokom postsocijalizma pitanja vezana za braunfild lokacije postavljana na pogrešan

način (Ferber i Nathanail, 2006). Kao što je ranije istaknuto, ne postoji utvrđeni pristup razumevanju

i klasifikaciji braunfilda, kao ni sistematsko pripremanje kataloga lokacija ovog tipa. Kao posledica

toga, skoro je nemoguće izvršiti uporedne analize različitih regiona kroz dokumente koji se bave

problematikom braunfilda. Važno je napomenuti da nije dovoljno poznavati samo broj postojećih

braunfild lokacija u zajednici, već je neophodno razumeti i prioritete njihove ponovne upotrebe, s

obzirom na činjenicu da je broj braunfild lokacija mnogo veći nego količina finansijskih sredstava

dostupnih za regeneraciju, ali i za stalno funkcionisanje i održavanje.

II.6. Zbog čega je braunfild izazovniji od grinfilda?

Braunfild lokacije za investitore predstavljaju svojevrstan izazov, zbog određenih prednosti,

ali i čitavog niza rizika. Prednosti revitalizacije braunfild lokacija su: kvalitet lokacije, manji rizik od

slabe posete (pogotovo za objekte mešovite namene), stabilan rast vrednosti imanja, niži troškovi

ulaganja zbog dostupne infrastrukture, finansijska podrška lokalne zajednice i duži životni ciklus

istorijski značajnih objekata (Stojkov, 2007). Sa druge strane, rizici razvoja braunfild lokacija su

mnogo veći u poređenju sa grinfild lokacijama. Uobičajenim projektnim rizicima grinfild lokacija

pripadaju: rizično tržište nekretnina, rizik koncepta projekta, rizik stepena iskustva investitora, rizik

faktora vremena, pravni rizici, rizici dobavljača i rizici prihoda (PALGO Centar, 2008). Osim ovih

rizika, pri razvoju braunfild lokacija pojavljuju se još i: rizik ugroženosti okoline, rizik ekološkog

zagađenja, rizik komplikovanih pravno-imovinskih odnosa, rizik povećanja vremena za realizaciju,

rizik povećane cene projekta usled nepredviđenih okolnosti i rizik kompleksnosti koordinacije i

realizacije projekta (PALGO Centar, 2008). Na osnovu ovoga, jasan je razlog zbog čega se

investitori radije odlučuju za usmeravanje svojih sredstava ka grinfild lokacijama.

II.7. Proces regeneracije braunfild lokacija

Krajem XX veka u Sjedinjenim Američkim Državama i Evropi, urbanisti u prvi plan postavljaju

urbanu regeneraciju – sanaciju postojećih objekata, očuvanje istorijskog nasleđa i ponovno

korišćenje zastarelih struktura (Encyclopedia Britannica Ultimate Reference Suite, 2012). Osnovni

cilj urbane regeneracije je odgovor na složenu dinamiku savremenog života i pitanja revitalizacije

ekonomskih, ekoloških, društvenih i kulturnih funkcija (Perović i Kurtović-Folić, 2012). Neki od

faktora koji utiču na urbanu regeneraciju mogu biti: (a) društveni - menjanje potreba i načina života i

rešavanje socijalnih problema, (b) ekološki uzroci koji su uglavnom negativne prirode (degradacija

životne sredine, ekološki rizici itd.) i (c) politički – promena režima vlasti, izmena pravne legislative,

novi instrumenti urbanog planiranja i sl.

Regeneracija braunfilda je ključni aspekt urbane regeneracije. U urbanim područjima koja su

degradirana potrebno je stvoriti novi ambijent koji će privući stanovnike i unaprediti kvalitet životne

strana 11


sredine, čime se postavlja jasna veza između ekonomskog razvoja i fizičke regeneracije. Održiva

regeneracija braunfilda kombinuje tri nivoa održivog urbanog razvoja: (a) ekonomski – generisanje

razvoja i zapošljavanje, (b) društveni – poboljšanje života u urbanoj sredini i (c) ekološki –

unapređenje životne sredine (Perović i Kurtović-Folić, 2012). Regeneracijom zapuštenih braunfild

lokacija u gradovima dobijaju se novi ambijenti, čime se unapređuje karakter mesta i ističe

specifičnost određene lokalne sredine. Ciljevi regeneracije su razvoj novih mogućnosti, podsticanje

ekonomskog rasta zajednice, ekološki napredak, kulturni prosperitet i promocija novih modela

vrednosti (Perović i Kurtović-Folić, 2012).

Prema US Environmental Protection Agency, proces regeneracije braunfild lokacije sastoji

se od četiri faze: (1) – prethodnog razvoja; (2) – obezbeđivanja dogovora; (3) – čišćenja i razvoja i

(4) – upravljanja imovinom. Svaka od ovih faza je odgovor na izazove sa kojima se susreće ponovni

razvoj lokacije uz ekološku odgovornost, finansijske barijere, aspekte čišćenja kao i planiranje

ponovne upotrebe lokacije (US Environmetal Protection Agency, 2006).

Prema Brownfields Handbook proces regeneracije braunfilda je složen i multidisciplinaran

projekat koji zahteva integrisani pristup (Ferber i Nathanail, 2006). Ovaj proces se odigrava u devet

faza:

1. Popravka lokacije – obnova uslova na lokaciji koji približno odgovaraju uslovima na

grinfild zemljištu. Troškovi ovog poduhvata mogu biti veoma veliki i ukoliko oni ne

odgovaraju investitoru, javni sektor mora da odigra ključnu ulogu.

2. Definisanje i priprema projekta – ovaj segment uključuje analizu rizika, procenu

lokacije, razvoj programa rada, obezbeđivanje finansijskih sredstava i potrebnih dozvola i

izbor i imenovanje izvođača radova. Svi ovi zadaci moraju biti sprovedeni u dogovoru sa

nadležnim organima, tako da na lokaciji radovi ne smeju da se sprovode bez odobrenja

lokalne samouprave. U okviru ove faze, nadležna agencija za zaštitu životne sredine

mora da odredi standard za čišćenje lokacije.

3. Rušenje i čišćenje – u okviru ove faze sporovodi se rušenje i uklanjanje objekata i

drugih struktura, kao i uklanjanje podzemnih struktura. Osim toga, rešavaju se specifični

problemi zaštite životne sredine (azbest, i sl.). Ovi procesi mogu rezultovati velikim

troškovima, pogotovo ukoliko lokacija sadrži podzemne strukture. Mora se osigurati

sveobuhvatnost procene lokacije, kao i potpuno rešavanje problema zagađenja životne

sredine.

4. Čišćenje od kontaminacije – u četvrtoj fazi procesa regeneracije braunfild lokacija vrši

se uklanjanje ili odlaganje zagađenog zemljišta, čišćenje zagađene podzemne vode i

uklanjanje otpada zaostalog od ranijeg poslovanja na lokaciji. Ukoliko je lokacija

zagađena u velikoj meri, ovo će biti glavna komponenta troškova rekultivacije. Pored

toga, proces čišćenja može da traje i do nekoliko godina, što uglavnom ne odgovara

strana 12


investitorima. Važno je napomenuti da je potrebno koristi najbolje postojeće metode i

tehnike čišćenja lokacije.

5. Obnova i uređenje – u ovoj fazi sprovodi se stabilizacija zemljišta, ukoliko je ona ranije

predstavljala problem, kao i pejzažno uređenje lokacije (sađenje drveća, trave, formiranje

tla, i sl.). Ključna aktivnost je stvaranje lokacije koja je vizuelno atraktivna, a samim tim i

pogodna za prodaju ili iznajmljivanje.

6. Ponovni razvoj – vrši se sprovođenje završnih radova u transformaciji lokacije od

nedovoljno iskorišćenog braunfilda do lokacije sa potpuno iskorišćenim ekonomskim

potencijalom. Ponovni razvoj lokacije može biti sproveden od strane privatnog ili javnog

sektora, ili kroz javno-privatno partnerstvo.

7. Infrastruktura i usluge – obuhvata izradu prilaznih puteva i parkinga, kao i postavljanje

elemenata mobilijara. Takođe, vrši se postavljanje kanalizacije, vode, gasa, struje i

grejanja. Neke od ovih aktivnosti mogu biti sprovedene i u prvoj fazi procesa

regeneracije. U zavisnosti od zakonskih obaveza, troškove mogu da pokrivaju lokalna

samouprava i komunalna preduzeća.

8. Izgradnja objekata – vrši se normalna izgradnja objekta, gde je važno pitanje da li će

budući objekat koristiti javni sektor, ili se gradi za iznajmljivanje ili prodaju.

9. Rad i održavanje – u okviru poslednje faze lokacija mora da ima podršku javnosti za

marketing i prihod od zakupa, kako bi se izbegao neuspeh na tržištu.

Detaljno raščlanjivanje procesa regeneracije braunfild lokacija sasvim jasno pokazuje da se

radi o složenom problemu savremenog društva. Međutim, uz sistemsku akciju na regeneraciji

braunfilda može se doprineti urbanoj regeneraciji u značajnoj meri. Proces regeneracije braunfild

lokacija zadatak je ne samo javnog sektora, već i pojedinaca koji čine lokalno stanovništvo.

II.8. Značaj regeneracije braunfild lokacija

Urbani razvoj je olakšan zbog tehničko-tehnološkog i naučnog napretka civilizacije, mada se

čini da taj napredak ima nedovoljno razumevanja za humanije potrebe pojedinca i prirode. Održivi

grad karakterišu raznolikost, novi oblici komunikacije i ponašanje grada kao organizma. Nedostatak

slobodnog građevinskog zemljišta često dovodi do gubljenja identitetski prepoznatljivih celina koje

postaju neprepoznatljive strukture čija forma i funkcija odgovara isključivo specifičnim interesima i

potrebama (Perović i Kurtović-Folić, 2012).

Gradsko zemljište se ne posmatra kao deo neobnovljivih prirodnih resursa, među koje

ubrajamo vodu, minerale i zelene površine. Braunfild lokacije direktno utiču na nekoliko medija

(voda, zemljište, pa čak i vazduh), a takođe imaju i suptilan uticaj na životnu sredinu (ometaju

infrastrukturnu efikasnost urbanih formi), pa čak i socijalni i ekonomski uticaj, koji je mnogo teže

izmeriti jer se svrstava u dobrobiti regeneracije braunfild lokacija (Ferber i Nathanail, 2006).

strana 13


Prilikom regeneracije braunfild lokacija ponovo se koristi postojeća gradska infrastruktura,

čime se doprinosi smanjenom širenju gradova, urbanoj održivosti i očuvanju kvaliteta života u

urbanom prostoru. Revitalizacija degradiranih gradskih područja pozitivno utiče na životnu sredinu,

čime se omogućava povratak stanovništva u gradove (Vanheusden, 2007). Jedna od najvažnijih

odgovornosti lokalne zajednice je ostvarivanje održivog i konkurentnog urbanog okruženja, koje se

postiže ograničenjem korišćenja grinfild lokacija i usmeravanjem investicija na ponovnu upotrebu

ranije korišćenih područja u gradovima.

CABERNET je istakao da je revitalizacija velikog broja braunfild lokacija u Evropi značajan

segment unapređenja evropske globalne konkurentnosti na održiv način (CABERNET 2013). Kako

bi se poboljšala održivost gradova i povećala evropska konkurentnost, neophodno je regeneraciju

braunfild lokacija uvrstiti u tematske strategije Evropske Unije.

II.8.1. Socijalni efekti

Postojanje braunfild lokacija u gradovima je odraz nemara i neaktivnosti gradske uprave za

rešavanje prostornih pitanja. Iskustvo zemalja u tranziciji pokazalo je da braunfildi razaraju socijalno

tkivo grada, njegov identitet, strukturu i kulturnu fizionomiju (Stojkov, 2007). Posmatrano sa

socijalnog aspekta, regeneracija braunfild lokacija pozitivno utiče na motivaciju stanovnika, na želju

za stanovanje, rad i rekreaciju u određenom susedstvu, čime se poboljšava ukupna demografsko-

socijalna slika grada.

Revitalizacija braunfild lokacija pozitivno utiče na društvenu zajednicu u urbanom području.

Najznačajniji socijalni efekti revitalizacije braunfilda su:

zapošljavanje u tradicionalnim industrijskim zonama i otvaranje novih radnih mesta;

mogućnost ostvarenja značajnih projekata kulture koja po pravilu traže prostor u već

razvijenom gradskom tkivu;

očuvanje arhitektonskog nasleđa, tj. objekata industrijske, vojne i komunalne namene iz

ranijih kulturnih perioda;

promovisanje socijalne jednakosti u braunfild zonama;

nastanak uslova koji pozitivno utiču na okupljanje stanovnika na nekadašnjim

zapuštenim lokacijama;

povećanje nivoa bezbednosti građana;

stvaranje kvalitetnije životne sredine;

unapređivanje identiteta urbanog područja (Stojkov, 2007).

Nastanak braunfild lokacija vrlo često je povezan sa gubitkom radnih mesta i povećanjem

stope nezaposlenosti. Zbog toga braunfildi ostavljaju negativan utisak u javnosti, koji se

probudbljuje i samim izgledom lokacije. Ovaj utisak je očigledna prepreka regeneraciji braunfilda,

koja utiče na regeneraciju okružujućeg susedstva.

strana 14


II.8.2. Ekonomski efekti

Kao što je već naglašeno, investiranje u grinfild lokacije mnogo košta lokalnu samoupravu,

pogotovo sa ekonomskog aspekta. Troškovi ulaganja u infrastrukturu i sporo i nesigurno vraćanje

uložene investicije čine grinfild investiciju manje adekvatnim poduhvatom od regeneracije

braunfilda. Recikliranje ranije korišćenog građevinskog zemljišta brže dovodi do povećanja lokalnih

prihoda i jača poresku osnovicu (Stojkov, 2007). Kako bi se podstakli akteri regeneracije braunfilda,

lokalna, pokrajinska, pa i državna vlast moraju da obezbede: pristup većem broju izvora

finansiranja, veću mogućnost korišćenja javnih sredstava i olakšice za privatni sektor koji kao

investitor učestvuje u regeneraciji braunfilda.

Na ekonomskom planu, regeneracija braunfild lokacija ima sledeće efekte:

poboljšavanje razvoja šireg područja u blizini braunfilda;

povećanje vrednosti zemljišta;

smanjenje saobraćaja i efektuiranje gradske infrastrukture;

smanjenje ekonomskih gubitaka usled preteranog širenja gradskog tkiva (Stojkov 2007).

Jedan od glavnih pokretača procesa regeneracije braunfilda je ekonomska isplativost

pojedinih lokacija. Ona zavisi od velikog broja činilaca koji su vremenski promenljivi. Na ekonomski

status lokacije mogu da utiču: direktni i indirektni troškovi regeneracije; predviđeni prihodi lokacije;

finansijski i prateći rizici; nacionalni i lokalni porezi i takse i svaki sporazum između vlasnika

zemljišta i/ili opštine i investitora (Ferber i Nathanail, 2006).

II.8.3. Ekološki efekti

Kombinacija rasta broja stanovnika, urbanizacije i dalje tranzicije ka industrijski orijentisanoj

privredi stavlja ogroman pritisak na resurse i životnu sredinu. Javlja se potreba da se ispune trenutni

zahtevi stanovništa bez ugrožavanja budućih generacija. Osnovni zadatak održivog razvoja gradova

je usvajanje novih tehnologija u građenju, transportu, recikliranju energije i vodoprivredi (Ferber i

Nathanail, 2006). Post-moderni sistemi vrednosti pokazuju sve veću netrpeljivost prema opasnosti

po životnu sredinu koja je prouzrokovana postojećim korišćenjem zemljišta i planiranim razvojem

gradova.

Regeneracija braunfild lokacija podrazumeva i ulaganje u kvalitetniju životnu sredinu.

Osnovni moto urbanog planiranja mora biti održiva urbana revitalizacija, koja uključuje ekološku

održivost. Ovim načinom planiranja postiže se ravnoteža između zaštite i uređenja životne sredine,

društvene kohezije i stvaranja novih vrednosti u okviru postojećih oblika (Stojkov, 2007).

Ekološki efekti revitalizacije braunfild lokacija uključuju:

eliminaciju zdravstvenih rizika;

strana 15


uklanjanje divljih deponija čvrstog otpada;

uklanjanje mogućih zagađivača podzemnih i površinskih voda;

eliminacija zagađivanja zemljišta na lokaciji;

povećanje količine odgovarajućeg zelenila (Stojkov, 2007).

II.8.4. Prostorni efekti

U teoriji i praksi prostornog planiranja tek odnedavno postoji prožimanje sa principima

ekonomike korišćenja prostora i sa funkcionisanjem tržišta nekretnina (PALGO Centar, 2008).

Problem braunfild lokacije ne mora uvek predstavljati pretnju za lokalnu zajednicu. Sa prostornog

aspekta braunfild može biti i šansa, pogotovo onaj koji se nalazi u užem gradskom jezgru, koji

podstiče stanovništvo za aktivnu brigu o gradskom prostoru.

Ukoliko je koncept regeneracije braunfilda dobro osmišljen, može pomoći otklanjanju

nedostataka postojeće urbane strukture (PALGO Centar, 2008). Iskorišćenjem napuštene lokacije

može se poboljšati urbani kvalitet naselja, kroz proširenje ulične mreže, stvaranje novih javnih

površina ili izgradnju objekata javne namene.

Među velikim brojem prostornih efekata regeneracije braunfilda, kao najznačajniji izdvajaju

se sledeći:

unapređenje gradske strukture;

poboljšanje nivoa iskorišćenosti zemljišta;

isticanje identiteta gradova, i

očuvanje i revitalizacija arhitektonskog nasleđa ranijih generacija.

strana 16


III. Braunfild lokacije u Republici Srbiji

Proces deindustrijalizacije u gradovima Srbije podstaknut je globalnom ekonomskom i

finansijskom krizom, što je dovelo do velikih teritorijalnih razlika u vidu koncentracije materijalnih

kapaciteta u regionima Beograda i Novog Sada. Razlike u nivou razvoja regiona predstavljaju veliki

problem, jer za posledicu imaju prostornu polarizaciju, specijalizaciju i fragmentaciju elemenata

industrijske strukture u urbanom tkivu gradova, i duž koridora i saobraćajnica (Zeković, 2009).

Procesi privatizacije, stečaja i restruktuiranja najintenzivniji su u obasti industrije, što donosi velike

društveno-ekonomske posledice, smanjenje broja zaposlenih i značajan uticaj na prostorni

disbalans u regionalnom razvoju Srbije. Koncepti decentralizacije i delimične demetropolizacije

industrijske aktivnosti, koji su bili predviđeni Prostornim planom Republike Srbije (1996), iz velikog

broja razloga nisu sprovedeni. Pre svega, zbog nagomilanih društveno-ekonomskih razvojnih

problema u industriji, uticaja tranzicione recesije i tržišnih faktora, ali i opšte makro-ekonomske

politike, nedostatka regionalne politike, politike konkurencije i inovacija, kao i nedovoljnog uticaja

institucionalnih okvira i drugih faktora (Zeković, 2009).

Braunfild lokacije u Srbiji predstavljaju značajan problem na čijem se rešavanju tokom

proteklih godina nije dovoljno radilo u praksi. Kao posledica kombinacije masovne

deindustrijalizacije privrede i reformi sistema odbrane, veliki broj privrednih i vojnih objekata, kao i

velike površine građevinskog zemljišta, ostali su potpuno ili nedovoljno iskorišćeni (Stalna

konferencija gradova i opština, 2011). Ove lokacije istovremeno predstavljaju ekonomski,

urbanistički, sociološki, ekološki i estetski problem. Najveća prepreka rešavanju pitanja braunfild

lokacija na teritoriji Srbije svakako je nedostatak sistematskog i organizovanog pristupa regeneraciji

sa državnog nivoa. Povremeni primeri dobre prakse javljaju se više kao rezultat aktivnosti pojedinih

gradova i opština, izazvanih konkretnim investicionim projektima značajnim za lokalnu privredu

(Stalna konferencija gradova i opština, 2011).

Opštine u Srbiji trpe nemilosrdne nalete investitora koji bi da grade industrijske, skladišne ili

komercijalne objekte na grinfild lokacijama. Zaustavljanje ili usporavanje ovakvih akcija neophodno

je kako bi se sačuvalo poljoprivredno zemljište, ali i postojeća gradska struktura. Ideja kompaktnog

grada, koja obuhvata eksploataciju postojećih zemljišnih resursa, kao i uvećani stepen

iskorišćenosti zemljišta u umrtvljenim i slabo korišćenim naseljima, sve više dobija podršku javnosti.

Ova ideja je zasnovana na dva faktora: na očekivanju daljeg starenja stanovništva u Srbiji, kao i na

orijentaciji stanovnika ka centrima gradova (Stojkov, 2007).

Broj i veličina napuštenih lokacija na teritoriji Srbije mogu se smatrati poražavajućim. Pored

toga, činjenica da se ove lokacije posmatraju kao nužno zlo, za koje nema pomoći, predstavlja još

jednu poražavajuću okolnost, i veliku propuštenu šansu srpskih gradova. Zapravo, braunfild lokacije

strana 17


imaju značajnu mogućnost povećanja privlačnosti za domaće i strane investitore, ukoliko se

problemu njihovog rešavanja pristupi na odgovarajući, sistematski način.

Kako navodi autor B. Stojkov, problem regeneracije braunfild lokacija „zahteva vertikalnu i

horizontalnu koordinaciju“ (Stojkov, 2007). Vertikalna koordinacija znači da problemu treba da se

pristupi sa tri aspekta: na nivou prostornih strategija Republike, zatim regiona, i konačno gradova tj.

opština. Na nivou države, strateška koncepcija sprovodi se kroz regulisanje nacionalne strategije i

državne legislative. Na nivou regiona, odnosno pokrajine, problem braunfild lokacija može se

regulisati kroz različite strategije regionalnog razvoja koje bi privukle investitore, kao i preko drugih

instrumenata regionalne nadležnosti. Konačno, na nivou opština, čije akcije imaju najveći značaj za

rešavanje problema braunfilda, moguće je stimulisanje preko urbanističkih planova, kao i preko

određenih fiskalnih mera i nove zemljišne politike, koja će biti uspostavljena nakon fiskalne

decentralizacije. Horizontalna koordinacija za rešavanje problema braunfild lokacija obuhvata

aktivnosti i saradnju partnera u izgradnji i uređenju opštine (Stojkov, 2007). Partnerstvo javnog i

privatnog sektora, kao i građanska inicijativa predstavljaju značajan faktor u rešavanju ovog

problema.

Kako bi se ostvarila regeneracija braunfild lokacija na teritoriji Srbije, neophodno je sprovesti

sledeće korake:

usavršavanje zakonskog okvira;

pokretanje javno-privatnih partnerstava na projektima recikliranja napuštenog zemljišta;

kompletna inventarizacija braunfilda na teritoriji čitave zemlje;

preispitivanje prostornih i urbanističkih planova, kao i strategija razvoja na opštinskom i

republičkom nivou;

preispitivanje poreskih i fiskalnih instrumenata koji podstiču investiranje u napušteno

zemljište;

promocija ideje urbane regeneracije i revitalizacije napuštenih lokacija na teritoriji Srbije;

obučavanje stanovništva, putem medija i sredstava javnog informisanja, o prednostima

ponovnog korišćenja zemljišta;

sprovođenje različitih akcija i inicijativa čiji je cilj održiva zajednica i kvalitetniji prostori za

stanovanje, rad i socijalizaciju.

Kako bi se sprovela sistematska akcija na regeneraciji braunfild lokacija, neophodno je

utvrđivanje njihovog trenutnog stanja. Državne institucije imaju zadatak da obezbede budžet,

postave metodologiju izrade jedinstvenog katastra braunfild lokacija, a na gradovima i opštinama je

da taj posao obave. Kako je navedeno u publikaciji Reaktiviranje braunfilda u Srbiji (Stalna

konferencija gradova i opština 2011), do sada su propuštene dve prilike da se uradi inventarisanje

braunfild lokacija. Prvo, kao deo procesa privatizacije preduzeća, gde je pretpostavljeno da

evidentiranje braunfilda u fazi privatizacije ne bi bio ni previše kompleksan, a ni finansijski zahtevan

strana 18


projekat. Drugu mogućnost predstavljao je projekat za izradu Jedinstvenog katastra nepokretnosti,

koji je finansirala Svetska banka (World Bank Group) (Stalna konferencija gradova i opština, 2011).

Kao primer dobre prakse, izdvajaju se pojedini gradovi i opštine koji su pripremili katalog

ovakvih lokacija, koji je dostupan i za internet pretraživanje (Inđija, Sombor, Kuršumlija, Ruma itd.).

Ovi podaci pripremljeni od strane lokalne zajednice čine ove gradove primamljivijim za potencijalna

strana ulaganja. Na izradi baza braunfild lokacija radili su i Agencija za strana ulaganja i promociju

izvoza (SIEPA), kao i USAID-ov Program podsticanja ekonomskog razvoja opština (USAID Srbija

2005). Ova baza lokacija dostupna je za pretraživanje preko interneta, i sadrži najvažnije podatke o

napuštenim lokacijama. Fond za podršku investicija u Vojvodini kreirao je detaljnu bazu za braunfild

lokacije na teritoriji autonomne pokrajine. Ipak, kako ističu autori publikacije Reaktiviranje braunfilda

u Srbiji, najkompletniji inventar braunfilda napravljen je od strane Vojske Srbije i Ministarstva

odbrane (Stalna konferencija gradova i opština, 2011). Napušteni objekti koji su pripadali vojsci čine

značajan deo ukupnog broja braunfild lokacija na teritoriji zemlje, i kao takvi predstavljaju resurs koji

je izuzetno značajan kako u ekonomskom, tako i u prostornom pogledu.

Iako ekonomski rast u Srbiji mora biti dinamiziran, broj privrednih investicija je i dalje nizak.

Zbog toga, je preporučljivo primeniti višegodišnje iskustvo drugih zemalja koje su svoje braunfilde

vrlo uspešno transformisale u kulturne centre, javne objekte, obrazovne ustanove ili slobodne

površine. Kao što se može primetiti, ovo nisu komercijalne delatnosti, te je potrebna značajna

intervencija države. Međutim, iskustvo je pokazalo da ne treba čekati državnu inicijativu, već se uz

organizovanu strategiju može izvršiti pritisak na zvanične institucije da se aktiviraju na rešavanju

ovog izuzetno značajnog problema (Stalna konferencija gradova i opština, 2011).

Najznačajnije sprovedene aktivnosti u oblasti regeneracije braunfilda u Srbiji su:

izgradnja stambenog kompleksa na lokaciji nekadašnje kasarne Stepa Stepanović u

Beogradu;

marina Dorćol u Beogradu;

konverzija vojnog aerodroma u Lađevcima u civilni aerodrom;

prenamena prostora Beton hale u Beogradu (za ovaj projekat je sproveden veliki

međunarodni konkurs);

organizacija festivala Mixer u objektima preduzeća Žitomlin.

Regeneracija braunfild lokacija nije jednostavan i kratkotrajan zadatak, to je kompleksan

proces, u kojem učestvuje veliki broj strana sa različitim interesima, i traje više godina. Zbog toga su

potrebne sistemski organizovane akcije koje će biti detaljno sprovođene na svim nivoima vlasti, od

države, pa do lokalnih samouprava, koje u ovom zadatku imaju najveću odgovornost. Prilikom

identifikacije i analize braunfilda u opštini preporučljivo je uključiti i preduzetnike, kojima će na taj

način biti prezentovane razvojne mogućnosti prethodno urbanizovanih područja. Njihovim

uključivanjem od samog početka procesa stvoriće se uslovi koji će za preduzetnike značiti manji

strana 19


rizik od ulaganja u braunfilde. Iako je proces regeneracije dugotrajan i naporan, rezultati koji se

dobijaju su više nego vredni uloženog truda. Osim dobrobita regeneracije na samoj lokaciji, postoji i

značajan uticaj na urbanu regeneraciju i ostale segmente prostora. Podiže se kvalitet života u

gradu, potvrđuju principi održivog razvoja, čuvaju se istorijski, građevinski i prostorni resursi i

uspostavljaju se osnovi revitalizacije nasleđa i čuvanja identiteta naših gradova.

III.1. Pravni okvir recikliranja građevinskog zemljišta u Srbiji

Strategija regeneracije braunfild lokacija mora da bude deo razvojne politike države, te je

veoma važno da ona bude povezana sa urbanim planiranjem i strategijom razvoja u nadležnosti

lokalne samouprave. Nacionalna politika fokusira se na identifikaciju braunfilda i na potrebe za

spoljnom intervencijom, ali svaka strategija ponovne upotrebe lokacije mora da sadrži i lokalnu

komponentu, kako bi mogla da ispita šire uticaje regeneracije na okolinu. Lokalne vlasti igraju

ključnu ulogu u menadžmentu regeneracije braunfilda, kao integrisani deo menadžmenta

prostornog razvoja na višim nivoima. Planski dokumenti su veoma važni, ali ne i jedini instrumenti

aktivne regeneracije braunfilda (Ferber i Nathanail, 2006). Postoji snažna potreba za

sveoubuhvatnim pristupom koji integriše ekološku, ekonomsku i socijalnu dimenziju regeneracije

napuštene lokacije u fukncionalnu urbanu strukturu. Opštine mogu da igraju značajnu ulogu u

promovisanju regeneracije braunfilda pružajući politički okvir integracije sektorske politike (fiskalne

olakšice, ekološke takse i naknade, ograničenja, uputstva, naredbe i sl.). Koordinacija sektorske

politike, ravnomerne raspodele sredstava i eksploatacija ovih resursa u vremenu i prostoru ima

ključnu ulogu u planiranju prostornog razvoja, a pogotovo u oblasti korišćenja zemljišta.

Značaj održivog korišćenja zemljišta kao i održive obnove gradova implementiran je u

najnovije pravne norme u Srbiji, počev od Ustava (2006) i pojedinačnih zakona koji su usvojeni na

osnovu Ustava, pa sve do serije strategija na republičkom nivou, kao i strategija pojedinih opština

(Stojkov, 2007). U evropskom kontekstu, principi održivog ekonomskog i socijalnog razvoja, kao i

zaštite životne sredine i održog upravljanja resursima sadržani su u Teritorijalnoj agendi (2007),

Lajpciškoj povelji (2007), Lisabonskoj strategiji (2002) i Geteborškoj strategiji (2003) (Stojkov, 2007).

Za razliku od evropskih dokumentima, u kojima se koristi pojam recikliranja građevinskog zemljišta

(urban land recycling), domaći propisi tome još uvek ne posvećuju dovoljnu količinu pažnje, ali ipak

postoje pomaci u tom pravcu. Prema zaključku konferencije „Prevazilaženje prepreka u recikliranju

građevinskog zemljišta – revitalizacija braunfild lokacija u Srbiji“, „postojeći zakonski sistem

predstavlja zadovoljavajuć okvir za aktiviranje i revitalizaciju braunfild lokacija u Srbiji, mada se

mnogi zakoni ne sprovode u odgovarajućoj meri“ (PALGO Centar, 2008). Takođe se ističe i potreba

za donošenjem novih zakona koji će opštinama i gradovima dati veća ovlašćenja, odgovornost i

obaveze u procesu regeneracije braunfilda.

strana 20


Regeneracija braunfilda je oblast koja je nepotpuno pravno uređena, ali ipak pruža mnogo

mogućnosti za akciju. Kompleksnu problematiku braunfilda u Srbiji regulišu sledeći pravni

dokumenti:

Zakon o privatizaciji (2001);

Zakon o porezu na dobit (2002);

Zakon o planiranju i izgradnji (2009);

Zakon o stečaju (2009);

Uredba o uslovima i načinu privlačenja direktnih investicija (2011).

Zakon o javnoj svojini (2011) – nekada Zakon o sredstvima u svojini Republike Srbije

(1995)

III.1.1. Zakon o privatizaciji

Početak procesa privatizacije u Srbiji odvijao se veoma dobro i delovao je vrlo ozbiljno, sve

dok nisu ostala samo preduzeća i sistemi koji su nekad bili ponosi socijalističke privrede, pretvorena

u kompleksan problem za sve učesnike u privatizaciji. Mnoge gradove u Srbiji održavalo je

funkcionisanje industrijskih postrojenja (Niš, Kraljevo, Kruševac, Zrenjanin, Kikinda...), ali je propast

tih preduzeća dovela do toga da ovi gradovi postanu pravi zarobljenici braunfilda, ruinirani u

socijalnom, ekonomskom, ekološkom i estetskom smislu (Stalna konferencija gradova i opština,

2011).

Zakon o privatizaciji, iako ponekad smatran kao nepovoljan za regeneraciju industrijskih

braunfilda, ipak omogućava ozbiljnim kupcima da privatizuju atraktivne industrijske komplekse.

Glavni problem nastao je u samoj primeni zakonskih odredaba, u kontroli loših vlasnika i u

restruktuiranju složenih industrijskih sistema.

III.1.2. Zakon o porezu na dobit

Ovaj pravni dokument propisuje poreska oslobođenja i olakšice za velika ulaganja. Što se

tiče vrste ulaganja, Zakon ne pravi razliku, mada se može tumačiti da poreski podsticaji za

zapošljavanje novih radnika, koji su po pravilu povezani sa grinfild investicijama, u blagoj meri

favorizuje projekte na slobodnom zemljištu u odnosu na ulaganja u braunfild lokacije u procesu

privatizacije.

III.1.3. Zakon o planiranju i izgradnji

Zakon o planiranju i izgradnji donesen je 2009. godine, i smatra se jednim od

najkontroverznijih propisa donetih u proteklih nekoliko godina. S jedne strane, hvaljen je od strane

javnosti zbog namere da se urede segmenti koji se tiču prostornog i urbanističkog planiranja,

građevinskog zemljišta, izgradnje i legalizacije, dok je istovremeno kritikovan zbog zastoja u

strana 21


izdavanju građevinskih dozvola i negativnih efekata po domaću građevinsku industriju (Stalna

konferencija gradova i opština, 2011). Pozitivan uticaj na regeneraciju braunfild lokacija ostvaruje se

kroz uređivanje prostorno-planske i urbanističke politike.

Iako postoje određeni problemi u primeni Zakona o planiranju i izgradnji, ovaj dokument bi

već na srednji rok mogao da pomogne bržoj regeneraciji braunfild lokacija na teritoriji Srbije, dajući

veću pravnu sigurnost investitorima.

III.1.4. Zakon o stečaju

Oblast stečajnih postupaka jedna je od najsloženijih u srpskom pravnom sistemu,

prvenstveno zbog velikog broja preduzeća u stečaju ili pred stečajnim postupkom, ali i zbog ranije

prakse zloupotrebe ovog pravnog instituta, kao i zbog činjenice da postupak vodi šest različitih

organa (Stalna konferencija gradova i opština, 2011). Stečajni postupak je dugotrajan i njegovi

troškovi su visoki, dok je stepen naplate potraživanja na izuzetno niskom nivou.

Za potencijalne kupce braunfild lokacija, ali i druge učesnike u procesu regeneracije,

najznačajnije je da se stečaj odvija što brže i uz što niže troškove, sve do faze unovčenja stečajne

mase kroz prodaju imovine. Niz izmena koje su pratile Zakon o stečaju omogućile su brže i jeftinije

stečajne postupke.

Privatizacija iz stečaja je uspešan metod regeneracije braunfild lokacija, što se vidi na

primerima subotičkog Bratstva, prodatog slovačkoj firmi Tetravagonka, zatim kompanije NITEX iz

Niša koju je kupio italijanski Beneton, kao i na primeru preduzeća FIAZ Ferode iz Prokuplja,

kupljenog od strane jednog od najvećih svetskih proizvođača kablovskih setova i optičkih vlakana,

kompanije Leoni.

III.1.5. Uredba o uslovima i načinu privlačenja direktnih investicija

U okviru ovog pravnog akta ne pominju se izričito termini „grinfild“ i „braunfild“, već se ona

odnosi na investicione projekte sledeće vrste: (1) započinjanje nove delatnosti; (2) proširenje

postojeće delatnosti; (3) diversifikacija postojećeg proizvodnog programa i (4) bitne promene u

celokupnom proizvodnom programu postojeće delatnosti (Stalna konferencija gradova i opština,

2011). Ovakvo definisanje projekata dovoljno je fleksibilno da obuhvati i ulaganja u revitalizaciju

braunfild lokacija. Ova uredba omogućuje ravnopravan tretman svih investicionih projekata, bez

obzira na vrstu ulaganja.

III.1.6. Zakon o javnoj svojini

Šest godina nakon što se pojavio predlog ovog dokumenta, Zakon o javnoj svojini konačno

je usvojen i objavljen u Službenom glasniku RS br. 72/2011. Prethodni zakon bio je suprotan

strana 22


modernim tekovinama regionalizma, otežavao je lokalnim samoupravama pristup izvorima

finansiranja i negativno je uticao na celokupan ekonomski razvoj opština i gradova (Stalna

konferencija gradova i opština, 2011).

Najznačajniji aspekti za bržu regeneraciju braunfild lokacija sadržani su u sledećim

odredbama:

Lokalne samouprave imaju pravo da stiču svojinu na nepokretnostima (objekti i

građevinsko zemljište), kao i svojinu na prirodnim bogatstvima i dobrima opšteg interesa;

Gradovi i opštine imaju pravo da samostalno upravljaju stvarima u svojini, da ih ustupe

na korišćenje, kao i da raspolažu njima (dogradnja, adaptacija, rušenje i sl.);

Mogućnost zasnivanja tereta na stvarima u svojini i založnih prava u cilju ispunjenja

obaveza;

Automatski prenos svojine nad stvarima sa države na lokalnu samoupravu, kao i

obaveza države da obezbedi sredstva onim opštinama i gradovima koji ne mogu da vrše

svoju funkciju nakon prenosa svojine (Stalna konferencija gradova i opština, 2011).

Odredbe ovog zakona jasno pokazuju da će proces regeneracije braunfild lokacija u

budućnosti biti olakšan, čime će svi akteri regeneracije biti više motivisani za sprovođenje akcija.

Na osnovu svega iznesenog, možemo zaključiti da je zakonski okvir koji se bavi tematikom

braunfild lokacija u našoj zemlji zadovoljavajući. Iako postoje određene manjkavosti koje su

navedene za svaki pojedinačni akt, ipak postoji dovoljno mogućnosti za akciju. Ukoliko postoji dobra

volja svih učesnika u procesu revitalizacije braunfilda, relativno sloćen pravni sistem ne predstavlja

nepremostivu prepreku.

strana 23


III.2. Finansiranje razvoja braunfilda

Kad govorimo o finansiranju projekata revitalizacije braunfilda, važno je reći da se izvori

finansiranja dele na: sopstvena, mešovita i pozajmljena sredstva. Raspoloživi izvori finansiranja

braunfilda predstavljeni su na sl. 3 (Stalna konferencija gradova i opština, 2011).

Slika 3: Raspoloživi izvori finansiranja regeneracije braunfild lokacija

Državni i lokalni budžet zajednice spadaju u spostvena sredstva finansiranja regeneracije.

Osim toga, novac se može obezbediti putem pozajmica, kredita i obveznica, koje uglavnom pružaju

fondovi i organizacije Evropske unije. Jedan od najznačajnijih oblika finansiranja jesu javno-privatna

partnerstva koja mogu doprineti rešavanju socio-ekonomskih problema u srpskim lokalnim

zajednicama.

Sredstva iz državnog budžeta namenjena regeneraciji braunfild lokacija usmeravaju se

preko više ministarstava, dok se glavni deo novca plasira posredstvom Ministarstva regionalnog

razvoja i lokalne samouprave. Osim kroz nacionalni investicioni plan, sredstva za unapređenje

lokalne infrastrukture raspodeljuju se i u okviru nekoliko donatorskih programa, koji se finansiraju iz

budžeta Evropske unije.

Agencija za strana ulaganja i promociju izvoza Republike Srbije (SIEPA) pomaže srpskim

preduzećima da postanu konkurentnija na evropskom tržištu, osim toga, ova agencija promoviše

mogućnost ulaganja i pruža pomoć stranim investitorima da započnu poslovanje u Srbiji.

Potencijalni i postojeći investitori mogu da koriste bazu građevinskih lokacija, koja broji 668 lokacija i

može se koristiti za izbor lokacije prilikom izgradnje poslovnih i proizvodnih objekata (Agencija za

strana ulaganja i promociju izvoza - SIEPA 2013).

Većina braunfild lokacija mora biti finansirana iz privatnih sredstava, jer fondovi na

nacionalnom nivou nemaju dovoljno sredstava za tako nešto. Problem sa kojim se sreću privatni

kapital i privatni investitori je rizik razvoja braunfilda, i zbog toga javna intervencija moraju da

pomognu u tom slučaju u najvećoj meri. Ove javne intervencije treba da budu usmerene pre svega

na nenovčane vrste pomoći, kao što je: kreiranje pravnog okvira, pogodnih fiskalnih uslova,

strana 24

izvori finansiranja

sopstvena sredstva

državni budžet

lokalni budžet

mešovita sredstva

javno privatno partnerstvo

pozajmljena sredstva

donacije

krediti obveznice


povoljnog korišćenja zemljišta, objavljivanje informacija o zagađenju, neformalna pomoć pri

konsolidaciji zemljišta, fleksibilnije izdavanje dozvola i sl. U slučaju opština koje nemaju povoljan

strateški položaj a imaju veliki broj braunfilda, potrebna je jaka lokalna inicijativa za rešavanje

problema, bez obzira ko je titular svojine na lokacijama (PALGO Centar, 2008). Kako bi se

investitori podstakli da ulažu u braunfild lokacije, moguće je primeniti nekoliko instrumenata koji

povoljno utiču na regeneraciju braunfilda. Neki od tih instrumenata su: (1) kreiranje posebnih

kataloga braunfild lokacija spremnih za investiranje – ovo su već primenile neke opštine, (2)

prilagođavanje zakona i normi za podršku recikliranju građevinskog zemljišta, (3) podizanje svesti o

pstojećem problemu i značaju regeneracije napuštenog zemljišta, (4) isticanje braunfilda u

strategijama prostornog i regionalnog razvoja i urbanističkim planovima, (5) podrška osnivanju

javno-privatnih partnerstava (PALGO Centar, 2008).

Iako je ekonomska situacija u Srbiji otežana u poslednjih nekoliko godina, delom zbog

svetske finansijske krize, a zatim i zbog nedovoljno organizovanog državnog budžeta, može se reći

da postoji veliki broj mogućnosti finansiranja revitalizacije napuštenog zemljišta u našim gradovima.

Finansijsko pitanje braunfilda stoga nije najveći problem sa kojim se danas susrećemo, pre je to

nedostatak koordinisanih akcija usmerenih ka urbanoj regeneraciji, kao jednom od osnovnih ciljeva

savremenog društva.

III.3. Ograničenja regeneracije braunfild lokacija u Srbiji

U procesu regeneracije braunfild lokacija učestvuje veliki broj različitih učesnika

(„stejkholdera“), te je njihova međusobna koordinacija vrlo složen zadatak, jer je teško definisati i

razumeti interese svakog učesnika. U slučaju zemalja koje su u prošlosti imale društveno-političko

uređenje slično srpskom, nakon rešenja svojinskih odnosa nad zemljištem, najveći problem za

regeneraciju predstavljaju pitanja interesne usaglašenosti i koordinacije zainteresovanih aktera u

tom procesu (Perić i Maruna, 2012). Za rešavanje ovih problema ključna je komunikacija,

razumevanje i poverenje među učesnicima procesa. Očuvanje životne sredine nameće se kao

osnovni razlog regeneracije braunfilda u razvijenim zemljama, dok je u post-socijalističkom društvu

ekonomska dobit osnovna inicijativa za regeneraciju. Razumevanje kompleksnosti procesa

regeneracije i shvatanje interesa i odnosa moći među stejkholderima uslov je za uspešnu

regeneraciju građevinskog zemljišta u Srbiji.

Veliki problem u procesu regeneracije braunfild lokacija predstavljaju generalni urbanistički

planovi pojedinih opština, u kojima se stalno planiraju nove površine namenjene izgradnji na

obodima naselja. Zbog toga se pogoršava situacija na postojećim braunfildima i pospešuje

stvaranje novih. Osim toga, narušava se urbana struktura grada i onemogućuje proces urbane

regeneracije. Ovaj problem lokalnih urbanističkih planova može biti rešen jedino podsticajima i

smernicama koji dolaze sa nacionalnog nivoa.

strana 25


Postojanje velikog broja prepreka regeneraciji braunfilda čini ove projekte komplikovanijim,

dugotrajnijim, skupljim i rizičnijim u odnosu na grinfild investicije. Sve to odvraća potencijalne

investitore, koji nisu spremni da se suoče sa rizicima koje sa sobom nosi regeneracija braunfilda.

Pored apstraktnih problema (nedostatak razumevanja i strategije, nedovoljna institucionalna

odgovornost), javlja se i problem nedostatka odgovarajućih alata koji bi omogućila apsorpciju

braunfilda na tržištu na odgovarajuć način. Lokalni sistem planiranja često je nefleksibilan i

misteriozan i kao takav zahteva ulaganje ogromnog napora za razumevanje i delovanje.

Jedna od najozbiljnijih prepreka za regeneraciju braunfilda je laka dostupnost grinfild

lokacija. U suštini, obezbeđujući povezivanje infrastrukture i ignorisanjem napuštenog zemljišta,

upravni organi na svim nivoima subvencionišu razvoj grinfild investicija, čime potkopavaju ponovnu

upotrebu braunfilda i podržavaju širenje gradova u pravcu autoputa. Zbog toga su braunfild lokacije

izgubile poslove i investicije koje bi se u slučaju zabrane širenja, smeštale na reciklirano zemljište.

Konačna i veoma značajna barijera ponovnom korišćenju braunfilda jeste nedostatak

tehničkih sredstava i profesionalnog znanja. Lokalne vlasti bi trebalo da ponude investitorima

registar kontaminiranih lokacija, zajedno sa faktorima zagađenja, kako bi kupci nedvosmisleno znali

stanje zemljišta čime bi se omogućilo ranije utvrđivanje načina čišćenja i sanacije. Takođe,

postojanje podataka o jediničnim troškovima sanacije lokacije više je nego poželjno, jer bi se time

mogli planirati troškovi te bi se sprečile nerealne cene izvršenih radova. Pored toga, potrebna je

podrška javno-privatnim partnerstvima čije prepreke nisu fiskalne već su često pitanja svesti o

problemu, koordinacije i neadekvatni zakonski i administrativni okvir koji sprečava pravilno

kanalisanje postojećih resursa.

Nezamislivo je očekivati da sve prepreke ponovnom korišćenju braunfilda mogu biti

smanjene ili ukinute. Ključna tema u cilju otklanjanja barijera za ponovno korišćenje braunfild

lokacija je potreba za braunfild vođstvom na nacionalnom, regionalnom i lokalnom nivou.

strana 26


IV.Braunfild lokacije u Vojvodini: mogućnost realizacije

Gradovi i urbana naselja na teritoriji Vojvodine karakteristična su po uravnoteženom

urbanom razvoju, dobro razvijenoj urbanoj mreži i visokom nivou međusobne povezanosti

zahvaljujući kvalitetnoj putnoj mreži i glavnim putnim pravcima. Proces urbane tranzicije u Vojvodini

obeležen je polarizacijom i izraženim preseljenjem stanovništva u gradove (pogotovo u Novom

Sadu), što rezultuje disperzijom naseljenosti. Zbog preklapanja urbanih i ruralnih aktivnosti u

naseljenim područjima dolazi do prostornih konflikata, devastacije i prenamene poljoprivrednog

zemljišta visokog kvaliteta (Pokrajinski sekretarijat za urbanizam, graditeljstvo i zaštitu životne

sredine, 2012). Poljoprivredno zemljište trpi prenamenu zbog potreba stambene, ali i industrijske

gradnje. Osim toga, unutar gradova stradaju slobodni i zeleni prostori, kao i javni prostori i zaštićena

kulturna dobra. Izgradnja bez kontrole i rastuća urbanizacija permanentno ugrožavaju prirodne i

kulturne vrednosti vojvođanskih gradova i naseljenih područja. Kao još jedna posledica neplanske

gradnje javlja se neusklađenost saobraćajne mreže i izgrađenosti prostora, te su gradovi u Vojvodini

suočeni sa stalnom saobraćajnom prezagađenošću, nedovoljnim protočnim kapacitetima i

nedostatkom prostora za mirujući saobraćaj. Zbog zapuštanja gradskog tkiva, dotrajale

infrastrukture i neadekvatnog odlaganja otpada pojavljuju se nehigijenska područja koja su jedan od

velikih nedostataka prostornog razvoja Pokrajine. Nedovoljno razvijena ekološka svest građana i

lokalnih samouprava stvara ugroženo prirodno i urbano područje.

Građevinsko zemljište predstavlja značajan razvojni potencijal koji u prethodnim periodima

nije adekvatno valorizovan. Zbog nedovoljne svesti o značaju građevinskog zemljišta, potrebe za

prostorom namenjenim novoj izgradnji stambenih i poslovnih objekata realizovane su proširivanjem

građevinskog područja naselja na njegove urbane predele, umesto korišćenjem unutrašnjih

prostornih potencijala naseljenog mesta. Zbog neuređenih svojinskih odnosa nad građevinskim

zemljištem izgradnja je vrlo često usmeravana na državno zemljište, kao i na atraktivne lokacije uz

drumsku infrastrukturu na prialzima naselja. Kao rezutat su nastale neracionalne prostorne strukture

koje degradiraju karakteristične vojvođanske predele.

Prema Regionalnom prostornom planu Autonomne pokrajine Vojvodine, osnovni cilj razvoja

gradova i naselja je socijalno, ekonomski i ekološki uravnotežen urbani razvoj, koji razvija

teritorijalnu povezanost na principima održivog razvoja. Takođe, značajni ciljevi su i aktiviranje

kapaciteta gradova i urbanih naselja, povezivanje sa okruženjem, intenziviranje urbano-ruralne

saradnje i umrežavanje i grupisanje manjih teritorijalnih jedinica. U domenu građevinskog zemljišta i

pitanja njegovog recikliranja, najvažnije je naglasiti da je jedan od operativnih ciljeva Prostornog

plana „ograničavanje fizičkog širenja građevinskih područja naselja, uz stimulisanje urbane obnove,

aktiviranje zapuštenih lokaliteta (brownfield) i intenzivnije korišćenje već definisanih površina“

(Pokrajinski sekretarijat za urbanizam, graditeljstvo i zaštitu životne sredine, 2012). Na osnovu

strana 27


ovoga možemo zaključiti da je problem braunfilda na teritoriji Vojvodine ne samo prepoznat, već su i

nadležni organi spremni za početak rešavanja ovog značajnog pitanja daljeg regionalnog urbanog

razvoja. Prema tome, jasno je da mogućnosti za investiranje u braunfild lokacije postoje. Uz

odgovarajući planski osnov moguće je doneti odobrenje za delanje na braunfild lokaciji, kroz

rekonstrukciju, dogradnju, adaptaciju, sanaciju i izgradnju.

Prema podacima Agencije za strana ulaganja i promociju izvoza Republike Srbije (Agencija

za strana ulaganja i promociju izvoza - SIEPA 2013) na teritoriji Vojvodine postoji 110 braunfild

lokacija koje su spremne za razvijanje poslovanja i unapređivanje državne privrede. U zavisnosti od

oblika prenosa prava, lokacije su svrstane u one koje su ponuđene pod zakup, kupovinu,

privatizaciju, zajedničko ulaganje i različite opcije prema dogovoru.

U okviru rada biće predstavljene i kritički analizirane tri braunfild lokacije na teritoriji

Vojvodine, kako bi se na konkretnim primerima jasno videle mogućnosti koje pruža regeneracija

braunfild lokacija.

IV.1. Kasarna „Petar Drapšin“ u Subotici

Vojni kompleks „Petar Drapšin“ nalazi se u istočnom delu Subotice (sl. 4), u neposrednoj

blizini saobraćajnice M-22.1 Subotica-Palić, što lokaciji omogućava veoma dobru povezanost sa

drugim pravcima i koridorima. Od samog gradskog centra kompleks je udaljen manje od 3 km.

Ukupna površina braunfild lokacije iznosi 21 ha, sa mogućnošću proširenja na vojne poligone što

čini dodatnih 123 ha. Na ovom braunfildu nalazi se 26 objekata sa ukupnom površinom od 8871 m2.

Slika 4: Lokacije na teritoriji Subotice koje su u prošlosti pripadale Ministarstvu odbrane

Gradska vlast je bila zainteresovana da dođe u posed ovog dela vojne imovine još u

novembru 2005. godine. Uz tehničku pomoć USAID-ovog Programa podsticaja ekonomskom

razvoju opština (USAID Srbija 2011) i dobru volju Ministarstva odbrane, Subotica se uspešno

strana 28


probila kroz šumu zastarelih procedura i propisa. Konačno, u februaru 2010, Grad je potpisao

Ugovor sa Ministarstvom odbrane. USAID je podržavao opštine i gradove pomažući Ministarstvu

odbrane, Republičkoj direkciji za imovinu i Poreskoj upravi Ministarstva finansija da se postupak

ubrza tako što će se definisati rokovi u administrativnoj proceduri i da se ustanovi metodologija

procene vrednosti specifičnih vojnih objekata. USAID je takođe pomogao lokalnoj samoupravi u

pripremanju dokumentacije za dobijanje kredita, i posredovao je između lokalne samouprave i

Vojske Srbije da pregovore reše na obostranu korist. Sada su sve strane zadovoljne time što je

uspostavljen savremen, efikasan i fleksibilan način komunikacije između države i lokalnih

samouprava. Subotica je prvi grad u našoj zemlji koji je izvršio konverziju vojne imovine iz državnog

u vlastištvo Grada.

Jedan od glavnih prioriteta Grada Subotice je privlačenje stranih ulaganja i investicija, u cilju

otvaranja novih radnih mesta. Prema Generalnom planu Subotica-Palić do 2020. godine braunfild

lokacija kasarne „Petar Drapšin“ predviđena za razvoj komercijalnih delatnosti tzv. „čiste industrije“.

Tokom 2012. godine, na javnom nadmetanju u Gradskoj kući privatno društvo Tyrolian Real Estate

iz Austrije kupilo je 4 ha na ovoj lokaciji, čime je gradska uprava otplatila 70 procenata vrednosti

cele kupljene vojne imovine površine 144 ha. Na osnovu potpisanog ugovora, investitoru je dat

vremenski rok od pet godina da kupljenu površinu privede nameni.

Osnovni koncept regeneracije braunfilda nekadašnje kasarne (sl. 5) podrazumeva osnivanje

Industrijske zone, uz dodatno izmeštanje i proširenje kapaciteta Biznis inkubatora, čime se malim

privrednicima omogućava još snažnije pokretanje privatnog biznisa i podstiče se preduzetništvo.

Pored toga, regeneracija ove braunfild lokacije omogućiće preduslov za formiranje inovativnog

centra i tehnološkog parka, kao i prostor za upravnu zgradu budućeg Industrijskog parka. Postoji i

interesovanje da deo prostora dobije namenu kvantaške pijace.

Slika 5: Postojeće stanje na braunfild lokaciji vojnog kompleksa u Subotici

Aktivnosti preduzete na ovom braunfildu predstavljaju u opštem smislu dobar primer

saradnje lokalne samouprave i institucija na državnom nivou, uz pomoć i usmeravanje od strane

stranih agencija. S obzirom na činjenicu da je period od čak osam godina bio potreban samo za

rešavanje pitanja vlasništva nad zemljištem, kasarna „Petar Drapšin“ pokazuje nam da je proces

strana 29


regeneracije dugačak i mukotrpan. Dobri primeri prakse sa svetskog i evropskog nivoa obećavaju

nam rezultate koji su vredni čekanja. Ukoliko se uzme u obzir podatak da je novom investitoru

preostalo još četiri godine za prenamenu kupljenog zemljišta, ne mogu se donositi zaključci o tome

da li je celokupan proces regeneracije uspešno sproveden. Ipak, izuzetno je važna činjenica da se

situacija po pitanju recikliranja građevinskog zemljišta u našoj zemlji menja na bolje, iako se

trenutno čini da je promena nedovoljno dinamična.

IV.2. Ranžirna stanica u Novom Sadu

Pedestih godina prošlog veka utvrđen je koncept razvoja Novog Sada, čiji je ključni faktor

bilo planirano širenje grada ka jugu, tj. sadržajno i funkcionalno otvaranje grada prema reci Dunav

(PALGO Centar 2008). Osnovna prepreka planiranom razvoju bila je železnička infrastruktura koja

je prolazila kroz grad, kao i industrija smeštena u južnom delu gradskog tkiva. Do kraja osamdesetih

godina prošlog veka ostvareno je preseljenje železnice na sever, kao i izmeštanje industrije u

novoformirane radne zone uz Kanal DTD i Dunav. Industrijski kapaciteti koji su ostali u gradu su

uglavnom porušeni, i na tim prostorima su izgrađeni sadržaji u skladu sa tadašnjim planom. Manji

broj objekata industrije ipak je ostao u gradu, prvenstveno na prostoru predviđenom za sportsko-

rekreativne namenu. Proces tranzicionih promena doneo je strukturne i vlasničke transformacije

velikih preduzeća u radnim zonama, što rezultuje problemom korišćenja zemljišta, tj. njegovim

neracionalnim korišćenjem.

Objekat stare ranžirne stanice (sl. 6) nalazi se između Detelinare i Novog Naselja, u

neposrednoj blizini dveju značajnih saobraćajnica, nedavno izgrađenog Bulevara Evrope i Futoškog

puta. Ova braunfild lokacija zauzima 30 ha gradskog zemljišta nadomak gradskog jezgra.

Slika 6: Objekat ranžirne stanice u Novom Sadu (označen crvenom bojom)

strana 30


Kompleks koji se nalazi na ovoj lokaciji je u veoma lošem stanju, i trenutno je van funkcije.

Iako se primećuje da su objekti degradirani, nesumnjivo je da prostor poseduje sopstvenu poetiku

(sl. 7) koja stvara specifičan ambijent koji se ne sreće često u gradskom prostoru.

Slika 7: Napušteni objekti koji pripadaju ranžirnoj stanici

Još osamdesetih godina prošlog veka potpisan je sporazum o iseljavanju ranžirne stanice

između Železnice i tadašnje gradske vlasti. Nova ranžirna stanica funkcioniše nekoliko godina

unazad, mada joj nedostaju neki objekti, između ostalog, i oni za popravku vagona i lokomotiva.

Pitanje izmeštanja ovog objekta je jedno od najznačajnih problema sa kojima su se susreli gradski

planeri i lokalna samouprava. Kao i u prethodnom primeru braunfilda na teritoriji Vojvodine, uočljiv je

dug vremenski period koji je potreban za sprovođenje bilo kakvih aktivnosti koje bi dovele do

uspešne regeneracije ovog, ali i drugih braunfilda.

Prema planu JP „Ubanizam“ Novi Sad, na ovoj braunfild lokaciji predviđena je izgradnja

velikog parka, umetničkog prostora, kao i trgovinskih, turističkih i ugostiteljskih objekata. Prema

Generalnom urbanističkom planu stara ložionica treba rekonstrukcijom da postane umetnički

prostor, dok je za okolinu predviđen park površine 1,3 ha. Deo braunfild lokacije ka Futoškoj ulici

trebalo bi da bude korišćen za potrebe komunalnih službi, odnosno gradskog saobraćajnog

preduzeća i buduće tramvajske stanice. Ovaj projekat prema složenosti izvođenja prevazilazi

gradnju Somborskog i Subotičkog bulevara, a vrednost mu iznosi nekoliko desetina miliona evra. JP

Zavod za izgradnju grada Novi Sad (ZIG) očekuje početak radova u narednih nekoliko godina.

Kompleks ranžirne stanice poseduje značajan kvalitet u pogledu ambijentalnosti i kao takav

on je veoma značajna braunfild lokacija čijom regeneracijom bi se nemerljivo doprinelo kvalitetu

urbane strukture. Zbog neposredne blizine novoprojektovanih saobraćajnica, ova lokacija je postala

još interesantnija u proteklih nekoliko godina. Lokalna samouprava prepoznala je vrednost ovog

braunfilda, što je jasno prikazano u Generalnom urbanističkom planu Novog Sada. Preostalo je

pitanje finansiranja ove velike investicije, za šta bi trebalo da gradska vlast pomoć potraži od

različitih fondova, kao i da pokuša sklapanje javno-privatnog partnerstva, koje se u inostranim

slučajevima pokazalo kao odgovarajuće rešenje za braunfilde ovog tipa. Pored toga, regeneracija

ove lokacije sigurno bi se odvijala brže i bila uspešnija ukoliko se u aktivnosti uključe i sami građani.

strana 31


IV.3. Lukas Globtrade u Rumi

Opština Ruma nalazi se u središnjem delu Srema na obroncima Fruške Gore, pored

autoputa i železničke pruge Beograd-Zagreb, a od Beograda je udaljena 55 km. Sremska privredna

komora priredila je tokom 2011. godine Bazu braunfild i ostalih investicionih lokacija u opštini Ruma

(Sremska privredna komora 2011). Ovom prezentacijom privredna komora ima nameru da objedini

sve privredne potencijale u Sremu i da ih učini dostupnim stranim i domaćim investitorima. Ukoliko

privatna ili pravna lica poseduju imovinu na kojoj bi investitori mogli da razvijaju svoje poslovanje i

žele da pronađu kupca ili zakupca za nju, mogu da kontaktiraju privrednu komoru i njihova lokacija

će biti uvrštena u katalog braunfilda. U okviru kataloga dostupni su privatni posedi, ali i državna i

društvena imovina. Registracija za Bazu braunfild lokacija je potpuno besplatna, što u prvi plan

stavlja jasnu nameru lokalne samouprave za rešavanje problema braunfilda.

Poslovni objekat Lukas Globtrade (sl. 8) nije napušten, i trenutno se koristi za trgovačku

delatnost. Međutim, lokalna samouprava i privatni vlasnik očekuju investitore koji bi na ovom

braunfildu organizovali proizvodnu delatnost. Ukupna površina braunfilda iznosi 1500 m2, dok je

površina objekta 900 m2. Kompletna infrastruktura na lokaciji je uređena (električna energija,

priključak ta gas, grejanje, voda, kanalizacija...). takođe, lokacija poseduje pristupnu saobraćajnicu i

parking prostor.

Slika 8: Lukas Globtrade u Rumi - primer braunfild lokacije koja nije napuštena

Ovaj primer braunfilda razlikuje se od dva prethodna pre svega na osnovu imovinsko-pravne

situacije na konkretnoj lokaciji. Dok prethodna dva primera karakteriše komplikovano pitanje

vlasništva i njegovog prenosa, braunfild u Rumi je primer lokacije koja pripada privatnom licu. Osim

toga, odgovarajuća infrastruktura i postojeći objekti u dobrom stanju karakteristike su koje izdvajaju

ovaj primer u odnosu na braunfild u Subotici i braunfild u Novom Sadu.

strana 32


Braunfild Lukas Globtrade u Rumi odabran je kao reprezentativan primer jer je predstavljen

u Bazi braunfild lokacija koju je priredila Sremska privredna komora. Može se zaključiti da je

Sremski okrug spreman za ozbiljne aktivnosti povodom regeneracije braunfilda u Vojvodini.

IV.4. Procena stanja u oblasti regeneracije braunfilda u Vojvodini na

osnovu kritičke analize primera

Na osnovu istraživanja braunfild lokacija pre svega na globalnom, a zatim i na lokalnom

nivou, može se doneti zaključak da su braunfild lokacije na teritoriji Vojvodine najčešće bivši

industrijski i vojni kompleksi koji se nalaze uglavnom u atraktivnim gradskim naseljima. Ove lokacije

predstavljaju negativne pojave u vojvođanskim gradovima i opštinama jer doprinose stvaranju lošeg

okruženja. Evropski gradovi suočeni sa problemom braunfilda uveliko primenjuju inovativne pristupe

u regeneraciji ovakvih lokacija. Vreme je da lokalne samouprave na prostoru Vojvodine primene

smernice i zaključke opština i država koje su u ekonomskom smislu na daleko višem nivou od naše

zemlje.

Aktivnosti za regeneraciju braunfild lokacija u Vojvodini zahtevaju pažljiv i konkretizovan

pristup zasnovan na jakoj političkoj volji, od regionalnog do lokalnog nivoa. Postoji veliki broj

podsticaja za strane i domaće investicije koje važe i za braunfild lokacije. Ipak, učešće braunfild

investicija u ukupnim investicijama je veoma malo, najčešće usled nerešenih imovinskih odnosa i

visokih troškova uređenja lokacije (PALGO Centar 2008).

Problem braunfilda prepoznat je na regionalnom nivou, i njegov značaj istaknut je pre svega

u Regionalnom prostornom planu Autonomne Pokrajine Vojvodine, te su započete i aktivnosti na

njegovom rešavanju. Lokalne samouprave pokazuju snažnu političku volju za unapređenje

ekonomske, ekološke i socijalne strukture gradova. Ipak ideja recikliranja građevinskog zemljišta

treba da bude javno promovisana kako bi se što više stanovnika vojvođanskih gradova edukovalo i

informisalo o prednostima regeneracije braunfilda.

strana 33


V. Zaključak

Kao jedna od najvećih posledica urbanizacije u našim gradovima pojavljuje se jednoličnost i

degradiranost urbane strukture, čija je posledica nestanak prepoznatljivosti mesta i gradova, koja je

ključna za održivost lokalnog u globalnom kontekstu. Braunfild lokacije i njihova regeneracija su

važni stimulatori održivog razvoja i aktivno bavljenje ovim problemom poboljšava održivost urbanog

prostora. Rasprostranjenost braunfild lokacija širom Vojvodine upućuje na neophodnost strateške

akcije čiji je krajnji cilj održivi urbani razvoj vojvođanskih gradova i opština.

Autonomna Pokrajina Vojvodina je u proteklih desetak godina suočena sa problemom

neodgovarajuće upotrebe građevinskog zemljišta, koje se ranije (pogotovo u socijalističkom

periodu) koristilo za industriju, vojsku, komunalne servise i železnicu. Još uvek nisu sagledane sve

prednosti regeneracije braunfilda i još uvek se željno iščekuju grinfild investicije. Kao što je

navedeno u prostornim planovima, Vojvodina i Srbija teže evropskim vrednostima, kao

sveobuhvatnom socijalno-ekonomsko-ekološkom modelu. Zbog toga, braunfildi su neizbežan izazov

koji zahteva potpuno novo angažovanje uprave i lokalnih samouprava na svim nivoima, kao i

angažovanje planera i urbanista, pa čak i stanovnika. Kao rezultat odlaganja problema recikliranja

zemljišta istovremeno se odlaže i stabilizacija, obnova i održivi razvoj Pokrajine i Republike.

Pojedine državne institucije i neke lokalne samouprave prepoznale su problem braunfilda, i

na osnovu toga su preduzete određene akcije u vidu evidencije braunfild lokacija, a retke lokacije su

čak i uspešno regenerisane i rekativirane. Pored toga, u periodu od proteklih pet godina usvojeni su

važni propisi i odredbe koje omogućavaju lakši tretman braunfilda u pravnom smislu. Međutim,

ukupan rezultat svih aktivnosti na teritoriji Pokrajine i Republike ne može se smatrati izrazito

pozitivnim. Ako je jedan od ciljeva prostornog razvoja ponovno korišćenje što većeg broja

napuštenih lokacija kroz privatne, javne ili javno-privatne investicije, onda je taj cilj još uvek prelazi

srednji vremenski rok od 15 godina. Počev od 2000. godine u ukupnom broju inostranih investicija

učešće braunfild projekata ne prelazi deset procenata. Veliki broj propalih socijalističkih preduzeća

još uvek nije pronašla svoje kupce, efekti prodaje vojne imovine su tek nekoliko desetina miliona

evra, što je nedovoljno s obzirom na broj i veličinu vojnih braunfilda u Vojvodini i Srbiji.

Problem braunfild lokacija dostigao je ogromne razmere u proteklih desetak godina zbog

efekata tranzicije, a upravo u tom periodu je on marginalizovan od strane državne uprave i lokalnih

samouprava. Braunfildi su specifična šansa, ali istovremeno i velika pretnja za naše društvo, kojim

se niko nije bavio zbog nepostojanja državne strategije i nedefinisane nadležnosti za recikliranje

građevinskog zemljišta. Na nivou opština i gradova, braunfildi tek odnedavno postaju predmet

akcionih planova i urbanističkih dokumenata, ali se implementacija ovakvih projekata usporava zbog

finansijskih i kadrovskih ograničenja.

strana 34


Ukoliko problem braunfilda posmatramo na državnom nivou, može se istaći da je neophodna

izrada nacionalne strategije za regeneraciju braunfild lokacija i usvajanje jasne definicije ovog

pojma. U okviru toga, neophodno je odrediti i nadležne institucije koje bi se bavile ovim problemom,

kao i utvrditi postojeće i moguće izvore finansiranja potrebnih sredstava. Dobri primeri pojedinih

opština koje su pripremile bazu braunfild lokacija za investiranje treba da budu prošireni na teritoriju

cele države. Uz što detaljniji katalog treba istaći i tehničke podatke o lokaciji, opis trenutnog stanja i

neizostavnu procenu stepena zagađenja. Pitanje zagađenosti lokacije skoro uopšte nije razmatrano

u našem društvu, a ono je jedna od najznačajnijih komponenata ukoliko država teži uključenju u

Evropsku Uniju. Na nivou lokalne samouprave, neophodno je izabrati prioritetne lokacije za

regeneraciju i utvrditi moguće izvore finansiranja. Takođe, neophodno je razvijanje kadrovskih i

tehničkih kapaciteta u lokalnoj upravi.

Kao pozitivna strana problema braunfilda u našoj zemlji može biti istaknuta činjenica da je

prepoznata neophodnost učestvovanja u rešavanju ovog pitanja, na svim upravnim nivoima. Pojam

braunfild lokacija polako postaje poznat i korišćen termin u svim sredstvima komunikacije, što će

vrlo brzo rezultovati povećanjem svesnosti svih stanovnika o održivoj obnovi naših gradova. Dobri

primeri u Evropi ali i u našoj zemlji treba da nas pouče uspešnim načinima regeneracije braunfild

lokacija i novim mogućnostima za društvenu zajednicu koje se pojavljuju nakon završetka složenog

procesa reciklaže napuštenog zemljišta.

strana 35


VI. Popis ilustracija

Redni broj ilustracije

Naziv ilustracije Izvor i datum preuzimanja ilustracije

Slika 1

Gustina naseljenosti i konkurentnost odabranih zemalja članica EU

prilagođeno na osnovu: Oliver i dr. „The Scale and Nature of European Brownfields“ CABERNET 2005 - International Conference on Managing Urban Land LQM Ltd. Nottingham, 2005.

Slika 2A-B-C model sistematizacije braunfild lokacija

prilagođeno na osnovu: Ferber, Uve, Nathanail Paul. „Brownfields Handbook“ Faculty of Civil Engineering, VSB - Technical University of Ostrava. May 2006. www.fast.vsb.cz/lepob (poslednji pristup mart 28, 2013).

Slika 3

Raspoloživi izvori finansiranja regeneracije braunfild lokacija

prilagođeno na osnovu: Stalna konferencija gradova i opština „Reaktiviranje braunfilda u Srbiji: Sistematski pristup ili ad hoc rešenja?“ Stalna konferencija gradova i opština, 2011. http://www.skgo.org/pages/display/230 (poslednji pristup mart 17, 2013).

Slika 4

Lokacije na teritoriji Subotice koje su u prošlosti pripadale Ministarstvu odbrane

preuzeto 25.5.2013 sa web-stranice: http://serbia.usaid.gov/upload/images/news_events/serbia/Military-conversion-image.jpg

Slika 5

Postojeće stanje na braunfild lokaciji Vojnog kompleksa u Subotici

preuzeto 26.5.2012 sa web-stranice: http://images3.kurir-info.rs/slika-900x608/subotica-kasarna-petar-drapsin-prodaja-licitacija-1345196695-199088.jpg i http://www.blic.rs/data/images/2010-07-08/55939_vosavojska012011-su-1-bv-uy-tekst-vi-kasarna_f.jpg?ver=1278616699

Slika 6Objekat ranžirne stanice u Novom Sadu

preuzeto 28.5.2013 sa web-stranice: http://wikimapia.org/7167573/sr/Ranzirna-stanica

Slika 7Napušteni objekti koji pripadaju ranžirnoj stanici

preuzeto 28.5.2013 sa web-stranice: http://www.skyscrapercity.com/showthread.php?t=241444&page=67

Slika 8

Lukas Globtrade u Rumi - primer braunfild lokacije koja nije napuštena

preuzeto 30.5.2013 sa web-stranice: http://serbia-locations.rs/locations-eng/location.php?ID=265

strana 36

http://serbia-locations.rs/locations-eng/location.php?ID=265

http://www.skyscrapercity.com/showthread.php?t=241444&page=67

http://wikimapia.org/7167573/sr/Ranzirna-stanica

http://www.blic.rs/data/images/2010-07-08/55939_vosavojska012011-su-1-bv-uy-tekst-vi-kasarna_f.jpg?ver=1278616699

http://www.blic.rs/data/images/2010-07-08/55939_vosavojska012011-su-1-bv-uy-tekst-vi-kasarna_f.jpg?ver=1278616699

http://images3.kurir-info.rs/slika-900x608/subotica-kasarna-petar-drapsin-prodaja-licitacija-1345196695-199088.jpg

http://images3.kurir-info.rs/slika-900x608/subotica-kasarna-petar-drapsin-prodaja-licitacija-1345196695-199088.jpg

http://serbia.usaid.gov/upload/images/news_events/serbia/Military-conversion-image.jpg

http://serbia.usaid.gov/upload/images/news_events/serbia/Military-conversion-image.jpg


VII. Popis literature

—. „Uvod u tematiku braunfilda.“ Stalna konferencija gradova i opština: Savez gradova i opština

Srbije. 9 June 2011. http://www.ambero-icon.rs/wp-content/uploads/2011/07/Prezentacija-

SKGO.pdf (poslednji pristup mart 21, 2013).

Agencija za strana ulaganja i promociju izvoza - SIEPA. http://siepa.gov.rs/sr/ (poslednji pristup: maj

26, 2013).

Bacon Kevin L, Richard Dagenhart, Nancey Green Leigh, John Skach. „The Economic

Development - Urban Design Link in Brownfield Redevelopment.“ Economic Development

Journal, 2008: 30-39.

Bishop, Peter. „Approaches to Regeneration.“ Architectural Design LXXXII, br. 1 (2012): 28-31.

CABERNET. 2013. http://www.cabernet.org.uk/index.asp?c=1134 (poslednji pristup april 10, 2013).

Dixon, Timothy. „The Property Development Industry and Sustainable Urban Brownfield

Regeneration in England.“ Urban Studies XLIV, br. 12 (novembar 2007): 2379-2400.

Encyclopædia Britannica Ultimate Reference Suite. urban planning. 2012.

Ferber, Uve, Paul Nathanail. „Brownfields Handbook.“ Faculty of Civil Engineering, VSB - Technical

University of Ostrava. May 2006. www.fast.vsb.cz/lepob (poslednji pristup mart 28, 2013).

Ganser, Robin, Katie Williams. „Brownfield Development: Are We Using the Right Targets?“

European Planning Studies XV, br. 5 (jun 2007): 603-622.

Gorman, Hugh S. „Brownfields in Historical Context.“ Environmental Practice V, br. 1 (2003): 21-24.

Krzysztofik, Robert, Jerzy Runge, Iwona Kantor-Pietraga. „Paths of Environmental and Economic

Reclamation: The Case of Post-Mining Brownfields.“ Polish Journal of Environmental

Studies XXI, br. 1 (2012): 219-223.

Oliver, Lee, Uwe Ferber, Detlef Grimski, Kate Millar, Paul Nathanail. „The Scale and Nature of

European Brownfields.“ CABERNET 2005-International Conference on Managing Urban

Land LQM Ltd. Nottingham, 2005.

PALGO Centar. „Oživljavanje braunfilda u Srbiji.“ Urednik Klara Danilović, Borislav Stojkov, Slavka

Zeković, Žaklina Gligorijević, Dušan Damnjanović. Beograd: PALGO Centar, 2008.

Perić, Ana, Marija Maruna. „Predstavnici društvene akcije u procesu regeneracije priobalja - slučaj

braunfild lokacije "Luka Beograd".“ Sociologija i prostor L, br. 1 (2012): 61-88.

strana 37


Perić, Ana. „The Review of Planning Practice in Brownfield Regeneration - Some European

Experiences.“ Joural of Applied Engineering Science XI, br. 1 (2013): 1-8.

Perović, Svetlana, Nađa Kurtović-Folić. „Braunfild regeneracija - imperativ za održivi urbani razvoj.“

Građevinar LXIV, br. 5 (2012): 373-383.

Raco, Mike, Steven Henderson. „Sustainable Urban Planning and the Brownfield Development

Process in the United Kingdom: Lessons from the Thames Gateway.“ Local Environment XI,

br. 5 (oktobar 2006): 499-513.

Regions for Economic Change. „Workshop on Re-using Brownfield Sites and Buildings.“ Urednik

Peter Ramsden. Brussels, 2010.

SIEPA. „Mere za razvoj braunfild investicija.“ Palgo centar. 2006.

http://www.palgo.org/files/brownfield/02%20SIEPA%20-%20Mere%20za%20razvoj

%20braunfild%20investicija.pdf (poslednji pristup: mart 19, 2013).

Stalna konferencija gradova i opština. „Reaktiviranje braunfilda u Srbiji: Sistematski pristup ili ad hoc

rešenja?“ Stalna konferencija gradova i opština. 2011.

http://www.skgo.org/pages/display/230 (poslednji pristup: mart 17, 2013).

Stojkov, Borislav. „Ka recikliranju građevinskog zemljišta u Srbiji.“ Glasnik srpskog geografskog

društva, 2007: 175-185.

US Environmetal Protection Agency. „Anatomy of Brownfields Redevelopment.“ US Environmetal

Protection Agency. 2006.

http://www.epa.gov/brownfields/overview/anat_bf_redev_101106.pdf (poslednji pristup: april

25, 2013).

Vanheusden, Bernard. „Brownfield Redevelopment in the European Union.“ Boston College

Environmental Affairs Law Review XXXIV, br. 3 (2007): 559-575.

Vanheusden, Bernard. „Recent Developments in European Policy Regarding Brownfield

Remedation.“ Environmental Practice XI, br. 4 (decembar 2009): 256-262.

Yount, Kristen R. „What are Brownfields? Finding a Conceptual Definition.“ Environmental Practice

V, br. 1 (2003): 25-33.

Zeković, Slavka. „Regional Competitiveness and Territorial Industrial Development in Serbia.“

SPATIUM, br. 21 (2009): 27-38.

strana 38

Documents

Olivera Dulic - Braunfildi FINAL