On thi dai_hoc_mon_van_2010

- 1 -

NguyÔn Ai Quèc - Hå ChÝ Minh

Môc ®Ých:

N¾m ®îc nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ cuéc ®êi, sù nghiÖp, quan ®iÓm nghÖ thuËt vµ phong çch s¸ng t¸c cña B¸c.

KiÕn thøc c¬ b¶n

1. Bµi NguyÔn Ái Quèc - Hå ChÝ Minh ®îc ®Æt vµo phÇn ba trong bé s¸ch gi¸o khoa V¨n cÊp PTTH: V¨n häc tõ ®Çu thÕ kØ XX ®Õn çch m¹ng th¸ng T¸m n¨m 1945. Nhng ®©y lµ bµi häc vÒ mét t¸c gia mµ sù nghiÖp v¨n ch¬ng cßn kÐo dµi tíi mét phÇn t thÕ kØ sau Çch m¹ng. V× thÕ, trong bµi nµy, bªn c¹nh viÖc nãi vÒ nh÷ng s¸ng t¸c cña NguyÔn ¸i Quèc - Hå ChÝ Minh tríc 1945, ngêi häc vÉn cÇn ph¶i häc tËp c¶ vÒ th¬ v¨n mµ Chñ tÞch Hå ChÝ Minh viÕt trong thêi gian sau ®ã. (Còng nh bµi vÒ çc t¸c gia Tè H÷u vµ NguyÔn Tu©n tuy ®îc ®Æt vµo phÇn bèn: V¨n häc tõ sau Çch m¹ng th¸ng T¸m 1945 ®Õn 1975, nhng vÉn nãi vÒ nh÷ng thµnh tùu v¨n ch¬ng cña hai ngêi trong thêi gian tríc ®ã).

2. NguyÔn ¸i Quèc - Hå ChÝ Minh lµ hai tªn kh¸c nhau cña mét con ngêi duy nhÊt. §ã lµ B¸c Hå, nhµ çch m¹ng lín nhÊt, nhµ ¸i quèc vÜ ®¹i nhÊt, danh nh©n v¨n hãa tiªu biÓu nhÊt vµ t¸c gia v¨n häc quan träng bËc nhÊt trong lÞch sö níc nhµ.

3. Tuy nhiªn, hai tªn gäi NguyÔn ¸i Quèc vµ Hå ChÝ Minh l¹i g¾n liÒn víi hai thêi kú kh¸c nhau trong cuéc ®êi ho¹t ®éng cùc k× phong phó cña B¸c.

a) NguyÔn ¸i Quèc lµ tªn gäi ®îc biÕt ®Õn vµ nhí ®Õn nhiÒu nhÊt trong sè nhiÒu tªn mµ B¸c ®· dïng trong nh÷ng n¨m b«n ba kh¾p n¨m ch©u bèn biÓn ®Ó t×m ®êng gi¶i phãng cho Tæ quèc vµ çc d©n téc bÞ ¸p bøc trªn thÕ giíi. Trong khi ®ã, tªn Hå ChÝ Minh chØ ®îc B¸c dïng tõ sau khi trë vÒ ®Êt níc ®Ó trùc tiÕp l·nh ®¹o çch m¹ng, kh¸ng chiÕn, vµ sau ®ã lµ c«ng cuéc x©y dùng chñ nghÜa x· héi vµ ®Êu tranh thèng nhÊt níc nhµ.

b) Riªng trong lÜnh vùc s¸ng t¸c v¨n ch¬ng, nãi ®Õn t¸c gi¶ NguyÔn ¸i Quèc lµ nãi ®Õn ngêi ®¹i biÓu duy nhÊt cho v¨n häc çch m¹ng v« s¶n ViÖt Nam trong nh÷ng n¨m 20 cña thÕ kØ nµy, ngêi ®· viÕt hµng lo¹t nh÷ng truyÖn ng¾n vµ phãng sù - chÝnh luËn ®Æc s¾c, mµ tÊt c¶ ®Òu cã thÓ coi lµ nh÷ng b¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n.

Cßn tªn tuæi cña nhµ th¬ Hå ChÝ Minh, nhµ chÝnh luËn Hå ChÝ Minh sÏ gîi nhí ®Õn:

RÊt nhiÒu ¸ng th¬ ®Æc s¾c, cã gi¸ trÞ t tëng vµ gi¸ trÞ nghÖ thuËt cao, nhÊt lµ m¶ng th¬ tr÷ t×nh mµ tËp th¬ NhËt ký trong tï lµ kÕt tinh ngêi s¸ng nhÊt.

RÊt nhiÒu bµi v¨n chÝnh luËn gi¶n dÞ mµ s©u s¾c, giµu tÝnh chiÕn ®Êu mµ vÉn nh©n hËu, khoan hßa, nhiÒu khi hãm hØnh, trong ®ã, thµnh tùu cã tÇm vãc lín lao nhÊt lµ b¶n

4. Quan ®iÓm nghÖ thuËt

a) Nhng kh«ng nªn, vµ còng kh«ng thÓ t¸ch rêi nhµ v¨n NguyÔn ¸i Quèc - Hå ChÝ Minh khái çch m¹ng NguyÔn ¸i Quèc - Hå ChÝ Minh. Bëi v× viÕt v¨n lµm th¬ - tríc hÕt lµ lµm th¬ tuyªn truyÒn cæ ®éng - víi B¸c Hå, còng lµ mét hµnh vi çch m¹ng, ®îc tiÕn hµnh ®Ó phôc vô môc ®Ých ®Êu tranh çch m¹ng. Kh«ng v× nhiÖm vô çch m¹ng, nhiÒu t¸c phÈm v¨n ch¬ng cña B¸c ch¾c ch¾n ®· kh«ng ®îc viÕt ra

Nhng khi ®· v× çch m¹ng mµ viÕt th× môc tiªu çch m¹ng cÇn ®¹t tíi (viÕt ®Ó lµm g× ?) vµ ®èi tîng çch m¹ng cÇn t¸c ®éng (viÕt cho ai ?) sÏ quyÕt ®Þnh sù lùa chän néi dung (viÕt çi g× ?) vµ h×nh thøc (viÕt nh thÕ nµo?) cña t¸c phÈm v¨n ch¬ng. V× thÕ, nÕu ta thÊy t¸c phÈm cña B¸c mang d¸ng dÊp hiÖn ®¹i cña ph-¬ng T©y hay h¬ng vÞ cæ ®iÓn cña ph¬ng §«ng, t×m ®Õn h¹c cò, tr¨ng xa cao nh· hay vÎ gi¶n dÞ nh lêi ¨n tiÕng nãi thêng ngµy th× ph¶i hiÓu ®ã hoµn toµn kh«ng ph¶i lµ sù tïy høng cña ç nh©n mµ cã gèc g¸c tõ nhu cÇu çch m¹ng.

b) Tuy vËy, còng kh«ng thÓ hiÓu mét çch m¸y mãc r»ng, v¨n th¬ cña B¸c chØ ®îc viÕt ra trùc tiÕp phôc vô mét nhiÖm vô çch m¹ng cô thÓ. Còng cã khi, vµ kh«ng Ýt khi, B¸c mîn viÖc lµm th¬ ®Ó tiªu bít th¸ng ngµy dµi (NhËt kÝ trong tï), hoÆc lµm th¬ khi viÖc qu©n níc ®· t¹m nhµn mµ lßng l¹i ®ang cã høng. Th¬ chÝnh lµ ngêi. VÎ ®Ñp cña nh÷ng bµi th¬ ®îc viÕt ra trong hoµn c¶nh nh thÕ, tríc hÕt vµ chñ yÕu, lµ sù ph¶n ¸nh vÎ ®Ñp cña con

- 2 -

ngêi B¸c: mét trÝ tuÖ s¸ng l¸ng; mét t©m hån trµn ngËp th¬ng yªu thiªn nhiªn, ®Êt níc, con ngêi; mét ý chÝ v÷ng m¹nh tíi møc vÉn thanh th¶n, ung dung gi÷a mu«n ngµn gian khã.

5.Phong çch s¸ng t¸c

a) Nh cã thÓ thÊy ë trªn, phong çch nghÖ thuËt cña B¸c Hå v« cïng ®a d¹ng. Trong v¨n häc ViÖt Nam hiÖn ®¹i, cha tõng thÊy mét ai cã b¶n s¾c v¨n ch¬ng phong phó thÕ: viÕt v¨n tiÕng Ph¸p rÊt Ph¸p, lµm th¬ ch÷ H¸n th× nhiÒu bµi cã thÓ ®Æt lÉn cïng th¬ Tèng th¬ §êng, tuyªn truyÒn cæ ®éng nh©n d©n th× cã thÓ nãi nh ca dao tôc ng÷, mµ nghÞ luËn tríc c«ng luËn trong níc vµ quèc tÕ th× chÆt chÏ, tÕ nhÞ, ®anh thÐp, hïng hån. ViÕt ®îc nh thÕ chØ cã thÓ lµ mét nhµ v¨n héi tô ®îc tinh hoa cña nhiÒu nÒn v¨n hãa, lµm chñ ®îc nhiÒu thñ ph¸p, thÓ tµi, nhiÒu phong çch ng«n ng÷ vµ lo¹i thÓ v¨n ch¬ng.

b)Tuy nhiªn, phong çch NguyÔn ¸i Quèc - Hå ChÝ Minh ®a d¹ng mµ vÉn thèng nhÊt. §ã lµ phong çch cña mét ngêi hiÓu rÊt râ môc ®Ých vµ ®èi tîng, mét ngêi mµ v¨n phong lu«n lu«n c« ®óc, trong s¸ng vµ linh ho¹t, mét ngêi lu«n híng vÒ mÆt tÝch cùc, vÒ sù vËn ®éng tíi ¸nh s¸ng, tíi t¬ng lai, mét ngêi dï viÕt g× th× sù cao khiÕt vµ nh©n hËu vÉn cã thÓ c¶m nhËn thÊy bªn díi tõng hµng ch÷.

Hoµn c¶nh s¸ng t¸c cña Vi hµnh

1. Gi÷a n¨m 1922, thùc d©n ph¸p ®a Vua bï nh×n Kh¶i §Þnh sang Ph¸p dù cuéc triÓn l·m thuéc ®Þa Vecx©y. §©y lµ mét ©m mu cña chóng nh»m lõa g¹t nh©n d©n Ph¸p: VÞ quèc v¬ng An Nam nµy ®¹i diÖn cho 1 d©n téc lín nhÊt ë §«ng D¬ng, sang Ph¸p ®Ó tá th¸i ®é hoµn toµn quy phôc “mÉu quèc” vµ ®Ó c¶m t¹ c«ng ¬n “khai hãa” cña mÉu quèc. Nh vËy t×nh h×nh §«ng D¬ng lµ æn ®Þnh vµ tèt ®Ñp, nh©n d©n Ph¸p nªn nhiÖt t×nh ñng hé cuéc ®Çu t lín vµo §«ng D¬ng ®Ó khai th¸c tµi nguyªn giµu cã ë xø nµy vµ tiÕp tôc ®em v¨n minh tiÕn bé ®Õn cho nh÷ng ngêi d©n ®îc níc Ph¸p b¶o hé.

2. NguyÔn ¸i Quèc viÕt “Vi hµnh” vµo ®Çu n¨m 1923 ®Ó cïng víi vë kÞch Con rång tre truyÖn ng¾n “Lêi than v·n cña bµ trng tr¾c” bµi b¸o “ Së thÝch ®Æc biÖt “(ViÕt n¨m 1922) lËt tÈy ©m mu nãi trªn cña thùc d©n Ph¸p. §ång thêi v¹ch trÇn tÝnh chÊt bï nh×n tay sai d¬ d¸y cña Kh¶i §Þnh vµ tè ço tÝnh chÊt ®iªu tr¸ cña nh÷ng danh tõ “V¨n minh, khai hãa” cña chñ nghÜa thùc d©n.


I. Giíi thiÖu chung

1. Vi hµnh lµ mét truyÖn ng¾n b»ng tiÕng Ph¸p, ®îc NguyÔn Ai Quèc viÕt vµ ®¨ng ë Ph¸p, trªn b¸o Nh©n ®¹o ngµy 19 th¸ng 2 n¨m 1923. §©y lµ mét t¸c phÈm ®îc viÕt ra v× môc ®Ých çch m¹ng. Nã n»m trong c¶ mét hÖ thèng nh÷ng bµi v¨n, bµi b¸o, vë kÞch mµ NguyÔn ¸ i Quèc ®· viÕt ®Ó tËp trung ®¶ kÝch tªn vua bï nh×n Kh¶i §Þnh khi y sang Ph¸p dù cuéc ®Êu x¶o thuéc ®Þa ë Macx©y n¨m 1922. Qua Vi hµnh, t¸c gi¶ muèn cho c«ng luËn trong vµ ngoµi níc Ph¸p thÊy râ r»ng çi kÎ ®ang ®îc ®ãn tiÕp rïm beng nh lµ thîng kh¸ch kia, thùc chÊt chØ lµ mét tªn hÒ lè l¨ng, hµnh vi lÐn lót vµ mê ¸m mµ gi¸ trÞ kh«ng h¬n mét thø trß gi¶i trÝ rÎ tiÒn.

2. Nhng néi dung cña “Vi hµnh” kh«ng chØ giíi h¹n ë ý nghÜa ph¶n phong. T¸c phÈm cßn lµ mét tiÕng nãi lªn ¸n chñ nghÜa thùc d©n, çi chÕ ®é ®· th«ng qua bän tay sai lµm cho nh÷ng ngêi d©n thuéc ®Þa bÞ suy nhîc gièng nßi bëi rîu cån vµ thuèc phiÖn, ®· theo dâi, r×nh mß, b¸m lÊy ®Õ giµy cña nh÷ng ngêi ch©n chÝnh b»ng mét chÝnh s¸ch mËt th¸m ®ª hÌn. ChÕ ®é thùc d©n, do ®ã, cßn lµ nçi tñi nhôc cña ngêi b¶n xø, lµ sù sØ nhôc ®èi víi con ngêi. Nh thÕ, “Vi hµnh” còng lµ mét trong nh÷ng ph¬ng çch mµ NguyÔn ¸ i Quèc sö dông ®Ó ®¹t tíi môc ®Ých chèng thùc d©n, ®¸nh ®æ phong kiÕn. ViÖc viÕt “Vi hµnh” còng lµ mét hµnh vi çch m¹ng.

3. Nhng “Vi hµnh” còng lµ mét t¸c phÈm thùc sù cã gi¸ trÞ v¨n ch¬ng, mét t¸c phÈm v¨n ch¬ng ®Ých thùc. - ë ®©y, môc ®Ých lµm çch m¹ng kh«ng ng¨n trë, kh«ng gß Ðp, kh«ng ®èi lËp víi s¸ng t¹o v¨n ch¬ng. Tr¸i l¹i, môc ®Ých çch m¹ng rÊt cÇn ®Õn s¸ng t¹o v¨n ch¬ng ®Ó cã thªm søc m¹nh. Cã thÓ nãi, ë “Vi hµnh” - vµ còng kh«ng chØ ë “Vi hµnh” - nhiÖt t×nh cña nhµ çch m¹ng NguyÔn ¸ i Quèc ®· th«i thóc tµi n¨ng cña nhµ v¨n NguyÔn ¸ i Quèc. NguyÔn ¸ i Quèc viÕt “Vi hµnh” tríc hÕt nh»m vµo ®éc gi¶ ngêi Ph¸p d©n Pari v× thÕ ph¶i viÕt cã nghÖ thuËt sö dông bót ph¸p cña ch©u ¢u hiÖn ®¹i ph¶i ®a ra nhiÒu chi tiÕt quen thuéc víi ngêi Pari ph¶i cã th¸i ®é kh¸ch quan tr¸nh lêi ®¶ kÝch ®ao to bóa lín. LÊy tè ço lËt tÈy lµm môc ®Ých tinh thÇn ch©m biÕm ®¶ kÝch ph¶i lµ tinh thÇn cña t¸c phÈm. Tinh

- 3 -

thÇn Êy thÊm s©u vµo toµn bé t¸c phÈm tõ giäng ®iÖu ®Õn mäi t×nh tiÕt linh ho¹t biÕn ho¸ ®Ó cã thÓ ®¸nh ®Þch tõ nhiÒu phÝa vµ b»ng nhiÒu çch.

II. Ph©n tÝch: “Vi hµnh” lµ mét t¸c phÈm v¨n ch¬ng víi nhiÒu thñ ph¸p nghÖ thuËt ®éc ®¸o.

1. Tríc hÕt ph¶i kÓ ®Õn sù t¹o ra t×nh huèng truyÖn, t×nh huèng nhÇm lÉn - Çi tµi cña t¸c gi¶ biÓu hiÖn ë chç cã kh¶ n¨ng dån nÐn mét néi dung lín lao, m·nh liÖt vµo trong mét h cÊu nghÖ thuËt ®¬n gi¶n ®Õn l¹ lïng: mét kho¶nh kh¾c ng¾n ngñi trªn mét toa xe ®iÖn. VÎn vÑn ba nh©n vËt, trong ®ã, mét ngêi chØ lÆng lÏ nghe vµ nghÜ ngîi. Cßn l¹i, chØ lµ mét c©u chuyÖn rÝu rÝt cña mét ®«i trai g¸i, mét c©u chuyÖn phï phiÕm, b©ng qu¬, nh thêng vÉn thÕ ë kiÓu chuyÖn trß cña çc cÆp t×nh nh©n. Ê y vËy mµ cµng ®i s©u vµo truyÖn th× çi çch s¾p ®Æt tëng chõng ®¬n gi¶n Êy l¹i cµng lung linh nhiÒu ¸nh s¸ng bÊt ngê: - Bëi ®©u vËy? Bëi t¸c gi¶ ®· ®Æt cµi vµo ®ã mét lo¹t t×nh tiÕt thÕ hiÓu lÇm. Ban ®Çu lµ sù nhÇm lÉn cña ®«i t×nh nh©n. Sau ®ã lµ sù nhÇm lÉn cña d©n chóng Ph¸p vµ cuèi cïng chÝnh phñ Ph¸p còng kh«ng cßn nhËn ra vÞ thîng kh¸ch cña m×nh:

Ngêi biÕt tiÕng Ph¸p th× bÞ coi lµ ch¼ng hiÓu g×. Ngêi ch¼ng ph¶i vua th× l¹i cho lµ Hoµng thîng. Kh«ng cã Kh¶i §Þnh thËt, mµ Kh¶i §Þnh thËt vÉn cø hiÖn ra, trong mét bøc biÕm ho¹ cã mét kh«ng hai vÒ mét “anh vua” ®Õn thËt ®óng lóc, ®Ó lµm mét thø trß tiªu khiÓn kh«ng mÊt tiÒn, qu¸ rÎ so víi ®¸m “ vî lÏ nµng hÇu vua Cao Miªn” hay “ s th¸nh xø C«ng g«” , vµo lóc çi kho gi¶i trÝ ®ang c¹n r¸o. §Õn gi÷a truyÖn, t¸c gi¶ ®Ó ®«i trai g¸i xuèng tµu. Tëng chõng víi chi tiÕt ®ã, truyÖn kh«ng cßn kh¶ n¨ng diÕn tiÕn. VËy mµ hoµn toµn kh«ng ph¶i. Ho¸ ra nh©n vËt bít ®i, ®èi tho¹i kh«ng cßn, nhng t×nh huèng nhÇm lÉn vÉn ®îc gi÷ nguyªn, vµ b©y giê t¸c gi¶ tiÕp tôc khai th¸c nã theo çch kh¸c. Tríc ®ã, “T«i” bÞ lÇm lµ Hoµng ®Õ. B©y giê th× Hoµng ®Õ cã thÓ lµ “ t«i” vµ còng cã thÓ lµ bÊt cø ngêi ViÖt nµo trªn ®Êt Ph¸p. Sù phª ph¸n Kh¶i §Þnh cha dõng l¹i. Nhng mét néi dung tè ço kh¸c ®· më ra: sù r×nh mß tõng bíc ch©n cña ngêi d©n thuéc ®Þa; vµ tõ ®ã, çi mu«n ngµn lÇn cay ®¾ng v× bÞ mÊt tù do cña kiÕp ngêi vong quèc. Cã thÓ thÊy, viÖc khÐo bè trÝ mét t×nh huèng nhÇm lÉn ®· cung cÊp cho cèt truyÖn mét kh¶ n¨ng biÕn ¶o kh«n lêng. T¹o ra t×nh huèng nhÇm lÉn lµ biÖn ph¸p nghÖ thuËt c¬ b¶n nhÊt. T×nh huèng Êy lµm cho c©u chuyÖn trë lªn trí trªu hµi híc kÞch tÝnh h¬n. B»ng t×nh huèng nhÇm lÉn “Vi hµnh” ®· gãp thªm vµo cho kho tµng trµo phóng - vèn ®· kh¸ phong phó cña d©n téc ViÖt Nam mét tiÕng cêi míi mÎ. §ã lµ mét tiÕng cêi trÝ tuÖ. Nã kh«ng gißn gi· trªn bÒ mÆt mµ th©m trÇm ë bÒ s©u. Nã chØ hiÖn ra, thËt chua ch¸t, mØa mai, sau mét qu¸ tr×nh suy nghÜ ®Ó nhËn ra çi tr¸i tù nhiªn n»m trong b¶n th©n sù vËt.

2. H×nh thøc viÕt th: Bªn díi nhan ®Ò “Vi hµnh”, t¸c gi¶ ®Æt mét dßng phô ®Ò: TrÝch nh÷ng bøc th göi c« em hä do t¸c gi¶ dÞch tõ tiÕng An Nam. §©y lµ mét h×nh thøc nghÖ thuËt nh»m híng tíi ®èi tîng ®éc gi¶. C«ng chóng v¨n häc Ph¸p vèn quen thuéc vµ yªu thÝch h×nh thøc kÓ chuyÖn díi d¹ng bøc th (th Ba t cña M«ng tex ki¬, Nh÷ng bøc th göi tõ cèi xay giã cña Aph«ngx¬ §« ®ª). MÆt kh¸c, sù híng tíi ph¬ng §«ng huyÒn bÝ xø së cña bÝ mËt bÞ ®¸nh c¾p, kh¸t khao ®îc hëng thø c¶m gi¸c l¹ ë chèn xa x¨m Êy còng lµ xu thÕ trong v¨n häc ph¬ng T©y kh«ng chØ mét thêi. V× thÕ dßng phô ®Ò trong truyÖn sÏ ®em l¹i Ên tîng thÝch hîp víi khÈu vÞ v¨n ch¬ng cña c«ng chóng Ph¸p. §iÒu ®ã chøng tá NguyÔn ¸ i Quèc rÊt trung thµnh víi ph¬ng ch©m s¸ng t¸c cña m×nh. Ph¶i nhËn thøc râ: viÕt cho ai ®Ó x¸c ®Þnh ®óng: viÕt çi g× vµ viÕt nh thÕ nµo? Bëi vËy, viÕt truyÖn díi h×nh thøc th tõ kh«ng ph¶i lµ mét biÖn ph¸p s¸ng t¹o míi mÎ. Nhng trong trêng hîp “Vi hµnh” ®· ®¹t hiÖu qu¶ thÈm mü ®éc ®¸o.

a) Dïng lèi viÕt th NguyÔn ¸ i Quèc cã thÓ ®æi giäng vµ chuyÓn c¶nh linh ho¹t. Th tõ cho mét ngêi th©n trong quan hÖ ç nh©n lµ mét thø v¨n hÕt søc tù do phãng tóng, nã gióp t¸c gi¶ cã thÓ ®æi giäng mét çch tho¶i m¸i tù nhiªn: tõ giäng tù sù kh¸ch quan thuËt l¹i nh÷ng ®iÒu m¾t thÊy tai nghe trªn tµu ®iÖn ngÇm ®Õn giäng tr÷ t×nh th©n mËt khi nh¾c l¹i kû niÖm th©n thiÕt víi c« em hä. Cã thÓ chuyÓn c¶nh rÊt linh ho¹t: tõ c¶nh ®i xe ®iÖn ngÇm ë Pari, chuyÓn th¼ng tíi c¶nh quª nhµ thuë thiÕu thêi, khi cßn ngåi v¾t vÎo trªn ®Çu gèi cña «ng B¸c mµ nghe chuyÖn cæ tÝch tõ truyÖn c¶i trang cña «ng vua ThuÊn bªn Tµu, vua Pie bªn Nga, ®Õn chuyÖn vi hµnh cña nh÷ng “«ng hoµng bµ chóa v× nh÷ng lý do Ýt cao thîng h¬n”.

b) Liªn hÖ t¹t ngang so s¸nh tho¶i m¸i :Th lµ thø v¨n rÊt chñ quan cø phãng bót theo dßng c¶m nghÜ tù do vµ ®éc ®o¸n cña ngêi viÕt. Nhê thÕ t¸c gi¶ cã thÓ tõ c©u chuyÖn vi hµnh cña Kh¶i §Þnh mµ ®a ra ®ñ

- 4 -

thø ph¸n ®o¸n gi¶ ®Þnh nh÷ng hµnh vi bÊt chÝnh vµ t çch d¬ d¸y cña y “ph¶i ch¨ng ngµi muèn. Hay ngµi muèn ” ai cÊm ®îc ngêi viÕt th nghÜ ngîi tho¶i m¸i nh vËy? Råi tõ chç ®¶ kÝch Kh¶i §Þnh ®Õn ch©m biÕm mËt th¸m Ph¸p vµ c¶ ChÝnh phñ Ph¸p ®èi víi nh÷ng ngêi yªu níc ViÖt Nam, mØa mai chÕ giÔu çi tÝnh chÊt bÞp bîm cña bän thùc d©n lu«n huªnh hoang nh÷ng c«ng lao khai ho¸ cña chóng ®èi víi d©n thuéc ®Þa. Lèi viÕt th sö dông mét çch s¸ng t¹o ®· khiÕn t¸c phÈm trong khu«n khæ mét thiªn truyÖn ng¾n rÊt ng¾n gän ®¶ kÝch mét lóc nhiÒu ®èi tîng, ®¶ kÝch tõ nhiÒu phÝa b»ng nhiÒu giäng ®iÖu kh¸c nhau. §ång thêi t¹o nªn tÝnh hµi híc søc hÊp dÉn ®Æc biÖt cña t¸c phÈm. 3. Giäng ®iÖu trÇn thuËt ë ng«i thø nhÊt t¹o ®é tin cËy x¸c tÝn. (§©y lµ trêng hîp thêng xuÊt hiÖn ë nh÷ng t¸c gi¶ cã vÞ trÝ më ®Çu: nh Puskin, “Khëi ®Çu cña mäi khëi ®Çu” nÒn V¨n häc Nga thÕ kû 19, Lç TÊn - ngêi ®Æt nÒn mãng cho v¨n häc v« s¶n Trung Hoa trong çc t¸c phÈm ®Çu tay thêng sö dông ng«n ng÷ trÇn thuËt ë ng«i thø nhÊt - NguyÔn ¸ i Quèc viÕt Vi Hµnh nh÷ng n¨m 1920. §©y lµ ®¹i biÓu ®Çu tiªn vµ duy nhÊt cña V¨n häc çch m¹ng ViÖt Nam lóc bÊy giê). Cã thÓ t×m thÊy trong “Vi hµnh” nhiÒu giäng ®iÖu kh¸c nhau. Khi nghiªm trang khi cêi cît, khi vui t¬i, nhÝ nh¶nh khi buån nhí mªnh m«ng, khi l¹nh lïng s¾c s¶o tuy nhiªn bao trïm lªn tÊt c¶ vÉn lµ giäng mØa mai ch©m biÕm, bÒ ngoµi cã vÎ nhÑ nhµng nhng thùc chÊt lµ nh÷ng ®ßn ®¶ kÝch s©u cay m·nh liÖt. - Sö dông lèi nãi ngîc nghÜa ®Ó ®¶ kÝch “Vi hµnh” “Ph¶i ch¨ng ngµi muèn ” “Ngµy nay cø mçi lÇn ra khái cöa thËt t«i kh «ng sao che dÊu nçi niÒm tù hµo ®îc lµm ngêi An Nam vµ sù kiªu h·nh cã mét vÞ hoµng ®Õ”. - §Æt nh÷ng chuyÖn vi hµnh bªn c¹nh nhau ®Ó lµm næi bËt chñ ®Ò ®¶ kÝch. Ng«n ng÷ ®a thanh ®iÖu, v× vËy ®a nghÜa. - C©u chuyÖn phï phiÕm b©ng qu¬ cña mét cÆp t×nh nh©n l¹i nh»m thÓ hiÖn môc ®Ých chÝnh trÞ nghiªm trang. §ã lµ mét çch thó vÞ ®Ó h¹ bÖ tªn vua Kh¶i §Þnh. Trë thµnh ®èi tîng cît nh¹o chÕ giÔu rÎ tiÒn nhÊt trong mét c©u chuyÖn tÇm phµo. - Tµi n¨ng nghÖ thuËt trÇn thuËt cña t¸c gi¶ “Vi hµnh” ®· ®ãng gãp thªm cho kho tµng trµo phóng vèn kh¸ phong phó cña d©n téc ViÖt Nam mét tiÕng cêi míi mÎ.

III. KÕt luËn “Vi hµnh” lµ mét kÕt tinh xuÊt s¾c thÓ hiÖn sù kÕt hîp gi÷a chÝnh trÞ vµ v¨n ch¬ng trong sù nghiÖp s¸ng t¸c cña B¸c. - “Vi hµnh” kh«ng ph¶i lµ trêng hîp duy nhÊt ®· thÓ hiÖn sù kÕt hîp chÆt chÏ gi÷a chÝnh trÞ vµ v¨n ch¬ng. Sù kÕt hîp ®ã ®· trë thµnh mét quan ®iÓm s¸ng t¸c, mét ph¬ng ch©m cÇm bót mµ B¸c ®· theo ®uæi suèt cuéc ®êi. - Nhng vÒ sù kÕt hîp ®ã “Vi hµnh” thùc sù lµ mét kÕt tinh nghÖ thuËt xuÊt s¾c: - ë ®©y B¸c kh«ng lµm v¨n ch¬ng v× v¨n ch¬ng. Mäi sù lùa chän nghÖ thuËt (ng«n ng÷, bót ph¸p, çch x©y dùng t×nh huèng, nh©n vËt ) ®Òu xuÊt ph¸t tõ nhu cÇu môc tiªu çch m¹ng, ®Òu nh»m ®¹t tíi môc tiªu ®ã mét çch hiÖu qu¶ nhÊt. Nhng chÝnh nhê cã nh÷ng lùa chän s¸ng t¹o nghÖ thuËt ®ã mµ néi dung chÝnh trÞ cña t¸c phÈm trë nªn cã søc m¹nh, cã sù s¾c bÐn kh«ng g× thay thÕ næi. + Song kh«ng ph¶i v× phôc vô chÝnh trÞ mµ “Vi hµnh” bÞ mÊt hoÆc bÞ gi¶m chÊt v¨n ch¬ng chÝnh trÞ kh«ng h¹n chÕ s¸ng t¹o

v¨n ch¬ng mµ ngîc l¹i ®· lµ nguån nhiÖt t×nh, nguån c¶m høng gióp NguyÔn ¸ i Quèc ph¸t huy kiÕn thøc, tµi n¨ng lµm nªn nh÷ng s¸ng t¹o ®ét xuÊt ®éc ®¸o ghi dÊu Ên míi mÎ ®Ñp ®Ï trong lÞch sö v¨n häc d©n téc.

Hoµn c¶nh s¸ng t¸c cña NhËt ký trong tï

1. NhËt ký trong tï lµ mét tËp nhËt ký b»ng th¬ viÕt trong nhµ tï. Sau mét thêi gian vÒ níc vµ c«ng t¸c t¹i Cao B»ng, th¸ng 8 n¨m 1942, NguyÔn ¸i Quèc lÊy tªn lµ Hå ChÝ Minh lªn ®êng trë l¹i Trung Quèc víi danh nghÜa ®¹i biÓu cña ViÖt Nam ®éc lËp ®ång minh vµ Ph©n ban quèc tÕ ph¶n x©m lîc cña ViÖt Nam ®Ó tranh thñ sù viÖn trî cña quèc tÕ. Sau nöa th¸ng trêi ®i bé, ®Õn Tóc Vinh, Qu¶ng T©y (29-8), Ngêi bÞ chÝnh quyÒn Tëng Giíi Th¹ch b¾t giam. 14 th¸ng ë tï (tõ mïa thu 1942 ®Õn mïa thu 1943), tuy bÞ ®µy ¶i v« cïng cùc khæ ( Sèng kh¸c loµi ngêi võa bèn th¸ng, TiÒu tôy cßn h¬n mêi n¨m trêi ), l¹i bÞ gi¶i ®i quanh quÈn qua gÇn 30 nhµ lao cña 13 huyÖn thuéc Qu¶ng T©y, Ngêi vÉn lµm th¬. Ngêi ®· s¸ng t¸c 133 bµi th¬ b»ng ch÷ H¸n ghi trong mét cuèn sæ tay mµ Ngêi ®Æt tªn lµ Ngôc trung nhËt ký (tøc NhËt ký trong tï).

2. TËp NhËt ký trong tï, v× thÕ, võa ghi l¹i ®îc mét çch ch©n thùc - ch©n thùc nhiÒu khi ®Õn chi tiÕt - bé mÆt ®en tèi vµ nhem nhuèc cña chÕ ®é nhµ tï còng nh cña x· héi Trung Quèc thêi Tëng Giíi Th¹ch, võa thÓ hiÖn ®îc t©m hån phong phó, cao ®Ñp cña ngêi tï vÜ ®¹i. VÒ ph¬ng diÖn nµy, cã thÓ xem NhËt ký trong tï nh mét bøc ch©n dung tù häa con ngêi tinh thÇn cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh: võa kiªn cêng bÊt khuÊt -“Th©n thÓ ë trong lao, Tinh thÇn ë ngoµi lao - võa mÒm m¹i, tinh tÕ, hÕt

- 5 -

søc nh¹y c¶m víi mäi biÕn th¸i cña thiªn nhiªn vµ lßng ngêi; võa ung dung tù t¹i, hÕt søc tho¶i m¸i, nh bay lîn ë ngoµi tï, võa nãng lßng sèt ruét nh löa ®èt, kh¾c kho¶i ngãng vÒ tù do, mßn m¾t nh×n vÒ Tæ quèc; võa ®Çy l¹c quan tin tëng; lu«n lu«n híng vÒ b×nh minh vµ mÆt trêi hång, võa tr»n träc lo ©u, kh«ng bao giê ngu«i nçi ®au lín cña d©n téc vµ nh©n lo¹i, nhiÒu ®ªm mét m×nh ®èi diÖn ®µm t©m víi vÇng tr¨ng l¹nh. TÊt c¶ b¾t nguån tõ b¶n chÊt cña mét t©m hån yªu níc lín, mét tÊm lßng nh©n ®¹o lín, mét cèt çch nghÖ sÜ lín.

Môc ®Ých

1. Qua bµi th¬ häc sinh thÊy ®îc vÎ ®Ñp t©m hån cña Hå ChÝ Minh: trong bÊt kú hoµn c¶nh nµo còng tha thiÕt víi thiªn nhiªn, víi con ngêi, t×m thÊy sù ®ång c¶m ë ngo¹i c¶nh.

2. Bµi th¬ thÓ hiÖn phong çch nghÖ thuËt Hå ChÝ Minh: cæ ®iÓn mµ hiÖn ®¹i. Lu«n nh×n sù vËt trong sù vËn ®éng.


1. Mé (ChiÒu tèi) lµ bµi thø 31 trong tËp NhËt kÝ trong tï cña Hå ChÝ Minh, ghi l¹i c¶m xóc cña nhµ th¬ trong mét lÇn dõng ch©n n¬i xãm nói sau mét ngµy bÞ gi¶i ®i trªn ®êng.

2. Hai c©u ®Çu lµ bøc tranh thiªn nhiªn miÒn s¬n cíc lóc hoµng h«n:

“QuyÖn ®iÓu quy l©m tÇm tóc thô

C« v©n m¹n m¹n ®é thiªn kh«ng”

C¶nh ®Ñp nhng ®îm buån. Bøc tranh ®îc chÊm ph¸ b»ng vµi h×nh ¶nh íc lÖ, theo bót ph¸p cæ ®iÓn: mét çnh chim chiÒu, ¸ng m©y ®¬n chiÕc. Gîi nhí nh÷ng c©u th¬ cæ ®iÓn cña Lý B¹ch:

“Chóng ®iÓu cao phi tËn

C« v©n ®éc khø nhµn”

Cña Th«i HiÖu:

“B¹ch v©n thiªn t¶i kh«ng du du”

Cña NguyÔn Du trong TruyÖn KiÒu:

Chim h«m thoi thãt vÒ rõng

B¶n dÞch cha diÔn t¶ hÕt ch÷ “c«” trong “c« v©n” lµm cho ý th¬ cã phÇn nhÑ h¬n so víi nguyªn t¸c.

CÇn lu ý r»ng: çnh chim ë ®©y lµ çnh chim mái, chßm m©y ë ®©y lµ chßm m©y c« ®¬n v« ®Þnh. Ho¸ ra c¶nh thiªn nhiªn còng hoµn toµn phï hîp víi c¶nh vµ t©m tr¹ng thùc cña ngêi tï Hå ChÝ Minh: mét m×nh n¬i ®Êt kh¸ch quª ngêi, l¹i tr¶i qua mét ngµy bÞ ¸p gi¶i cùc nhäc trªn ®êng ®i. “Ngo¹i c¶nh còng lµ t©m c¶nh”.

3. Hai c©u th¬ sau:

“S¬n th«n thiÕu n÷ ma bao tóc

Bao tóc ma hoµn l« dÜ hång”

L¹i lµ bøc tranh sinh ho¹t sèng ®éng, Êm nãng t×nh ngêi. H×nh ¶nh ngêi thiÕu n÷ vµ kh«ng khÝ lao ®éng lµm cho buæi chiÒu tèi trë nªn n¸o nhiÖt, cã søc sèng.

Tõ mét bøc tranh chiÒu tèi ®îc ph¸c ho¹ b»ng nh÷ng nÐt vÏ cæ ®iÓn ë hai c©u th¬ ®Çu, ®Õn ®©y (hai c©u th¬ sau) ®· mang s¾c th¸i hiÖn ®¹i, ®êi thêng nhê h×nh ¶nh ngêi phô n÷ lao ®éng ®îc miªu t¶ ch©n thùc.

4. §Æc s¾c cña bµi th¬ nµy cßn ë bót ph¸p gîi t¶: Hå ChÝ Minh ®· dïng h×nh ¶nh chim vÒ tæ ®Ó nãi c¶nh chiÒu tµ, dïng h×nh ¶nh “l« dÜ hång” (lß than rùc hång) ®Ó diÔn t¶ trêi tèi. Trong bµi th¬

- 6 -

kh«ng cã tõ “tèi”, b¶n dÞch thªm ch÷ “tèi” vµo lµm mÊt çi tinh vi trong nghÖ thuËt biÓu hiÖn cña t¸c gi¶.

5. Ph¶i ®Æt bµi th¬ vµo hoµn c¶nh s¸ng t¸c cña nã míi thÊy hÕt t×nh yªu thiªn nhiªn, tÊm lßng nh©n ¸i vµ nghÞ lùc Hå ChÝ Minh. Còng ph¶i thÊy ®©y lµ bµi th¬ tiªu biÓu cho phong çch nghÖ thuËt th¬ Hå ChÝ Minh: võa cæ ®iÓn võa hiÖn ®¹i. Lu«n nh×n sù vËt trong sù vËn ®éng theo chiÒu híng tÝch cùc.

§Ò 1: Mét nhµ nghiªn cøu níc ngoµi, tõ khi tËp NhËt kÝ trong tï míi xuÊt b¶n, ®· nhËn thÊy r»ng tËp th¬ nµy lµ sù kÕt hîp hµi hßa gi÷a mét cèt çch cæ ®iÖn víi nh÷ng s¸ng t¹o hiÖn ®¹i.

Anh (chÞ) thÊy sù kÕt hîp Êy cã ®îc biÓu hiÖn qua bµi th¬ ChiÒu tèi hay kh«ng ?

Cã thÓ dùa theo néi dung vµ lêi lÏ cña t¸c gi¶ ý kiÕn ®îc dÉn trong c©u hái ®Ó nªu çc ý sau:

Hai c©u ®Çu cña ChiÒu tèi gièng nh mét bøc tranh tuyÖt t¸c theo lèi cæ ®iÓn, ®îc vÏ trªn tÊm lôa b»ng ng«n tõ, víi lêi th¬ uyªn b¸c, gîi ra c¶ mét thÕ giíi th¬ cña nh÷ng c« v©n vµ quyÖn ®iÓu, çi thÕ giíi th¬ mµ h×nh ¶nh nh÷ng çnh chim bay trë l¹i rõng vÉn quen ®îc dïng ®Ó diÔn t¶ lóc chiÒu bu«ng:

Chóng ®iÓu cao phi tËn

C« v©n ®éc khø nhµn

(Lý B¹ch)

Chim h«m thoi thãt vÒ rõng

§ãa trµ mi ®· ngËm tr¨ng nöa vµnh

(NguyÔn Du)

Ngµn mai giã cuèn chim bay mái

(Bµ huyÖn Thanh Quan)

Trong khi ®ã, hai c©u sau cña bµi th¬ mang nh÷ng h×nh ¶nh thùc, b×nh dÞ, méc m¹c kh«ng thªm th¾t, kh«ng dïng lèi nãi v¨n hoa, mang søc nÆng cña cuéc sèng hµng ngµy. Nã cã tÝnh chÊt hiÖn thùc cña th¬ v¨n hiÖn ®¹i.

Nhng bµi th¬ kh«ng ph¶i lµ hai m¶ng rêi nhau. Nã g¾n bã víi nhau bëi t×nh c¶m s©u nÆng ®èi víi cuéc sèng, chÊt nh©n v¨n vµ tinh thÇn “n©ng niu tÊt c¶, chØ quªn m×nh”, nãi theo çch cña nhµ th¬ Tè H÷u.

§Ò 2. L¹i cã ngêi muèn xÕp ChiÒu tèi, ®Æc biÖt lµ hai c©u cuèi cña bµi th¬, vµo sè “nh÷ng vÇn th¬ quªn m×nh” cña B¸c. Anh (chÞ) hiÓu ®iÒu ®ã nh thÕ nµo ?

Nªn nhí ®©y kh«ng ph¶i lµ mét bµi th¬ ngo¹n c¶nh ®îc viÕt trong mét c¶m gi¸c thanh nhµn th th¸i kiÓu nh “Råi, hãng m¸t thuë ngµy trêng...”.

ChiÒu tèi lµ th¬ cña mét ngêi tha h¬ng trªn quª ngêi ®Êt kh¸ch; h¬n n÷a, cña mét ngêi tï trªn ®êng chuyÓn ngôc, trong çi gi¸ rÐt cuèi thu ph¬ng B¾c, tËn cho ®Õn lóc ®ªm ®· bu«ng mµ bíc ch©n lu ®µy vÉn cßn cha dõng l¹i.

ThÕ cho nªn, mét ¸nh chim vÒ tæ, mét chßm m©y tù do l÷ng th÷ng tr«i, hay mét bÕp löa cña nhµ ai bªn xãm nói... tÊt c¶ ®Òu dÔ lµm mét ngêi nh thÕ ch¹nh nghÜ ®Õn c¶nh ngé, ®Õn nçi xãt xa cho th©n phËn. D-êng nh ngêi ®äc vÉn chê ®îi, chÝ Ýt lµ ë phÇn cuèi bµi th¬ mét c¶m gi¸c th¬ng th©n, nh ®· cã ë T× bµ hµnh hay Qua §Ìo Ngang ch¼ng h¹n.

- 7 -

VËy mµ kh«ng. §iÒu ®ã kh«ng hÒ x¶y ®Õn. Ta chØ gÆp trong bµi th¬ h×nh ¶nh cña mét con ngêi quªn ®i nçi ®au khæ tét ®é cña riªng m×nh, ®Ó tr×u mÕn tõng çnh chim trêi, tõng d¸ng m©y tr«i, ®Ó nÆng t×nh th-¬ng cho mét kiÕp sèng cÇn lao hay chia sÎ víi nh÷ng niÒm vui rÊt ®çi b×nh dÞ cña nh÷ng ngêi d©n mµ B¸c kh«ng hÒ quen biÕt.

§ã qu¶ lµ “Nh÷ng vÇn th¬ quªn m×nh” cña mét bËc ®¹i nh©n, mét con ngêi “sèng nh trêi ®Êt”.

§Ò 3: Ch÷ hång ë cuèi bµi vÉn ®îc coi nh lµ “nh·n tù”, lµ “con m¾t th¬” cña c¶ bµi th¬. H·y viÕt mét ®o¹n v¨n ®Ó b×nh vÒ çi hay cña ch÷ ®ã.

Cã thÓ tham kh¶o sù ph©n tÝch cña nhµ th¬ Hoµng Trung Th«ng trong ®o¹n viÕt díi ®©y:

§ã lµ mét bµi th¬ tø tuyÖt, mét thÓ th¬ khã lµm, nhÊt lµ khã lµm cho ra “§êng”. C©u ®Çu nãi vÒ con chim ®i xa mái mÖt vÒ chiÒu ®ang t×m chèn ngñ (t¸c gi¶ còng thÕ th«i, bÞ gi¶i ®i, chiÒu ®Õn råi còng mong cã chç nghØ). Chßm m©y gi÷a tõng kh«ng, chßm m©y che mÆt trêi còng uÓ o¶i mÖt mái nh thÕ, còng muèn t×m chç tró ch©n (ë ch©n trêi ?!). Cßn c« em trong xãm nói (cã biÕt xãm nói th× míi hay çnh chim mái vµ m©y tr«i) th× ®ang xay ng«, mét c«ng viÖc thñ c«ng còng rÊt lµ nÆng nhäc, vµ c« em cø xay hoµi cho ®Õn khi hÕt, còng võa lóc ®ã, lß than ®· ®á (b¸o hiÖu b÷a c¬m chiÒu). TÊt c¶ ba c©u th¬ trªn ®Òu miªu t¶ sù mÖt mái, véi v·, nÆng nÒ. Gi¸ nh chØ dõng l¹i ë ®ã th× nhµ th¬ Hå ChÝ Minh cña chóng ta kh«ng kh¸c g× nhµ th¬ LiÔu T«ng Nguyªn ®êi §êng víi bµi th¬ Giang tuyÕt hÕt søc tÜnh, më ®Çu b»ng c©u “Thiªn s¬n ®iÕu phi tuyÖt vµ kÕt thóc b»ng c©u “§éc ®iÕu hµn giang tuyÕt , nghÜa lµ mét bµi th¬ lÎ loi qu¸ chõng, l¹nh lÏo qu¸ chõng ! Nhng Hå ChÝ Minh rÊt §êng mµ l¹i kh«ng §êng mét tÝ nµo ! Víi mét ch÷ hång, B¸c ®· lµm s¸ng rùc lªn toµn bé bµi th¬, ®· lµm mÊt ®i sù mái mÖt, sù uÓ o¶i, sù véi v·, sù nÆng nÒ ®· diÔn t¶ trong ba c©u ®Çu, ®· lµm s¸ng rùc lªn khu«n mÆt cña c« em sau khi xay xong ng« tèi. Ch÷ hång trong nghÖ thuËt th¬ §êng ngêi ta gäi lµ “con m¾t th¬” (thi nh·n), hoÆc lµ “nh·n tù” (ch÷ m¾t), nã s¸ng bõng lªn, nã c©n l¹i, chØ mét ch÷ th«i, víi hai m¬i b¶y ch÷ kh¸c dÇu nÆng ®Õn mÊy ®i ch¨ng n÷a.

§Ò 4: VÎ ®Ñp cæ ®iÓn vµ hiÖn ®¹i qua bµi ChiÒu tèi cña Hå ChÝ Minh. (Xem ®Ò sè 18 c©u 3 trong phÇn ®Ò thi vµ ®¸p ¸n.)

T¶o gi¶i

Yªu cÇu

1. Ph¶i thÊy ®îc T¶o gi¶i lµ mÉu mùc cña sù kÕt hîp hµi hoµ gi÷a thÐp vµ t×nh, phÈm chÊt chiÕn sÜ vµ cèt çch thi sÜ trong th¬ Hå ChÝ Minh.

2. ThÊy ®îc sù tinh tÕ, vÎ ®Ñp t©m hån còng nh tinh thÇn l¹c quan, tin tëng vµo t¬ng lai t¬i s¸ng cña B¸c.


1. T¶o gi¶i lµ chïm th¬ gåm 2 bµi (bµi 41 vµ 42) trong NhËt kÝ trong tï cña Hå ChÝ Minh. C¶m høng cña bµi th¬ ®îc h×nh thµnh trªn ®êng chuyÓn lao: tõ nhµ lao Long An ®Õn nhµ lao §ång ChÝnh. Trong th¬ cæ ®iÓn, hiÖn tîng mét chïm th¬ gåm nhiÒu bµi kh¸ phæ biÕn. T¶o gi¶i gåm 2 bµi võa cã vÞ trÝ ®éc lËp, võa bæ sung ý nghÜa cho nhau khi ®øng chung díi mét nhan ®Ò.

Bµi th¬ võa cã ý nghÜa t¶ thùc vÒ mét cuéc chuyÓn lao, võa thÓ hiÖn phÈm chÊt t©m hån cao ®Ñp cña ng-êi tï, chiÕn sÜ, nghÖ sÜ Hå ChÝ Minh.

2. Bµi I. ChÊt thÐp - t thÕ chiÕn sÜ.

a) Hai c©u ®Çu:

“NhÊt thø kª ®Ò d¹ vÞ lan

QuÇn tinh ñng nguyÖt thíng thu san”

- 8 -

Lµ bót ph¸p gîi t¶: dïng tiÕng gµ g¸y vµ nh÷ng ng«i sao trªn bÇu trêi ®Ó diÔn t¶ thêi gian ngêi tï bÞ gi¶i ®i tõ lóc cßn rÊt sím. Nh÷ng c©u th¬ thø nhÊt gi¶n dÞ nh mét th«ng b¸o, nh kh«ng hÒ bÞ ¸m ¶nh bëi çi tèi t¨m, gi¸ l¹nh. Thiªn nhiªn ë c©u th¬ thø hai l¹i sinh ®éng, qu©y quÇn lµm thµnh ý th¬ ®Ñp. C¶ hai c©u th¬ thÓ hiÖn nghÞ lùc vµ t©m hån th¬ tinh tÕ, nh¹y c¶m víi çi ®Ñp cña Hå ChÝ Minh (v× th«ng thêng th¬ viÕt trªn ®êng ®i ®µy, viÕt vÒ nh÷ng cuéc ra ®i trong khuya kho¾t, sím h«m thêng dÔ hiu qu¹nh).

b) Hai c©u sau:

“Chinh nh©n dÜ t¹i chinh ®å thîng

Nghªnh diÖn thu phong trËn trËn hµn”.

Cho thÊy çi gian khæ cña ngêi tï trªn ®êng chuyÓn lao, võa cho thÊy t thÕ cña mét chiÕn sÜ, ®èi mÆt víi phong ba, ®¹p trªn gian khã, lªn ®êng v× ®¹i nghÜa.

B¶n dÞch th¬ ®· bá mÊt mét ch÷ “trËn”, dÞch cha s¸t ý “nghªnh diÖn” cña nguyªn t¸c, lµm gi¶m mÊt çi kh¾c nghiÖt cña thêi tiÕt, sai lÖch t thÕ cña ngêi ®i.

c) C¶ bµi I, viÕt vÒ cuéc gi¶i tï trong ®ªm tèi, giã l¹nh. Nhng ngêi ®äc kh«ng thÊy çi c« ®¬n, hiu qu¹nh, kh«ng thÊy bãng d¸ng ngêi tï, chØ thÊy t thÕ mét ngêi chiÕn sÜ b×nh tÜnh, chñ ®éng, lªn ®-êng víi tr¨ng sao bÇu b¹n. Nã thÓ hiÖn chÊt thÐp Hå ChÝ Minh - chÊt thÐp cña t©m hån ung dung, thanh th¶n, chñ ®éng vît lªn hoµn c¶nh, lµm chñ hoµn c¶nh.

3. Bµi 2. T©m hån l·ng m¹n - thi sÜ.

a) Hai c©u ®Çu:

“§«ng ph¬ng b¹ch s¾c dÜ thµnh hång

U ¸m tµn d t¶o nhÊt kh«ng”

Lµ mét bøc tranh thiªn nhiªn ®Ñp víi mµu s¾c t¬i t¾n, rùc rì, Êm ¸p cña ch©n trêi lóc r¹ng ®«ng. §Õn ®©y thiªn nhiªn ®· cã sù chuyÓn biÕn rÊt mau lÑ nhê côm tõ “dÜ thµnh hång” vµ “t¶o nhÊt kh«ng” nhng b¶n dÞch ®· kh«ng thÓ hiÖn ®îc hÕt.

b) Hai c©u sau:

“No·n khÝ bao la toµn vò trô

Hµnh nh©n thi høng hèt gia nång”

VÎ ®Ñp Êm ¸p cña thiªn nhiªn ®Êt trêi lóc r¹ng ®«ng ®· lµm cho hån th¬ cña Hå ChÝ Minh bçng thªm nång nµn. B¸c ®· quªn ®i c¶nh ngé cña m×nh ®Ó thëng ngo¹n vÎ ®Ñp tinh kh«i cña ®Êt trêi lóc r¹ng ®«ng.

c) Bèn dßng th¬ lµ bøc tranh thiªn nhiªn t¬i s¸ng, Êm ¸p, rùc rì. Nã cho thÊy t©m hån d¹t dµo thi høng, trµn ®Çy tinh thÇn l¹c quan, tin tëng vµo t¬ng lai t¬i s¸ng.

4. T¶o gi¶i lµ mÉu mùc cña sù kÕt hîp hµi hoµ gi÷a thÐp vµ t×nh, phÈm chÊt chiÕn sÜ vµ cèt çch thi sÜ trong con ngêi Hå ChÝ Minh. Mang nhan ®Ò T¶o gi¶i mµ bµi th¬ cã ©m hëng cña mét khóc h¸t lªn ®êng.

§Þnh híng ®Ò, gîi ý gi¶i

§Ò 1: Ph©n tÝch bµi th¬ T¶o gi¶i (Gi¶i ®i sím) cña Hå ChÝ Minh (Nh híng dÉn ph©n tÝch)

§Ò 2: VÎ ®Ñp t©m hån cña Hå ChÝ Minh qua bµi th¬ T¶o gi¶i (Gi¶i ®i sím).

CÇn nªu ®îc çc ý c¬ b¶n sau ®©y:

a) Giíi thiÖu kh¸i qu¸t vÒ:

T¸c gi¶

VÞ trÝ cña bµi th¬ trong tËp NhËt kÝ trong tï

- 9 -

Néi dung cÇn ph©n tÝch

b) VÎ ®Ñp t©m hån cña Hå ChÝ Minh qua bµi th¬:

T©m hån ung dung, thanh th¶n (kh«ng bËn lßng v× ®ªm tèi, giã l¹nh), lu«n híng tíi nh÷ng t¬i vui cña cuéc sèng.

T©m hån nång nµn tha thiÕt víi ®Êt trêi, d¹t dµo c¶m xóc thi ca.

T©m hån lu«n híng vÒ t¬ng lai víi mét niÒm tin khoÎ kho¾n, mét c¶m quan lÞch sö t¬i s¸ng.

c) §¸nh gi¸:

Bµi th¬ T¶o gi¶i mµ kh«ng thÊy ngêi tï, kh«ng thÊy bän lÝnh ¸p gi¶i. ChØ thÊy mét ngêi më réng t©m hån giao hoµ víi thiªn nhiªn, dâi theo nh÷ng vËn ®éng t¬i vui cña cuéc sèng.

Nã lµ sù kÕt hîp hµi hoµ cña vÎ ®Ñp t©m hån thi sÜ víi cèt çch chiÕn sÜ trong con ngêi Hå ChÝ Minh.

§Ò 3: §· tõng cã nhiÒu cè g¾ng ®i t×m ý nghÜa tîng trng cña c©u th¬: “Chßm sao ®a nguyÖt vît lªn ngµn”. Cã ngêi cho tr¨ng ë ®©y tîng trng cho B¸c, cßn sao lµ h×nh ¶nh bän lÝnh gi¶i tï. L¹i cã ngêi cho tr¨ng lµ l·nh tô, cßn sao lµ quÇn chóng. “... Bao nhiªu v× sao nhá ®ang c«ng kªnh ¸nh nguyÖt, ph¶i ch¨ng lµ quÇn chóng gi¸c ngé ®ang ñng hé ngêi dÉn ®êng ?”

Anh (chÞ) cho biÕt ph¶i hiÓu thÕ nµo míi ®óng ?

VÒ ý kiÕn thø nhÊt: Sao, dÉu cho cã quan niÖm lµ nhá h¬n tr¨ng vµ bÐ li ti ch¨ng n÷a, th× vÉn lµ h×nh ¶nh th¬ ®Ñp ®Ï vµ cao quÝ, kh«ng thÓ dïng ®Ó chØ bän lÝnh gi¶i tï.

VÒ ý kiÕn thø hai: CÇn chó ý r»ng ®©y lµ bµi th¬ cña B¸c, vµ B¸c Hå, nh chóng ta ®· biÕt, kh«ng hÒ quan niÖm nh thÕ vÒ quan hÖ gi÷a quÇn chóng vµ l·nh tô.

VËy th× tr¨ng, sao vµ c¶ rÆng nói mïa thu n÷a, ®Òu chØ nªn coi nh lµ h×nh ¶nh cña thiªn nhiªn. Mét çch hiÓu nh thÕ kh«ng hÒ lµm cho bµi th¬ kÐm phÇn ý nghÜa (bëi kh«ng thÓ nãi bµi th¬ ®· bÞ mÊt ®i çi ý nghÜa mµ nã vèn kh«ng hÒ cã). Ngîc l¹i, çch hiÓu Êy sÏ tr¶ l¹i cho bµi Gi¶i ®i sím nµy mét nÐt th¬ méng mµ sù suy diÔn kh«ng hîp lý trªn ®· lµm cho bÞ mê ®i. Çch hiÓu Êy còng ®em l¹i Ên tîng vÒ mét thiªn nhiªn còng ®ang lªn ®êng cïng víi sù lªn ®êng cña con ngêi n¬i mÆt ®Êt. Mét hßa ®iÖu lín lao vµ ®Ñp l¹ thêng !

§Ò 4 . C©u cuèi cïng cña bµi th¬ thø nhÊt còng cã nhiÒu çch hiÓu tr¸i ngîc nhau. Cã ý kiÕn nãi r»ng c©u th¬ cùc t¶ c¶m gi¸c l¹nh lÏo, gian khæ mµ con ngêi gÆp trªn nh÷ng dÆm ®êng ngîc giã. L¹i cã ý kiÕn nãi r»ng c©u th¬ ph¸c häa mét t thÕ ®Çy kiªu h·nh: ngÈng mÆt ®ãn giã thu.

Anh (chÞ) cho biÕt ph¶i hiÓu thÕ nµo míi ®óng ?

Kh«ng çch nµo trong hai çch hiÓu trªn hoµn toµn cã lÝ

Qu¸ nhÊn m¹nh c¶m gi¸c c¬ cùc, khæ ®au tríc lµn giã r¸t cña mïa thu th× sÏ m©u thuÉn víi mét th¸i ®é hoµn toµn chñ ®éng, ung dung mµ ta ®· thÊy trong c©u tríc (dÜ nhiªn lµ thÊy qua nguyªn t¸c vµ lêi dÞch nghÜa râ h¬n nhiÒu so víi qua b¶n dÞch th¬).

Ngîc l¹i, nÕu khuyÕch ®¹i t thÕ kiªu h·nh ngÈng mÆt lªn ®ãn giã e kh«ng hîp víi phong çch cña B¸c Hå vèn lµ ngêi kh«ng thÝch khoa tr¬ng. V¶ ch¨ng, çch hiÓu nµy còng kh«ng ®óng víi kÕt cÊu ng÷ ph¸p cña dßng th¬ (theo ®ã, ph¶i hiÓu lµ giã thu ®ãn lÊy mÆt chø kh«ng ph¶i lµ mÆt ®ãn lÊy giã thu).

V× thÕ, nªn chØ c¶m nhËn ë ®©y nh÷ng g× mµ lêi ch÷ vµ tinh thÇn cña c©u th¬ cho phÐp. Dßng th¬ Êy nãi lªn nçi khæ ¶i mµ chinh nh©n ®· ph¶i chÞu ®ùng trªn nh÷ng dÆm chinh ®å: Giã thu, hÕt trËn nµy ®Õn trËn kh¸c, quÊt ngîc sù gi¸ buèt vµo mÆt ngêi ®i. Thiªn nhiªn ®em ®Õn nh÷ng thö th¸ch gian nan, nhng kh«ng lµm n¶n chÝ sên lßng con ngêi ®ang v÷ng bíc.

- 10 -

§Ò 5. Ph©n tÝch ch÷ nång ®îc dïng ®Ó kÕt thóc chïm th¬. T¹i sao t¸c gi¶ kh«ng nãi c¶m høng trµn trÒ, lai l¸ng... mµ l¹i nãi: “- thi høng bçng thªm nång” ?

§óng lµ ngêi ta thêng hay nãi c¶m høng th¬ trµn trÒ, lai l¸ng. Nhng trong trêng hîp nµy, nh÷ng ch÷ trµn trÒ, lai l¸ng kh«ng thÓ thay thÕ næi vµ còng kh«ng thÓ so s¸nh næi víi ch÷ nång. Lµ bëi ë trªn, t¸c gi¶ ®ang nãi ®Õn mét vò trô h©n hoan díi lµn h¬i Êm. Mµ ch÷ nång còng gîi ra sù Êm ¸p. Nh vËy, çi ®ang bao trïm lªn thiªn nhiªn th× ®ång thêi còng d©ng ®Çy ë lßng ngêi. Ph¶i lµ ch÷ nång Êy th× míi cã thÓ ®em ®Õn cho ta c¶m gi¸c vÒ sù hµi hßa, giao c¶m gi÷a tiÓu vò trô - tù nhiªn. Vµ thi høng trong lßng ngêi. Do ®ã, còng t¬ng øng, céng hëng, hßa ®ång víi thi høng trong lßng trêi ®Êt.

§Ò 6. T×m mét vµi c©u v¨n, c©u th¬ nãi ®Õn t¬ng lai trong v¨n häc tõ ®Çu nh÷ng n¨m 30 ®Õn çch m¹ng th¸ng T¸m 1945. Tõ ®ã, anh (chÞ) thÊy dù c¶m t¬ng lai cña B¸c Hå trong chïm th¬ Gi¶i ®i sím cã g× ®éc ®¸o ?

Cã thÓ nghÜ ®Õn c©u quen thuéc nhÊt, vÝ nh:

Trêi tèi ®en nh mùc vµ nh çi tiÒn ®å cña chÞ

(Ng« TÊt Tè - T¾t ®Ìn)

DÔ thÊy c¶m høng cña B¸c Hå gÇn gòi víi c¶m høng cña nhµ th¬ çch m¹ng Tè H÷u vµ ®èi lËp víi ý t-ëng bi quan cña Ng« TÊt Tè, vµo lóc bÊy giê cßn cha ph¶i lµ nhµ v¨n çch m¹ng. Sù kh¸c nhau ë ®©y lµ sù kh¸c nhau gi÷a hai ý thøc hÖ, hai quan niÖm vÒ x· héi - nh©n sinh, gi÷a çch m¹ng vµ kh«ng çch m¹ng. Nã cho thÊy chØ çc nhµ çch m¹ng míi cã kh¶ n¨ng nh×n nhËn ®óng t¬ng lai.

Tuy nhiªn, çch c¶m xóc vÒ t¬ng lai cña B¸c Hå, so víi çc thi nh©n çch m¹ng kh¸c, còng cã nh÷ng nÐt riªng. B¸c nãi ®Õn t¬ng lai nh nã ®· lµ hiÖn t¹i. Çi mµ nhµ th¬ kh¸c qu¶ quyÕt lµ sÏ ®Õn th× B¸c l¹i nh ®ang chøng kiÕn ®îc råi. Ph¶i lµ ngêi n¾m rÊt ch¾c qui luËt vËn ®éng cña lÞch sö míi cã thÓ cã mét thi høng cã tÝnh chÊt tiªn c¶m, tiªn tri nh thÕ.

§Ò 7. Ngêi ta vÉn thêng nãi, NhËt kÝ trong tï táa ¸nh s¸ng cña mét trÝ tuÖ lín, mét t©m hån lín vµ mét dòng khÝ lín. Chøng minh r»ng, mét ¸nh s¸ng nh thÕ còng cã thÓ nhËn thÊy tõ chïm th¬ Gi¶i ®i sím nµy.

Bµi lµm nªu gåm çc ý:

Gi¶i ®i sím táa ¸nh s¸ng cña mét trÝ tuÖ lín. TrÝ tuÖ Êy lín lao tíi møc ®· cã thÓ vît khái hiÖn t¹i ®Ó tõ trong bãng tèi dµy ®Æc cña h«m nay nh×n ra ¸nh s¸ng cña ngµy mai.

Gi¶i ®i sím táa ¸nh s¸ng cña mét t©m hån lín. T©m hån Êy bao la nh trêi ®Êt, chøa ®Çy vÎ ®Ñp v« tËn cña t¹o vËt, cña tr¨ng sao, hßa c¶m víi mäi rung ®éng trong vò trô.

Gi¶i ®i sím táa ¸nh s¸ng cña mét dòng khÝ lín. Dòng khÝ lín Êy ®· cã thÓ lµm cho con ngêi ung dung tríc thö th¸ch cña thiªn nhiªn kh¾c nghiÖt vµ cña nh÷ng gian khæ ë ®êng ®êi, c¶m thÊy tinh thÇn thùc sù ë ngoµi lao dÉu th©n thÓ cßn ë trong vßng xiÒng xÝch.

Yªu cÇu

1. HiÓu ®îc hoµn c¶nh s¸ng t¸c cña bµi th¬ vµ t×nh c¶m cao ®Ñp, nghÞ lùc phi thêng cña Hå ChÝ Minh.

2. ThÊy ®îc nh÷ng nÐt phong çch phong phó ®a d¹ng cña th¬ Hå ChÝ Minh:

Cæ ®iÓn vµ hiÖn ®¹i

HiÖn thùc vµ tîng trng

ThÐp vµ t×nh

- 11 -


1. XuÊt xø vµ hoµn c¶nh s¸ng t¸c

Bµi th¬ ®îc in vµo cuèi tËp NhËt kÝ trong tï nhng thùc ra nã ®îc lµm ngoµi nhµ tï. §©y còng kh«ng ph¶i lµ bµi th¬ kÕt thóc tËp NhËt kÝ trong tï.

Hoµn c¶nh s¸ng t¸c: ra khái nhµ tï Tëng Giíi Th¹ch sau 13 th¸ng bÞ giam cÇm, søc khoÎ gi¶m sót, B¸c tËp ®i, tËp leo nói rÌn luyÖn søc khoÎ ®Ó tiÕp tôc ho¹t ®éng çch m¹ng. Mét lÇn leo nói, lªn ®Õn ®Ønh T©y Phong LÜnh, b¸c sung síng båi håi viÕt bµi th¬ nµy.

CÇn lu ý r»ng: NÕu tÊt c¶ bµi th¬ kh¸c trong NhËt kÝ trong tï ®Òu ®îc dÞch vµ c«ng bè vµo n¨m 1960 th× “T©n xuÊt ngôc-häc ®¨ng s¬n” ®· ®Õn víi çc ®ång chÝ Trung ¬ng ngay lóc ®ã. Nã ®îc göi vÒ cïng mét tê b¸o tiÕng Trung Quèc cã ghi mÊy dßng ngô ý nh¾n tin cña B¸c “Chóc ch huynh ë nhµ m¹nh khoÎ vµ cè g¾ng c«ng t¸c, ë bªn nµy vÉn b×nh yªn”.

2. Hai c©u th¬ ®Çu:

“ V©n ñng trïng s¬n, s¬n ñng v©n

Giang t©m nh kÝnh tÞnh v« trÇn

T¶ c¶nh thiªn nhiªn: Bøc tranh s¬n thuû h÷u t×nh, hµi hoµ, c©n xøng, mµu s¾c t¬i s¸ng, ®Ñp vÎ ®Ñp cæ kÝnh. Nã gîi nhí c¶nh thiªn nhiªn trong çc bµi th¬ §¨ng s¬n, C¶nh khuya, §i thuyÒn trªn s«ng §¸y

Hai c©u th¬ nãi lªn t©m hån khoÎ kho¾n, trong s¸ng, ®«n hËu cña nhµ th¬ khi nh×n c¶nh vËt.

“Giang t©m nh kÝnh tÞnh v« trÇn” t¶ c¶nh ®Ñp cña lßng s«ng trong s¸ng, thanh khiÕt nhng còng cßn cã ý nghÜa ngô t×nh. §ã chÝnh lµ tÊm lßng trong s¸ng, thanh b¹ch, kh«ng v¬ng bôi cña Hå ChÝ Minh suèt mêi ba th¸ng trong tï.

3. Hai c©u th¬ sau:

“Båi håi ®éc bé T©y Phong LÜnh

Dao väng Nam thiªn øc cè nh©n

Trùc tiÕp nãi vÒ t©m tr¹ng nhµ th¬: nçi lßng víi ®Êt níc quª h¬ng, t×nh b¹n bÌ ®ång chÝ c¶m ®éng, cao ®Ñp.

Lªn nói nhí b¹n lµ mét ®Ò tµi quen thuéc cña th¬ ca cæ ®iÓn. Ngêi ta lªn nói nh mét thi sÜ, cã ngêi lªn nói nh mét Èn sÜ. Hå ChÝ Minh kh«ng r¬i vµo nh÷ng trêng hîp nµy. B¸c lªn nói lµ ®Ó ho¹t ®éng rÌn luyÖn th©n thÓ. §éc bé lµ tõ hay diÔn t¶ ®îc c«ng viÖc nÆng nhäc ©m thÇm, kiªn nhÉn cña B¸c còng nh “båi håi” diÔn t¶ ®îc nhiÒu t©m tr¹ng.

4. B¶n dÞch cña Nam Tr©n hay, kh¸ s¸t nghÜa. Tuy nhiªn, dßng ®Çu dÞch lµ “Nói Êp «m m©y ” ®· lµm sai lÖch chç ®øng, ®iÓm nh×n cña nhµ th¬. “Bôi kh«ng mê” kh«ng ®óng tinh thÇn cña nguyªn t¸c “tÞnh v« trÇn”.

5. Míi ra tï tËp leo nói lµ mét bµi th¬ ®Æc s¾c cho thÊy t thÕ cao c¶, ung dung cña mét thi sÜ tríc thiªn nhiªn bao la, vÎ ®Ñp cña mét chiÕn sÜ giµu nghÞ lùc vµ lßng yªu Tæ quèc, yªu ®ång bµo.


§Ò 1: Ph©n tÝch bµi th¬ Míi ra tï tËp leo nói cña Hå ChÝ Minh.

(Xem gîi ý ph©n tÝch ë phÇn II)

§Ò 2:

V©n ñng trïng s¬n, s¬n ñng v©n

- 12 -

(Nói Êp «m m©y, m©y Êp nói)

C©u ®Çu tiªn nµy cña bµi th¬, nhÊt lµ khi ®äc theo nguyªn t¸c, gîi cho anh (chÞ) nhí tíi c©u th¬ nµo cña B¸c Hå ®· ®îc häc trong çc tiÕt gi¶ng v¨n ? Tõ ®ã, anh (chÞ) cã nhËn xÐt g× vÒ sù rung ®éng vµ çch miªu t¶ thiªn nhiªn cña B¸c ? H·y cè g¾ng t×m thªm vÝ dô ®Ó lµm râ h¬n nhËn xÐt cña anh (chÞ).

Gîi ý:

C©u th¬ Êy ch¾c ch¾n sÏ gîi nhí ®Õn c©u th¬ còng mong ch÷ ñng:

QuÇn tinh ñng nguyÖt thíng thu san

(Chßm sao «m Êp vÇng tr¨ng vµ cïng nhau vît lªn rÆng nói thu).

Nh÷ng c©u th¬ cho thÊy B¸c lu«n nhËn ra sù quÊn quýt, hßa ®iÖu trong thiªn nhiªn, trong vò trô. §Êy lµ çi nh×n cña mét con ngêi, gi÷a mu«n vµn lao khæ vÉn kh«ng th«i tr×u mÕn cuéc ®êi. §Êy còng lµ çi nh×n cña con ngêi lµm chñ hoµn c¶nh, hßa hîp cïng hoµn c¶nh.

Mét çch nh×n thiªn nhiªn nh thÕ, ta sÏ cßn gÆp trong nhiÒu c©u th¬ kh¸c n÷a. VÝ dô nh:

Tr¨ng lång cæ thô, bãng lång hoa

(C¶nh khuya)

Xu©n giang, xu©n thuû tiÕp xu©n thiªn (S«ng xu©n níc lÉn mµu trêi thªm xu©n) (R»m th¸ng giªng)

Sao ®a thuyÒn ch¹y, thuyÒn chê tr¨ng theo

( §i thuyÒn trªn s«ng §¸y)

§Ò 3. C©u thø hai cña bµi th¬ cã b¶n dÞch lµ:

Lßng s«ng g¬ng s¸ng bôi kh«ng mê

Theo anh (chÞ), v× sao B¸c l¹i viÕt lµ lßng s«ng chø kh«ng ph¶i dßng s«ng ?

Còng theo anh (chÞ), dÞch lµ bôi kh«ng mê th× cã ®óng víi nguyªn b¶n hay kh«ng ? V× sao ? NÕu hiÓu thËt ®óng theo nguyªn b¶n th× c©u th¬ nãi víi ta nh÷ng ý tø ®Ñp ®Ï g× ?

Gîi ý:

a) B¸c kh«ng viÕt dßng s«ng mµ viÕt lßng s«ng, cã thÓ bëi:

Mét çch viÕt nh thÕ biÓu hiÖn râ h¬n c¶m gi¸c th¼m s©u cña s«ng, trong mét çi nh×n tõ trªn cao xuèng.

MÆt kh¸c còng ph¶i viÕt nh thÕ th× s«ng míi cã thÓ lµ h×nh ¶nh cña mét tÊm lßng. Mét nhµ th¬ §-êng tõng vÝ m×nh nh “mét m¶nh lßng b¨ng trong b×nh ngäc”. Lßng B¸c Hå còng trong tr¾ng thÕ. Nhng lßng B¸c Hå lín lao h¬n nhiÒu nh thÕ. V× ®ã lµ c¶ mét “lßng s«ng g¬ng s¸ng” ®ang tù gi·i bµy díi trêi m©y.

b) Bôi kh«ng mê lµ cßn cã bôi. Nã tr¸i víi tÞch v« trÇn lµ tuyÖt nhiªn kh«ng chót bôi mê. Lêi dÞch Êy cã phÇn ngîc víi tinh thÇn v¨n b¶n. C©u nµy, T.Lan dÞch ®óng h¬n nhiÒu:

Lßng s«ng s¹ch ch¼ng m¶y may bôi hång

HiÓu c©u th¬ ®óng víi tinh thÇn nguyªn t¸c, ta sÏ thÊy:

H×nh ¶nh mét thiªn nhiªn trong s¸ng tuyÖt vêi

H×nh ¶nh mét câi thanh tao, cao khiÕt n¬i con ngêi, nh mét bËc tiªn kh¸ch, c¶m thÊy m×nh ®· l©ng l©ng rò s¹ch bôi trÇn, vît cao h¬n h¼n chèn tÇm thêng, « träc.

- 13 -

H×nh ¶nh mét tÊm lßng tuyÖt ®èi s¹ch trong.

§Ò 4. Chøng minh r»ng B¸c Hå, ngay trong tËp NhËt kÝ trong tï, vÉn coi m×nh lµ kh¸ch tù do, kh¸ch tiªn, s¸nh ngang víi tiªn kh¸ch trªn trêi réng.

Cßn ë bµi Míi ra tï tËp leo nói nµy, B¸c kh«ng hÒ dïng ch÷ tiªn kh¸ch hay tù do nh©n (ngêi tù do), vËy mµ vÉn thÊy - nhÊt lµ c©u thø ba - trµn ®Çy khÝ vÞ tiªn phong ®¹o cèt. V× sao vËy ?

Gîi ý:

a) Cã thÓ lÊy dÉn chøng tõ çc c©u nh:

M©y ma m©y t¹nh, bay ®i hÕt, Cßn l¹i trong tï kh¸ch tù do (Vµo nhµ lao huyÖn TÜnh T©y)

Tù do tiªn kh¸ch trªn trêi, BiÕt ch¨ng trong ngôc cã ngêi kh¸ch tiªn. (Qu¸ tra)

b) Míi ra tï tËp leo nói kh«ng cã nh÷ng ch÷ nh tiªn kh¸ch, nh kh¸ch tù do nh trong hai bµi th¬ võa dÉn. Nhng nã ®· vÏ ra mét thÕ giíi l©ng l©ng, cao khiÕt, nh chØ dµnh cho çc bËc kh¸ch tiªn, vµ con ngêi d¹o bíc ung dung trong thÕ giíi Êy cßn cã thÓ lµ ai, nÕu kh«ng ph¶i lµ tiªn kh¸ch, lµ bËc ®¹o cèt tiªn phong ?

§Ò 5: C©u th¬ cuèi cïng ®äc lªn theo nguyªn t¸c, sÏ thÊy cã mét ©m ®iÖu nghe rÊt thÝch:

Dao väng Nam thiªn øc cè nh©n

Cã ngêi tõ c©u th¬ nµy ®· liªn tëng ®Õn nh÷ng c©u th¬ cã tõ thêi §êng Tèng:

Dao tri huynh ®Ö ®¨ng cao xø

(ë n¬i xa còng biÕt n¬i anh em ®ang lªn cao ®Êy)

V¬ng Duy, thi sÜ ®êi §êng

Väng mÜ nh©n hÒ thiªn nhÊt ph¬ng

(Nhí ngêi qu©n tö ngãng trong bªn trêi)

T« §«ng Pha, thi sÜ ®êi Tèng, lêi dÞch cña Phan KÕ BÝnh

Sù liªn tëng Êy cã ý nghÜa g× kh«ng ?

Sù liªn tëng ®ã lµm cho nçi båi håi trong hai c©u th¬ cµng trë nªn v« h¹n v× trong nã nh hiÖn vÒ, nh m¬ mµng ®ång väng tiÕng lßng nhí tri kû cña çc thi nh©n trªn díi ngh×n n¨m tríc.

§Ò 6: Bµn vÒ chÊt thÐp cña NhËt kÝ trong tï, Hoµi Thanh nªu ý kiÕn:

“... Khi B¸c nãi trong th¬ nªn cã thÐp, ta còng cÇn ph¶i hiÓu thÕ nµo lµ chÊt thÐp ë trong th¬. Cã lÏ ph¶i hiÓu rÊt linh ho¹t míi ®óng. Kh«ng ph¶i cø nãi chuyÖn thÐp, lªn giäng thÐp, míi lµ cã tinh thÇn thÐp”.

Bµi lµm nªn nªu çc ý:

a) Míi ra tï tËp leo nói kh«ng hÒ cã ch÷ thÐp, cµng kh«ng hÒ lªn giäng thÐp.

b) Nhng dï cã thÕ, hay ®óng h¬n, chÝnh v× thÕ, mµ bµi th¬ mang chÊt thÐp tuyÖt vêi. Lµ bëi:

Ch÷ thÐp ë ®©y ®îc dïng ®Ó chØ søc m¹nh cña tinh thÇn.

- 14 -

Mét hoµn c¶nh khã kh¨n nh cña B¸c Hå lóc Êy, ph¶i cã mét tinh thÇn gang thÐp míi cã thÓ vît qua. Nhng ngêi ta, nÕu cã thÓ vît qua, th× h¼n sÏ ph¶i coi sù vît qua ®ã xøng ®¸ng lµ mét chiÕn c«ng lín lao, ®¸ng ®Ó m×nh kiªu h·nh.

ChÊt thÐp trong con ngêi B¸c phi thêng chÝnh v× B¸c ®· vît qua nh÷ng gian khæ phi thêng ®Õn thÕ mµ vÉn ung dung nh kh«ng, vÉn kh«ng tá ra ph¶i cã mét cè g¾ng nµo, kh«ng cÇn vËn dông ®Õn mét søc m¹nh ®Æc biÖt nµo. V× thÕ, cµng kh«ng lªn giäng thÐp, bµi th¬ cµng mang chÊt thÐp.

T©m t trong tï

Môc ®Ých yªu cÇu:

Qua “T©m t trong tï” cña Tè H÷u, c¶m nhËn ®îc mét ph¬ng diÖn rÊt ®Ñp cña t©m hån ngêi çch m¹ng trÎ tuæi: g¾n bã víi cuéc ®êi b»ng nh÷ng t×nh c¶m thiÕt tha trong s¸ng. §ång thêi hiÓu ®îc, tõ nh÷ng lêi th¬ ch©n thËt cña Tè H÷u cuéc sèng quanh thËt v« cïng gi¶n dÞ vµ quen thuéc, nhng khi thiÕu v¾ng vµ xa çch nã míi thÊy ®Ñp biÕt bao, quý biÕt bao.

C¶m nhËn ®îc t©m hån tinh tÕ cña nhµ th¬ khi l¾ng nghe nh÷ng ©m thanh cña cuéc sèng hµng ngµy; thÊy ®îc kh¶ n¨ng cña th¬ ca, tõ nh÷ng chi tiÕt rÊt khã còng ®· t¹o ra ®îc nh÷ng h×nh ¶nh, nh÷ng vÇn ®iÖu cã søc lay ®éng lßng ngêi.

Bµi th¬ gåm 3 phÇn: PhÇn thø nhÊt (tõ c©u 1 ®Õn c©u 24); cuéc sèng bªn ngoµi nhµ tï ®îc gîi lªn tõ nh÷ng ©m thanh vµ tµi tëng tîng cña nhµ th¬. PhÇn thø hai (tõ c©u tiÕp theo ®Õn c©u 36): cuéc biÖn luËn bªn trong cña nhµ th¬ vÒ mèi quan hÖ thèng nhÊt gi÷a hoµn c¶nh vµ sè phËn nh©n d©n trong x· héi. PhÇn ba (®o¹n cßn l¹i) lµ lêi høa quyÕt t©m gi÷ g×n sù trong s¸ng cña l¬ng t©m çch m¹ng vµ tinh thÇn chiÕn ®Êu ®Õn cïng cho lý tëng.

Trong qu¸ tr×nh «n tËp bµi nµy, häc sinh cÇn n¾m v÷ng phÇn thø nhÊt (tõ ®Çu ®Õn c©u: “Híng tù do th¬m ng¸t c¶ ngµn ngµy) ®©y lµ phÇn kÕt tinh nghÖ thuËt ®Æc s¾c nhÊt cña bµi th¬, phÇn cßn l¹i chØ yªu cÇu ®äc thªm.


I. VÒ t¸c gi¶ Tè H÷u, tËp th¬ “Tõ Êy” vµ hoµn c¶nh ra ®êi cña bµi th¬ “T©m t trong tï”.

T¸c gi¶ Tè H÷u: (chØ n¾m nhËn xÐt chÝnh liªn quan ®Õn t¸c phÈm) «ng sinh n¨m 1920 t¹i Thõa Thiªn HuÕ, thuë nhá häc trêng Quèc häc HuÕ. Bíc vµo tuæi thanh niªn Tè H÷u ®· cã sù gÆp gì may m¾n vµ ®Ñp ®Ï víi lÝ tëng çch m¹ng. §îc l«i cuèn vµo phong trµo ®Êu tranh, trë thµnh ng-êi l·nh ®¹o chñ chèt cña §oµn thanh niªn D©n chñ ë HuÕ. Còng thêi kú nµy «ng b¾t ®Çu lµm th¬. Con ®êng th¬ ca cña Tè H÷u gÇn nh ®ång thêi víi con ®êng ho¹t ®éng çch m¹ng.

TËp th¬ “Tõ Êy” bao gåm çc s¸ng t¸c trong kho¶ng 10 n¨m (tõ 1937- 1946) cña Tè H÷u. “Tõ Êy” ghi l¹i kho¶nh kh¾c ®Ñp ®Ï nhÊt, Ên tîng s©u ®Ëm nhÊt cña mét t©m hån trÎ khao kh¸t lÏ sèng ®· gÆp ¸nh s¸ng cña lý tëng vµ quyÕt t©m d©ng hiÕn cuéc ®êi m×nh cho lý tëng Êy.

“Tõ Êy” ®· ®a ®Õn cho cuéc ®êi mét kiÓu ngêi, mét mÉu ngêi míi: MÉu ngêi ®îc ch©n lý soi s¸ng, sèng cã ý thøc, cã môc ®Ých, t©m hån phong phó ®Ëm ®µ, g¾n bã víi tËp thÓ nhng kh«ng tan biÕn vµo sè ®«ng vÉn lµ “t«i”.

Hoµn c¶nh ho¹t ®éng trong phong trµo häc sinh sinh viªn ë HuÕ tõ n¨m 1938, vµo §¶ng n¨m ®ã. Giai ®o¹n nµy, Tè H÷u lµm nhiÒu th¬ lu truyÒn trong häc sinh sinh viªn, t¹o ra ®îc mét d luËn tèt. Tè H÷u bÞ theo dâi vµ th¸ng 4/1939 bÞ mËt th¸m Ph¸p b¾t vµ giam ë nhµ lao Thõa Thiªn.

§äc nh÷ng dßng cuèi cïng ghi phÝa díi bµi th¬: “Xµ lim sè 1, lao Thõa Thiªn 29/4/1939, ta biÕt ®îc ®Þa ®iÓm, thêi gian cô thÓ t¸c gi¶ ®· viÕt bµi th¬. Nhng ®Þa ®iÓm vµ thêi gian Êy cßn nãi víi ta nhiÒu ®iÒu kh¸c

- 15 -

n÷a. Khi viÕt bµi th¬ nµy, Tè H÷u cßn rÊt trÎ - mét chµng trai cßn rÊt trÎ, lßng ®Çy nhiÖt huyÕt, tuæi 20 lµ tuæi bïng næ cña nh÷ng íc m¬ vµ kh¸t väng, cña niÒm tin tëng say mª vµ bång bét, ®Ëm mµu s¾c l·ng m¹n. Bµi th¬ ghi l¹i nh÷ng c¶m xóc, t©m tr¹ng cña tuæi trÎ Êy, t©m hån Êy khi ®ét ngét bÞ nÐm vµo bèn bøc têng ngôc tèi, chÞu c¶nh tï ®Çy. BÞ tï ®µy trªn chÝnh quª h¬ng, khi ngoµi kia lµ b¹n bÌ, lµ phong trµo çch m¹ng, lµ tÊt c¶ cá c©y vµ ®Êt trêi quen thuéc

II. Ph©n tÝch

1. PhÇn 1

Khi ®øng l¹i sau çnh cöa xµ lim khÐp chÆt, cã lÏ thÊm thÝa nhÊt, Ên tîng nhÊt trong lßng ngêi tï lµ nçi c« ®¬n. ë ngêi tï trÎ tuæi nµy còng vËy, phÇn ®Çu bµi th¬ tËp trung kh¾c häa t©m tr¹ng c« ®¬n b»ng mét bót ph¸p l·ng m¹n ®Æc s¾c.

C« ®¬n thay lµ c¶nh th©n tï !

Mét tiÕng kªu than nh vËy ®øng ®Çu hai khæ th¬ liªn tiÕp, cho ta hiÓu ngêi tï ®ang rÊt c« ®¬n. Cµng c« ®¬n h¬n khi mµ ë ngoµi kia lµ “tiÕng ®êi l¨n n¸o nøc”; lµ “vui síng biÕt bao nhiªu” . mét thÕ giíi kh¸c, mét kh«ng gian kh¸c hoµn toµn t¬ng ph¶n.

NÕu so s¸nh víi mét ngêi cïng c¶nh ngé lµ Hå ChÝ Minh lóc bÞ giam trong nhµ lao cña bän Tëng Giíi Th¹ch th× Tè H÷u lóc Êy cha cã ®îc çi b×nh tÜnh ung dung cña t¸c gi¶ “NhËt ký trong tï”. Tuy nhiªn, ®iÒu ®ã còng thËt dÔ chÊp nhËn khi ta ®i vµo t×m hiÓu nguyªn nh©n cña t©m tr¹ng nµy.

Tuæi hai m¬i lµ tuæi cña íc m¬ vµ kh¸t väng, lßng ph¬i phíi yªu ®êi, bao nhiªu dù ®Þnh, bao nhiªu hoµi niÖm, bao nhiªu b¹n bÌ th©n tõng ngµy vui chung, ®ång chÝ anh em kÒ vai chiÕn ®Êu .ThÕ mµ nay, tr¸i tim trÎ trung ®ã bÞ giam vµo bèn bøc têng, t¸ch biÖt, çch ly h¼n víi ®êi sèng. V× vËy mµ nã c¶m thÊy c« ®¬n, çi c« ®¬n cña mét con ngêi bÞ t¸ch khái cuéc sèng s«i næi, chø kh«ng ph¶i çi c« ®¬n cña con ngêi bÕ t¾c, kh«ng t×m thÊy sù xÎ chia trong ®ång lo¹i. ChÝnh v× vËy, c¶m gi¸c c« ®¬n ë ®©y còng phÇn nµo thÓ hiÖn sù g¾n bã tha thiÕt víi cuéc sèng, víi cuéc ®êi vµ víi phong trµo çch m¹ng.

Nçi c« ®¬n trong c¶m xóc l¹i ®îc kh«ng gian nhµ tï ¶m ®¹m, víi “l¹nh lÏo” cña “têng v«i kh¾c khæ” vµ sµn lim “manh v¸n ghÐp sÇm u” lµm t¨ng thªm.

Hoµn c¶nh nµy dÔ dÉn lßng ngêi ®Õn chç ch¸n n¶n, ch×m ®¾m trong nçi c« ®¬n cña m×nh. Nhng kh«ng ph¶i, lßng chµng thi sÜ trÎ võa bÞ t¸ch ra khái cuéc ®Êu tranh, dÉu cã c« ®¬n nhng vÉn ngËp trµn niÒm híng väng vÒ cuéc ®êi, yªu cuéc ®êi b»ng mét t×nh yªu m·nh liÖt. §äc kü c¶ mÊy ®o¹n th¬ ta thÊy cã c¶m gi¸c c« ®¬n nhng h×nh tîng v÷ng ch¾c nhÊt, næi bËt nhÊt trong hai khæ th¬ l¹i lµ h×nh tîng ngêi trai trÎ.

“Tai më réng vµ lßng s«i r¹o rùc

T«i l¾ng nghe tiÕng ®êi l¨n n¸o nøc”

“Më réng” vµ “l¾ng nghe” - hai hµnh ®éng ®i cïng víi nhau, nã thÓ hiÖn t×nh yªu m·nh liÖt cña ngêi tï víi cuéc sèng bªn ngoµi.

Trong hoµn c¶nh nµy, ph¬ng diÖn duy nhÊt ®Ó tiÕp xóc víi cuéc sèng bªn ngoµi lµ thÝnh gi¸c, v× cuéc sèng bªn ngoµi déi vµo b»ng mét lèi duy nhÊt lµ nh÷ng ©m thanh väng qua lç cöa nhá, cña gian xµ lim: 9 ®éng tõ nghe lÆp ®i lÆp l¹i trong 24 c©u th¬ ®éng cña ®êi. Trong bµi th¬ nµy, c¶m xóc thÝnh gi¸c ®· ®îc huy ®éng mét çch tèi ®a. B»ng sù l¾ng nghe hÕt m×nh, thi sÜ ®· l¾ng nghe ®-îc nh÷ng ©m thanh rÊt gi¶n dÞ cña ®êi sèng bªn ngoµi.

Khæ th¬ thø 2 vµ thø 3 diÔn t¶ cô thÓ nh÷ng g× anh ®· nghe. ë khæ th¬ thø 2

TiÕng chim:

- 16 -

Nghe chim reo trong giã m¹nh lªn triÒu

Kh«ng ph¶i mét tiÕng chim ®¬n lÎ mµ lµ mét tiÕng chim reo trong giã m¹nh lªn triÒu, h×nh ¶nh th¬ thËt m¹nh mÏ vµ d÷ déi. TiÕng chim reo trong giã m¹nh chÝnh lµ biÓu tîng niÒm kh¸t khao tù do mét çch m·nh liÖt trong lßng t¸c gi¶.

TiÕng d¬i:

Nghe véi v· tiÕng d¬i chiÒu ®Ëp çnh

TiÕng d¬i véi v· ®Ëp çnh trong chiÒu gîi nªn vÎ ®Ñp thi vÞ vµ gîi nhiÒu nçi niÒm xao x¸c.

TiÕng l¹c ngùa:

Nghe l¹c ngùa rïng ch©n bªn giÕng l¹nh

C©u th¬ thÓ hiÖn sù tinh tÕ nh¹y c¶m vµ søc m¹nh cña tëng tîng: Tõ mét tiÕng lôc l¹c vang lªn nhµ th¬ h×nh dung thÊy chó ngùa thÊm l¹nh cuèi ngµy, ®øng bªn giÕng rïng m×nh rÊt khÏ, tõ çi rïng m×nh ®ã lµm rung lªn mét tiÕng lôc l¹c. C©u th¬ còng hµm chøa t©m tr¹ng ngêi viÕt: ThÊm thÝa çi l¹nh cña sù c« ®¬n.

TiÕng guèc:

Díi ®êng xa nghe tiÕng guèc ®i vÒ

§©y lµ ©m thanh duy nhÊt gÇn gòi víi con ngêi, mang h¬i híng con ngêi. C©u th¬ kh«ng cã chót dông c«ng nghÖ thuËt g× nhng l¹i cã søc lay ®éng lín. Nã gîi lªn kh«ng khÝ v¾ng vÎ cña mét ®êng phè c¹nh nhµ lao. Cã v¾ng vÎ th× tiÕng guèc míi väng lªn nh thÕ. Cã thÓ h×nh dung nh÷ng bíc ch©n ®i qua, xa dÇn theo tiÕng guèc nhá dÇn väng l¹i, råi cã nh÷ng bíc ch©n trë vÒ TiÕng guèc lµ biÓu tîng cña cuéc ®êi b×nh dÞ, cña cuéc sèng thêng ngµy, cña nh÷ng g× th©n th¬ng vÒ cuéc sèng. C©u th¬ béc lé mét tÊm lßng kh¸t khao híng vÒ cuéc sèng, mét t©m hån nh¹y c¶m rung ®éng tríc nh÷ng ©m thanh b×nh dÞ nhÊt cña cuéc ®êi.

Cïng thêi gian nµy còng cã mét thi sÜ l·ng m¹n trÎ cã çi nghiªng tai kú diÖu:

“Nghe ®i rêi r¹c trong hån

Nh÷ng ch©n xa v¾ng, dÆm mßn lÎ loi”

TiÕng ch©n ngêi trong th¬ cña thi sÜ l·ng m¹n chØ gîi lªn sù chia l×a: “nghe ®i” nªn tÊt c¶ ®Òu lµ buån, c« ®¬n chØ thÊy nh÷ng ch©n xa v¾ng, chØ thÊy nh÷ng dÆm mßn lÎ loi. Bíc ch©n ngêi ®îc c¶m nhËn qua t©m hån ngêi chiÕn sÜ çch m¹ng th× cã c¶ ®i vµ vÒ, cã ra ®i mµ còng cã xum häp, ®Çm Êm th©n th¬ng.

Trong 4 chi tiÕt trªn hµnh ®éng l¾ng nghe kh«ng chØ hiÓu theo nghÜa th«ng thêng, ë ®©y t¸c gi¶ cßn nghe b»ng c¶ t©m tëng, tëng tîng, b»ng ký øc vµ b»ng c¶ hoµi niÖm V× vËy, nh÷ng g× nghe ®îc võa cô thÓ, l¹i còng rÊt m¬ hå, tÝnh m¬ hå ngµy mét t¨ng cao h¬n trong khæ th¬ thø ba:

“T«i m¬ hå nghe tÊt c¶ bªn ngoµi

§ang rÝu rÝt gi÷a mét trêi réng r·i”

Nhµ th¬ nãi lµ “nghe tÊt c¶” mµ thùc ra kh«ng nghe cô thÓ mét ©m thanh g×, bëi tÊt c¶ trong t©m hån t¸c gi¶ lµ mét b¶n hßa ©m vÒ sù sèng vui vÎ, h©n hoan, ®Çy h¹nh phóc th©n ¸i vµ phÊn chÊn.

Nghe giã xèi trªn cµnh c©y ngän l¸

Nghe mªnh mang søc kháe cña tr¨m loµi

C¶nh vËt trë nªn rùc rì, d¹t dµo, bõng në vµ t¬i s¸ng, v¹n vËt chan hßa trong cuéc sèng ®Çy mËt ngät:

§ang hót mËt cña ®êi c©y hoa tr¸i

H¬ng tù do th¬m ng¸t c¶ ngµn ngµy

- 17 -

§îc tËn hëng “®êi c©y hoa tr¸i” vµ “h¬ng tù do th¬m ng¸t” trong tho¸ng chèc th«i, ngêi ta ®· ®ñ hµm ¬n cuéc sèng, nhng ë ®©y l¹i lµ “c¶ ngµn ngµy” - con sè tîng trng cho sù v« tËn, vÜnh h»ng. H¹nh phóc Êy lín lao biÕt bao nhiªu, l¹i diÔn ra trong hiÖn t¹i: “®ang hót mËt”. Sù ®èi lËp gi÷a cuéc ®êi vµ chèn lao tï d©ng lªn cao ®é thÓ hiÖn kh¸t väng híng vÒ cuéc ®êi, lín lao ®Õn kh¾c kho¶i cña ngêi chiÕn sÜ, thi sÜ trÎ tuæi.

2. PhÇn hai vµ ba:

DiÔn t¶ sù chuyÓn biÕn trong t©m hån t¸c gi¶: ®ang phiªu diªu theo nh÷ng ¶o tëng cña hån ng©y t©m hån Êy ®· trë vÒ víi thùc t¹i, ngêi tï ®· ®i ®Õn nhËn thøc s©u s¾c vÒ x· héi, vÒ sè phËn ç nh©n trong sè phËn mu«n ngêi:

T«i chØ mét con chim non bÐ nhá

Vøt trong lång con gi÷a mét lång to

Lång con: chØ nhµ tï thùc d©n; lång to chØ chÕ ®é thùc d©n ®ang ®Ì nÐn, ®äa ®µy, giam h·m bao ®ång bµo ®ång chÝ ë bªn ngoµi song s¾t. Trong chÕ ®é thùc d©n khi ®ã, kh«ng ai ®îc hëng tù do, thi sÜ chØ lµ mét gi÷a mu«n ngêi ®au khæ, th× nçi c« ®¬n nµo cã nghÜa g×.

NhËn thøc ®îc sè phËn ç nh©n trong sè phËn mu«n ngêi, nhµ th¬ ®ång thêi còng nhËn thøc ®îc vÞ trÝ cña m×nh trong cuéc chiÕn ®Êu chung:

T«i chØ mét con trong mu«n ngêi chiÕn ®Êu.

§Ó ®i tíi mét lêi thÒ hµnh ®éng quyÕt liÖt nh dao chÐm ®¸, kh«ng g× lay chuyÓn næi.

T«i cha chÕt nghÜa lµ cha hÕt hËn

NghÜa lµ cha hÕt nhôc cña mu«n ®êi

NghÜa lµ cßn tranh ®Êu m·i kh«ng th«i

Cßn trõ diÖt c¶ mét loµi thó ®éc

C©u th¬ cuèi cïng: “Cã mét tiÕng cßi xa trong giã róc”, nh mét sù tËp hîp, kh¸i qu¸t ë cÊp ®é cao tÊt c¶ nh÷ng t©m t t×nh c¶m, m¬ íc, quyÕt t©m ë trªn. TiÕng cßi nh mét biÓu tîng cña tù do, tung hoµnh; tiÕng cßi Êy lµ tiÕng cßi xung trËn, tiÕng cßi tËp hîp ®éi ngò, tiÕng cßi më ra mét thÕ giíi, mét t¬ng lai tèt ®Ñp.

§Þnh híng ra ®Ò vµ gîi ý gi¶i:

§Ò 1: Ph©n tÝch t©m tr¹ng vµ c¶m xóc cña nh©n vËt tr÷ t×nh ngêi thanh niªn çch m¹ng trong ®o¹n th¬ sau ë bµi “T©m t trong tï” cña Tè H÷u:

“C« ®¬n thay lµ c¶nh th©n tï

Tai më réng vµ lßng s«i r¹o rùc

T«i l¾ng nghe tiÕng ®êi l¨n n¸o nøc

ë ngoµi kia vui síng biÕt bao nhiªu !

§©y ©m u ®«i ¸nh l¹t ban chiÒu

(....)

H¬ng tù do th¬m ng¸t c¶ ngµn ngµy

Gîi ý: Sö dông toµn bé néi dung ph©n tÝch phÇn mét cña bµi th¬ trong phÇn kiÕn thøc c¬ b¶n ë trªn.

§Ò 2. Anh (chÞ) h·y ph©n tÝch hai c©u th¬ díi ®©y trong bµi “T©m t trong tï” cña nhµ th¬ Tè H÷u:

Nghe l¹c ngùa rïng ch©n bªn giÕng l¹nh

- 18 -

Díi ®êng xa nghe tiÕng guèc ®i vÒ

Gîi ý:

§©y cã thÓ coi lµ hai c©u th¬ hay nhÊt trong bµi th¬, thÓ hiÖn t©m hån nh¹y c¶m tinh tÕ, søc tëng tîng phong phó cña nhµ th¬.

C©u th¬ ®Çu: “Nghe l¹c ngùa rïng ch©n bªn giÕng l¹nh” cã ©m thanh (tiÕng l¹c ngùa) cã h×nh ¶nh (con ngùa rïng ch©n bªn giÕng) vµ cã c¶ c¶m gi¸c vÒ sù l¹nh lÏo cña mét buæi chiÒu buån.

C©u thø hai: “Díi ®êng xa nghe tiÕng guèc ®i vÒ” còng nãi ®Õn ©m thanh (tiÕng guèc). ¢m thanh nµy nh gîi ®îc vÎ v¾ng lÆng, kh«ng khÝ lÆng lÏ cña thµnh phè HuÕ cæ kÝnh. V× lÆng lÏ nªn tiÕng guèc lóc xa, lóc gÇn míi vang väng nh thÕ. §ã chÝnh lµ biÓu tîng quen thuéc cña cuéc sèng thêng nhËt.

Hai c©u th¬ trªn khiÕn ngêi ®äc liªn tëng ®Õn h×nh ¶nh cña ngêi thanh niªn bÞ giam h·m trong bèn bøc têng l¹nh lÏo cña nhµ tï. V× khao kh¸t ®îc tù do, g¾n bã víi cuéc sèng, ngêi thanh niªn nµy thÊm thÝa nçi buån c« ®¬n tËp trung trÝ lùc ch¨m chó l¾ng nghe, ®ãn nhËn tÊt c¶ nh÷ng ©m thanh cña cuéc sèng bªn ngoµi cã thÓ lät vµo trong tï. T×nh c¶m thiÕt tha ch©n thµnh céng víi sù tinh tÕ cña t¸c gi¶ khiÕn cho hai c©u th¬ cã søc lay ®éng t©m hån ngêi ®äc.

Tuyªn ng«n ®éc lËp.

Hoµn c¶nh s¸ng t¸c cña Tuyªn ng«n ®éc lËp

1. Ngµy 19 th¸ng 8 n¨m 1945, chÝnh quyÒn ë Hµ Néi vÒ tay nh©n d©n, Ngµy 26 th¸ng 8 n¨m 1945, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh tõ chiÕn khu çch m¹ng ViÖt B¾c vÒ tíi Hµ Néi. T¹i c¨n nhµ sè 48, phè Hµng Ngang. Ngêi biªn so¹n b¶n Tuyªn ng«n §éc lËp. Ngµy 2.9.1945, t¹i qu¶ng trêng Ba §×nh, Hµ Néi, Ngêi thay mÆt ChÝnh phñ l©m thêi níc ViÖt Nam D©n chñ Céng hßa, ®äc b¶n Tuyªn ng«n §éc lËp tríc hµng chôc v¹n ®ång bµo.

2. Tuyªn ng«n §éc lËp lµ mét v¨n kiÖn cã gi¸ trÞ lÞch sö to lín: tuyªn bè chÊm døt chÕ ®é thùc d©n, phong kiÕn ë níc ta vµ më ra mét kû nguyªn ®éc lËp, tù do cña d©n téc. Tuyªn ng«n §éc lËp lµ mét bµi v¨n chÝnh luËn ng¾n gän, lËp luËn chÆt chÏ ®anh thÐp, lêi lÏ hïng hån vµ ®Çy søc thuyÕt phôc.



1. ThÓ lo¹i: Kh¸c Vi hµnh, NhËt ký trong tï, Tuyªn ng«n ®éc lËp thuéc lo¹i v¨n chÝnh luËn mÉu mùc, nã thuyÕt phôc ngêi ®äc b»ng nh÷ng lÝ lÏ ®anh thÐp, nh÷ng chøng cí kh«ng ai cã thÓ chèi c·i vµ hÖ thèng lËp luËn chÆt chÏ.

2. Hoµn c¶nh s¸ng t¸c

Tuyªn ng«n ®éc lËp ®îc viÕt trong mét hoµn c¶nh ®Æc biÖt kh¸c thêng: §Êt níc ®· giµnh ®îc ®éc lËp nh-ng bän ®Õ quèc thùc d©n - ®Æc biÖt lµ thùc d©n Ph¸p ®ang l¨m le quay trë l¹i.

ë miÒn Nam, thùc d©n Ph¸p ®îc sù hµ h¬i tiÕp søc cña qu©n ®éi Anh tiÕn vµo §«ng D¬ng víi danh nghÜa ®¹i diÖn phe §ång minh vµo gi¶i gi¸p vò khÝ ph¸t xÝt NhËt. ë miÒn B¾c 20 v¹n qu©n Tµu Tëng mîn oai cña ®Õ quèc Mü ®ang ¸p s¸t biªn giíi. §iÒu cùc kú nguy hiÓm lµ chóng ©m mu cíp l¹i ®Êt níc cña chóng ta nh©n danh phe §ång minh chiÕn th¾ng víi chiªu bµi: lÊy l¹i m¶nh ®Êt b¶o hé ®· bÞ bän Ph¸t xÝt nhËt chiÕm ®ãng trong chiÕn tranh.

Chóng ta nhÊt thiÕt ph¶i chèng Thùc d©n Ph¸p - mét thµnh viªn chñ chèt cña phe §ång minh nhng l¹i nhÊt thiÕt kh«ng thÓ chèng §ång minh. §©y lµ mét vÊn ®Ò cùc träng yÕu vµ còng cùc kú tinh tÕ ®ßi hái sù kh«n khÐo vµ s¸ng suèt vµ b¶n lÜnh cña ngêi l·nh ®¹o.

- 19 -

3. §èi tîng: Tuyªn ng«n ®éc lËp híng tíi kh«ng chØ ®ång bµo trong c¶ níc mµ cßn lµ nh©n d©n trªn thÕ giíi, tríc hÕt lµ nh©n d©n tiÕn bé ë Ph¸p vµ Mü. Nã kh«ng nh»m chØ kh¼ng ®Þnh quyÒn tù do ®éc lËp cña d©n téc ViÖt Nam mµ cßn bao hµm mét cuéc tranh luËn ngÇm nh»m v¹ch trÇn luËn ®iÖu x¶o quyÖt cña kÎ thï tríc c«ng luËn.

4. ý nghÜa

§©y lµ mét v¨n kiÖn lÞch sö, chÝnh trÞ hÕt søc quan träng cã ý nghÜa v« cïng to lín. V¨n kiÖn Êy ®· trang träng tuyªn ng«n vÒ nÒn ®éc lËp cña tæ quèc ViÖt Nam sau ngãt tr¨m n¨m ph¶i sèng díi xiÒng xÝch thùc d©n. V¨n kiÖn Êy cßn tuyªn bè sù ço chung cña chÕ ®é qu©n chñ ®· tån t¹i mÊy m¬i thÕ kØ.

Tuyªn ng«n ®éc lËp lµ lêi tuyªn bè trÞnh träng vµ hïng hån vÒ sù chÊm døt kû nguyªn bãc lét, ¸p bøc vµ më ra mét kû nguyªn ®éc lËp tù do cho d©n téc.

Tuyªn ng«n ®éc lËp lµ ph¸t sóng më mµn cho phong trµo ®Êu tranh gi¶i phãng ë çc níc thuéc ®Þa trªn toµn thÕ giíi.

II. Ph©n tÝch

1. Gi¸ trÞ néi dung: Tuyªn ng«n ®éc lËp kh«ng nh÷ng lµ v¨n kiÖn chÝnh trÞ cã ý nghÜa lÞch sö to lín mµ cßn lµ t¸c phÈm v¨n häc, lµ ®Ønh cao cña v¨n häc chÝnh luËn trong v¨n häc ViÖt Nam.

Víi t çch lµ mét t¸c phÈm v¨n häc chÝnh luËn th× Tuyªn ng«n ®éc lËp lµ ¸ng v¨n yªu níc lín cña thêi ®¹i, lµ t¸c phÈm chøa ®ùng t tëng nh©n v¨n: (Yªu níc trong tiÕng nãi cña mét chiÕn sÜ çch m¹ng, mét nhµ ¸i quèc vÜ ®¹i. Nh©n v¨n trong tiÕng nãi cña mét nhµ nh©n ®¹o chñ nghÜa).

a. Tuyªn ng«n ®éc lËp lµ ¸ng v¨n yªu níc lín cña thêi ®¹i.

T tëng chñ ®¹o xuyªn suèt toµn bé t¸c phÈm lµ t tëng ®éc lËp d©n téc, nguyÖn väng thiªng liªng cao c¶ nµy cña nh©n d©n ViÖt Nam xuyªn thÇm trong toµn bé çc phÇn cña t¸c phÈm.

ë phÇn më ®Çu t¸c gi¶ ®· kh¼ng ®Þnh ®éc lËp d©n téc trªn c¬ së c«ng lÝ ph¸p lý, trªn nh÷ng lÏ ph¶i kh«ng thÓ chèi c·i.

Ngay tõ nh÷ng dßng ®Çu tiªn B¸c ®· dÉn lêi 2 b¶n tuyªn ng«n næi tiÕng cña Mü vµ cña Ph¸p. B¶n tuyªn ng«n ®éc lËp cña Mü (1776): “TÊt c¶ mäi ngêi ®Òu sinh ra cã quyÒn b×nh ®¼ng. T¹o ho¸ cho hä nh÷ng quyÒn kh«ng ai cã thÓ x©m ph¹m ®îc”. B¶n tuyªn ng«n nh©n quyÒn vµ d©n quyÒn cña Ph¸p (1791) còng ®· kh¼ng ®Þnh: “Ngêi ta sinh ra tù do vµ b×nh ®¼ng vÒ quyÒn lîi...”. Hai b¶n tuyªn ng«n nµy kh¼ng ®Þnh nh÷ng lÏ ph¶i kh«ng thÓ chèi c·i vÒ nh©n quyÒn.

TrÝ tuÖ tÇm vãc lín lao cña Hå ChÝ Minh lµ ë chç. Tõ nh÷ng lÏ ph¶i vÒ nh©n quyÒn ngêi suy réng ra lÏ ph¶i vÒ quyÒn d©n téc. Suy réng ra c©u Êy cã nghÜa lµ “TÊt c¶ çc d©n téc trªn thÕ giíi ®Òu sinh ra b×nh ®¼ng, d©n téc nµo còng cã quyÒn sung síng vµ quyÒn tù do”. Cèng hiÕn lín lao nµy cña B¸c ®· ®îc chÝnh mét chÝnh kh¸ch níc ngoµi kh¼ng ®Þnh: “Cèng hiÕn næi tiÕng cña Hå ChÝ Minh lµ ngêi ®· ph¸t triÓn quyÒn cña con ngêi thµnh quyÒn cña d©n téc”. Nh vËy cã nghÜa lµ: tÊt c¶ mäi d©n téc ®Òu cã quyÒn quyÕt ®Þnh lÊy vËn mÖnh cña m×nh. B¶n tuyªn ng«n cña B¸c kh¼ng ®Þnh quyÒn d©n téc bëi lÏ. VËn mÖnh d©n téc lµ vÊn ®Ò then chèt, vÊn ®Ò c¬ b¶n nhÊt ®èi víi nh©n d©n ta. Lóc bÊy giê ë mét níc thuéc ®Þa th× tríc khi nãi ®Õn quyÒn con ngêi, ph¶i ®ßi lÊy quyÒn d©n téc. D©n téc cã ®éc lËp th× nh©n d©n míi tù do h¹nh phóc. §éc lËp d©n téc lµ ®iÒu kiÖn tiªn quyÕt ®Ó thùc hiÖn nh©n quyÒn.

Çch lËp luËn cña t¸c gi¶ võa kh«n khÐo võa kiªn quyÕt

Çch lËp luËn Êy kh«n khÐo bëi v×: Ngêi vÉn t«n träng nh÷ng danh ng«n nh÷ng ch©n lý dï ®ã lµ cña Mü hay cña Ph¸p. ë ®©y kh«ng hÒ cã sù lÇm lÉn gi÷a nh©n d©n Mü, d©n téc Ph¸p víi bän x©m lîc Mü, Ph¸p.

T¸c gi¶ ®· sö dông thñ ph¸t nghÖ thuËt “gËy «ng ®Ëp lng «ng”. Trong tranh luËn kh«ng g× thó vÞ h¬n, kh«ng g× thuyÕt phôc lµ dïng chÝnh lêi lÏ cña ®èi ph¬ng ®Ó kho¸ miÖng ®èi ph¬ng. B¸c ®· dïng lêi lÏ b¶n tuyªn ng«n cña Mü, Ph¸p ®Ó phñ nhËn chÝnh ©m mu x©m lîc cña hai cêng quèc

- 20 -

nµy. Ngêi viÕt ®· sö dông c©y gËy ®éc lËp d©n téc ®Ó ®Ëp vµo lng kÎ ®i x©m lîc mµ miÖng vÉn rªu rao tù do, b×nh ®¼ng, b¸c ¸i.

Khi dÉn lêi hai b¶n tuyªn ng«n cña Ph¸p vµ Mü t¸c gi¶ ®· cã ý ®Æt ngang hµng cuéc çch m¹ng th¸ng T¸m cña ta víi hai cuéc çch m¹ng cña Ph¸p vµ Mü. Qu¶ thËt hai cuéc çch m¹ng nãi trªn më ra mét giai ®o¹n míi trong sù ph¸t triÓn cña lÞch sö x· héi loµi ngêi th× cuéc çch m¹ng th¸ng T¸m cña ta còng më ra mét kû nguyªn míi. §ã lµ kû nguyªn dµnh ®éc lËp d©n téc ë çc níc thuéc ®Þa, lµ kû nguyªn sôp ®æ cña chñ nghÜa thùc d©n.

Çch lËp luËn cña B¸c kh«n khÐo nhng vÉn kiªn quyÕt dêng nh t¸c gi¶ ®· ngÇm c¶nh ço nÕu Ph¸p x©m lîc ViÖt Nam th× chÝnh hä ®· ph¶n béi l¹i truyÒn thèng tèt ®Ñp cña d©n téc hä ®· ®óc kÕt thµnh ch©n lý ghi trong b¶n tuyªn ng«n. Hä sÏ vÊy bÈn lªn l¸ cê tù do, b×nh ®¼ng, b¸c ¸i mµ cha «ng hä tõng d¬ng cao.

Víi ®o¹n më ®Çu t¸c gi¶ ®· t¹o c¬ së lý luËn v÷ng ch¾c ®Ó triÓn khai lËp luËn ë phÇn sau

* PhÇn tiÕp theo cña t¸c phÈm lßng yªu níc, nguyÖn väng ®éc lËp d©n téc cña nh©n d©n ta l¹i ®îc kh¼ng ®Þnh ch¾c ch¾n trªn c¬ së thùc tiÔn. Thùc tiÔn vÒ phÝa Ph¸p vµ thùc tiÔn vÒ phÝa ViÖt Nam.

B¶n Tuyªn ng«n ®· phñ nhËn quyÒn cña Ph¸p ®èi víi ViÖt Nam - çch dùng lªn b¶n ço tr¹ng ®anh thÐp cña t¸c phÈm.

NÕu Ph¸p nªu chiªu bµi Ph¸p cã c«ng khai ho¸ ®èi víi ViÖt Nam, ViÖt Nam vèn lµ thuéc ®Þa cña Ph¸p th× b¶n Tuyªn ng«n v¹ch râ: Ph¸p chÝnh lµ kÎ x©m lîc, g©y bao téi ¸c. B¶n Tuyªn ng«n tè ço mét çch toµn diÖn téi ¸c nµy vÒ chÝnh trÞ, kinh tÕ.

VÒ chÝnh trÞ: Chóng tuyÖt ®èi kh«ng cho d©n téc ta chót quyÒn tù do d©n chñ nµo, chóng chia níc ta thµnh ba kú víi ba chÕ ®é kh¸c nhau. Môc ®Ých lµ chia rÏ t×nh ®oµn kÕt d©n téc, ng¨n c¶n sù nghiÖp thèng nhÊt ®Êt níc cña nh©n d©n ta. Chóng ®µn ¸p nh÷ng ngêi yªu níc th¬ng nßi, t¾m çc cuéc khëi nghÜa cña ta trong nh÷ng bÓ m¸u. Chóng thùc hiÖn chÝnh s¸ch ngu d©n, lËp nhµ tï nhiÒu h¬n trêng häc. Chóng ®Çu ®éc nh©n d©n ta b»ng rîu cån vµ thuèc phiÖn ®Ó ta suy kiÖt gièng nßi.

VÒ kinh tÕ: Chóng cíp kh«ng ruéng ®Êt, hÇm má, nguyªn liÖu, bãc lét søc lao ®éng, chóng thùc hiÖn chÝnh s¸ch thuÕ hµ kh¾c, v« nh©n ®¹o khiÕn mäi tÇng líp nh©n d©n kh«ng ngãc ®Çu lªn ®îc.

Téi ¸c lín nhÊt cña thùc d©n Ph¸p vµ ph¸t xÝt NhËt lµ ®· g©y ra th¶m ho¹ n¹n ®ãi n¨m 1945 lµm 2 triÖu ngêi chÕt ®ãi.

T¸c gi¶ cßn tè ço téi ¸c cña Ph¸p ®· ®Çu hµng NhËt mét çch nhôc nh·, b¸n rÎ níc ta cho NhËt ®Ó phñ nhËn chiªu bµi cña Ph¸p cã c«ng ®øng vÒ phe §ång minh chèng ph¸t xÝt b¶o vÖ ViÖt Nam. B¶n Tuyªn ng«n chØ râ: chØ trong vßng 5 n¨m mµ ®· hai lÇn Ph¸p quú gèi më cöa níc ta ríc NhËt. Tè ço hµnh ®éng nµy cña Ph¸p mét lÇn n÷a b¶n tuyªn ng«n ®· phñ nhËn quyÒn cña Ph¸p ®èi víi ViÖt Nam.

§o¹n v¨n tè ço téi ¸c thùc d©n Ph¸p lµ mét ®iÓn h×nh mÉu mùc vÒ v¨n ch¬ng chÝnh luËn. Nh÷ng dÉn chøng ®a ra ®Òu cã sù chän läc. §Æc biÖt lêi v¨n võa xóc tÝch võa truyÒn c¶m B¸c kh«ng viÕt “chóng ®µn ¸p çc cuéc khëi nghÜa cña ta mét çch d· man” mµ viÕt: “chóng t¾m çc cuéc khëi nghÜa cña ta trong bÓ m¸u”. Hµnh ®éng ®µn ¸p ®· ®îc diÔn ®¹t b»ng h×nh tîng “t¾m”. Møc ®é d· man ®· ®îc h×nh tîng ho¸ thµnh “bÓ m¸u”. Çch diÔn ®¹t h×nh tîng nµy võa lét trÇn ®îc bé mÆt quû sø kh¸t m¸u ngêi cña bän thùc d©n, võa diÔn t¶ ®îc nçi ®au thª th¶m cña nh©n d©n ta, nh÷ng ngêi d©n v« téi ®ang qu»n qu¹i trong “vßng tö ®Þa” (§êng K¸ch mÖnh). §óng lµ t tëng chÝnh trÞ ®· ®îc thÓ hiÖn b»ng mét c©u v¨n miªu t¶ tuyÖt vêi cã søc lay ®éng m¹nh mÏ c¶ nhËn thøc vµ t×nh c¶m cña ngêi ®äc.

§éc lËp d©n téc cßn ®îc kh¼ng ®Þnh trªn c¬ së thùc tiÔn vÒ phÝa ViÖt Nam. ë ®©y Tuyªn ng«n ®· kh¼ng ®Þnh “ViÖt Nam cã quyÒn vµ thùc tÕ ®· lµ mét níc giµnh ®îc tù do ®éc lËp”.

Thùc tÕ ViÖt Nam cã quyÒn hëng tù do ®éc lËp bëi v× chÝnh nh©n d©n ViÖt Nam chø kh«ng ph¶i ai ®· ®øng vÒ phe ®ång minh chèng ph¸t xÝt: “Mét d©n téc ®· gan gãc chèng ¸ch ®« hé cña thùc d©n

- 21 -

Ph¸p h¬n 80 n¨m nay, mét d©n téc ®· gan gãc ®øng vÒ phe ®ång minh chèng ph¸t xÝt NhËt suèt mÊy n¨m nay, d©n téc ®ã ph¶i ®îc tù do, d©n téc ®ã ph¶i ®îc ®éc lËp”. Trong mét ®o¹n v¨n ng¾n hai lÇn xuÊt hiÖn tõ gan gãc, bèn lÇn dïng tõ d©n téc. Hai ®o¹n v¨n cña b¶n Tuyªn ng«n lÆp l¹i nh hai nh¸t dao chÐm xuèng mçi lóc mét m¹nh h¬n. Ngêi ®ßi quyÒn cho d©n téc nªn 20 lÇn nh¾c tíi chñ quyÒn trong nh÷ng c©u v¨n hµo hïng ®anh thÐp.

Kh«ng nh÷ng kh¼ng ®Þnh quyÒn mµ b¶n Tuyªn ng«n cßn kh¼ng ®Þnh thùc tÕ ViÖt Nam ®· giµnh ®-îc ®éc lËp. Çch lËp luËn cña t¸c gi¶ ë ®©y còng thËt chÆt chÏ, s¾c s¶o B¸c chØ râ ViÖt Nam kh«ng cßn lµ thuéc ®Þa cña Ph¸p v× Ph¸p ®· b¸n rÎ ViÖt Nam cho NhËt. Níc ta còng kh«ng cßn lµ thuéc ®Þa cña NhËt v× sau khi NhËt ®Çu hµng ®ång minh th× nh©n d©n ta ®· giµnh l¹i níc tõ tay NhËt. H¬n n÷a ViÖt Nam ®· cã ChÝnh phñ l©m thêi ®¹i diÖn ch©n chÝnh cho nh©n d©n ViÖt Nam. §Ó kh¼ng ®Þnh sù thËt nµy. Ngêi viÕt Tuyªn ng«n ®éc lËp l¸y ®i l¸y l¹i hai lÇn ch÷ “sù thËt”. “Sù thËt lµ, sù thËt lµ” vµ cuèi cïng th× “Níc ViÖt Nam cã quyÒn hëng tù do vµ ®éc lËp, vµ sù thËt ®· thµnh mét n-íc tù do ®éc lËp”. §©y lµ nh÷ng ®iÖp khóc tiÕp nèi nhau t¨ng thªm ©m hëng hïng biÖn cña b¶n tuyªn ng«n.

PhÇn kÕt thóc b¶n tuyªn ng«n t¸c gi¶ tiÕp tôc kh¼ng ®Þnh lßng yªu níc, nguyÖn väng ®éc lËp d©n téc cña nh©n d©n ta võa trªn c¬ së c«ng lý võa trªn c¬ së thùc tiÔn. VÒ mÆt c«ng lý, nÕu t¸c gi¶ ®· c«ng nhËn quyÒn ®éc lËp d©n téc tù quyÕt t¹i hai héi nghÞ: Tª hª r¨ng (1943) vµ Cùu Kim S¬n (1945) th× hä nhÊt ®Þnh sÏ ph¶i c«ng nhËn quyÒn ®éc lËp cña d©n téc ViÖt Nam. NÕu kh«ng th× nh©n d©n ta sÏ ph¸t huy truyÒn thèng yªu níc bÊt khuÊt ®Ó gi÷ v÷ng quyÒn tù do ®éc lËp Êy: “Toµn thÓ d©n téc ViÖt Nam quyÒn tù do ®éc lËp Êy”.

B¶n Tuyªn ng«n ®· kÕt thóc b»ng c©u v¨n kh¼ng ®Þnh lßng yªu níc b»ng lêi thÒ quyÕt tö cho tæ quèc quyÕt sinh. §Æt trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña v¨n häc ViÖt Nam th× Tuyªn ng«n ®éc lËp lµ ®Ønh cao cña v¨n häc yªu níc tõ “Nam quèc s¬n hµ” ®Õn “B×nh ng« ®¹i ço” ®Õn Tuyªn ng«n ®éc lËp lµ nh÷ng chÆng ®-êng kh¸c nhau cña cïng mét ch©n lý “Kh«ng cã g× quý h¬n ®éc lËp tù do”.

b. Tuyªn ng«n ®éc lËp kh«ng nh÷ng lµ ¸ng v¨n yªu níc mµ cßn chøa ®ùng t tëng nh©n v¨n cao ®Ñp.

MÆc dï b¶n tuyªn ng«n kh«ng trùc tiÕp nãi ®Õn nh©n quyÒn, nhng yÕu tè nh©n quyÒn vÉn thÊm trong toµn bé t¸c phÈm. Ngêi viÕt Tuyªn ng«n tè ço téi ¸c cña thùc d©n Ph¸p võa ®øng trªn lËp trêng d©n téc ®Ó ®ßi ®éc lËp tù do, võa xuÊt ph¸t tõ quyÒn con ngêi ®Ó kh¼ng ®Þnh nh÷ng gi¸ trÞ nh©n v¨n ch©n chÝnh ®Ó lªn ¸n hµnh ®éng chµ ®¹p lªn con ngêi tr¸i h¼n víi lÏ ph¶i vµ nh©n ®¹o. B¶n tuyªn ng«n kh¼ng ®Þnh ®éc lËp d©n téc nhng trong chiÒu s©u cña nã còng lµ ®ßi vÊn ®Ò nh©n quyÒn bëi v× ë mét níc nh ViÖt Nam th× ®éc lËp d©n téc sÏ lµ ®iÒu kiÖn tiªn quyÕt ®Ó thùc hiÖn nh©n quyÒn.

B¶n Tuyªn ng«n ®éc lËp kh«ng nh÷ng kh¼ng ®Þnh truyÒn thèng yªu níc bÊt khuÊt mµ cßn ®Ò cao truyÒn thèng nh©n ®¹o cña d©n téc ViÖt Nam. MÆc dï bän thùc d©n x©m lîc g©y bao téi ¸c ®èi víi ®ång bµo ta nhng nh©n d©n ViÖt Nam vÉn gi÷ mét th¸i ®é khoan hång vµ nh©n ®¹o. “Sau cuéc biÕn ®éng 9/3, ViÖt Nam ®· gióp cho nhiÒu ngêi Ph¸p ch¹y qua biªn thuú, l¹i cøu cho ngêi Ph¸p ra khái nhµ giam NhËt vµ b¶o vÖ tÝnh m¹ng, tµi s¶n cña hä”.

Nªu cao truyÒn thèng ®¹o lý nh©n nghÜa, b¶n Tuyªn ng«n ®éc lËp ®· ph¸t huy truyÒn thèng nh©n ®¹o cña nh©n d©n ViÖt Nam trong b¶n Thiªn cæ hïng v¨n “BN§C”:

“§em ®¹i nghÜa ®Ó th¾ng hung tµn

LÊy chÝ nh©n ®Ó thay cêng b¹o”.

2. Gi¸ trÞ nghÖ thuËt

a. B¶n Tuyªn ng«n ®éc lËp cã kÕt cÊu chÆt chÏ lËp luËn ®anh thÐp.

T¸c phÈm gåm 3 phÇn cã mèi quan hÖ h÷u c¬ bæ sung cho nhau: phÇn 1 nªu c¬ së ph¸p lý, ®Æt c¬ së lý luËn: phÇn 2 soi s¸ng chøng minh b»ng thùc tiÔn: phÇn cuèi rót ra kÕt luËn. Çc phÇn cßn l¹i liªn hÖ víi nhau b»ng nh÷ng liªn tõ, nh÷ng côm quan hÖ tõ chÆt chÏ nh nh÷ng m¾t xÝch. KÕt thóc phÇn ®Çu chuyÓn sang phÇn hai, t¸c gi¶ sö dông liªn tõ “ThÕ mµ” nh ®Ó b¸o tríc nh÷ng hµnh ®éng Ph¸p ®îc dÉn ra tiÕp theo sÏ tr¸i h¼n lÏ ph¶i vµ nh©n ®¹o. KÕt

- 22 -

thóc phÇn II chuyÓn sang phÇn 3 t¸c gi¶ sö dông côm liªn tõ “bëi thÕ cho nªn” nh ®Ó kh¼ng ®Þnh hai phÇn trªn lµ nguyªn nh©n cßn phÇn cuèi lµ kÕt qu¶.

Çch lËp luËn cña t¸c gi¶ lµ dïng lêi lÏ cña ®èi ph¬ng ®Ó b¸c bá ®èi ph¬ng vµ lu«n cã sù kÕt hîp gi÷a lý luËn vµ thùc tiÔn.

b. Giäng v¨n thay ®æi linh ho¹t phï hîp víi ®èi tîng vµ néi dung.

Nãi víi c«ng luËn quèc tÕ th× giäng v¨n uyªn b¸c, thÓ hiÖn mét trÝ tuÖ s¾c s¶o dÉn nh÷ng lêi tuyªn ng«n næi tiÕng lµ c¬ së cho lËp luËn.ViÕt víi ®ång bµo c¶ níc th× lêi v¨n t×nh c¶m thiÕt tha. VÒ ®iÒu nµy ChÕ Lan Viªn ®· nhËn xÐt thËt chÝnh x¸c: “V× nãi víi ®ång bµo lêi v¨n cña b¶n Tuyªn ng«n xiÕt bao xóc ®éng sau 13 ch÷ “quyÒn” lµ 14 c©u, c©u nµo còng cã ch÷ chóng” Më ®Çu nÆng nh bóa t¹: “Chóng tuyÖt ®èi kh«ng cho”, “chóng thi hµnh nh÷ng luËt ph¸p d· man”, “chóng cíp kh«ng ruéng ®Êt” vµ mçi ch÷ chóng Êy nh xiÕt xuèng ch÷ “ta” lµm xóc ®éng lßng ngêi: “chóng cíp ®Êt níc ta, ¸p bøc ®ång bµo ta, tuyÖt ®èi kh«ng cho nh©n d©n ta chót quyÒn tù do d©n chñ nµo c¶”. Khi kh¼ng ®Þnh ®éc lËp, tù do th× lêi v¨n trang träng thiªng liªng. “Chóng t«i trÞnh träng tuyªn bè” khi tè ço téi ¸c kÎ thï th× giäng v¨n bi thiÕt. Khi nªu cao truyÒn thèng yªu níc th× giäng v¨n hµo hïng s¶ng kho¸i.

c. Ng«n ng÷ h×nh tîng nghÖ thuËt võa chÝnh x¸c võa gîi c¶m, truyÒn c¶m. V× lµ v¨n kiÖn chÝnh trÞ nªn mçi ch÷ mçi lêi cÇn ph¶i chÝnh x¸c tuyÖt ®èi. V× lµ t¸c phÈm v¨n häc nªn mçi ch÷ mçi lêi l¹i cã søc m¹nh gîi c¶m truyÒn c¶m lín lao.

Khi t¸c gi¶ viÕt: “chóng tuyÖt ®èi kh«ng cho d©n ta chót quyÒn tù do d©n chñ nµo” th× hai ch÷ “tuyÖt ®èi” võa nhÊn m¹nh võa lµm chÝnh x¸c thªm ý v¨n. ChØ b»ng chÝn ch÷ : “Ph¸p ch¹y, NhËt hµng, Vua B¶o §¹i tho¸i vÞ” mµ c©u v¨n ®· kh¸i qu¸t ®îc nh÷ng sù kiªn chÝnh trÞ, nh÷ng biÕn cè quan träng nhÊt cña lÞch sö lóc bÊy giê. Nh÷ng sù kiÖn nµy ®Æt liªn tiÕp c¹nh nhau trong c©u v¨n ng¾n gän ®em ®Õn sù c¶m nhËn vÒ sù thÊt b¹i th¶m h¹i, nhanh chãng cña kÎ thï vµ khÝ thÕ thÇn tèc cña çch m¹ng th¸ng T¸m.

Nh÷ng t tëng chÝnh trÞ ®îc diÔn ®¹t b»ng nh÷ng h×nh tîng võa gîi c¶m võa truyÒn c¶m t¸c gi¶ kh«ng viÕt. Ph¸p ®Çu hµng NhËt mét çch nhôc nh· mµ viÕt “thùc d©n Ph¸p quú gèi më cöa níc ta ríc NhËt”. C©u v¨n h×nh tîng ®· diÔn t¶ ®îc th¸i ®é hÌn nh¸t vµ tù ti n« lÖ cña Ph¸p tríc NhËt. Tuyªn ng«n ®éc lËp lµ ®Ønh cao cña v¨n häc yªu níc, ®Ønh cao cña v¨n chÝnh luËn. Trong c¶ cuéc ®êi, lµm v¨n viÕt v¨n cña B¸c th× hai lÇn ngêi c¶m thÊy sung síng vµ s¶ng kho¸i nhÊt khi ®Æt bót viÕt ®ã lµ lÇn viÕt “B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n Ph¸p” ®Ó l¹i b¶n ço tr¹ng ®anh thÐp kÕt téi chóng” vµ lÇn viÕt Tuyªn ng«n ®éc lËp ®Ó tuyªn bè ço chung chÕ ®é thùc d©n Êy.

§Þnh híng ®Ò gîi ý gi¶i

§Ò 1. H·y x¸c ®Þnh ranh giíi vµ mèi quan hÖ gi÷a çc phÇn lín trong b¶n Tuyªn ng«n ®éc lËp

Gîi ý

PhÇn thø nhÊt cña b¶n Tuyªn ng«n ®éc lËp cña Hå Chñ tÞch - phÇn nªu ch©n lÝ - kÕt thóc ë c©u: “§ã lµ nh÷ng lÏ ph¶i kh«ng ai chèi c·i ®îc”.

PhÇn thø hai cña b¶n Tuyªn ng«n nèi liÒn víi phÇn trªn b»ng hai ch÷ ThÕ mµ. Trong tiÕng ViÖt, ch÷ mµ ®îc dïng ®Ó biÓu thÞ quan hÖ kh«ng phï hîp cïng nhau, tr¸i ngîc víi nhau. Quan hÖ gi÷a phÇn thø nhÊt vµ phÇn thø hai cña b¶n Tuyªn ng«n chÝnh lµ nh thÕ. Víi hai ch÷ thÕ mµ rÊt ng¾n gän vµ hoµn toµn x¸c ®¸ng, t¸c gi¶ nh b¸o tríc: ®iÒu s¾p nãi trong phÇn thø hai sÏ tr¸i ngîc víi ®iÒu ®· nãi ë phÇn ®Çu. ViÖc lµm cña thùc d©n Ph¸p ë ViÖt Nam chøng tá r»ng chóng ®· ph¶n béi chÝnh ngay nh÷ng ®iÒu ®îc nªu lªn trong çc b¶n Tuyªn ng«n cña níc MÜ vµ níc Ph¸p.

PhÇn kÕt thóc cña Tuyªn ng«n ®éc lËp ®îc g¾n víi hai phÇn trªn b»ng ch÷ Bëi thÕ cho nªn. Bèn ch÷ Êy th«ng b¸o rÊt râ rµng: Hai phÇn trªn lµ c¬ së (c¬ së ch©n lÝ vµ c¬ së thùc tÕ), lµ nguyªn nh©n, cßn phÇn thø ba nµy sÏ lµ hÖ qu¶, lµ kÕt qu¶ tÊt yÕu sinh ra tõ nh÷ng nguyªn nh©n Êy. §· coi quyÒn tù do, b×nh ®¼ng gi÷a çc d©n téc lµ lÏ ph¶i kh«ng thÓ chèi c·i, ®· coi viÖc chóng ta giµnh l¹i ®îc ®Êt níc tõ tay NhËt chø kh«ng ph¶i tõ tay Ph¸p lµ thùc tÕ kh«ng thÓ nµo b¸c bá, th× viÖc chóng ta tho¸t li h¼n çc mèi quan hÖ thùc

- 23 -

d©n víi Ph¸p ®Ó trë thµnh mét níc tù do ®éc lËp ph¶i lµ mét sù ®¬ng nhiªn, chÝnh ®¹i quang minh nh trêi ®Êt, s¸ng tá nh nhËt nguyÖt.

Râ rµng, Tuyªn ng«n ®éc lËp lµ mét chØnh thÓ thèng nhÊt, víi çc yÕu tè quan hÖ hÕt søc chÆt chÏ víi nhau.

§Ò 2. Anh (chÞ) ch¾c ®Ó ý thÊy: Qu¸ nöa ®o¹n më ®Çu cña Tuyªn ng«n ®éc lËp ®îc dµnh ®Ó trÝch dÉn nh÷ng c©u viÕt trong çc b¶n Tuyªn ng«n thêi çch m¹ng t s¶n. VËy mµ ngêi ta vÉn nhËn ra tõ ®o¹n v¨n ng¾n gän nµy h×nh ¶nh mét Hå ChÝ Minh ®ang gi¬ng cao bã ®uèc s¸ng ngêi cña t tëng gi¶i phãng d©n téc. V× sao vËy ?

Gîi ý:

Nh÷ng c©u mµ B¸c Hå ®· trÝch dÉn tõ Tuyªn ng«n ®éc lËp cña MÜ, Tuyªn ng«n Nh©n quyÒn vµ D©n quyÒn cña Ph¸p ®Òu lµ nh÷ng c©u viÕt tuyÖt hay. Nhng xem xÐt kÜ th× sÏ thÊy: nh÷ng c©u viÕt Êy, dï hay tuyÖt, vÉn kh«ng chøa ®ùng c¬ së t tëng thùc sù cña b¶n Tuyªn ng«n ®éc lËp cña ViÖt Nam. V× nh÷ng c©u viÕt Êy chØ dõng l¹i ë viÖc nªu lªn quyÒn tù do, b×nh ®¼ng gi÷a nh÷ng con ngêi.

C¬ së t tëng thùc sù cña b¶n Tuyªn ng«n n»m trong c©u v¨n B¸c khiªm tèn gäi lµ “suy réng”. Trong c©u “suy réng” Êy, B¸c Hå ®· gi¬ng cao ngän cê b×nh ®¼ng, tù do gi÷a çc d©n téc trªn tr¸i ®Êt. ThÕ lµ B¸c ®· chuyÓn tõ ph¹m trï nh©n quyÒn - nÒn mãng t tëng cña çch m¹ng t s¶n - sang ph¹m trï chèng thùc d©n - nÒn mãng cña phong trµo gi¶i phãng d©n téc, phong trµo råi sÏ trë thµnh mét trong ba dßng th¸c çch m¹ng trªn thÕ giíi.

Qu¶ lµ trong ®o¹n v¨n - ®óng h¬n chØ trong mét c©u v¨n ng¾n gän, ta vÉn nhËn ra mét Hå ChÝ Minh nh ngêi gi¬ cao bã ®uèc s¸ng ngêi cña t tëng gi¶i phãng d©n téc.

§Ò 3. Cã b¹n kh«ng hiÓu t¹i sao ®o¹n v¨n tè ço téi ¸c cña thùc d©n Ph¸p trong vßng 5 n¨m tríc Çch m¹ng th¸ng T¸m 1945 l¹i ®îc B¸c viÕt dµi ngang víi ®o¹n v¨n tè ço téi ¸c cña chóng suèt 80 n¨m. Anh (chÞ) sÏ gi¶i thÝch thÕ nµo vÒ ®iÒu ®ã.

Gîi ý:

Trong phÇn thø hai cña Tuyªn ng«n ®éc lËp, ®o¹n tè ço téi ¸c vÒ chÝnh trÞ vµ vÒ kinh tÕ cña thùc d©n Ph¸p trong h¬n 80 n¨m ®« hé ViÖt Nam ®îc viÕt ng¾n gän, c« ®óc, trong khi ®o¹n v¨n nãi vÒ viÖc Ph¸p b¸n níc ta cho NhËt, vÒ viÖc ta giµnh l¹i níc tõ tay NhËt l¹i ®îc viÕt kh¸ tØ mØ, kü cµng. V× sao vËy ?

V× vµo lóc Êy, tríc c«ng luËn trong níc ta vµ trªn thÕ giíi, téi ¸c cña bän thùc d©n ë thuéc ®Þa ®· lµ mét thùc tÕ qu¸ hiÓn nhiªn. Trong khu«n khæ mét b¶n Tuyªn ng«n - mét lo¹i h×nh v¨n b¶n rÊt cÇn søc m¹nh cña sù nÐn dån, c« ®óc, nh÷ng téi ¸c nµy hoµn toµn cã thÓ nªu díi d¹ng nh÷ng lêi kÕt ¸n gän gµng, ®anh thÐp.

Nhng nh÷ng ®iÒu B¸c nãi ®Õn trong ®o¹n v¨n sau l¹i kh¸c. §ã lµ sù thËt, nhng lµ mét sù thËt tÕ nhÞ, kh«ng tinh têng th× rÊt dÔ lÇm lÉn. B¸c Hå ®· s¸ng suèt lêng tríc ®îc r»ng sÏ kh«ng Ýt ngêi v« t×nh hoÆc h÷u ý cho r»ng chóng ta giµnh ®éc lËp tõ tay thùc d©n vµ ph¸t xÝt. Nhng ®©y lµ chuyÖn “sai mét li ®i mét dÆm”. Çi ®iÒu tho¹t nh×n dÔ tëng lµ kh«ng quan träng g× l¾m vÒ b¶n chÊt, l¹i cã thÓ g©y ra hËu qu¶ kh«ng sao lêng hÕt. ThiÕu mét chót s¸ng suèt, mét chót kh«n khÐo ë ®©y, ta dÔ cã thÓ bÞ quy lµ chèng l¹i mét thµnh viªn chñ chèt cña ®ång minh, chèng l¹i nh÷ng ®iÒu íc cho nh÷ng níc th¾ng trËn cã quyÒn thu l¹i nh÷ng m¶nh ®Êt cò cña m×nh.

Mét ®iÒu cã tÇm quan träng sèng cßn ®èi víi nÒn ®éc lËp cña ®Êt níc nh thÕ, kh«ng thÓ nµo coi nhÑ. Nªn dï lµ Tuyªn ng«n, B¸c Hå vÉn ph¶i dông c«ng ph©n gi¶i, b»ng hµng lo¹t c©u v¨n chia thµnh çc vÕ ph©n biÖt víi nhau, víi sù nhÊn rÊt m¹nh trong ng÷ ®iÖu. VÝ nh:

“ThÕ lµ ch¼ng nh÷ng chóng kh«ng “b¶o hé” ®îc ta, tr¸i l¹i, trong 5 n¨m, chóng ®· b¸n níc ta hai lÇn cho NhËt”.

- 24 -

“Sù thËt lµ tõ mïa thu n¨m 1940, níc ta ®· thµnh thuéc ®Þa cña NhËt, chø kh«ng ph¶i thuéc ®Þa cña Ph¸p n÷a”.

“Sù thËt lµ d©n ta ®· lÊy l¹i níc ViÖt Nam tõ tay NhËt, chø kh«ng ph¶i tõ tay Ph¸p”.

CÇn thÊy, ®Êy lµ nh÷ng c©u v¨n mang ý nghÜa sinh tö trong mét b¶n tuyªn ng«n.

§Ò 4. H·y ®äc l¹i nh÷ng c©u sau:

Chóng t«i tin r»ng çc níc §ång minh ®· c«ng nhËn nh÷ng nguyªn t¾c d©n téc b×nh ®¼ng ë çc Héi nghÞ Tªhªr¨ng vµ Cùu kim s¬n, quyÕt kh«ng thÓ c«ng nhËn quyÒn ®éc lËp cña d©n ViÖt Nam.

Mét d©n téc ®· gan gãc chèng ¸ch n« lÖ cña Ph¸p h¬n 80 n¨m nay, mét d©n téc ®· gan gãc ®øng vÒ phe §ång minh chèng Ph¸t xÝt mÊy n¨m, d©n téc ®ã ph¶i ®îc tù do ! D©n téc ®ã ph¶i ®îc ®éc lËp !

Anh (chÞ) nhËn xÐt thÕ nµo vÒ çch ®Æt c©u vµ t¸c dông cña çch ®Æt c©u ®ã ?

Gîi ý

Nh÷ng c©u v¨n ®îc diÔn ®¹t gièng nh lµ ®Þnh luËt, lµ ®Þnh lÝ víi ®Çy ®ñ c¶ gi¶ thiÕt vµ kÕt luËn. §· chÊp nhËn gi¶ thiÕt Êy th× kh«ng thÓ kh«ng chÊp nhËn kÕt luËn Êy. Mét çch ®Æt c©u nh thÕ gióp rÊt nhiÒu cho c©u v¨n vµ cho sù lËp luËn trë nªn ®anh thÐp, hïng hån, kh«ng thÓ nµo b¸c bá.

§Ò 5. Lµ mét ngêi n¾m v÷ng thÊu ®¸o b¶n chÊt cña hiÖn thùc, B¸c Hå tá ra cã biÖt tµi tãm t¾t chØ trong mét c©u nh÷ng g× ®· ®îc tr×nh bµy trªn hµng trang giÊy. Anh (chÞ) cã thÊy biÖt tµi ®ã cña B¸c trong b¶n Tuyªn ng«n ®éc lËp nµy kh«ng ? NÕu cÇn ph¶i t×m trong b¶n Tuyªn ng«n nµy mét c©u v¨n chøa ®ùng ®Çy ®ñ h¬n c¶ néi dung cña toµn t¸c phÈm th× anh (chÞ) sÏ chän c©u nµo ?

Gîi ý

CÇn ph¶i chän c©u: “Níc ViÖt Nam cã quyÒn hëng tù do vµ ®éc lËp, vµ sù thËt ®· thµnh mét níc tù ®éc lËp”.

§Ò 6. ThÇy c« gi¸o yªu cÇu anh (chÞ) viÕt mét bµi v¨n ®Ó t×m hiÓu t tëng “kh«ng cã g× quÝ h¬n ®éc lËp tù do thÓ hiÖn trong b¶n Tuyªn ng«n ®éc lËp cña Hå Chñ tÞch. Theo anh (chÞ), bµi v¨n Êy ph¶i gåm cã nh÷ng ý chÝnh g× ?

Gîi ý:

§éc lËp tù do ®îc nãi tíi ë ®©y lµ cña d©n téc, chø kh«ng ph¶i cña ç nh©n.

QuyÒn ®éc lËp, tù do cña d©n téc lµ mét ch©n lÝ thiªng liªng, mét lÏ ph¶i kh«ng thÓ nµo chèi c·i.

MÊt quyÒn ®éc lËp, tù do Êy, d©n téc ph¶i chÞu mu«n vµn cay ®¾ng.

Sù quý gi¸ cña ®éc lËp tù do xøng ®¸ng ®Ó d©n téc gan gãc chiÕn ®Êu trong nhiÒu n¨m trêng, bÊt chÊp mäi gian khæ hi sinh.

Vµ v× sù quÝ gi¸ cña ®éc lËp tù do mµ d©n téc ViÖt Nam s½n sµng hi sinh tÊt c¶ ®Ó gi÷ v÷ng nÒn ®éc lËp, tù do võa giµnh ®îc.

§Ò 7: Tham kh¶o ®Ò 21 c©u 1 phÇn giíi thiÖu ®Ò thi

T¢Y TI£N

Yªu cÇu

N¾m ®îc nh÷ng ®¬n vÞ kiÕn thøc c¬ b¶n sau:

- 25 -

1. PhÈm chÊt anh hïng, tinh thÇn yªu níc cña çc chiÕn sÜ T©y TiÕn.

2. VÎ ®Ñp cña thiªn nhiªn T©y TiÕn

3. §Æc s¾c nghÖ thuËt.

Hoµn c¶nh s¸ng t¸c cña T©y TiÕn (Quang Dòng)

1. Kho¶ng cuèi mïa xu©n n¨m 1947, Quang Dòng gia nhËp ®oµn qu©n T©y TiÕn. §©y lµ mét ®¬n vÞ thµnh lËp n¨m 1947 cã nhiÖm vô phèi hîp víi bé ®éi Lµo, b¶o vÖ biªn giíi Lµo - ViÖt, ®ång thêi ®¸nh tiªu hao ®Þch vµ tuyªn truyÒn ®ång bµo kh¸ng chiÕn. §Þa bµn ho¹t ®éng cña ®oµn kh¸ réng: tõ Ch©u Mai, Ch©u Méc sang SÇm Nøa råi vßng vÒ qua miÒn t©y Thanh Hãa. LÝnh T©y TiÕn phÇn ®«ng lµ thanh niªn Hµ Néi thuéc nhiÒu tÇng líp kh¸c nhau, trong ®ã cã nhiÒu häc sinh, trÝ thøc (nh Quang Dòng). Sinh ho¹t cña hä v« cïng thiÕu thèn, gian khæ: trÌo ®Ìo, luån rõng, léi suèi, ¨n uèng kham khæ, èm ®au kh«ng cã thuèc men (®¸nh trËn tö vong Ýt, sèt rÐt tö vong nhiÒu). Tuy vËy, hä sèng rÊt vui vµ chiÕn ®Êu rÊt dòng c¶m. Lßng yªu níc khiÕn hä cã thÓ hy sinh tÊt c¶ - ChiÕn trêng ®i ch¼ng tiÕc ®êi xanh”. V× thÕ ®oµn qu©n sèt rÐt vÉn khiÕn kÎ ®Þch ph¶i khiÕp sî “Qu©n xanh mµu l¸ d÷ oai hïm

2. §oµn qu©n T©y TiÕn, sau mét thêi gian ho¹t ®éng ë Lµo, trë vÒ thµnh lËp trung ®oµn 52. Cuèi 1948, Quang Dòng chuyÓn sang ®¬n vÞ kh¸c. Rêi xa ®¬n vÞ Ýt l©u, ngåi ë Phï Lu Chanh (mét lµng thuéc tØnh Hµ §«ng cò), «ng viÕt bµi th¬ Nhí T©y TiÕn. (N¨m 1957, khi in l¹i Quang Dòng bá ch÷ “nhí”, cã lÏ v× cho lµ thõa).

Bµi T©y TiÕn rót trong tËp M©y ®Çu « (NXB T¸c phÈm míi, 1986).


I. T×m hiÓu chung vÒ bµi th¬

T©y TiÕn lµ mét ®¬n vÞ thµnh lËp tõ ®Çu n¨m 1947, cã nhiÖm vô phèi hîp víi bé ®éi Lµo, b¶o vÖ biªn giíi Lµo - ViÖt vµ ®¸nh tiªu hao lùc lîng qu©n ®éi thùc d©n Ph¸p ë Thîng Lµo còng nh ë miÒn T©y B¾c bé ViÖt Nam. §Þa bµn ®ãng qu©n vµ ho¹t ®éng cña T©y TiÕn kh¸ réng: Tõ Mai Ch©u, Ch©u Méc sang SÇm Nøa råi vßng vÒ qua phÝa T©y Thanh Hãa, lÝnh T©y TiÕn phÇn ®«ng lµ thanh niªn trÝ thøc Hµ Néi, trÝ thøc còng nhiÒu. Hä sèng víi nhau rÊt vui nhén. Çi gian khæ, çi thiÕu thèn vÒ vËt chÊt cña T©y TiÕn kh¸ khñng khiÕp. Håi Êy ë rõng, sèt rÐt hoµnh hµnh d÷. §¸nh trËn tö vong Ýt, sèt rÐt tö vong nhiÒu. BÖnh th× ghª mµ thuèc rÊt hiÕm nhÊt lµ thuèc ch÷a sèt rÐt.

Quang Dòng lµ ®¹i ®éi trëng T©y TiÕn tõ 1947 ®Õn cuèi 1948 råi chuyÓn sang ®¬n vÞ kh¸c. Mét chiÒu cuèi n¨m 1948 ngåi ë Phï Lu Chanh båi håi nhí ®¬n vÞ cò lµ ®oµn qu©n T©y TiÕn nªn viÕt bµi th¬ nµy. Bµi th¬ ban ®Çu cã nhan ®Ò lµ Nhí T©y TiÕn sau ®æi lµ T©y TiÕn. Bµi th¬ lµ nh÷ng ký øc cña Quang Dòng. Nhµ th¬ nhí l¹i, ghi l¹i theo t×nh c¶m cña m×nh, v× thÕ nh÷ng ký øc ®îc t¸i hiÖn mét çch tù nhiªn kû niÖm nµy gäi kû niÖm kh¸c nh nh÷ng ®ît sãng nèi tiÕp nhau. Çch thÓ hiÖn khiÕn cho nh÷ng ký øc Êy sèng ®éng vµ ngêi ®äc cã c¶m tëng ®ang sèng cïng víi t¸c gi¶ trong nh÷ng håi tëng Êy.

II. Ph©n tÝch bµi th¬

§o¹n 1 (Tõ c©u 1 ®Õn c©u 14) Thiªn nhiªn T©y B¾c hïng vÜ - th¬ méng

Quang Dòng lµ mét nghÖ sÜ tµi hoa nhiÒu mÆt: viÕt v¨n xu«i, lµm th¬ vµ c¶ héi häa. Th¬ «ng viÕt Ýt nhng lu ®îc Ên tîng s©u trong lßng ngêi ®äc v× vÎ ®Ñp l·ng m¹n, tµi hoa. ViÕt vÒ ®Ò tµi ngêi lÝnh Quang Dòng kh¸ thµnh c«ng ë bµi th¬ “T©y TiÕn”

“T©y TiÕn” thÓ hiÖn lèi c¶m nghÜ riªng ®ã chÝnh lµ tÊm lßng Quang Dòng ®èi víi mét thêi lÞch sö ®· qua. C¶ bµi th¬ lµ mét nçi nhí dµi: Nhí nh÷ng miÒn ®Êt mµ t¸c gi¶ ®· tõng qua, nhí nh÷ng ®ång ®éi th©n yªu, nhí nh÷ng kû niÖm Êm ¸p t×nh qu©n d©n kh¸ng chiÕn. TÊt c¶ nh÷ng ®iÒu Êy ®îc thÓ hiÖn b»ng çi nh×n ®Çy l·ng m¹n cña ngêi lÝnh. §o¹n th¬ ®Çu gåm 14 c©u nh nh÷ng thíc phim quay chËm t¸i hiÖn ®Þa

- 26 -

bµn chiÕn ®Êu cña ngêi lÝnh T©y TiÕn. §ã lµ thiªn nhiªn T©y TiÕn, lµ nh÷ng ngêi lÝnh T©y TiÕn cïng nh÷ng kû niÖm Êm t×nh qu©n d©n.

Më ®Çu ®o¹n th¬ Quang Dòng nhí ngay ®Õn dßng s«ng M·. Dßng s«ng Êy hiÖn lªn trong bµi th¬ nh mét nh©n vËt, chøng kiÕn mäi gian khæ, nçi buån, niÒm vui, mäi chiÕn c«ng vµ mäi hy sinh cña ®oµn binh T©y TiÕn. S«ng M· g¾n liÒn víi miÒn ®Êt ®· tõng qua, nh÷ng kû niÖm tõng tr¶i cña ®oµn qu©n T©y TiÕn. Nh¾c tíi s«ng M· còng lµ nh¾c tíi nói rõng thiªn nhiªn T©y B¾c. Nhµ th¬ nhí vÒ nh÷ng miÒn ®Êt trong nçi nhí “ch¬i v¬i”. “Ch¬i v¬i” lµ nçi nhí kh«ng cã h×nh, kh«ng cã lîng, kh«ng ai c©n ®ong ®o ®Õm ®îc nã löng l¬ mµ ®Çy ¾p ¸m ¶nh t©m trÝ con ngêi, khiÕn con ngêi nh sèng trong câi méng. Ch÷ “ch¬i v¬i” hiÖp vÇn víi ch÷ “¬i” ë c©u th¬ trªn khiÕn cho lêi th¬ thªm vang väng.

Trong nçi nhí “ch¬i v¬i” Êy hiÖn lªn c¶ mét kh«ng gian xa x«i hiÓm trë. TÝnh chÊt “xa x«i” thÓ hiÖn râ ë mét sè ®Þa danh: Sµi Khao, Mêng L¸t, Pha Lu«ng, Mêng HÞch, Mai Ch©u. Nghe tªn ®Êt ®· l¹ v× ®ã lµ nh÷ng vïng s©u, vïng xa cña çc d©n téc Ýt ngêi tõ S¬n La, Lai Ch©u, Hßa B×nh. Nh÷ng ®Þa danh nµy ®i vµo nçi nhí cña nhµ th¬ bëi vËy nhí vÒ T©y TiÕn th× còng chÝnh lµ nhí vÒ nh÷ng vïng ®Êt heo hót, hiÓm trë ®Çu tiªn. §iÒu nµy còng dÔ hiÓu. Bëi nh÷ng ngêi lÝnh T©y TiÕn võa míi ra ®i kh¸ng chiÕn tõ mét m¸i trêng, mét gãc phè nµo ®ã cña thñ ®« Hµ Néi th× Ên tîng s©u ®Ëm nhÊt vÒ T©y TiÕn trong hä lÏ ®¬ng nhiªn lµ nh÷ng gian khæ, nh÷ng ®Þa danh nªu trªn cµng trë nªn xa h¬n khi nã g¾n liÒn víi h×nh ¶nh “s¬ng lÊp”, “®oµn qu©n mái” hiÖn vÒ “trong ®ªm h¬i”.

C©u th¬ “Dèc lªn khóc khuûu, dèc th¨m th¼m” víi ®iÖp tõ “dèc” gèi lªn nhau céng víi tÝnh tõ “khóc khuûu”, “th¨m th¼m” lµm sèng dËy con ®êng hµnh qu©n hiÓm trë, gËp ghÒnh, dµi v« tËn. ¢m ®iÖu c©u th¬ nh còng khóc khuûu nh bÞ c¾t ®o¹n nh ®êng nói khóc khuûu, cã ®o¹n lªn cao chãt vãt cã ®o¹n xuèng th¨m th¼m. Con ®êng mµ ngêi lÝnh T©y TiÕn ph¶i tr¶i qua cao tíi møc bãng ngêi in trªn nh÷ng cån m©y, ®Õn møc “sóng ngöi trêi”

“Heo hót cån m©y sóng ngöi trêi”.

§©y lµ çch nãi thËm xng thÓ hiÖn sù ®éc ®¸o cña Quang Dòng. NÕu chØ thÊy sóng ch¹m trêi th× ta míi chØ thÊy ®îc çi thÕ cao cña dèc cßn h×nh ¶nh “Sóng ngöi trêi” hµm chøa mét ý nghÜa kh¸c. §ã lµ vÎ tinh nghÞch, chÊt lÝnh ngang tµng nh th¸ch thøc cïng gian khæ cña ngêi lÝnh T©y TiÕn. §iÒu nµy khiÕn cho h×nh ¶nh ngêi lÝnh T©y TiÕn ®îc n©ng cao râ nÐt trong mét kh«ng gian réng lín vêi vîi, vµ ®©y còng chÝnh lµ chÊt l·ng m¹n bay bæng cña t©m hån ngêi lÝnh T©y TiÕn, cña Quang Dòng. C©u th¬ cßn gîi cho ta c¶m gi¸c vÒ ®é cao, ®é s©u kh«ng cïng cña dèc. Ta b¾t gÆp ý th¬ nµy ë c©u th¬: “Ngµn thíc lªn cao, ngµn thíc xuèng”. C¶ hai c©u ®Òu ng¾t nhÞp 4/4. Thùc ra ý cña c©u sau ®iÖp l¹i ý cña c©u tríc nhng lèi ®iÖp v« cïng s¸ng t¹o, khiÕn cho ngêi ®äc khã ph¸t hiÖn ra. ý th¬ gÊp khóc gi÷a hai chiÒu cao th¨m th¼m, s©u vßi väi, dèc tiÕp dèc, vùc tiÕp vùc nhÊn m¹nh ®Þa bµn ho¹t ®éng cña nh÷ng ngêi lÝnh v« cïng khã kh¨n, hiÓm trë, vît qua nh÷ng khã kh¨n, hiÓm trë ®ã ®· lµ mét kú tÝch cña nh÷ng ngêi lÝnh.

Tæng hîp nh÷ng chi tiÕt ®· ph©n tÝch ë trªn ta cã ®îc mét phÇn chÝnh vÒ bøc tranh cña thiªn nhiªn T©y B¾c hïng vÜ, hoang d¹i, hiÓm trë mµ ®Çy søc hót. Nh÷ng c©u th¬ phÇn lín lµ thanh tr¾c cµng gîi çi tróc tr¾c, trôc trÆc, t¹o c¶m gi¸c cho ®éc gi¶ vÒ h¬i thë nÆng nhäc, mÖt mái cña ngêi lÝnh trªn ®êng hµnh qu©n. Gi÷a nh÷ng ©m tiÕt toµn thanh tr¾c Êy chen vµo c©u th¬ gÇn cuèi ®o¹n th¬ dµi man m¸c toµn thanh b»ng: “Nhµ ai Pha Lu«ng ma xa kh¬i”. §©y chÝnh lµ h×nh ¶nh th¬ méng mµ hoang d· vÒ thiªn nhiªn T©y TiÕn. ThiÕt nghÜ nÕu c©u th¬ nµy v× lÝ do nµo ®ã mµ kh«ng cã th× søc hÊp dÉn cña ®o¹n th¬ sÏ gi¶m ®i rÊt nhiÒu bëi lÏ chÝnh c©u th¬ t¹o nªn nÐt thø hai cho bøc tranh vÒ thiªn nhiªn T©y b¾c. Thiªn nhiªn T©y b¾c hïng vÜ, hoang s¬, hiÓm trë nhng ®Çy th¬ méng. ChÊt tµi hoa cña Quang Dòng ®îc thÓ hiÖn kh¸ trän vÑn ë chç nhµ th¬ nh¾c ®Õn ma rõng mµ t¹o c¶m gi¸c ®øng tríc biÓn l¹i ngêi lªn vÎ ®Ñp cña ngêi lÝnh ch©n ®øng trªn dèc cao ®Çu géi trong ma lín. Cø mét nÐt bót g©n guèc l¹i xen vµo mét nÐt bót mÒm m¹i, tr÷ t×nh t¹o cho bøc tranh vÒ thiªn nhiªn T©y TiÕn c©n ®èi hµi hßa.

Nh¾c l¹i nh÷ng thö th¸ch kh¾c nghiÖt còng lµ ®Ó nãi ®Õn søc chÞu ®ùng bÒn bØ cña con ngêi. Tõ ®©y Quang Dòng vôt nhí ®Õn h×nh ¶nh nh÷ng ®ång ®éi, dï can trêng trong d·i dÇu nhng cã khi gian khæ ®· v-ît qu¸ søc chÞu ®ùng khiÕn cho ngêi lÝnh ®· gôc ng·, nhng gôc ng· trªn t thÕ hµnh qu©n.

“Anh b¹n d·i dÇu kh«ng bíc n÷a

- 27 -

Gôc trªn sóng mò bá quªn ®êi”

Nãi ®Õn çi chÕt mµ lêi th¬ cø nhÑ nh kh«ng. Dêng nh ngêi lÝnh T©y TiÕn chØ bá quªn ®êi mét l¸t råi l¹i bõng tØnh vµ bíc tiÕp. Nãi vÒ çi chÕt mµ lêi th¬ kh«ng bi lôy. §ã còng lµ mét nÐt trong phong çch biÓu hiÖn cña nhµ th¬ Quang Dòng. Nh÷ng ngµy chiÕn ®Êu b¶o vÖ biªn giíi, ®Ó gióp b¹n gi÷a nói rõng T©y B¾c thËt l¾m gian nan khã nhäc. Nh÷ng gian nan khã nhäc cßn h»n s©u trong trÝ nhí. Quang Dòng kh«ng khoa tr¬ng tÝnh çch anh hïng dòng c¶m, còng kh«ng nãi ®Õn c¶nh b¸ch chiÕn b¸ch th¾ng. Nhng sèng vµ chiÕn ®Êu trong mét ®Þa bµn hiÓm trë d÷ déi, hoang d· ®· lµ anh hïng råi.

Vïng ®Êt xa x«i hiÓm trë víi nh÷ng nÐt d÷ déi hoang d·:

ChiÒu chiÒu oai linh th¸c gÇm thÐt

§ªm ®ªm Mêng HÞch cäp trªu ngêi

C¶nh hiÓm trë cheo leo nhng ®©u cã tÜnh lÆng thanh b×nh... Víi nh÷ng tõ “oai linh”, “gÇm thÐt” th¸c níc nh mét søc m¹nh thiªng liªng, ®Çy quyÒn uy, ®Çy ®e däa, vµ nh÷ng con hæ ®i lang thang hoµnh hµnh ngang däc coi m×nh lµ chóa tÓ cña nói rõng lµm cho c¶nh rõng nói thªm rïng rîn ghª sî.

§ang nãi ®Õn çi rïng rîn bÝ hiÓm cña rõng giµ nhµ th¬ bçng nhí l¹i mét kû niÖm Êm ¸p t×nh qu©n d©n.

Nhí «i T©y TiÕn c¬m lªn khãi

Mai Ch©u mïa em th¬m nÕp x«i.

Trong gian khæ thiÕu thèn ngêi ta cµng n©ng niu cµng quÝ träng nghÜa t×nh. H×nh ¶nh nh÷ng nåi c¬m lªn khãi, nh÷ng mïa mµng th¬m nÕp x«i vµ ®Æc biÖt lµ “em” biÓu tîng cho ngêi d©n T©y B¾c hiÖn vÒ trong c¶m xóc nhµ th¬ võa tù nhiªn võa tinh tÕ. Sù xuÊt hiÖn cña nh÷ng h×nh ¶nh nµy khiÕn cho ®o¹n kÕt cña khæ th¬ cã søc bay bæng. §o¹n th¬ Êm l¹i trong t×nh qu©n d©n mÆn nång. Hai c©u cuèi gieo vµo t©m hån ®éc gi¶ mét c¶m xóc Êm nãng. Çi Êm nãng cña t×nh ngêi. §©y chÝnh lµ chÊt l·ng m¹n bay bæng cña ®o¹n th¬ vµ nã nh mét nÐt vÏ t¬i s¸ng cña bøc tranh.

§o¹n th¬ lµ sù phèi kÕt hîp hµi hßa gi÷a hai bót ph¸p hiÖn thùc vµ l·ng m¹n. C¶ ®o¹n th¬ nh mét bøc tranh thñy mÆc cæ ®iÓn ®îc ph¸c th¶o theo lèi t¹o h×nh ph¬ng ®«ng. Quang Dòng lµ mét ho¹ sÜ. ¤ng cã tµi chÊm ph¸ trong viÖc ph¸c th¶o c¶nh vËt. Quang Dòng ®· x©y mét ®µi kû niÖm trong th¬ cho thiªn nhiªn T©y B¾c vµ ngêi lÝnh T©y TiÕn.

§o¹n 2. Con ngêi T©y B¾c duyªn d¸ng vµ tµi hoa

C¶ ®o¹n th¬ lµ bøc tranh thiªn nhiªn diÔm lÖ cã søc hßa hîp diÖu kú gi÷a thiªn nhiªn vµ con ngêi. C¶nh trÝ miÒn T©y ë khæ th¬ dêng nh ®îc t¹o h×nh theo thi ph¸p truyÒn thèng: “Thi trung h÷u ho¹, thi trung h÷u nh¹c”. Mét miÒn T©y th¬ méng thi vÞ giµu søc cuèn hót. §o¹n th¬ thø 2 nµy ®îc xem lµ ®o¹n th¬ tiªu biÓu cho bót ph¸p nghÖ thuËt cña Quang Dòng. C©u më ®Çu ®o¹n t¹o c¶m gi¸c ®ét ngét bõng s¸ng:

Doanh tr¹i bõng lªn héi ®uèc hoa

“Bõng lªn” võa ®ét ngét, bÊt ngê võa thó vÞ. C¶ c¶nh vËt vµ lßng ngêi ®Òu bõng s¸ng lªn. ChÊt hµo hoa trong bót ph¸p thÓ hiÖn cña Quang Dòng ®· béc lé ngay tõ c©u th¬ ®Çu. Hai côm tõ “bõng lªn” “héi ®uèc hoa” thÓ hiÖn sù tinh tÕ trong viÖc sö dông tõ ng÷ cña Quang Dòng. Hai côm tõ nµy võa cã tÝnh t¶ thùc võa ®Ëm chÊt l·ng m¹n. “Bõng lªn” võa cã nghÜa bõng s¸ng lung linh võa nh bõng tØnh.

“Héi ®uèc hoa” ®©y lµ c¶nh thùc. §ªm liªn hoan v¨n nghÖ diÔn ra díi nh÷ng çnh rõng, ngêi ®Õn dù ®Òu cÇm trªn tay ngän ®uèc, giã thæi lµm nh÷ng ngän ®uèc lung linh ph¸t ra nh÷ng tia löa. C¶nh tîng nµy trong ®ªm qu¶ thËt nh×n nh hoa ®uèc. C¶m nhËn cña Quang Dòng võa tinh tÕ võa l·ng m¹n, c©u th¬ gîi søc liªn tëng, tëng tîng cho ngêi ®äc. Trªn çi nÒn kh«ng gian Êy “em” xuÊt hiÖn.”Em” xuÊt hiÖn lËp tøc trë thµnh trung ®iÓm cña mäi ®iÓm nh×n.

- 28 -

K×a em xiªm ¸o tù bao giê

“K×a em” lêi chµo ®ãn ®Çy ng¹c nhiªn sung síng ®Õn ngì ngµng. Lêi chµo ®ãn mang tÝnh ph¸t hiÖn. Em l¹ mµ quen, quen mµ l¹. Quang Dòng ph¸t hiÖn ra vÎ ®Ñp rùc rì cña c« g¸i b»ng c¶ niÒm yªu, niÒm say ®Õn c¶m phôc. Yªu say tõ vãc d¸ng ®Õn trang phôc. ChÝnh trang phôc truyÒn thèng ®Ëm ®µ b¶n s¾c v¨n hãa cña çc thiÕu n÷ T©y B¾c cµng t«n vinh lªn vÎ ®Ñp cña hä Quang Dòng kh«ng khái kh«ng th¸n phôc ®Õn ng¹c nhiªn tríc vÎ ®Ñp Êy. Em trë thµnh h¹t nh©n cña bøc tranh víi vÎ ®Ñp xø L¹ng ph¬ng xa. C©u th¬ thø ba xuÊt hiÖn lËp tøc khæ th¬ nh trµn ®Çy ©m nh¹c.

KhÌn lªn man ®iÖu nµng e Êp.

Nh÷ng ©m thanh ph¸t ra tõ nh¹c cô cña ®ång bµo T©y B¾c ®èi víi ngêi lÝnh T©y TiÕn võa l¹ võa cã vÎ hoang d¹i mang tÝnh s¬ khai mµ ®Ëm b¶n s¾c v¨n hãa d©n téc. ChÝnh çi l¹ Êy lµm ®¾m say t©m hån nh÷ng chµng trai T©y TiÕn gèc Hµ Néi hµo hoa. Tõ “man d¹i” mµ Quang Dòng sö dông ë ®©y còng rÊt tµi hoa. Ngêi ®äc nh ®îc chøng kiÕn nh÷ng vò khóc hoang s¬ cña v¨n hãa ¢u L¹c. Vò khóc Êy hßa víi vò ®iÖu Em duyªn d¸ng, e Êp, t×nh tø. Ta chó ý t¸c gi¶ sö dông tõ : Ban ®Çu lµ “em” tiÕp ®Õn lµ “nµng” råi sau l¹i lµ “em”. Tõ çch sö dông Êy ta c¶m nhËn ®îc em nh mét nµng tiªn kiÒu diÔm vµ ta nh l¹c vµo câi thÇn tiªn víi kh«ng khÝ mª say ®Õn ng©y ngÊt. ChÝnh trong kh«ng khÝ cña ©m nh¹c, vò ®iÖu Êy ®· ch¾p çnh cho t©m hån nh÷ng ngêi lÝnh T©y TiÕn thùc sù ngÊt ng©y tríc ngêi vµ c¶nh.

SÏ rÊt thiÕu sãt nÕu nh chóng ta dõng l¹i ë ®©y. Bëi lÏ bèn c©u sau cña ®o¹n th¬ míi thùc sù thi vÞ. C¶ bèn c©u lµ c¶nh s¾c T©y B¾c gîi c¶m gi¸c mªnh mang, huyÒn ¶o:

Ngêi ®i Ch©u Méc chiÒu s¬ng Êy

Cã thÊy hån lau nÎo bÕn bê

Cã nhí d¸ng ngêi trªn ®éc méc

Tr«i dßng níc lò hoa ®ong ®a.

Mét kh«ng gian b¶ng l¶ng khãi s¬ng nh trong câi méng cø thÕ hiÖn ra. Çi thùc cña khÝ trêi T©y B¾c, çi méng cña kh«ng khÝ b¶ng l¶ng s¬ng khãi hiÖn lªn nh mét miÒn cæ tÝch. Ta nhí r»ng Quang Dòng lµ mét häa sÜ bëi vËy ®o¹n th¬ ®Ëm mµu s¾c héi häa. NÐt bót ph¸c th¶o cña Quang Dòng thËt lµ tµi hoa. ChØ mét vµi nÐt chÊm ph¸ vËy mµ çi hån cña c¶nh vËt vµ con ngêi hiÖn lªn thËt sinh ®éng ®Çy søc cuèn hót.

Kh«ng gian dßng s«ng buæi chiÒu gi¨ng m¾c mét mµu s¬ng, s«ng níc bÕn bê hoang d¹i nh mét bê tiÒn sö. “Hån lau” nh÷ng c©y lau kh«ng cßn v« tri v« gi¸c mµ cã linh hån. Ph¶i lµ mét hån th¬ nh¹y c¶m, tinh tÕ, tµi hoa vµ l·ng m¹n míi c¶m nhËn ®îc hån lau ®ang d¨ng m¾c däc nÎo bÕn bê. Kh«ng gian nªn th¬ Êy lµm nÒn cho ngêi th¬ xuÊt hiÖn:

Cã nhí d¸ng ngêi trªn ®éc méc

C©u th¬ kh«ng t¶ mµ gîi, gîi çi d¸ng mÒm m¹i uyÓn chuyÓn cña c« g¸i trªn chiÕc thuyÒn ®éc méc. C¶nh rÊt th¬ vµ ngêi còng rÊt t×nh. Bëi vËy t¸c gi¶ nh ng©y ngÊt ®¾m say tríc c¶nh vµ ngêi. ë ®©y c¶nh nh lµm duyªn víi ngêi.

Tr«i dßng níc lò hoa ®ong ®a

Duyªn d¸ng ®Õn ®é vµ t×nh tø còng hÕt lêi: B«ng hoa rõng còng ®ong ®a lµm duyªn víi ngêi. C¶nh vµ ngêi hßa quyÖn ®ång ®iÖu, t×nh tø ®Õn mª say trong çi nh×n l·ng m¹n cña Quang Dòng. Ta cã c¶m nhËn ®©y lµ thÕ giíi cña câi méng, câi m¬, câi th¬ vµ câi nh¹c. Th¬ vµ nh¹c lµ hai yÕu tè t¹o nªn bøc tranh T©y B¾c nªn th¬, mÜ lÖ. Ai nãi r»ng T©y B¾c lµ xø rõng thiªng níc ®éc xin h·y mét lÇn ®Ó cho t©m hån m×nh l¾ng l¹i ®Ó chÊt th¬ T©y B¾c ngÊm vµo hån.

§o¹n th¬ béc lé chÊt tµi hoa, chÊt l·ng m¹n cña Quang Dòng ®Õn tuyÖt vêi. C¶m ¬n nhµ th¬ ®· cho ta mét chuyÕn hµnh tr×nh vÒ víi T©y B¾c th¬ méng ®Ó kh¸m ph¸ T©y B¾c vµ yªu T©y B¾c.

- 29 -

§o¹n 3: Ngêi lÝnh T©y TiÕn hµo hïng vµ hµo hoa

Quang Dòng ®· dùng bøc tîng ®µi vÒ ngêi lÝnh v« danh trong khæ th¬ thø ba cña bµi th¬ T©y TiÕn. Ta cã thÓ xem khæ th¬ thø ba nµy lµ nh÷ng nÐt bót cuèi cïng hoµn thiÖn bøc tîng ®µi vÒ ch©n dung ngêi lÝnh T©y TiÕn hµo hïng, hµo hoa. Ch©n dung ngêi lÝnh hiÖn lªn ë khæ th¬ thø 3 cã sù kÕt hîp nhuÇn nhuyÔn gi÷a vÎ ®Ñp t©m hån, lý tëng chiÕn ®Êu vµ phÈm chÊt hy sinh anh dòng. Cã thÓ nãi c¶ bµi th¬ lµ mét tîng ®µi ®Çy mµu s¾c bi tr¸ng vÒ mét ®oµn qu©n trªn mét nÒn c¶nh kh¸c thêng.

Ch©n dung ®oµn binh T©y TiÕn ®îc ch¹m kh¾c b»ng nÐt bót võa hiÖn thùc võa l·ng m¹n. Çc chi tiÕt nh lÊy tõ ®êi sèng hiÖn thùc vµ khóc x¹ qua t©m hån th¬ Quang Dòng ®Ó råi sau ®ã hiÖn lªn trªn trang th¬ ®Çy søc hÊp dÉn. Däc theo hµnh tr×nh, vÎ ®Ñp hµo hïng kiªu dòng cø lÊp l¸nh dÇn lªn, ®Õn khi ngêi lÝnh T©y TiÕn ®èi mÆt víi dÞch bÖnh, ®èi mÆt víi çi chÕt th× nã thËt chãi ngêi, nÐt nµo còng s¾c s¶o l¹ lïng vµ ®Çy l·ng m¹n:

T©y TiÕn ®oµn binh kh«ng mäc tãc

Qu©n xanh mµu l¸ d÷ oai hïm.

Ch÷ dïng cña Quang Dòng ë ®©y thËt l¹. NÕu më ®Çu ®o¹n th¬ t¸c gi¶ dïng tõ “§oµn qu©n” th× ë ®©y t¸c gi¶ dïng “§oµn binh”. Còng ®oµn qu©n Êy th«i nhng khi dïng “§oµn binh” th× gîi h×nh ¶nh ®oµn chiÕn binh cã vò khÝ, cã khÝ thÕ xung trËn ¸t ®i vÎ èm yÕu cña bÖnh tËt. Ba ch÷ “kh«ng mäc tãc” lµ ®¶o thÕ bÞ ®éng thµnh chñ ®éng. Kh«ng cßn ®oµn qu©n bÞ sèt rÐt rõng l©m tiÒu tuþ ®i rông hÕt c¶ tãc. Giäng ®iÖu cña c©u th¬ cø y nh lµ hä cè t×nh kh«ng mäc tãc vËy. Nghe ngang tµng kiªn b¹c vµ thÊy râ sù bèc tÕu rÊt lÝnh tr¸ng.

Çc chi tiÕt “kh«ng mäc tãc, qu©n xanh mµu l¸” diÔn t¶ çi gian khæ kh¸c thêng cña cuéc ®êi ngêi lÝnh trªn mét ®Þa bµn ho¹t ®éng ®Æc biÖt. Di chøng cña nh÷ng trËn sèt rÐt rõng triÒn miªn lµ “tãc kh«ng mäc” da xanh t¸i. Nhng ®èi lËp víi ngo¹i h×nh tiÒu tôy Êy lµ søc m¹nh phi thêng tù bªn trong ph¸t ra tõ t thÕ “d÷ oai hïm”. Víi nghÖ thuËt t¬ng ph¶n chØ 2 dßng th¬ Quang Dòng lµm næi bËt vÎ kh¸c thêng cña ®oµn qu©n T©y TiÕn. Hä hiÖn lªn nh h×nh ¶nh tr¸ng sÜ trîng phu mét thuë qua hai c©u tiÕp:

M¾t trõng göi méng qua biªn giíi

§ªm m¬ Hµ Néi d¸ng kiÒu th¬m

“M¾t trõng” biÓu thÞ sù dån nÐn c¨m uÊt ®Õn cao ®é nh cã kh¶ n¨ng thiªu ®èt qu©n thï qua ¸nh s¸ng cña ®«i m¾t. H×nh ¶nh th¬ lµm næi bËt ý chÝ cña ®oµn binh T©y TiÕn. ë ®©y ngêi lÝnh T©y TiÕn ®îc ®Ò cËp ®Õn víi tÊt c¶ thùc tr¹ng mÖt mái, vÊt v¶ qua çc tõ “kh«ng mäc tãc”, “qu©n xanh mµu l¸”. ChÝnh tõ thùc tr¹ng nµy mµ ch©n dung ngêi lÝnh sinh ®éng ch©n thùc. ThÕ nhng vît lªn trªn khã kh¨n thiÕu thèn, t©m hån ngêi lÜnh vÉn cÊt çnh “§ªm m¬ Hµ Néi d¸ng kiÒu th¬m”. C©u th¬ ¸nh lªn vÎ ®Ñp t©m hån cña ngêi lÝnh T©y TiÕn. Ban ngµy “M¾t trõng göi méng” giÊc méng chinh phu híng vÒ phÝa trËn m¹c nhng khi bom ®¹n yªn råi giÊc méng Êy l¹i híng vÒ phÝa sau còng lµ híng vÒ phÝa tríc, phÝa t¬ng lai hÑn íc. Mét ngµy vÒ trong chiÕn th¾ng ®Ó nèi l¹i giÊc m¬ xa. ý chÝ th× m·nh liÖt, t×nh c¶m th× say ®¾m. Hai nÐt ®Ñp hµi hßa trong tÝnh çch cña nh÷ng chµng trai T©y TiÕn.

Quang Dòng ®· dïng h×nh ¶nh ®èi lËp: mét bªn lµ nÊm må, mét bªn lµ ý chÝ cña nh÷ng ngêi chiÕn binh:

R¶i r¸c biªn c¬ng må viÔn xø

ChiÕn trêng ®i ch¼ng tiÕc ®êi xanh

¸o bµo thay chiÕu anh vÒ ®Êt

S«ng M· gÇn lªn khóc ®éc hµnh.

“Må viÔn xø” lµ nh÷ng nÊm må ë nh÷ng n¬i xa v¾ng hoang l¹nh. Nh÷ng nÊm må r¶i r¸c trªn ®êng hµnh qu©n, nhng kh«ng thÓ c¶n ®îc ý chÝ quyÕt ra ®i cña ngêi lÝnh. C©u th¬ sau chÝnh lµ c©u tr¶ lêi døt kho¸t cña nh÷ng con ngêi ®øng cao h¬n çi chÕt:

ChiÕn trêng ®i ch¼ng tiÕc ®êi xanh.

- 30 -

ChÝnh t×nh yªu quª h¬ng ®Êt níc s©u nÆng ®· gióp ngêi lÝnh coi çi chÕt nhÑ tùa l«ng hång. Khi cÇn hä s½n sµng hy sinh cho nghÜa lín mét çch thanh th¶n b×nh yªu nh giÊc ngñ quªn. C©u th¬ vang lªn nh mét lêi thÒ ®óng lµ çi chÕt cña bËc trîng phu


NÕu nh ngêi tr¸ng sÜ phong kiÕn thuë tríc coi da ngùa bäc th©y lµ lÝ tëng th× anh bé ®éi cô Hå ngµy nay chiÕn ®Êu hi sinh v× Tæ quèc mét çch tù nhiªn thÇm lÆng. H×nh ¶nh “¸o bµo” lµm t¨ng kh«ng khÝ cæ kÝnh trang träng cho çi chÕt cña ngêi lÝnh. Hai ch÷ “¸o bµo” lÊy tõ v¨n häc cæ t¸i t¹o vÎ ®Ñp cña mét tr¸ng sÜ vµ nã lµm mê ®i thùc t¹i thiÕu thèn gian khæ ë chiÕn trêng. Nã còng gîi ®îc hµo khÝ cña chÝ trai “thêi lo¹n s½n sµng chÕt gi÷a sa trêng lÊy da ngùa bäc th©y. Ch÷ “vÒ” nãi ®îc th¸i ®é nhÑ nhâm, ng¹o nghÔ cña ngêi tr¸ng sÜ ®i vµo çi chÕt “Anh vÒ ®Êt” lµ h×nh ¶nh ®Çy søc m¹nh ngîi ca. Sau khi hoµn thµnh nghÜa vô thiªng liªng, ngêi lÝnh T©y TiÕn trë vÒ trong niÒm chë che cña ®Êt mÑ quª h¬ng, cña ®ång ®éi. Trë vÒ víi n¬i ®· sinh dìng ra m×nh. Tríc nh÷ng çi chÕt cao c¶ ë ®Þa bµn xa x«i hÎo l¸nh s«ng M· lµ nh©n vËt chøng kiÕn vµ tiÔn ®a.

Më ®Çu bµi th¬ ta gÆp ngay h×nh ¶nh s«ng M·, con s«ng Êy g¾n liÒn víi lÞch sö ®oµn qu©n T©y TiÕn. S«ng M· chøng kiÕn mäi gian khæ, mäi chiÕn c«ng vµ giê ®©y l¹i chøng kiÕn sù hy sinh cña ngêi lÝnh. §o¹n th¬ kÕt thóc b»ng khóc ca bi tr¸ng cña s«ng M·.

S«ng M· gÇm lªn khóc ®éc hµnh

Dßng s«ng M· lµ chøng nh©n cña mét thêi kú hµo hïng, chøng kiÕn çi chÕt cña ngêi tr¸ng sÜ, nã gÇm lªn khóc ®éc hµnh bi phÉn, lµm rung ®éng c¶ mét chèn hoang s¬. C©u th¬ cã çi kh«ng khÝ chiÕn trËn cña b¶n anh hïng ca thêi cæ. C©u th¬ ®Ò cËp ®Õn mÊt m¸t ®au th¬ng mµ vÉn hïng tr¸ng.

Bèn c©u kÕt:

Bèn c©u th¬ kÕt thóc ®îc viÕt nh nh÷ng dßng ch÷ ghi vµo mé chÝ. Nh÷ng dßng s«ng Êy còng chÝnh lµ lêi thÒ cña çc chiÕn sÜ vÖ quèc qu©n.

Ai lªn T©y TiÕn mïa xu©n Êy

“Mïa xu©n” cã thÓ ®îc dïng nhiÒu nghÜa: thêi ®iÓm thµnh lËp ®oµn qu©n T©y TiÕn (mïa xu©n 1947), mïa xu©n cña ®Êt níc, mïa xu©n (tuæi thanh xu©n) cña ®êi çc chiÕn sÜ.

H×nh ¶nh “Hån vÒ SÇm Nøa ch¼ng vÒ xu«i”, “ch¼ng vÒ xu«i” bá m×nh trªn ®êng hµnh qu©n “Hån vÒ SÇm Nøa”: chÝ nguyÖn cña çc chiÕn sÜ lµ sang níc b¹n hîp ®ång t¸c chiÕn víi qu©n t×nh nguyÖn Lµo chèng thùc d©n Ph¸p, thùc hiÖn lý tëng ®Õn cïng. Bëi vËy dï ®· ng· xuèng trªn ®ng hµnh qu©n hån (tinh thÇn cña çc anh) vÉn ®i cïng víi ®ång ®éi, vÉn sèng trong lßng ®ång ®éi: Vang väng ©m hng v¨n tÕ cña NguyÔn §×nh ChiÓu: “Sèng ®¸nh giÆc, th¸c còng ®¸nh giÆc”.

III. KÕt luËn

Kh«ng cã n¬i nµo trªn thÕ gian nµy, quyÒn sèng, quyÒn lµm ngi l¹i ph¶i b¶o vÖ b»ng m¸u nhn¬i ®©y. Bëi vËy ra ®i kh«ng hÑn ngµy trë vÒ chØ cã mét chia ph«i lµ lÏ ®ng nhiªn. §iÒu cÇn bµn ë ®©y lµ th¸i ®é trc sù hi sinh Êy nhthÕ nµo. Quang Dòng ®· thÓ hiÖn ®c çi nh×n ®óng ®¾n b»ng viÖc kh«ng dïng tõ “chÕt” ®Ó nãi vÒ sù hi sinh cña nh÷ng ngi lÝnh. V× chÕt lµ mÊt, ë ®©y mÊt mµ vÉn cßn v× ®ã lµ nh÷ng çi chÕt gieo mïa cho sù sèng trong tng lai. §©y chØ lµ chuyÖn bá quªn ®êi, chuyÖn vÒ ®Êt hay chuyÖn “Hån vÒ SÇm Nøa ch¼ng vÒ xu«i”.

§· cã mét thêi líp líp ngêi ra ®i víi tinh thÇn quyÕt tö cho tæ quèc quyÕt sinh nh thÕ. Bµi th¬ “T©y TiÕn” cña Quang Dòng t¹o dùng ®îc bøc tîng ®µi b»ng ng«n tõ vÒ nh÷ng chµng trai T©y TiÕn vµo trong lßng d©n téc cho ®Õn m·i mu«n ®êi.

§Þnh híng ®Ò - gîi ý gi¶i

- 31 -

§Ò 1. Cã ý kiÕn cho r»ng bµi th¬ T©y TiÕn cña Quang Dòng cã tÝnh chÊt bi lôy. Em cã ®ång t×nh víi ý kiÕn ®ã kh«ng ?

Bµi th¬ T©y TiÕn cña Quang Dòng nãi nhiÒu tíi mÊt m¸t, hi sinh. MÆc dï vËy, bµi th¬ tuy cã ph¶ng phÊt buån, cã bi th¬ng nhng vÉn kh«ng bi lôy.

Ngêi lÝnh T©y TiÕn tù nguyÖn hiÕn d©ng tuæi trÎ cña m×nh cho Tæ quèc. Hä coi thêng gian khæ, hiÓm nguy, coi çi chÕt nhÑ tùa nh l«ng hång. Ngêi lÝnh T©y TiÕn tiÒu tôy trong h×nh hµi nhng vÉn chãi ngêi vÎ ®Ñp lÝ tëng. VÎ ®Ñp cña ngêi lÝnh T©y TiÕn mang ®Ëm tÝnh chÊt bi tr¸ng.

§Ò 2. B×nh gi¶ng bèn c©u th¬ sau ®©y trong bµi T©y TiÕn cña Quang Dòng:

Dèc lªn khóc khuûu dèc th¨m th¼m

Heo hót cån m©y sóng ngöi trêi

Ngµn thíc lªn cao, ngµn thíc xuèng

Nhµ ai Pha Lu«ng ma xa kh¬i

a) Hai c©u th¬ ®Çu: DiÔn t¶ ®îc sù hiÓm trë, trïng ®iÖp vµ ®é cao ngÊt trêi cña nói ®Ìo T©y B¾c (chó ý çc tõ ®Çy gi¸ trÞ t¹o h×nh: khóc khuûu, th¨m th¼m, cån m©y, sóng ngöi trêi). C©u thø nhÊt nghe nh cã h¬i thë nÆng nhäc cña ngêi lÝnh. Çch dïng tõ “ngöi trêi” cña c©u th¬ thø hai t¸o b¹o, ®ång thêi cã chÊt tinh nghÞch cña ngêi lÝnh.

b) Hai c©u th¬ sau: C©u thø ba nh bÎ ®«i, diÔn t¶ dèc vót lªn, ®æ xuèng gÇn nh th¼ng ®øng. §äc c©u thø t, cã thÓ h×nh dung ®oµn qu©n t¹m dõng ch©n bªn mét dèc nói, phãng tÇm m¾t ra xa thÊy nhµ ai thÊp tho¸ng qua mét kh«ng gian mÞt mïng s¬ng rõng ma nói.

Hai c©u 3 vµ 4 phèi hîp víi nhau t¹o ra mét ©m hëng ®Æc biÖt (c©u thø 4 toµn thanh b»ng).

Cã thÓ liªn hÖ ®Õn ©m hëng cña hai c©u th¬ cña T¶n §µ trong bµi Th¨m m¶ cò bªn ®êng: “Tµi cao phËn thÊp chÝ khÝ uÊt - Giang hå mª ch¬i quªn quª h¬ng” (T¶n §µ t¶ t×nh, cßn Quang Dòng t¶ c¶nh).

§Ò 3. Ph©n tÝch h×nh tîng ngêi lÝnh T©y TiÕn trong ®o¹n th¬ thø ba cña bµi T©y TiÕn

a) §©y lµ h×nh tîng tËp thÓ cña ngêi lÝnh T©y TiÕn. Quang Dòng ®· chän läc nh÷ng nÐt tiªu biÓu cña tõng ngêi lÝnh ®Ó t¹c nªn bøc tîng ®µi tËp thÓ mang tinh thÇn chung cña c¶ ®oµn qu©n.

b) Bèn c©u th¬ ®Çu nãi vÒ vÎ ®Ñp l·ng m¹n cña ngêi lÝnh T©y TiÕn. Quang Dòng, khi viÕt vÒ ngêi lÝnh T©y TiÕn kh«ng hÒ che giÊu nh÷ng khã kh¨n gian khæ, chØ cã ®iÒu, nh÷ng çi ®ã ®Òu ®îc nh×n b»ng con m¾t l·ng m¹n.

c) Bèn c©u th¬ sau nãi tíi vÎ ®Ñp bi tr¸ng cña ngêi lÝnh T©y TiÕn. Çi bi th¬ng ë ®©y bÞ mê ®i tríc lÝ t-ëng quªn m×nh cña ngêi lÝnh (ChiÕn trêng ®i ch¼ng tiÕc ®êi xanh). Çi sù thËt bi th¶m nh÷ng ngêi lÝnh gôc ng· bªn ®êng kh«ng cã ®Õn c¶ manh chiÕu ®Ó che th©n ®îc vîi ®i nhê çch nãi gi¶m (anh vÒ ®Êt) vµ råi bÞ ¸t h¼n ®i trong tiÕng gÇm thÐt d÷ déi cña dßng s«ng M·. Thiªn nhiªn ®· tÊu lªn khóc nh¹c hµo hïng ®Ó tiÔn ®a linh hån nh÷ng ngêi lÝnh T©y TiÕn:


S«ng M· gÇn lªn khóc ®éc hµnh.






- 32 -


Bªn kia s«ng §uèng

Môc ®Ých

Ph©n tÝch ®îc t×nh yªu quª h¬ng ®Êt níc tù hµo vÒ truyÒn thèng v¨n ho¸, vÒ vÎ ®Ñp cña con ngêi ViÖt Nam.

HiÓu vµ ®¸nh gi¸ ®îc nghÖ thuËt tr÷ t×nh cña bµi th¬

Hoµn c¶nh s¸ng t¸c cña Bªn kia s«ng §uèng

1. Bµi Bªn kia s«ng §uèng ra ®êi n¨m 1948. S«ng §uèng cßn gäi lµ s«ng Thiªn §øc, lµ mét nh¸nh cña s«ng Hång nèi víi s«ng Th¸i B×nh, chia tØnh B¾c Ninh ra lµm hai phÇn: nam (h÷u ng¹n) vµ b¾c (t¶ ng¹n). Quª h¬ng, gia ®×nh Hoµng CÇm ë nam phÇn tØnh B¾c Ninh, ngay bªn bê s«ng §uèng. Khi giÆc Ph¸p chiÕm nam phÇn B¾c Ninh th× Hoµng CÇm ®ang c«ng t¸c ë ViÖt B¾c. Mét ®ªm gi÷a th¸ng 4 n¨m 1948, Hoµng CÇm trùc tiÕp nghe tin giÆc ®¸nh ph¸ quª h¬ng m×nh, «ng xóc ®éng vµ ngay ®ªm Êy viÕt bµi Bªn kia s«ng §uèng - “bªn nµy” lµ ®Êt tù do, híng vÒ “bªn kia” lµ vïng bÞ giÆc chiÕm ®ãng vµ giµy xÐo.

2. Bµi th¬ ®¨ng lÇn ®Çu tiªn trªn b¸o Cøu quèc th¸ng 6 n¨m 1948. Nã ®îc phæ biÕn nhanh chãng tõ ViÖt B¾c tíi khu Ba, khu Bèn, vµo miÒn Nam vµ ra tËn C«n §¶o.

B¶n th¶o gèc cña bµi th¬ kh«ng cßn n÷a. V× thÕ cã nhiÒu dÞ b¶n vµ kh«ng cã b¶n nµo hoµn toµn ®óng víi b¶n gèc. TÊt c¶ ®Òu chØ dùa theo trÝ nhí “mang m¸ng” cña t¸c gi¶ nh chÝnh «ng ®· thó nhËn, vµ trÝ nhí cña nh÷ng ngêi biªn so¹n s¸ch hay biªn tËp b¸o.

Trong SGK nµy, v¨n b¶n Bªn kia s«ng §uèng ®îc chØnh lÝ l¹i dùa trªn sù ®èi chiÕu nhiÒu v¨n b¶n kh¸c nhau vµ trÝ nhí ®îc kh«i phôc ®Çy ®ñ h¬n cña nhµ th¬. V¨n b¶n nµy ®îc t¸c gi¶ x¸c nhËn lµ gÇn víi b¶n gèc h¬n c¶.



Hoµng CÇm sinh ra vµ lín lªn ë miÒn quª Kinh B¾c. Hån th¬ l·ng m¹n cña Hoµng CÇm g¾n bã s©u nÆng víi miÒn quª cæ kÝnh nµy. T×nh yªu tha thiÕt Êy vèn tiÒm tµng Èn chøa chØ chê mét hoµn c¶nh nµo ®Êy lµ bïng lªn m¹nh mÏ tu«n trµo thµnh nh÷ng vÇn th¬ trµn trÒ xóc c¶m. C¬ héi Êy ®· ®Õn vµo mét ®ªm cuèi th¸ng 4 n¨m 1948. Sau khi nghe tin giÆc ®¸nh ph¸ quª h¬ng bªn kia s«ng §uèng, t©m t chång chÊt nhí th¬ng, xãt xa, cïng víi niÒm c¨m giËn s©u s¾c, Hoµng CÇm ®· thøc tr¾ng ®ªm chong ®Ìn dÇu së viÕt mét m¹ch 134 dßng th¬ trµn ®Çy xóc c¶m. “Bªn kia s«ng §uèng” ®· ra ®êi !

Cã ngêi ®· nãi nÕu nh ®ªm th¸ng 4 n¨m 1948 Êy, Hoµng CÇm kh«ng viÕt “Bªn kia s«ng §uèng” th× «ng sÏ chÕt bëi nh÷ng ®ín ®au uÊt hËn kh«ng ®îc gi¶i to¶ b»ng th¬. §óng vËy “Bªn kia s«ng §uèng” ra ®êi trong sù th¨ng hoa tét bËc cña t©m hån xóc c¶m thi nh©n ®Ó ®Õn h«m nay h¬n nöa thÕ kû tr«i qua nã vÉn lµm cån cµo næi sãng trong lßng ®éc gi¶.

II. Ph©n tÝch

1. 10 dßng ®Çu bøc tranh toµn c¶nh miÒn quª bªn kia s«ng §uèng “Em ¬i buån lµm chi Anh ®a em vÒ s«ng §uèng”

C©u më ®Çu bµi th¬ cÊu t¹o nh mét c©u hái. §ã lµ nghÖ thuËt ph©n th©n cña chñ thÓ tr÷ t×nh cña cuéc ®èi tho¹i gi¶ ®Þnh mµ thùc chÊt lµ ®éc tho¹i néi t©m ®Ó thÓ hiÖn ®Ønh ®iÓm xóc c¶m thi nh©n. BiÖn ph¸p nghÖ thuËt nµy ®· t¹o nªn nh÷ng bµi th¬ ®Ñp nhÊt cña th¬ ca ViÖt Nam hiÖn ®¹i nh “§©y th«n VÜ D¹”, “TiÕng h¸t con tµu”.

- 33 -

“Em” ph¶i ch¨ng lµ h×nh ¶nh ngêi con g¸i Kinh B¾c th©n th¬ng lµ h×nh ¶nh quª h¬ng trong t©m tëng Hoµng CÇm. Râ rµng Hoµng CÇm ®· lÊy t×nh yªu løa ®«i ®Ó thÓ hiÖn t×nh yªu quª h¬ng do ®ã t×nh yªu Êy gi¶n dÞ, ch©n thùc, gÇn gòi. Võa míi nãi “®a em vÒ” mµ dßng s«ng ®· ïa vÒ trong kh«ng gian t©m tëng “Çt tr¾ng ph¼ng l×” trong chiÒu dµi thêi gian tõ “ngµy xa .” tíi h«m nay, n»m nghiªng nghiªng trong kh¸ng chiÕn trêng kú”. Dßng s«ng ®· trë thµnh dßng ch¶y thêi gian, dßng ch¶y lÞch sö, con s«ng ®· lÊp l¸nh t©m hån con ngêi, mang t©m tr¹ng t×nh c¶m con ngêi. So s¸nh víi c©u th¬ cña TÕ Hanh trong bµi “Nhí con s«ng quª h¬ng”:

T©m hån t«i lµ mét buæi tra hÌ

To¶ n¾ng xuèng dßng s«ng lÊp lo¸

Trong c©u th¬ TÕ Hanh, con ngêi vµ con s«ng dêng nh vÉn cßn kho¶ng çch . Cßn ë ®©y gi÷a Hoµng CÇm vµ con s«ng ®· thÊu tá, hoµ ®ång, con s«ng lÊp l¸nh ¸nh s¸ng t©m hån con ngêi, lÊp l¸nh mét g¬ng mÆt quª h¬ng.

Nh÷ng c©u th¬ ªm ¶ ng©n nga bëi cã rÊt nhiÒu thanh b»ng. §Æc biÖt ë c©u 4 c©u 5 dêng nh Hoµng CÇm ®· ng¾t ®«i c©u th¬ khiÕn nã gi·n në trong chiÒu dµi cña c¶m xóc t¹o nªn çi ªm ¶ miªn man bÊt tËn cña dßng s«ng §uèng hiÒn hoµ tr«i ch¶y bÊt chÊp thêi gian:

S«ng §uèng tr«i ®i

Mét dßng lÊp l¸nh

§ã lµ m¹ch sèng bÊt diÖt cña xø së nµy. Kh«ng cã g× cã thÓ thay ®æi ®îc ®iÖu ch¶y bÊt tËn cña dßng s«ng. Trong kh¸ng chiÕn nã vÉn:

“N»m nghiªng nghiªng trong kh¸ng chiÕn trêng k×” ®©y lµ c©u th¬ dµi nhÊt cña ®o¹n th¬ cïng víi tõ l¸y “nghiªng nghiªng” (tõ l¸y dµi vµo bËc nhÊt cña tiÕng ViÖt) céng hëng víi hai tõ trÇm b×nh thanh: “trêng kú” ë cuèi c©u t¹o c¶m nhËn c©u th¬ nh v¬n dµi ra b¾c mét c©y cÇu lèi qu¸ khø víi hiÖn t¹i. Dßng s«ng nh mét sinh thÓ cã t©m hån ®ang trë m×nh thÊp thám lo ©u trong nh÷ng ngµy giÆc tíi. Tõ hiÖn t¹i “kh¸ng chiÕn trêng k×” c©u th¬ chuyÓn th¼ng vÒ qu¸ khø víi h×nh ¶nh b·i mÝa, bê d©u.

Xanh xanh b·i mÝa bê d©u / ng« khoai biªng biÕc

Thêi gian qu¸ khø vµ thêi gian hiÖn t¹i ®ång hiÖn nhuém s¾c mÇu huyÒn ¶o cho c©u th¬. Çi mÇu xanh xanh biªng biÕc kh«ng ph¶i s¾c mÇu trªn b¶ng mÇu héi ho¹. §ã lµ s¾c mÇu läc qua nçi nhí niÒm th¬ng, s¾c mÇu quª h¬ng, s¾c “mÇu xø së” lu«n ph¸t s¸ng trong t©m tëng nh÷ng ngêi xa quª. C©u th¬ gîi vÒ mét miÒn quª trï phó giµu cã víi s¾c xanh m¬n mën ®Çy søc sèng søc trÎ cña nh÷ng b·i mÝa bê d©u ®· bao ®êi «m Êp nh÷ng xãm lµng. Tõ nçi nhí niÒm th¬ng ®ã ý th¬ chuyÓn th¼ng vÒ thêi hiÖn t¹i:

“§øng bªn nµy s«ng sao nhí tiÕc

Sao xãt xa nh rông bµn tay”

5 phô ©m s¸t ®i liÒn kÒ víi nhau trong c©u th¬ ®· ®Æc t¶ nçi ®au xÐ lßng báng r¸t cña thi nh©n. §éng tõ “rông” ®· diÔn t¶ rÊt ®óng sù bµng hoµng, cho¸ng v¸ng tríc nçi ®au qu¸ lín, hÕt søc bÊt ngê, ®ét ngét. C©u th¬ ®· vËt lý ho¸ nçi ®au t©m lý cùc t¶ nçi ®au báng r¸t buèt nhãi trong t©m hån nhµ th¬.

2. §o¹n 2. Nçi ®ín ®au tiÕc nuèi tríc vÎ ®Ñp quª h¬ng bÞ tµn ph¸

C©u th¬ “Bªn kia s«ng §uèng” nh¾c l¹i suèt chiÒu dµi bµi th¬ t¹o ra kho¶ng çch gi÷a bªn nµy vµ bªn kia s«ng, trong ¸m ¶nh chia l×a. Con s«ng nµo mµ ch¼ng ch¶y gi÷a ®«i bê, vËy mµ ®«i bê s«ng §uèng h«m nay lµ ®«i bê c¾t chia, chØ mét kho¶ng çch th«i ®øng bªn nµy nh×n vÒ bªn kia s«ng mµ sao xa vêi nh hai câi vËy. §o¹n th¬ dùng lªn sù ®èi ®Çu khèc liÖt gi÷a sinh tån vµ huû diÖt gi÷a sù sèng vµ çi chÕt, gi÷a nÐt ®Ñp xa vµ vÎ ®æ n¸t nay.

MiÒn quª v¨n hãa: “Quª h¬ng ta lóa nÕp th¬m nång

- 34 -

Tranh §«ng Hå gµ lîn nÐt t¬i trong

Mµu d©n téc s¸ng bõng trªn giÊy ®iÖp”

Nçi nhí vÒ quª h¬ng b¾t ®Çu b»ng mét mïi h¬ng, nçi nhí Êy qu¶ lµ tinh tÕ, ®ã lµ h¬ng vÞ quª h¬ng “Lóa nÕp th¬m nång”. Chóng ta biÕt ®Õn quª h¬ng qua dßng s«ng “quª h¬ng t«i cã con s«ng xanh biÕc”, qua s¾c mµu xø së, qua çnh cß bay l¶ rËp rên, nay Hoµng CÇm ®· bæ sung mét h¬ng vÞ quª h¬ng. Mïi h¬ng lóa nÕp lµ ®Æc trng cña miÒn quª Kinh B¾c ®ång thêi lµ ®Æc trng cña nÒn v¨n minh lóa níc. H¬ng lóa nÕp gîi cho ta nhí tíi giç tÕt, lÔ héi, sù sum häp qu©y quÇn ®Çm Êm. ChØ mïi h¬ng th«i mµ gîi lªn cuéc sèng cña ngêi d©n ®Êt ViÖt ngh×n n¨m qua, cho ta c¶m nhËn vÒ miÒn quª Kinh B¾c giµu cã trï phó.

Nhí quª h¬ng kh«ng chØ nhí vÒ s¶n vËt, vËt chÊt mµ Hoµng CÇm cßn nhí vÒ ®Æc trng ®êi sèng tinh thÇn cña miÒn quª Kinh B¾c, tranh §«ng Hå næi tiÕng vïng quª Kinh B¾c, hµng ngh×n n¨m qua nh©n d©n ta ®· göi g¾m íc m¬ vÒ cuéc sèng Êm no h¹nh phóc vµo trong tranh, chÊt liÖu tranh §«ng Hå gi¶n dÞ, d©n d·.

“Tranh ®«ng hå gµ lîn nÐt t¬i trong

Mµu d©n téc s¸ng bõng trªn giÊy ®iÖp”

C©u th¬ ¸nh lªn nÐt t¬i trong cña t©m hån con ngêi, mµu d©n téc lµ s¾c mµu kh«ng hÒ cã trong b¶ng mÇu héi ho¹ nhng ®îc c¶m nhËn qua t×nh yªu quª h¬ng vµ ph¸t s¸ng t©m hån con ngêi.

§i hÕt t×nh yªu l¹i tíi nçi ®au, m¹ch th¬ ®ét ngét chuyÓn sang hiÖn t¹i “Quª h¬ng ta tõ ngµy khñng khiÕp” c©u th¬ vang lªn nhøc nhèi, ®ín ®au, buèt nhãi t©m hån, bëi Hoµng CÇm cã çch ®Õm tÝnh rÊt riªng biÖt “ngµy khñng khiÕp” cïng víi tõ “khñng khiÕp” lµ h×nh ¶nh th¬ “ngïn ngôt löa hung tµn” cho ta thÊy sù tµn ph¸ cña chiÕn tranh. Nhµ th¬ tè ço kÎ thï huû diÖt nguån sèng, sù sèng, “ruéng ta, nhµ ta”, chóng kh«ng chØ huû diÖt vËt chÊt mµ cßn khñng bè tinh thÇn. T¸c gi¶ ®· dïng h×nh ¶nh

Chã ngé mét ®µn

Lìi dµi lª s¾c m¸u”

§Ó nãi lªn sù ¸c ®éc, tÝnh thó, cña kÎ thï, v« nh©n ®¹o.

Chóng cßn lµ kÎ thï huû ho¹i m«i sinh, m«i trêng:

“KiÖt cïng ngâ th¼m, bê hoang”, ngâ th¼m, bê hoang vËy mµ chóng còng kh«ng tha. C©u th¬ lµm ta nhí ®Õn ý th¬ t¬ng tù cña Vò Cao. “Ngâ chïa ch¸y ®á nh÷ng th©n cau

Ngâ chïa lµ chèn thanh b×nh an l¹c, cau lµ lo¹i c©y khã ch¸y vËy mµ còng ph¶i ch¸y ®á, ®ñ thÊy sù huû diÖt khñng khiÕp cña chiÕn tranh. Hoµng CÇm cßn ®i xa h¬n thÕ, «ng kÕt ¸n kÎ thï kh«ng chØ nh téi ph¹m chiÕn tranh, téi ph¹m m«i trêng m«i sinh mµ chóng cßn lµ téi ph¹m v¨n ho¸ chóng ®· huû diÖt dßng tranh §«ng Hå, dßng tranh chøa ®ùng íc m¬ ngµn ®êi cña con ngêi. Hoµng CÇm kh«ng cßn chØ nh©n danh quª h¬ng Kinh B¾c, nh©n d©n ViÖt Nam mµ cßn nh©n danh nh©n d©n tiÕn bé trªn toµn thÕ giíi tè ço téi ¸c cña kÎ thï. §o¹n th¬ kÕt thóc b»ng c©u th¬ “B©y giê tan t¸c vÒ ®©u” diÔn t¶ nçi uÊt hËn ®au ®ín kh«ng chØ cña riªng Hoµng CÇm mµ cña tÊt c¶ nh÷ng ngêi ®· sèng vµ ®· chÕt.

3. §o¹n 3: VÎ ®Ñp con ngêi Kinh B¾c

“Ai vÒ bªn kia s«ng §uèng

Cã nhí tõng khu«n mÆt bóp sen”

“Ai vÒ cã nhí” c©u th¬ thoang tho¶ng h¬ng nh÷ng c©u ca dao lÆng lÏ táa h¬ng d©n ca trong t©m hån ng-êi ViÖt hµng ngµn ®êi.

Hoµng CÇm kh«ng nãi nhí nhiÒu nhí l¾m mµ nãi “nhí tõng” lµ nhí c¶, nhí tÊt nhng mµu s¾c ç thÓ (t×nh yªu kh«ng chÊp nhËn sè nhiÒu). “G¬ng mÆt bóp sen”, chø kh«ng ph¶i hoa sen bëi g¬ng mÆt bóp sen gîi nhí vÒ g¬ng mÆt phít hång, cã h¬ng th¬m thanh quý cña ngêi con g¸i Kinh B¾c ®îc viÒn quanh bëi chiÕc kh¨n má qu¹ nÒn n· dÞu dµng, duyªn d¸ng, e Êp mµ t×nh tø. Bóp sen lµ thêi kú chóm chÝm hµm tiÕu,

- 35 -

nh÷ng çnh hoa cßn phong kÝn, vÑn s¾c, nguyªn h¬ng, høa hÑn vÎ ®Ñp cha to¶ lé. Trong th¬ Hoµng CÇm, h×nh ¶nh c« g¸i hµng xÐn Kinh B¾c t¹o nªn nh÷ng vÇn th¬ ®Ñp nhÊt trong ®êi th¬ «ng.

“Nhí c« hµng xÐn r¨ng ®en

Cêi nh mïa thu to¶ n¾ng”

NÐt ®Ñp cña c« hµng xÐn r¨ng ®en tõ thuë xa xa ®îc b¶o lu trong nh÷ng vÇn th¬ Hoµng CÇm víi nô cêi r¹ng rì, trong trÎo, Êm ¸p, nô cêi nh “mïa thu táa n¾ng” lµ çch rÊt so s¸nh rÊt Hoµng CÇm - mét thi sÜ ®a t×nh, ®a c¶m.

4. H×nh ¶nh bµ mÑ vµ bÐ th¬

Bªn c¹nh Kinh B¾c cña miÒn th¬ m¬ méng cßn cã h×nh ¶nh cña Kinh B¾c ®êi thêng ®ã lµ h×nh ¶nh cña mÑ giµ vµ em th¬: hai h×nh ¶nh vèn gîi nhiÒu th¬ng c¶m:

Bªn kia s«ng §uèng

MÑ giµ nua cßm câi g¸nh hµng rong

H×nh ¶nh ngêi mÑ hao gÇy vÊt v¶, lam lò mµ n¨m th¸ng thêi gian víi mu«n ngµn gian tru©n nhäc nh»n ®· v¾t kiÖt sinh lùc cña mÑ. H×nh ¶nh bµ mÑ hiÖn lªn ®Çy gîi ¸m. Quª h¬ng giÆc gi·, mÑ giµ lËn ®Ën ph-¬ng trêi. §êi mÑ nghÌo g¸nh hµng rong qu¸ nhÑ: “D¨m sím” víi nh÷ng tõ chØ sè liÖt kª: d¨m, mÊy, vµi vËy mµ lßng ta trÜu xuèng nçi ®au nghÑn ngµo, mÑ ®· g¸nh trªn ®«i vai t¶o tÇn c¶ g¸nh nÆng cuéc ®êi ©m thÇm nu«i chång, nu«i con. Bãng d¸ng cña ngêi mÑ g¸nh gång ®· tõng ®i vµo lêi ca tiÕng h¸t “G¸nh g¸nh gång gång, g¸nh s«ng g¸nh nói, g¸nh cñi g¸nh cµnh”. Ngµy xa trong “v¨n Chiªu hån”, NguyÔn Du khi nghÜ tíi nh÷ng vong linh bÊt h¹nh còng kh¾c kho¶i ®ín ®au tríc th©n phËn mÑ nghÌo “®ßn g¸nh tre chÝn r¹n hai vai”. C©u th¬ Êy ®· ®Ó l¹i vÕt ®au báng r¸t trong t©m kh¶m ngêi ®äc suèt h¬n hai thÕ kû qua. Tè H÷u còng lÊy h×nh tîng bµ mÑ g¸nh gång ®Ó lµm biÓu tîng cho c¶ mét d©n téc giµu ®øc hy sinh.

ViÖt Nam ¬i ! Tæ quèc th¬ng yªu

Trong khæ ®au ngêi ®Ñp h¬n nhiÒu

Nh bµ mÑ sím chiÒu g¸nh nÆng

NhÉn n¹i nu«i con suèt ®êi im lÆng

BiÕt hy sinh nªn ch¼ng nhiÒu lêi

vµ tõ ®ã Tè H÷u ®· nhËn thøc mét sù nhËn thøc ®Çy ý thøc:

Cã g× quý h¬n gi¸ trÞ con ngêi

Ta hiÓu v× sao ta chiÕn ®Êu

Ta hiÓu v× sao ta chiÕn th¾ng

Quen thuéc lµ thÕ nhng h×nh ¶nh bµ mÑ cña Hoµng CÇm vÉn cã nh÷ng ph¸t hiÖn riªng. Ngêi mÑ giµ nua gÇy yÕu cña Hoµng CÇm, tÊt t¶ gi÷a c¶nh quª h¬ng bÞ giÆc giµy xÐo vÉn ®Ó l¹i mét Ên tîng s©u ®Ëm trong lßng ngêi ®äc. Trong thêi b×nh mÑ ®· vÊt v¶, lo toan, ë thêi chiÕn, nçi vÊt v¶ lo toan Êy dêng nh nh©n lªn gÊp béi. Bëi vËy niÒm th¬ng c¶m trµo d©ng thµnh nh÷ng dßng th¬ ®Çy uÊt hËn kÕt téi kÎ thï. Tõ yªu th¬ng tét bËc ®Õn c¨m hËn tét cïng, c©u th¬ tho¾t di chuyÓn gi÷a hai th¸i cùc kh¸c nhau mµ vÉn liÒn m¹ch, tù nhiªn, nã t¹o dùng çi thÕ ®èi ®Çu ®Çy khèc liÖt, mét bªn lµ bµ mÑ giµ nua cßm câi, mét bªn lµ lò quû m¾t xanh trõng trîn “Khua giÇy ®inh ®¹p g·y qu¸n gÇy teo”. Còng víi ý th¬ nµy, Tè H÷u ®· kh¾c ho¹ lªn h×nh ¶nh lÉm liÖt cña bµ m¸ HËu Giang anh hïng: mét bµ m¸ HËu Giang “lÈy bÈy nh tµu l¸ chuèi kh«”. VËy mµ ®· chiÕn th¾ng qu©n giÆc ®Çy tµn b¹o.

B»ng çch ®ã Tè H÷u ®· ca ngîi søc m¹nh vµ qu¶ c¶m cña ngêi mÑ. Nhng Hoµng CÇm l¹i nhÊn m¹nh vµo çi bÊt c«ng, v« ®¹o cña bän x©m lîc vµ t« ®Ëm t×nh c¶nh ®¸ng th¬ng cña bµ mÑ trong nh÷ng ngµy lo¹ l¹c. C©u th¬ chuyÓn thÓ lôc b¸t mang ©m ®iÖu th¶ng thiÕt thª l¬ng gîi t¶ mét çch c¶m ®éng c¶nh lµng quª trong chÕt chãc hoang tµn :

- 36 -

“L¸ ®a l¸c ®¸c tríc lÒu

Vµi ba vÕt m¸u loang chiÒu mïa ®«ng “.

VÉn nh÷ng c¶nh lµng quª quen thuéc Êy, c©y ®a, qu¸n níc vÉn ®©y mµ sao buån th¶m thª thiÕt l¹, m¸i lÒu xiªu, l¸ ®a r¬i læ ®æ nh vÕt m¸u loang trong chiÒu mïa ®«ng hoang l¹nh. C¶nh quª h¬ng võa ch©n thùc trong tõng chi tiÕt võa mang tÝnh biÓu tîng vÒ miÒn quª ®Çy bãng giÆc, n¬i tö thÇn ®ang t¸c yªu, t¸c qu¸i, n¬i sù huû diÖt ®ang hoµnh hµnh. Bän giÆc ë ®©u ®Êy lµ ®Êt chÕt. TrÎ kh«ng th¬ng, giµ kh«ng tha. Cïng víi h×nh ¶nh bµ mÑ lµ h×nh ¶nh nh÷ng ®øa em th¬ d¹i non nít trong b·o löa chiÕn tranh - nh÷ng n¹n nh©n ®¸ng th¬ng nhÊt cña mäi cuéc chiÕn tranh: “Bãng giÆc giÇy vß nh÷ng nÐt m«i xinh”. Lêi kÕt téi vang lªn ®anh thÐp :

“§· cã ®Êt nµy chÐp téi

Chóng ta kh«ng biÕt ngu«i hên”

Téi ¸c cña chóng trêi kh«ng dung, ®Êt kh«ng tha, lêi th¬ vang lªn nh dao chÐm ®¸, nh mét lêi nguyÒn thiªng liªng, nh tiÕng ph¸n truyÒn cña lÞch sö. Tõ yªu th¬ng v« cïng, tõ nçi ®au v« h¹n, nhµ th¬ khao kh¸t híng tíi mét ngµy mai ®©y høa hÑn, ngµy bé ®éi vÒ lµng, nh©n d©n vïng dËy, c¶ d©n téc ®ång khëi trong khÝ thÕ quyÕt chiÕn, quyÕt th¾ng:

“Dao lãe gi÷a chî

GËy lïa cuèi th«n

Lóa chÝn vµng hoe giÆc mÊt hån”.

Søc m¹nh ®Ó chiÕn th¾ng cña d©n téc ta lµ søc m¹nh kÕt hîp cña con ngêi cña hån thiªng s«ng nói, cña céi nguån truyÒn thèng v¨n ho¸, cña h«m qua vµ h«m nay. Víi søc m¹nh ®ã d©n téc ta cã thÓ chiÕn th¾ng bÊt kú mét thÕ lùc ngo¹i x©m nµo. §ã lµ søc m¹nh cña chÝnh nghÜa, cña ®¹o ®øc.

III. KÕt luËn: Bµi th¬ b¾t ®Çu tõ m¹ch nguån d©n ca, cña xø së giµu truyÒn thèng v¨n ho¸ cña vïng quª ®Êt Kinh B¾c.

ThÓ hiÖn râ hån th¬ Hoµng CÇm - hån th¬ hån hËu g¾n bã m¸u thÞt víi miÒn quª Kinh B¾c.

Bµi th¬ ®· ®éng tíi hån d©n téc s©u l¾ng trong t©m hån mçi ngêi d©n níc ViÖt “Bªn...” ®· gãp vµo b¶n hoµ ca t×nh yªu quª h¬ng ®Êt níc mét nèt nh¹c ®¾m say ®éc ®¸o vÒ mét thêi ®au th¬ng vµ hµo hïng kh«ng thÓ nµo quªn cña d©n téc.


§Ò 1. Nhµ th¬ Hoµng CÇm s¸ng t¸c bµi th¬ “Bªn kia s«ng §uèng” trong hoµn c¶nh nµo ?

Sinh ra vµ lín lªn ë vïng quª Kinh B¾c, hån th¬ Hoµng CÇm g¾n bã mËt thiÕt, s©u nÆng víi vïng quª cæ kÝnh nµy. Tuy nhiªn t×nh yªu quª h¬ng tha thiÕt Êy, nÕu kh«ng gÆp ®îc mét hoµn c¶nh cô thÓ th× m·i m·i vÉn cø n»m im l×m trong tr¸i tim nhµ th¬.

Hoµn c¶nh t¹o nªn c¶m høng cña bµi th¬ ®· ®Õn vµo mét ®ªm gi÷a th¸ng 4 n¨m 1948. §ªm ®ã, khi nghe xong nh÷ng th«ng tin vÒ t×nh h×nh giÆc ®¸nh ph¸ quª h¬ng Kinh B¾c. Hoµng CÇm cùc kú xao xuyÕn, t©m t chång chÊt nh÷ng nhí th¬ng, nuèi tiÕc cïng víi niÒm c¨m giËn s©u l¾ng. Hoµng CÇm ®· viÕt bµi th¬ “Bªn kia s«ng §uèng” trong mét t©m tr¹ng ®Çy xóc c¶m ®ã.

§Ò 2. Nh÷ng ®Æc ®iÓm trong c¶m xóc vÒ quª h¬ng, ®Êt níc ë bµi th¬ “Bªn kia s«ng §uèng” cña Hoµng CÇm ?

Bµi th¬ “Bªn kia s«ng §uèng” cã hai nÐt ®Æc s¾c trong c¶m xóc vÒ quª h¬ng ®Êt níc. §ã lµ:

Dßng c¶m xóc võa nuèi tiÕc, xãt th¬ng võa uÊt øc, c¨m giËn tríc c¶nh quª h¬ng bÞ giÆc tµn ph¸ cuån cuén tu«n trµo díi ngßi bót cña nhµ th¬.

- 37 -

Çi hån cña quª h¬ng (vïng quª Kinh B¾c), çi hån cña d©n téc ph¶ng phÊt trong suèt bµi th¬.

Hai nÐt ®Æc s¾c trong c¶m xóc nµy hoµ quyÖn víi nhau tõ ®Çu ®Õn cuèi bµi th¬.

§Ò 3. Em thÝch nhÊt c©u th¬ nµo trong bµi th¬ “Bªn kia s«ng §uèng” cña Hoµng CÇm? H·y ph©n tÝch vÎ ®Ñp, çi hay cña nh÷ng c©u th¬ ®ã.

Tríc hÕt, häc sinh ph¶i tù lùa chän nh÷ng c©u th¬ mµ m×nh yªu thÝch. Tuy nhiªn nh÷ng c©u th¬ ®ã ph¶i hay.

Sau ®ã, tiÕn hµnh ph©n tÝch vÎ ®Ñp, çi hay cña nh÷ng c©u th¬ ®ã. ë ®©y, ph¶i thÓ hiÖn ®îc nh÷ng c¶m xóc, rung ®éng ch©n thµnh cña m×nh ®èi víi nh÷ng c©u th¬ mµ m×nh lùa chän.

Cã thÓ chän vµ ph©n tÝch nh÷ng c©u th¬ sau:

S«ng §uèng tr«i ®i Mét dßng lÊp l¸nh N»m nghiªng nghiªng trong kh¸ng chiÕn trêng kú

§øng bªn nµy s«ng sao nhí tiÕc

Sao xãt xa nh rông bµn tay

Nh÷ng c« hµng xÐn r¨ng ®en

Cêi nh mïa thu táa n¾ng.





§¤I M¡T

Nam Cao



1. T¸c gi¶:

Nam Cao (1915 - 1951) lµ nhµ v¨n hiÖn thùc t©m lý bËc thÇy, ngêi mang l¹i sù khëi s¾c thùc sù cho v¨n xu«i nghÖ thuËt ViÖt Nam. Tríc çch m¹ng th¸ng T¸m Nam Cao næi tiÕng trªn hai ®Ò tµi ngêi n«ng d©n vµ trÝ thøc tiÓu t s¶n. Sau çch m¹ng «ng tiÕp tôc kh¼ng ®Þnh vÞ trÝ tiªn phong cña m×nh trong viÖc kiÕn thiÕt nÒn v¨n häc cña níc ViÖt Nam míi.

Suèt cuéc ®êi cÇm bót «ng lu«n tr¨n trë víi vÊn ®Ò sèng vµ viÕt, nh÷ng chiªm nghiÖm vµ t×m tßi cña «ng ®îc thÓ hiÖn trong hÖ thèng s¸ng t¸c mµ §«i m¾t ®îc coi lµ kÕt tinh nghÖ thuËt tiÕn bé cña «ng.

2. VÊn ®Ò “§«i m¾t” (nhan ®Ò - hoµn c¶nh s¸ng t¸c)

§«i m¾t ®îc Nam Cao viÕt trong mÊy ngµy nghØ tÕt (mïa Xu©n n¨m 1948) “cho ®ì nhí”. Lóc ®Çu t¸c gi¶ ®Þnh ®Æt tªn cho thiªn truyÖn ng¾n cña m×nh lµ “Tiªn s anh Tµo Th¸o” nhng sau khi ngÉm nghÜ l¹i nh chÝnh Nam Cao viÕt trong nhËt ký «ng ®Æt cho nã çi tªn gi¶n dÞ vµ ®óng ®¾n, “§«i m¾t” nh vËy çi tªn “§«i m¾t” ra ®êi sau mét qu¸ tr×nh nghiÒn ngÉm cña nhµ v¨n, võa gi¶n dÞ, võa s©u s¾c, võa thÓ hiÖn tËp trung chñ ®Ò cña t¸c phÈm.

“§«i m¾t” lµ çch nh×n, quan ®iÓm, Nam Cao gäi ®ã lµ çch nh×n ®êi, nh×n ngêi cô thÓ lµ çch nh×n cuéc kh¸ng chiÕn vµ nh©n d©n lao ®éng chñ yÕu lµ n«ng d©n (trong nh÷ng n¨m ®Çu cña cuéc kh¸ng chiÕn chèng thùc d©n Ph¸p cña líp trÝ thøc v¨n nghÖ sÜ)

- 38 -

II. Ph©n tÝch

1. VÊn ®Ò quan ®iÓm (çch nh×n) lËp trêng (chç ®øng) trong “§«i m¾t”.

“§«i m¾t” ra ®êi vµo mïa xu©n n¨m 1948 thêi ®iÓm vÊn ®Ò nhËn ®êng ®ang ®Æt ra gay g¾t cho giíi v¨n nghÖ sÜ ®Æc biÖt lµ nh÷ng nhµ v¨n tiÓu t s¶n líp tríc. NÕu nh thêi tæng khëi nghÜa ph¸t hiÖn ra søc m¹nh cña nh©n d©n khiÕn çc nhµ v¨n nghÖ sÜ söng sèt, bÊt ngê ®Õn møc ng· ngöa ngêi ra th× giê ®©y hiÖn thùc gian khæ cña cuéc kh¸ng chiÕn, nh÷ng vÊn ®Ò míi cña quÇn chóng béc lé trong cuéc sèng khiÕn çc nhµ v¨n tiÓu t s¶n cã lóc kh«ng khái ph©n v©n lÇn ®Çu hoµ m×nh vµo cuéc sèng ®¹i chóng. Hä cã biÕt bao bì ngì: LiÖu cã thÓ xem quÇn chóng (chñ yÕu lµ ngêi n«ng d©n lµ ®èi tîng ngîi ca chÝnh trong s¸ng t¸c cña m×nh hay kh«ng), liÖu cã thÓ tin vµo çi ®¸m ®«ng l©u nay vÉn cam chÞu th©n phËn n« lÖ hay kh«ng l¹i cßn vÊn ®Ò çch viÕt, vÊn ®Ò c¶m høng vÉn cßn rÊt nan gi¶i, ®ã lµ cha kÓ cïng ®i víi kh¸ng chiÕn hä l¹i cµng c¶m thÊy çch m¹ng kh«ng ph¶i lµ mét lÔ héi tng bõng dµnh cho nh÷ng kÎ ham vui mµ thùc sù lµ mét phen thö th¸ch h¬n lóc nµo hÕt vÊn ®Ò lét x¸c, nhËn ®êng vÊn ®Ò “§«i m¾t” ®îc ®Æt ra bøc xóc.

Nam Cao ®· tr×nh bµy quan ®iÓm: çi nh×n bÞ quy ®Þnh bëi chç ®øng ph¶i nhËp th©n vµo cuéc çch m¹ng, ph¶i hoµ m×nh vµo quÇn chóng çch m¹ng th× míi cã çi nh×n ®óng vµ toµn diÖn vÒ cuéc sèng vµ con ngêi tõ ®ã «ng yªu cÇu v¨n nghÖ sÜ ph¶i cã tr¸ch nhiÖm víi cuéc ®êi, víi çch m¹ng víi kh¸ng chiÕn. Ph¶i tham gia kh¸ng chiÕn vµ lµm bÊt kú viÖc g× cã lîi cho çch m¹ng, ph¶i híng ngßi bót miªu t¶ luång giã míi cña thêi ®¹i, x©y dùng trong t¸c phÈm nh©n vËt trung t©m cña v¨n häc ®¬ng thêi ®em l¹i luång sinh khÝ vµ c¶m høng míi cho v¨n häc. Tõ nh÷ng yªu cÇu thiÕt thùc ®ã “§«i m¾t” cña Nam Cao cã t¸c dông ®Þnh híng tÝch cùc cho ho¹t ®éng s¸ng t¸c kh«ng chØ cña riªng «ng mµ cßn cña c¶ nhiÒu ngêi ®Æc biÖt lµ çc v¨n nghÖ sÜ ®i theo kh¸ng chiÕn. Lóc ®ã ®óng nh nhËn xÐt cña T« Hoµi: “§«i m¾t” lµ tuyªn ng«n nghÖ thuËt cho mét thÕ hÖ nhµ v¨n.

Lµ t¸c phÈm luËn ®Ò Nam Cao ®· ph¸t biÓu nh÷ng t©m niÖm cña m×nh mét çch nghÖ thuËt vµ b»ng nghÖ thuËt, nh÷ng vÊn ®Ò ®Æt ra trong “§«i m¾t” kh«ng mang tÝnh gi¸o huÊn khiªn cìng mµ gi¶n dÞ thuyÕt phôc ch©n thùc nh chÝnh cuéc ®êi. Mét trong nh÷ng yÕu tè lµm nªn gi¸ trÞ Êy lµ nhê hÖ thèng nh©n vËt mang tÝnh ®èi träng Hoµng vµ §é. (trong ®ã nh©n vËt Hoµng t¹o Ên t-îng thÈm mÜ cao vµ lµ ®iÓn h×nh ph¶n diÖn ®Çu tiªn cña v¨n häc sau çch m¹ng)

§ã lµ hai nhµ v¨n cã ®«i m¾t, çch nh×n, th¸i ®é vµ t×nh c¶m kh¸c nhau víi nh©n d©n vµ cuéc kh¸ng chiÕn cña d©n téc.

2. Ph©n tÝch nh©n vËt Hoµng vµ §é

a) Hoµng: Hoµng tiªu biÓu cho ®¸m v¨n nghÖ sÜ cò vÉn gi÷ ®«i m¾t cò khi nh×n con ngêi vµ cuéc ®êi, díi m¾t anh quÇn chóng nh©n d©n chØ lµ mét lò nhè nh¨ng, võa ngè võa nhÆng xÞ, tham lam, lç m·ng, ngu ®én, bÇn tiÖn vµ c¶ nh÷ng ngêi ë phè t¶n c vÒ còng thèi n¸t, gµn gë c¶ chØ nh×n thÊy nh÷ng mÆt tiªu cùc cña ngêi n«ng d©n.

ChØ tiÕp xóc víi cÆn b· cña líp thîng lu trÝ thøc, nªn Hoµng hÕt søc bi quan vÒ con ngêi thiÕu tin tëng vÒ quÇn chóng çch m¹ng.

Tríc çch m¹ng Hoµng võa lµ nhµ v¨n võa lµ tay bu«n chî ®en, anh ta cã tÝnh çch phøc t¹p. Trong khi b¹n bÌ ®ång nghiÖp chØ cßn mét dóm x¬ng th× con chã cña anh ta cha bao giê bÞ nhÞn ®ãi, anh ta hay ®¸ b¹n, ®è kþ víi nh÷ng ngêi tµi giái h¬n m×nh.

Sau çch m¹ng Hoµng ®· t¶n c ®Ó kh¸ng chiÕn nhng anh ta kh«ng chÞu hoµ nhËp víi kh¸ng chiÕn, anh vÉn gi÷ lèi sèng cò. Çch xa Hµ Néi hµng tr¨m km mµ anh ta vÉn nu«i chã d÷, ®¸nh tæ t«m, ®äc s¸ch tµu, n»m mµn tuyn, ¨n mÝa íp hoa bëi vµ khoai lang vïi. Thùc ra lèi sèng cña Hoµng kh«ng ®¸ng lªn ¸n nÕu ®ã lµ thêi b×nh nhng ®Æt vµo hoµn c¶nh cuéc kh¸ng chiÕn gay go ¸c liÖt, bao nhiªu con ngêi u tó ®· ng· xuèng quyÕt tö cho tæ quèc quyÕt sinh, hy sinh cña c¶i vµ tÝnh m¹ng cña m×nh th× lèi sèng cña Hoµng lµ lèi sèng vÞ kû vµ v« tr¸ch nhiÖm. ChÝnh v× chØ ®ãng cöa, giao tiÕp víi nh÷ng kÎ cÆn b· do vËy anh ta cã çi nh×n phiÕn diÖn lÖnh l¹c vÒ cuéc kh¸ng chiÕn anh ta chØ nh×n thÊy mÆt xÊu. “Trong m¾t anh ngêi n«ng d©n (lùc lîng chñ chèt cña kh¸ng chiÕn) lµ mét lò nhiªu khª, thãc m¸ch, ngu ®én, nhè nh¨ng, võa ngè võa

- 39 -

nhÆng xÞ, bÇn tiÖn, lç m·ng, Ých kû. Anh ta chØ giao tiÕp víi trÝ thøc cÆn b· nªn anh ta cã çi nh×n bi quan vÒ cuéc kh¸ng chiÕn cña nh©n d©n nhng cha hoµn toµn n¶n h¼n v× cßn tin vµo ¤ng cô”.

ChØ nh×n thÊy hiÖn tîng mµ kh«ng thÊy b¶n chÊt, thÊy hä ngèc nghÕch mµ kh«ng thÊy hä s½n sµng hy sinh

ChÝnh v× vËy cø gi÷ ®«i m¾t Êy ®Ó nh×n ®êi th× cµng ®i nhiÒu cµng quan s¸t l¾m th× cµng thªm chua ch¸t vµ ch¸n n¶n.

b) §é: Tr¸i víi Hoµng, §é tiªu biÓu cho giíi v¨n nghÖ sÜ xem cuéc kh¸ng chiÕn lµ cña m×nh vµ tÝch cùc tham gia kh¸ng chiÕn dÊn th©n vµo hoµ nhËp vµo cuéc sèng cña quÇn chóng çch m¹ng. §é chÊp nhËn tõ bá nh÷ng quyÒn lîi riªng cña m×nh kÓ c¶ çi nghÖ thuËt tríc ®©y anh cho lµ cao siªu, Rêi th¸c ngµ lÇu vµng thi ca nghÖ thuËt s½n sµng lµm bÊt kú viÖc g× dï lµ anh tuyªn truyÒn viªn nh·i nhÐp v« danh miÔn lµ cã lîi cho çch m¹ng. Hoµ nhËp víi nh©n d©n §é cµng ngµy cµng c¶m th«ng vµ nh×n hä b»ng con m¾t thiÖn chÝ h¬n, anh kh«ng chØ nh×n hiÖn t-îng bÒ ngoµi mµ cßn nh×n thÊu b¶n chÊt bªn trong hiÖn thùc, hiÖn thùc lín réng Êy ®· kh¬i nguån c¶m høng s¸ng t¹o nghÖ thuËt trong anh ®óng nh ChÕ Lan Viªn ®· tõng kh¼ng ®Þnh:

“Cuéc sèng vç vµo anh tr¨m líp sãng

Chç ngåi trong phßng anh bät bÓ anh ¬i

T©m hån anh lµ cña ®êi mét nöa

Mét nöa kia còng lµ cña cuéc ®êi”

Gi÷ lèi sèng nh Hoµng vµ çch sèng nh Hoµng víi t çch c«ng d©n anh ta kh«ng lµm trßn bæn phËn, trªn t çch nghÖ sÜ anh kh«ng cßn t×m ®îc nguån c¶m høng s¸ng t¸c, anh ta trë thµnh ngêi thõa, ngêi tôt hËu. Ngîc l¹i, §é ®· lµm trßn bæn phËn trªn t çch c«ng d©n vµ tiÕp tôc kh¼ng ®Þnh vÞ trÝ cña m×nh trªn t çch nghÖ sÜ.

“§«i m¾t” thÓ hiÖn râ phong çch Nam Cao «ng kh«ng bao giê xuÊt ®Çu lé diÖn trªn trang s¸ch mµ ®Ó cho nh©n vËt tù lªn tiÕng chÝnh v× vËy vÊn ®Ò “§«i m¾t” ®Æt ra trong t¸c phÈm ®îc tr×nh bµy nghÖ thuËt vµ ®Çy søc thuyÕt phôc víi Nam Cao vÊn ®Ò çch nh×n lu«n quy ®Þnh bëi chç ®øng vµ lu«n g¾n liÒn víi vÊn ®Ò tÊm lßng t×nh c¶m ngêi nghÖ sÜ.

3. ý nghÜa

Raxum Gamratop nhµ th¬ næi tiÕng cña Liªn X« ®· tõng ph¸t biÓu: “®õng nãi h·y cho t«i ®Ò tµi mµ h·y nãi h·y cho t«i ®«i m¾t”. Râ rµng vÊn ®Ò quan ®iÓm trong qu¸ tr×nh lao ®éng nghÖ thuËt víi v¨n nghÖ sÜ lµ vÊn ®Ò quan träng tríc tiªn. Lµ mét nghÖ sÜ lu«n tr¨n trë víi vÊn ®Ò sèng vµ viÕt Nam Cao ®Æt vÊn ®Ò “çi nh×n” trong mét thêi ®iÓm hÕt søc quan träng (n¨m 1948). T¸c phÈm ®· trë thµnh tuyªn ng«n nghÖ thuËt, lµ kim chØ nam gãp phÇn gióp çc nhµ v¨n nghÖ sÜ ®¬ng thêi ®ang lóng tóng nhËn ®êng ®Þnh híng con ®-êng s¸ng t¹o nghÖ thuËt ®óng ®¾n cña m×nh. Cho tíi h«m nay h¬n nöa thÕ kû ®· tr«i qua kÓ tõ khi “§«i m¾t” ra ®êi nh÷ng vÊn ®Ò vµ sù kiÖn trong t¸c phÈm ®· lïi vµo qu¸ khø nhng “§«i m¾t” vÉn vÑn nguyªn gi¸ trÞ bëi theo Nam Cao kh«ng chØ cã çi nh×n ®óng, ®ñ mµ ph¶i kh«ng ngõng ®æi míi “®«i m¾t” bëi hiÖn thùc cuéc sèng kh«ng thÓ kh«ng ngõng vËn ®éng. ChØ cã thÕ míi cã thÓ cã kh¶ n¨ng tiÕp cËn hiÖn thùc vµ ph¶n ¸nh ®îc qui luËt hiÖn thùc.

“§«i m¾t” vÉn cã ý nghÜa tÝch cùc trong c«ng cuéc ®æi míi cña v¨n häc ViÖt Nam hiÖn ®¹i.

§Þnh híng ®Ò vµ gîi ý gi¶i

§Ò 1. Lóc ®Çu, Nam Cao ®Æt tªn cho thiªn truyÖn ng¾n cña m×nh lµ Tiªn s anh Tµo Th¸o, sau ®æi lµ §«i M¾t. C¨n cø vµo t¸c phÈm, h·y gi¶i thÝch v× sao Nam Cao l¹i ®æi tªn t¸c phÈm nh thÕ nµo? ý nghÜa cña tªn truyÖn §«i m¾t?

Gîi ý:

- 40 -

Lóc ®Çu, Nam Cao ®Æt tªn cho thiªn truyÖn ng¾n cña m×nh lµ Tiªn s anh Tµo Th¸o, sau l¹i ®æi thµnh §«i m¾t.

T¸c phÈm ®îc kÕt thóc b»ng tiÕng chöi yªu, ®Çy th¸n phôc cña nh©n vËt Hoµng khi nghe vî ®äc Tam quèc ë çi ®o¹n Tµo Th¸o ®¸nh Quan C«ng: “Tµi thËt ! Tµi thËt ! Tµi ®Õn thÕ lµ cïng ! Tiªn s anh Tµo Th¸o !”. Lóc ®Çu, cã lÏ t¸c gi¶ ®Æt tªn truyÖn lµ Tiªn s anh Tµo Th¸o do «ng nhËn ra ®îc çi ®éc ®¸o cña c©u kÕt xuÊt thÇn nµy. Nhng sau ®ã, khi ®· ngÉm nghÜ l¹i, nh chÝnh Nam Cao viÕt trong nhËt ký, «ng “®Æt cho nã mét çi tªn gi¶n dÞ vµ ®øng ®¾n h¬n: “§«i m¾t”. Nh vËy, çi tªn §«i m¾t ra ®êi sau sù nghiÒn ngÉm cña nhµ v¨n, võa gi¶n dÞ võa s©u s¾c, thÓ hiÖn ®îc chñ ®Ò cña t¸c phÈm.

§«i m¾t lµ vÊn ®Ò çch nh×n, vÊn ®Ò quan ®iÓm. Nam Cao gäi ®ã lµ çch “nh×n ®êi vµ nh×n ngêi”. Çch nh×n Êy ®îc thÓ hiÖn mét çch cô thÓ vµ sinh ®éng, ®Çy ¸m ¶nh nghÖ thuËt trong t¸c phÈm. §ã lµ çch Hå ChÝ Minh nh×n nh©n d©n lao ®éng, chñ yÕu lµ ngêi n«ng d©n trong nh÷ng n¨m ®Çu cuéc kh¸ng chiÕn chèng thùc d©n Ph¸p cña mét líp trÝ thøc v¨n nghÖ sÜ.

§Ò 2. NghÖ thuËt kÓ chuyÖn cña Nam Cao trong truyÖn ng¾n “§«i m¾t”. §Æc s¾c vÒ ng«n ng÷ nghÖ thuËt cña thiªn truyÖn?

TruyÖn ng¾n §«i m¾t thÓ hiÖn nghÖ thuËt kÓ chuyÖn bËc thÇy cña Nam Cao. Çch vµo truyÖn cña t¸c gi¶ rÊt tù nhiªn. Çch dÉn d¾t t×nh tiÕt còng phãng tóng, linh ho¹t, tho¹t nh×n tëng lµ tuú tiÖn nhng vÉn rÊt tËp trung, nhÊt qu¸n lµm bËt næi chñ ®Ò cña t¸c phÈm. §äc §«i m¾t, ngêi ta cã c¶m gi¸c sù sèng tù do nã diÔn ra nh thÕ.

Nam Cao së trêng vÒ çch trÇn thuËt theo quan ®iÓm nh©n vËt. Trong §«i m¾t, qua dßng t©m sù cña nh©n vËt §é, Nam Cao ®· dÉn d¾t c©u chuyÖn mét çch rÊt linh ho¹t vµ tù nhiªn.

TruyÖn ng¾n §«i m¾t còng thÓ hiÖn tµi n¨ng sö dông ng«n ng÷ bËc thÇy cña Nam Cao. Ng«n ng÷ cña t¸c phÈm võa trong s¸ng, gi¶n dÞ võa s¾c s¶o, chÝnh x¸c, rÊt giµu víi ng«n ng÷ ®êi sèng. §Æc biÖt, ng«n ng÷ ®èi tho¹i rÊt tù nhiªn, gÇn gòi víi lêi ¨n tiÕng nãi hµng ngµy, cã kh¶ n¨ng thÓ hiÖn s©u s¾c b¶n chÊt, tÝch çch cña nh©n vËt. Ng«n ng÷ cña Hoµng ®îc ç thÓ ho¸ cao ®é, ®óng lµ ng«n ng÷ cña mét nhµ v¨n: võa giµu h×nh tîng, võa hãm hØnh, ®Çy vÎ ch©m biÕm, hµi híc.

§Ò 3. VÊn ®Ò “®«i m¾t” ®îc ®Æt ra trong truyÖn ng¾n cïng tªn cña Nam Cao nh thÕ nµo? ý nghÜa cña vÊn ®Ò “®«i m¾t” ®èi víi s¸ng t¸c v¨n ch¬ng ?

Nh÷ng ý chÝnh cÇn cã:

VÊn ®Ò “§«i m¾t” lµ vÊn ®Ò çch nh×n, vÊn ®Ò quan ®iÓm ®èi víi hiÖn thùc. Trong truyÖn ng¾n §«i m¾t, ®iÒu ®ã ®îc thÓ hiÖn cô thÓ trong çch nh×n ®èi víi cuéc kh¸ng chiÕn vµ nh©n d©n lao ®éng (chñ yÕu lµ n«ng d©n). Ph¶i cã çch nh×n nh thÕ nµo ®Êy ®Ó thÊy ®îc b¶n chÊt tèt ®Ñp, b¶n chÊt yªu níc vµ çch m¹ng cña nh©n d©n lao ®éng. Nam Cao ®· kh¼ng ®Þnh quan ®iÓm nµy b»ng çch thÓ hiÖn th¸i ®é cña nhµ v¨n §é phñ nhËn çch nh×n phiÕn diÖn, “chØ mét phÝa th«i” cña nhµ v¨n Hoµng khiÕn anh ta chØ thÊy ngêi n«ng d©n lµ dèt n¸t, lè bÞch, nhiªu khª, thãc m¸ch v.v

VÊn ®Ò “®«i m¾t” thùc chÊt lµ vÊn ®Ò chç ®øng, tøc vÊn ®Ò lËp trêng kh¸ng chiÕn.

Hoµng ®øng ngoµi cuéc kh¸ng chiÕn, b¶n chÊt rÊt Ých kû, sèng t¸ch biÖt víi cuéc chiÕn ®Êu cña toµn d©n téc, nªn cã th¸i ®é v« tr¸ch nhiÖm, soi mãi, chÕ giÔu ®èi víi ngêi d©n h¨ng h¸i tham gia kh¸ng chiÕn. Anh ta kh«ng hiÓu ®îc b¶n chÊt cña nh©n d©n lao ®éng.

Tr¸i l¹i §é ®øng trong cuéc kh¸ng chiÕn, coi cuéc kh¸ng chiÕn lµ cña m×nh, nªn thÊy ®îc b¶n chÊt tèt ®Ñp, b¶n chÊt yªu níc vµ çch m¹ng cña nh©n d©n lao ®éng. §é thÊy ®îc ®»ng sau çi vÎ ngê nghÖch, dèt n¸t, ®»ng sau nh÷ng hµnh vi cã vÎ phiÒn nhiÔu, lµ b¶n chÊt yªu níc, sù h¨ng h¸i tham gia kh¸ng chiÕn cña nh©n d©n.

Nam Cao ®· ®Ò cËp vµ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò “®«i m¾t” nãi lªn mét çch rÊt tù nhiªn, sinh ®éng vµ hÊp dÉn, b»ng çch th«ng qua viÖc x©y dùng hai nh©n vËt Hoµng vµ §é (nhÊt lµ Hoµng) víi ngo¹i h×nh vµ tÝnh çch cô thÓ, ch©n thËt, vµ th«ng qua nh÷ng cuéc ®èi tho¹i sinh ®éng cña hä.

- 41 -

ý nghÜa cña vÊn ®Ò “®«i m¾t” ®èi víi s¸ng t¸c v¨n ch¬ng

Trong s¸ng t¸c v¨n ch¬ng, vÊn ®Ò lËp trêng quan ®iÓm nh×n nhËn vµ ph¶n ¸nh hiÖn thùc, nh×n nhËn vµ ph¶n ¸nh nh©n d©n rÊt quan träng.

ChØ cã ®øng trªn lËp trêng vµ çch m¹ng, xuÊt ph¸t tõ t×nh c¶m çch m¹ng míi cã thÓ hiÓu ®îc b¶n chÊt cña nh©n d©n lao ®éng.

§Æt vÊn ®Ò ph¶i cã çch nh×n ®óng ®¾n ®Ó thÊy ®îc b¶n chÊt cña nh©n d©n lao ®éng, ®iÒu ®ã cã quan hÖ mËt thiÕt tíi viÖc x¸c ®Þnh ®èi tîng chÝnh cña nÒn v¨n häc míi lµ nh©n d©n, nh÷ng con ng-êi b×nh thêng mµ vÜ ®¹i.

Trong c«ng cuéc ®æi míi hiÖn nay, vÊn ®Ò “®«i m¾t” còng rÊt quan träng.



§Êt níc

NguyÔn §×nh Thi

Môc ®Ých

C¶m nhËn ®îc xóc c¶m tinh tÕ vµ nh÷ng suy nghÜ s©u l¾ng vÒ ®Êt níc trong bµi th¬.

N¾m ®îc nh÷ng ®Æc ®iÓm næi bËt cña nghÖ thuËt: kÕt cÊu, h×nh ¶nh, nhÞp ®iÖu, ng«n ng÷. Tõ ®ã cã ý niÖm vÒ giäng ®iÖu riªng cña th¬ NguyÔn §×nh Thi.



1. T¸c gi¶ t¸c phÈm

NguyÔn §×nh Thi lµ nghÖ sÜ ®a tµi, lµm th¬, viÕt v¨n, biªn kÞch, so¹n nh¹c. LÜnh vùc nµo «ng còng cã thµnh tùu ®¸ng kÓ nhng thµnh c«ng h¬n c¶ vÉn lµ th¬ ca, sù am têng nhiÒu lÜnh vùc lµm chñ nhiÒu ®Ò tµi ®· t¹o chiÒu s©u trong suy t ®é lín trong xóc c¶m cña th¬ «ng. Th¬ NguyÔn §×nh Thi mang vÎ ®Ñp uyªn b¸c hµm xóc giµu søc kh¸i qu¸t cã kh¶ n¨ng ®µo s©u vµo nh÷ng liªn tëng bÊt ngê nhng v« cïng hîp lý vµ thi vÞ. “§Êt níc” lµ bµi th¬ ®îc «ng s¸ng t¸c trong kho¶ng thêi gian dµi tõ 1948 - 1955 trªn c¬ së ghÐp m¶ng tõ nh÷ng bµi th¬ (S¸ng m¸t trong nh s¸ng n¨m xa 1948, §ªm mÝt tinh 1951). Tuy vËy “§Êt níc” vÉn lµ mét chØnh thÓ nghÖ thuËt kh«ng tú vÕt ch¾p nèi. C¶m nhËn nh mét bµi th¬ liÒn m¹ch lµ nhê nh÷ng ®o¹n th¬ ®îc ®Æt trong tõ trêng c¶m xóc ®ång nhÊt ®ã lµ t×nh yªu tha thiÕt ®Êt níc, quª h¬ng cña thi nh©n.

2. §Ò tµi c¶m høng

§Ò tµi ®Êt níc vµ mïa thu: Kh¬i nguån cho nh÷ng c¶m xóc vµ suy ngÉm vÒ ®Êt níc lµ nh÷ng c¶m gi¸c trùc tiÕp trong mét buæi s¸ng mïa thu, mïa thu xa nay víi thi nh©n vÉn lµ ®Ò tµi mu«n ®êi, thi høng mu«n thuë víi NguyÔn §×nh Thi mµu thu vµ ®Êt níc lµ ®Ò tµi kh«ng bao giê c¹n lµ t×nh c¶m tóc trùc trong tr¸i tim «ng, h¬n n÷a h×nh ¶nh mïa thu çch m¹ng víi lÞch sö lín lao cña d©n téc, c¶m høng thêi ®¹i vµ c¶m høng lÞch sö ®· ®ång nhÊt trong h×nh tîng ®Êt níc cña NguyÔn §×nh Thi t¹o nªn tÝnh kh¸i qu¸t vµ s¾c mµu sö thi khi NguyÔn §×nh Thi t¹o dùng h×nh tîng ®Êt níc tõ ®au th¬ng m¸u löa ®· quËt cêng ®øng lªn, giò bïn ®øng dËy s¸ng loµ.

II. Ph©n tÝch

1. VÎ ®Ñp cña ®Êt níc qua mïa thu xa, mïa thu nay.

a) Mïa thu Hµ Néi xa

- 42 -

Kh¬i nguån c¶m høng cho nh÷ng xóc c¶m vµ suy ngÉm vÒ ®Êt níc lµ nh÷ng c¶m gi¸c trùc tiÕp trong mét buæi s¸ng mïa thu gîi nªn nçi nhí vÒ Hµ Néi.

“S¸ng m¸t trong nh s¸ng n¨m xa

Giã thæi mïa thu h¬ng cèm míi

T«i nhí nh÷ng ngµy thu ®· xa

S¸ng chím l¹nh trong lßng Hµ Néi

Nh÷ng phè dµi xao x¸c h¬i may.

Nh÷ng dÊu hiÖu mïa thu trêi trong, h¬ng cèm, giã m¸t ®· ®¸nh thøc kû niÖm trong qu¸ khø. H¬ng cèm tho¶ng trong giã m¸t mét mïi h¬ng rÊt ®çi quen thuéc cña mïa thu Hµ Néi ®· dÉn lèi cho nhµ th¬ vÒ nh÷ng kû niÖm xa xa, 5 c©u th¬ víi vµi nÐt chÊm ph¸ mµ gîi c¶ kh«ng gian, thêi gian mµ gäi dËy c¶ s¾c mµu vµ h¬ng vÞ. Buæi s¸ng mïa thu trong lµnh m¸t mÎ giã nhÑ thæi ph¶ng phÊt h¬ng cèm míi ®· ®¸nh thøc kØ niÖm trong qu¸ khø “s¸ng chím l¹nh .h¬i may”. Nh÷ng Ên tîng ®Çu tiªn cña hai c©u th¬ lµ thÇn th¸i cña mïa thu Hµ Néi n¨m xa ®Ñp mét çch hiu h¾t, ph¶ng phÊt buån. Nh÷ng c¶m gi¸c rÊt tinh tÕ vÒ thiªn nhiªn, vÒ kho¶ng kh¾c ®Çu tiªn khi mïa thu võa ®Æt ch©n trªn phè phêng Hµ Néi ®îc ®Æc t¶ nhê nghÖ thuËt ®¶o ng÷ “xao x¸c h¬i may” xao x¸c lµ tiÕng thu vÒ trªn phè phêng Hµ Néi kh¸c víi tiÕng thu n¬i nói rõng cña Lu Träng L “l¸ vµng r¬i xµo x¹c”. Míi chím thu, thêi tiÕt võa se l¹nh nhµ th¬ dïng tõ “chím l¹nh” vµ “h¬i may” ®Ó miªu t¶ sù c¶m nhËn tinh tÕ cña m×nh khi mïa thu tíi. Ph¶i lµ ngêi g¾n bã s©u s¾c vµ yªu thµnh phè hÕt lßng NguyÔn §×nh Thi míi c¶m gi¸c ®îc thËt cô thÓ çi “xao x¸c h¬i may” “chím l¹nh trong lßng” trªn nh÷ng phè dµi - mét nÐt ®Æc trng cña phè phêng Hµ Néi. Trªn çi nÒn cña thêi gian vµ kh«ng gian Êy nhµ th¬ ®· ghi l¹i thËt sèng ®éng h×nh ¶nh vµ t©m tr¹ng nh÷ng chµng trai Hµ Néi n¨m xa ph¶i rêi thµnh phè rÊt ®çi th©n th¬ng ra ®i, døt kho¸t mµ trong lßng ®Çy lu luyÕn.

“Ngêi ra ®i ®Çu kh«ng ngo¶nh l¹i

Sau lng thÒm n¾ng l¸ r¬i ®Çy”

H×nh bãng nh÷ng con ngêi hiÖn lªn trong bøc tranh t©m c¶nh võa cã h×nh khèi võa cã mµu s¾c t¹o Ên t-îng s©u ®Ëm chÊt chøa nçi niÒm t©m tr¹ng. “§Çu kh«ng ngo¶nh l¹i” mµ vÉn c¶m nhËn râ rÖt tõng chiÕc l¸ vµng chao nghiªng bªn thÒm n¾ng. Çi ©m thanh rÊt ®çi b×nh dÞ cña tiÕng l¸ r¬i trong ký øc nhµ th¬ tíi h«m nay vÉn cßn xao xuyÕn t©m hån ®éc gi¶. T¹o nªn vÎ ®Ñp cho c©u th¬ cßn do giai ®iÖu cña hoµi niÖm trÇm l¾ng b©ng khu©ng vµ da diÕt. §©y lµ hai c©u th¬ cã nhiÒu çch hiÓu. Cã ngêi cho r»ng ®ã lµ h×nh ¶nh nh÷ng ngêi ra ®i nh÷ng n¨m tiÒn khëi nghÜa, cã ngêi cho lµ h×nh ¶nh ngêi ra ®i trong nh÷ng ngµy toµn quèc kh¸ng chiÕn. C¨n cø vµo cÊu tø vµ h×nh ¶nh th¬ ta thÊy ®©y kh«ng ph¶i lµ c©u th¬ miªu t¶ h×nh ¶nh ngêi ra ®i trong cuéc kh¸ng chiÕn chèng thùc d©n Ph¸p, bëi tríc ®ã t¸c gi¶ viÕt “t«i nhí nh÷ng ngµy thu ®· xa”. H¬n n÷a ngµy toµn quèc kh¸ng chiÕn lµ 19.12.1946 ®©u ph¶i lµ mïa thu. B¶n th©n NguyÔn §×nh Thi viÕt vÒ h×nh ¶nh ®oµn qu©n ra ®i kh¸ng chiÕn trong ca tõ Ngêi Hµ Néi: “Hµ Néi ch¸y khãi löa ngËp trêi” vµ trong bµi th¬ “TiÕng sãng”:

Nhí n¨m xa trong ®ªm sãng vç

Ngêi ®i Hµ Néi ch¸y sau lng

H×nh ¶nh ngêi ra ®i kh¸ng chiÕn thËt hµo hïng hoµnh tr¸ng. Ta còng b¾t gÆp h×nh ¶nh t¬ng tù trong bµi th¬ “Ngµy vÒ” cña ChÝnh H÷u:

“Nhí ®ªm ra ®i ®Êt trêi bèc löa

C¶ ®« thµnh nghi ngót ch¸y sau lng”

Nh÷ng h×nh ¶nh ®ã kh¸c h¼n víi nh÷ng h×nh ¶nh ngêi ra ®i trong bµi th¬ “§Êt níc”. Râ rµng “ngêi ra ®i ®Çu kh«ng ngo¶nh l¹i” thùc chÊt lµ c©u th¬ ghi l¹i h×nh ¶nh nh÷ng con ngêi ra ®i v× chÝ lín, ra ®i ®Ó t×m ®-êng chø cha ph¶i lªn ®êng mµ ta b¾t gÆp h¬n mét lÇn trong “Tèng BiÖt Hµnh” cña Th©m T©m vµ nh÷ng bµi th¬ kh¸c tríc çch m¹ng. §o¹n th¬ viÕt vÒ mïa thu Hµ Néi ®· béc lé sù tµi hoa lÞch l·m cña ngßi bót NguyÔn §×nh Thi, mét nghÖ sÜ ®a tµi, mét nhµ th¬, mét nh¹c sÜ, mét ho¹ sÜ. NÕu ngêi xa nãi trong th¬ cã

- 43 -

nh¹c, trong th¬ cã ho¹ th× chÝnh lµ ë ®©y, nh÷ng c©u th¬ viÕt vÒ mïa thu Hµ Néi trong hoµi niÖm cña nhµ th¬ lµ mét trong nh÷ng c©u th¬ hay nhÊt, ®Ñp nhÊt vÒ mïa thu ®Êt ViÖt.

b) VÎ ®Ñp cña §Êt Níc trong kh¸ng chiÕn

“§Êt níc” lµ bµi th¬ ng¾n viÕt trong thêi gian dµi nªn kh«ng gian, thêi gian nghÖ thuËt lu«n thay ®æi g¾n liÒn víi sù thay ®æi c¶nh s¾c mïa thu lµ çi t«i tr÷ t×nh nhµ th¬.

ë bøc tranh thu thø nhÊt t©m tr¹ng cña nhµ th¬ thiÕt tha s©u l¾ng ®Çy lu luyÕn vµ ph¶ng phÊt buån ®Õn bøc tranh thu thø hai çi t«i tr÷ t×nh ®· dÇn chuyÓn ho¸ thµnh çi ta chung. Tõ “T«i ®øng vui nghe” tíi “trêi xanh ®©y lµ cña chóng ta”. Tõ nh÷ng hoµi niÖm riªng t tíi c¶m høng chung vÒ thêi ®¹i vµ lÞch sö, tõ kh«ng gian mïa thu cña phè phêng chËt hÑp chuyÓn sang kh«ng gian mïa thu n¬i nói rõng ViÖt B¾c, phãng kho¸ng réng lín. Nhµ th¬ nh©n danh céng ®ång con ngêi ViÖt Nam trong kh¸ng chiÕn ®Ó nãi lªn niÒm vui, niÒm tù hµo ch©n chÝnh ®îc lµm chñ giang s¬n vµ ®Êt níc t¬i ®Ñp. M¹ch th¬ chuyÓn ®æi ®ét ngét tõ niÒm hoµi niÖm vÒ mïa thu n¨m xa cña Hµ Néi vÒ th¼ng mïa thu hiÖn t¹i cña chiÕn khu ViÖt B¾c.

“Mïa thu nay kh¸c råi

T«i ®øng vui nghe gi÷a nói ®åi

Giã thæi rõng tre phÊp phíi

Trêi thu thay ¸o míi

Trong biÕc nãi cêi thiÕt tha”

Nh÷ng c©u th¬ nh tiÕng reo vui. Mµ ®· reo th× kh«ng thÓ dµi lêi giäng ®iÖu th¬ biÕn ®æi kháe kho¾n ng¾n gän chuéng lèi gieo vÇn tr¾c: “phÊp phíi”, “¸o míi”. Nh÷ng tõ khø thanh ë cuèi c©u th¬ khiÕn nh÷ng c©u th¬ nh bay bæng niÒm vui. NiÒm vui Êy kh«ng ph¶i do bªn ngoµi ®a l¹i mµ do tù lßng ngêi to¶ ra bëi nhµ th¬ dïng ch÷ “vui nghe” chø kh«ng ph¶i “nghe vui”. Nghe vui cã nghÜa lµ nghe tríc vui sau cßn “vui nghe” th× niÒm vui cã s½n ë trong lßng kh«ng cÇn vay mîn çi bªn ngoµi lµm cí. ë ®©y ta kh«ng hÒ thÊy nh÷ng h×nh ¶nh íc lÖ cña mïa thu trong th¬ ca cæ ®iÓn víi sen tµn, cóc në, còng kh«ng cßn h×nh ¶nh kiªu sa cña mïa thu trong th¬ míi. “Víi ¸o m¬ phai dÖt l¸ vµng”. Mµ lµ mïa thu b×nh dÞ d©n d· trong trÎo, khoÎ kho¾n t¬i s¸ng hoµ hîp víi t©m tr¹ng vui t¬i hå hëi cña con ngêi. NghÖ thuËt nh©n ho¸ “trêi thu thay ¸o míi/ trong biÕc nãi cêi thiÕt tha”, khiÕn ta c¶m nhËn mïa thu hßa c¶m cïng con ngêi, trong biÕc nãi cêi thiÕt tha cña mïa thu hay cña lßng ngêi, sù hßa nhËp gi÷a con ngêi vµ ®Êt níc trong h×nh ¶nh th¬ ®· mang tíi mét nÐt míi cho mïa thu ®Êt níc. Tõ c¶m xóc míi mÎ vÒ mïa thu m¹ch th¬ vËn ®éng kh¸ tù nhiªn dÉn ®Õn niÒm tù hµo vµ lßng yªu th¬ng s©u nÆng víi ®Êt níc.

“Trêi xanh ®©y lµ cña chóng ta

Nói rõng ®©y lµ cña chóng ta

Nh÷ng çnh ®ång th¬m m¸t

Nh÷ng dßng s«ng ®á nÆng phï sa”

§iÖp ng÷ “cña chóng ta” cïng víi nh÷ng tõ chØ ®Þnh “®©y” vang lªn trong nh÷ng c©u th¬ mét çch ®êng hoµng dâng d¹c thÓ hiÖn niÒm tù hµo vÒ quyÒn lµm chñ ®Êt níc chÝnh ®¸ng cña con ngêi, h×nh ¶nh “çnh ®ång th¬m m¸t”, “ng¶ ®êng b¸t ng¸t” “dßng s«ng ®á nÆng phï sa” t¹o Ên tîng vÒ mét ®Êt níc trong thêi kú thanh t©n tuæi trÎ, trµn ®Çy søc sèng liªn tôc vËn ®éng vµ kh«ng ngõng lín m¹nh. Çnh ®ång th¬m m¸t lµ çnh ®ång ®ang th× con g¸i ®Çy søc trÎ. §Êt Níc Êy kh«ng ngõng ph¸t triÓn bëi h×nh ¶nh “ng¶ ®êng b¸t ng¸t” vµ “phï sa ®á nÆng”. Cïng víi niÒm tù hµo ch©n chÝnh Êy giäng th¬ bçng trë nªn s©u l¾ng ®»m th¾m khi nãi tíi truyÒn thèng lÞch sö bÊt khuÊt cña cha «ng.

“Níc chóng ta

Níc nh÷ng ngêi cha bao giê khuÊt

Nh÷ng buæi ngµy xa väng nãi vÒ”

- 44 -

Ba ch÷ “Níc chóng ta” t¸ch riªng ra thµnh c©u th¬ ng¾n nhÊt vang lªn ®êng bÖ ®Ünh ®¹c t¹o ra sù thiªng liªng ®Çy kiªu h·nh vµ tù hµo. C¶m nhËn vÒ §Êt níc cña NguyÔn §×nh Thi ®· kÕt hîp hµi hoµ gi÷a c¶m høng thêi ®¹i vµ c¶m høng lÞch sö dùng t¶ kh«ng khÝ trang träng, thiªng liªng khi nhµ th¬ nghiªm trang ®Þnh nghÜa vÒ ®Êt níc: “Níc nh÷ng ngêi cha bao giê khuÊt”. C©u th¬ cÊu t¹o nh mét ®Þnh lý kh¼ng ®Þnh mét çch hµo hïng truyÒn thèng bÊt khuÊt quËt cêng cña d©n téc. TruyÒn thèng ®· tõng ch¶y trong huyÕt qu¶n ngêi ViÖt tõ xa xa tíi h«m nay vµ tËn mai sau ®ã chÝnh lµ çi ®· lµm nªn ®Êt níc. Çi huyÕt thèng tõng chãi ngêi trong nh÷ng trang cæ v¨n “HÞch tíng sÜ” “Ço b×nh ng«” cho tíi v¨n häc ViÖt Nam hiÖn ®¹i. Sau nµy NguyÔn Khoa §iÒm còng cã ý th¬ t¬ng tù.

“§Êt níc bèn ngh×n n¨m ngùa ®¸ còng xuèng ®êng

§Õn rång ®¸ còng bay lªn ®Ó ®uæi giÆc

Nh÷ng bµ mÑ, tra ch©n vµo thÇn tÝch

§Ó hoµi thai triÖu triÖu nh÷ng anh hïng”

C¶m nhËn vÒ ®Êt níc theo chiÒu dµi thêi gian lÞch sö lµ c¶m høng quen thuéc cña thi nh©n nhng trong nh÷ng c©u th¬ sau cña NguyÔn §×nh Thi ta cßn ph¸t hiÖn ®îc sù tinh tÕ cña nhµ th¬ tµi hoa vµ nh¹y c¶m

“§ªm ®ªm r× rÇm trong tiÕng ®Êt

Nh÷ng buæi ngµy xa väng nãi vÒ”

Hai c©u th¬ lµm ta liªn tëng tíi cuéc ch¹y tiÕp søc trêng kú gi÷a çc thÕ hÖ ngêi ViÖt. ThÕ hÖ ®i tríc trao l¹i bã ®uèc truyÒn thèng cho thÕ hÖ ®i sau. Søc m¹nh chiÕn ®Êu vµ chiÕn th¾ng cña d©n téc ViÖt Nam h«m nay lµ nguån søc m¹nh tæng hîp gi÷a qu¸ khø hiªn ngang vµ hiÖn t¹i hµo hïng. §ã lµ nguån søc m¹nh ®-îc kh¬i tõ truyÒn thèng cña mét ®Êt níc bèn ngh×n n¨m dùng níc còng lµ bèn ngh×n n¨m gi÷ níc. Tõ l¸y “®ªm ®ªm” ®i liÒn kÒ víi tõ tîng thanh “r× rÇm” cho ta c¶m nhËn vÒ mét ©m thanh bÒn bØ m·nh liÖt kh«ng bao giê døt, kh«ng bao giê ®øt. §ã lµ thø ©m thanh c¶m nhËn b»ng linh gi¸c bëi tiÕng ®Êt chÝnh lµ lêi cña s«ng nói, cña cha «ng mu«n ®êi göi cho con ch¸u mu«n thuë.

ë ®©y c¶m høng lÞch sö, c¶m høng thêi ®¹i kÕt hîp hµi hoµ t¹o nªn kh«ng khÝ thiªng liªng trang träng phï hîp víi ý tëng x©y dùng mét bøc tîng ®µi vÒ §Êt Níc hoµnh tr¸ng mang mµu s¾c sö thi cña nhµ th¬ NguyÔn §×nh Thi.

2. §o¹n th¬ thø hai miªu t¶ vÎ ®Ñp ®Êt níc trong ®au th¬ng m¸u löa ®· quËt cêng anh dòng ®øng lªn.

NguyÔn §×nh Thi ®· viÕt thËt xóc ®éng, ®Çy Ên tîng vÒ h×nh ¶nh ®Êt níc bÞ giÆc giµy xÐo trong cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p:

¤i nh÷ng çnh ®ång xa ch¶y m¸u

D©y thÐp gai d©m n¸t trêi chiÒu

C©u th¬ t¹o ®îc mét Ên tîng s©u s¾c b»ng nh÷ng h×nh ¶nh ®Ëp m¹nh vµo gi¸c quan ngêi ®äc. Trong ¸nh chiÒu tµ, nh÷ng hµng d©y thÐp gai cña giÆc tua tña nh ®©m n¸t c¶ bÇu trêi, bãng chiÒu h¾t xuèng lµm cho çnh ®ång vïng vµnh ®ai tr¾ng ®á rùc nh ®ang ch¶y m¸u. §èi víi mçi ngêi d©n ViÖt, th× h×nh ¶nh çnh ®ång quª rÊt ®çi thiªng liªng bëi çnh ®ång quª Êy ®· sinh ra h¹t g¹o nu«i sèng nh©n d©n bëi vËy h×nh ¶nh çnh ®ång quª ch¶y m¸u cã kh¶ n¨ng khÝa s©u vµo lßng ®éc gi¶ mét vÕt th¬ng kh«ng bao giê lµnh miÖng. C©u th¬ t¹o ra h×nh ¶nh th¬ thËt xóc ®éng, ta thÊy ®Êt níc nh m¸u thÞt cña m×nh. Hai c©u th¬ xuÊt thÇn nµy ®îc kh¬i nguån trùc tiÕp tõ mét chiÒu hµnh qu©n qua vïng B¾c Giang trong ¸nh chiÒu tµ ®á bÇm nh m¸u nh÷ng xíi cµy dang dë trªn nh÷ng çnh ®ång vïng vµnh ®ai tr¾ng ®á rùc lªn nh ®ang ch¶y m¸u. Nh×n vÒ phÝa ®ån giÆc hµng rµo d©y thÐp gai c¾t lªn nÒn trêi nh÷ng vÕt c¾t ®en s× nham nhë. Tõ nh÷ng h×nh ¶nh thùc NguyÔn §×nh Thi ®· n©ng lªn thµnh h×nh ¶nh cã ý nghÜa biÓu tîng kh¸i qu¸t sù ®au th¬ng cña ®Êt níc trong chiÕn tranh.

Tõ hai c©u th¬ ®ã t¸c gi¶ rÏ ngoÆt sang mét trêng liªn tëng bÊt ngê, hîp lý: “Nh÷ng ®ªm dµi m¾t ngêi yªu”

- 45 -

Bµi th¬ ®îc khÐp l¹i b»ng h×nh ¶nh kh¸i qu¸t tîng trng cho ®Êt níc tõ trong m¸u löa cña chiÕn tranh, tõ trong ®au th¬ng c¨m phÉn ®øng dËy hµo hïng:

Sóng næ rung trêi giËn d÷

Ngêi lªn nh níc vì bê

Níc ViÖt Nam tõ m¸u löa

Rò bïn ®øng dËy s¸ng lßa.

§©y lµ khæ th¬ duy nhÊt trong toµn bµi mµ t¸c gi¶ dïng khæ th¬ s¸u ch÷. Çch ng¾t nhÞp dån dËp, ®Òu ®Æn t¹o nªn mét ©m hëng hïng tr¸ng. NguyÔn §×nh Thi ®· dùng l¹i h×nh ¶nh hµo hïng cña ®Êt níc víi mét bèi c¶nh réng lín b»ng thñ ph¸p ®iÖn ¶nh - mét nghÖ thuËt cã tÝnh chÊt tæng hîp. Nh÷ng h×nh ¶nh nµy t¸c gi¶ lÊy chÊt liÖu trùc tiÕp tõ chiÕn trêng §iÖn Biªn. Trong tiÕng §¹i B¸c, rÒn vang rung trêi chuyÓn ®Êt, çc chiÕn sÜ ta tõ çc chiÕn hµo µo ¹t x«ng lªn nh níc vì bê. “T«i tr«ng thÊy çc anh - NguyÔn §×nh Thi kÓ - m×nh mÈy ®Çy bïn, nhng khi nh¶y lªn trªn mÆt ®Êt, çc anh hiÖn ra chãi lßa trong ¸nh n¾ng”. Nhµ th¬ ®· t¹o nªn bøc tîng ®µi cña ®Êt níc sõng s÷ng hiÖn lªn chãi ngêi trªn çc nÒn cña m¸u, löa, bïn lÇy, trong mét kh«ng gian dån dËp Çm vang tiÕng sóng næ rung trêi.

III. KÕt luËn:

§Êt níc lµ chñ ®Ò chung cña th¬ ca kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p. Mçi nhµ th¬ ®Òu cã çch c¶m nhËn vµ thÓ hiÖn riªng vÒ h×nh tîng ®Êt níc nhng §Êt níc cña NguyÔn §×nh Thi vÉn rÊt ®Æc s¾c bëi h×nh tîng §Êt níc trong th¬ «ng giµu søc kh¸i qu¸t, ®Ëm tÝnh sö thi kÕt hîp víi c¶m høng lÞch sö vµ thêi ®¹i. Thµnh c«ng Êy lµ do tµi n¨ng nhng h¬n thÕ lµ cßn bëi t×nh c¶m cña thi nh©n ®èi víi ®Êt níc cña m×nh bëi “th¬ ca ch©n chÝnh bao giê còng lµ tiÕng nãi cña tr¸i tim giäng h¸t cña t©m hån”.

Gîi ý ®Ò

§Ò 1. Ph©n tÝch sù vËn ®éng cña c¶nh s¾c mïa thu vµ çi t«i tr÷ t×nh cña nhµ th¬ trong bµi §Êt Níc cña NguyÔn §×nh Thi.

Nh chóng ta ®· biÕt, §Êt níc lµ mét bµi th¬ ng¾n ®îc s¸ng t¸c trong mét thêi gian kh¸ dµi (tõ 1948 ®Õn 1955). Kh«ng gian vµ thêi gian nghÖ thuËt cña bµi th¬ còng lu«n vËn ®éng vµ thay ®æi. G¾n liÒn víi sù thay ®æi vÒ kh«ng gian vµ thêi gian ®ã chÝnh lµ sù thay ®æi vÒ c¶nh s¾c mïa thu vµ çi t«i tr÷ t×nh cña nhµ th¬.

C¶nh s¾c mïa thu ®Çu tiªn cÇn ph¶i lu ý chÝnh lµ c¶nh s¾c mµu thu n¨m xa: “S¸ng chím l¹nh trong lßng Hµ Néi Sau lng thÒm n¾ng l¸ r¬i ®Çy . Çi hån cña c¶nh s¾c, v¾ng lÆng, ph¶ng phÊt buån.

Bøc tranh mïa thu thø hai cÇn lu ý lµ mïa thu ë chiÕn khu ViÖt B¾c trong nh÷ng n¨m th¸ng kh¸ng chiÕn ®îc miªu t¶ tõ c©u: “Mïa thu nay kh¸c råi ®Õn c©u: “Nh÷ng buæi ngµy xa väng nãi vÒ . C¶nh s¾c mïa thu ë ®©y trong s¸ng, cao réng, b¸t ng¸t, vui hå hëi, rén rµng, nhén nhÞp nh÷ng ho¹t ®éng.

Cïng víi sù vËn ®éng cña c¶nh s¾c mïa thu, çi t«i tr÷ t×nh cña nhµ th¬ còng cã sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn. ë bøc tranh mïa thu thø nhÊt, t©m tr¹ng cña nhµ th¬ thiÕt tha, s©u l¾ng, ®Çy lu luyÕn vµ còng ph¶ng phÊt buån. §Õn bøc tranh mïa thu thø hai, çi t«i tr÷ t×nh ®· chuyÓn thµnh çi ta chung. Nhµ th¬ nh©n danh céng ®ång con ngêi ViÖt Nam trong kh¸ng chiÕn ®Ó nãi lªn niÒm vui, niÒm tù hµo ch©n chÝnh ®îc lµm chñ giang s¬n ®Êt níc t¬i ®Ñp.

§Ò 2. Cã ngêi cho r»ng, c©u th¬: Ngêi ra ®i ®Çu kh«ng ngo¶nh l¹i - Sau lng thÒm n¾ng l¸ r¬i ®Çy nãi vÒ h×nh ¶nh ngêi ra ®i trong cuéc kh¸ng chiÕn chèng thùc d©n Ph¸p. ý kiÕn em thÕ nµo?

C©u th¬: “Ngêi ra ®i ®Çu kh«ng ngo¶nh l¹i - Sau lng thÒm n¾ng l¸ r¬i ®Çy kh«ng ph¶i lµ c©u th¬ miªu t¶ h×nh ¶nh ngêi ra ®i trong cuéc kh¸ng chiÕn chèng thùc d©n Ph¸p. Tríc ®ã, t¸c gi¶ viÕt: “T«i nhí nh÷ng ngµy thu ®· xa tøc lµ nh÷ng ngµy thu tríc çch m¹ng th¸ng T¸m n¨m1945. V¶ l¹i, ngµy toµn quèc

- 46 -

kh¸ng chiÕn lµ ngµy 19.12.1946 ®©u ph¶i lµ mïa thu. Hµ Néi trong ngµy ®oµn qu©n ra ®i kh¸ng chiÕn ®îc NguyÔn §×nh Thi miªu t¶ Hµ Néi ch¸y khãi löa ngËp trêi (lêi ca khóc ngêi Hµ Néi), “Nhí n¨m xa trong ®ªm sãng vç- Ngêi ®i Hµ Néi ch¸y sau lng (bµi th¬ TiÕng sãng). Nh÷ng h×nh ¶nh ®ã kh¸c h¼n víi nh÷ng h×nh ¶nh Hµ Néi mïa thu trong bµi th¬ §Êt níc.

Nh vËy, Ngêi ra ®i ®Çu kh«ng ngo¶nh l¹i - Sau lng thÒm n¾ng l¸ r¬i ®Çy thùc chÊt lµ c©u th¬ ghi l¹i h×nh ¶nh nh÷ng con ngêi ra ®i hoÆc lµ v× lý tëng, v× “chÝ lín”, hoÆc lµ v× kh«ng b»ng lßng víi cuéc sèng thùc t¹i. H×nh ¶nh nh÷ng con ngêi nh thÕ, h¬n mét lÇn ta b¾t gÆp trong bµi th¬ Tèng biÖt hµnh cña Th©m T©m vµ trong nh÷ng bµi th¬ kh¸c tríc çch m¹ng.

§Ò 3. B×nh gi¶ng bèn c©u th¬ sau trong bµi th¬ §Êt níc cña NguyÔn §×nh Thi.

S¸ng chím l¹nh trong lßng Hµ Néi

Nh÷ng phè dµi xao x¸c h¬i may

Ngêi ra ®i ®Çu kh«ng ngo¶nh l¹i

Sau lng thÒm n¾ng l¸ r¬i ®Çy.

B×nh gi¶ng bèn c©u th¬ nµy, cÇn ph¶i lu ý mÊy ®iÓm sau ®©y:

Mïa thu Hµ Néi n¨m xa (nh÷ng n¨m tríc çch m¹ng) hiÖn ra trong hoµi niÖm cña nhµ th¬ víi nh÷ng c¶m gi¸c tinh tÕ vÒ thiªn nhiªn, kh«ng gian vµ thêi tiÕt mïa thu (chím l¹nh, xao x¸c h¬i may) vµ ®äng l¹i trong mét bøc tranh cã h×nh khèi, çc m¶ng mµu s¾c, ¸nh s¸ng g©y ®îc Ên tîng s©u ®Ëm, chøa ®Çy t©m tr¹ng. H×nh ¶nh nh÷ng ngêi ra ®i cµng tá ra døt kho¸t l¹i cµng béc lé sù lu luyÕn. Nhµ th¬ ®· gîi lªn ®îc çi thÇn th¸i cña mïa thu Hµ Néi n¨m xa: ®Ñp mét çch hiu h¾t, ph¶ng phÊt buån. §©y lµ 4 c©u th¬ hay nhÊt, ®Ñp nhÊt cña bµi th¬ nµy.

Gãp phÇn t¹o nªn vÎ ®Ñp cña nh÷ng c©u th¬ nµy cßn lµ do nh¹c ®iÖu riªng cña nã, mét nh¹c ®iÖu trÇm l¾ng, b©ng khu©ng cña t©m tr¹ng hoµi niÖm.

Bèn c©u th¬ nµy ®îc viÕt b»ng mét bót ph¸p cã mµu s¾c Ên tîng, thÓ hiÖn sù tµi hoa, lÞch l·m cña ngßi bót NguyÔn §×nh Thi. ChØ qua 4 c©u th¬ mµ NguyÔn §×nh Thi ®· tù béc lé m×nh nh mét nghÖ sÜ ®a tµi: mét nhµ th¬, mét ho¹ sÜ vµ mét nh¹c sÜ.





Vî nhÆt

Môc ®Ých:

1. HiÓu ®îc nçi khæ cña ngêi n«ng d©n ViÖt Nam tríc çch m¹ng vµ nh÷ng t×nh c¶m trong s¸ng nh©n hËu cña hä ngay trong nçi khèn cïng.

2. HiÓu ®îc vÒ nhµ v¨n Kim L©n: ®Ò tµi quen thuéc cña «ng víi ngêi lao ®éng.


1. Nhµ v¨n Kim L©n (1920) lµ ngßi bót ®Æc s¾c cña v¨n häc ViÖt Nam hiÖn ®¹i vÒ phong tôc vµ ®êi sèng lµng quª. Trong c¶ hai giai ®o¹n (tríc vµ sau çch m¹ng Th¸ng T¸m n¨m 1945) Kim L©n chØ viÕt mét thÓ lo¹i: truyÖn ng¾n, mét ®Ò tµi: lµng quª. Vµ viÕt kh«ng nhiÒu.

2. Vî nhÆt ®îc viÕt n¨m 1954, nh©n dÞp kØ niÖm Çch m¹ng th¸ng T¸m. TruyÖn lµ nh÷ng g× Kim L©n nhí l¹i ®îc tõ tiÓu thuyÕt Xãm ngô c mµ «ng viÕt n¨m 1946, cha hoµn thµnh vµ ®· mÊt b¶n th¶o.

- 47 -

T¹o nªn bèi c¶nh cña truyÖn lµ sù thËt vÒ n¹n ®ãi n¨m 1945 g©y ra çi chÕt cña h¬n hai triÖu ngêi ViÖt Nam.

3. Tµi n¨ng nghÖ thuËt ®éc ®¸o cña Kim L©n ë ®©y tríc hÕt lµ x©y dùng ®îc mét t×nh huèng truyÖn ®éc ®¸o: Trµng lµ thanh niªn n«ng d©n ngô c, côc mÞch, xÊu trai, ¨n nãi th« kÖch, mang tiÕng Õ vî l¹i lÊy ®îc vî mét çch qu¸ dÔ dµng - nãi cho ®óng lµ nhÆt ®îc vî. Vî nhÆt - nhÆt ®îc vî - ®©y lµ t×nh huèng Ðo le, bi th¶m nhng còng thÊm ®Ém t×nh ngêi. So víi phong tôc, ®©y lµ viÖc kh«ng b×nh thêng. V× lÊy vî, lÊy chång lµ viÖc träng ®¹i, kh«ng thÓ “chËc lìi” tuú tiÖn. Víi ngêi d©n xãm ngô c, viÖc Trµng lÊy vî trong lóc ®ãi chÕt ngêi nµy lµ mét th¾c m¾c lín, g©y x«n xao xãm nhá. Víi bµ cô Tø mÑ Trµng th× s÷ng ngêi kinh ng¹c. Víi Trµng, sau mét ®ªm ¨n ë víi ngêi ®µn bµ, vÉn cha hÕt ngì ngµng. Víi ngêi ®äc, t×nh huèng Êy còng g©y bao sù chê ®îi, høa hÑn nh÷ng t×nh tiÕt thó vÞ bÊt ngê.

4. Vî nhÆt - ®· béc lé ®îc gi¸ trÞ hiÖn thùc s©u s¾c cña ngßi bót Kim L©n . Nhµ v¨n ®· tè ço téi ¸c d· man nhÊt cña thùc d©n, ph¸t xÝt víi d©n téc ta. §· ph¬i bµy t×nh tr¹ng khèn cïng, kh«ng cã lèi tho¸t cña ngêi n«ng d©n l¬ng thiÖn tríc çi chÕt ®ang treo l¬ löng tríc mÆt. Sè phËn cña con ngêi ®· bÞ ®Èy xuèng hµng con vËt. NhiÒu ngêi viÕt vÒ çi ®ãi nh thÕ.

5. Vî nhÆt còng thÓ hiÖn tinh thÇn nh©n ®¹o cao c¶: «ng ®· ph¸t hiÖn lßng l¹c quan, yªu ®êi ham sèng cña nh÷ng ngêi lao ®éng b×nh dÞ ngay trong hoµn c¶nh khèn cïng. ¤ng ca ngîi nh÷ng t×nh c¶m ®Ñp ®Ï nh©n hËu cña ngêi lao ®éng chÊt ph¸c Ýt häc. Kh«ng chØ m« t¶ ngêi lao ®éng b»ng t×nh th-¬ng yªu cña m×nh, Kim L©n cßn ®øng h¼n vÒ phÝa hä, bªnh vùc b¶o vÖ nh©n phÈm cña hä. Høa hÑn mét t¬ng lai t¬i s¸ng cho hä.

6. Thµnh c«ng cña Vî nhÆt lµ nhê t×nh th¬ng yªu, sù c¶m th«ng s©u s¾c cña Kim L©n víi nh÷ng ngêi n«ng d©n lao ®éng chÊt ph¸c, Ýt häc. Lµ nhê tµi n¨ng ®éc ®¸o cña ngßi bót Kim L©n: nghÖ thuËt t¹o t×nh huèng truyÖn, nghÖ thuËt kh¾c ho¹ t©m lÝ nh©n vËt ch©n thùc, sinh ®éng. Giäng v¨n vµ ng«n ng÷ kÓ méc m¹c, gi¶n dÞ chän läc kÜ cµng mµ vÉn rÊt ®êi thêng.

7. Vî nhÆt ®· chøng tá Kim L©n võa cã tay nghÒ v÷ng vµng, võa cã tÊm lßng nh©n ¸i. T¸c phÈm ®· t¹o ®îc chç ®øng ch¾c ch¾n cña Kim L©n trong lßng ngêi ®äc.


1. Ph©n tÝch gi¸ trÞ vµ nh©n ®¹o cña ngßi bót Kim L©n qua Vî nhÆt.( Xem ®Ò sè 19, c©u 2, trong phÇn ®Ò thi vµ ®¸p ¸n)

2. Ph©n tÝch diÔn biÕn t©m tr¹ng cña bµ cô Tø trong Vî nhÆt cña Kim L©n.(Xem ®Ò sè 4, c©u 3, trong phÇn ®Ò thi vµ ®¸p ¸n)

3. Ph©n tÝch th©n phËn vµ t©m tr¹ng cña çc nh©n vËt: anh Trµng, bµ cô Tø vµ ngêi ®µn bµ vî nhÆt trong truyÖn Vî nhÆt cña Kim L©n.(Xem ®Ò sè 4 c©u 3, trong phÇn ®Ò thi vµ ®¸p ¸n)

Vî chång A Phñ

Yªu cÇu:

ThÊy ®îc nh÷ng nÐt ®Æc s¾c trong v¨n miªu t¶ vµ kÓ chuyÖn cña T« Hoµi trong truyÖn ng¾n nµy.

Ph©n tÝch nghÖ thuËt miªu t¶ nh©n vËt, ®Æc biÖt lµ diÔn biÕn t©m lÝ cña MÞ trong ®o¹n trÝch.

C¶m nhËn ®îc t tëng nh©n ®¹o cña t¸c phÈm.



- 48 -

T« Hoµi lµ c©y bót hiÖn thùc tr÷ t×nh cña v¨n häc hiÖn ®¹i ViÖt Nam tríc çch m¹ng, «ng næi tiÕng víi nh÷ng t¸c phÈm viÕt cho thiÕu nhi nh “DÕ mÌn phiªu lu kÝ”... sau çch m¹ng «ng tham gia kh¸ng chiÕn, tiÕp tôc s¸ng t¸c vµ kh¼ng ®Þnh vÞ trÝ kh«ng thÓ thiÕu v¾ng trong tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña nÒn v¨n xu«i ViÖt Nam hiÖn ®¹i víi bé ba “TruyÖn T©y B¾c”, trong ®ã “Vî chång A Phñ, ®îc coi lµ t¸c phÈm tiªu biÓu.

Vî chång A Phñ ®îc coi lµ mét trong 3 ®Ønh cao cña v¨n xu«i kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p (cïng víi Lµng cña Kim L©n, “§«i m¾t” cña Nam Cao). Nã cßn ®îc nh¾c tíi nh thµnh tùu lín ®Çu tiªn cña nÒn v¨n xu«i çch m¹ng trong viÖc chiÕm lÜnh ®Ò tµi miÒn nói.

“Vî chång A Phñ” lµ c©u chuyÖn tr÷ t×nh c¶m ®éng vÒ cuéc ®êi cña mét ®«i thanh niªn nam n÷ ngêi MÌo tõ lóc cßn ë trong bãng tèi cña chÕ ®é ¸p bøc ®Õn lóc bíc ra ¸nh s¸ng cña cuéc ®êi míi h¹nh phóc tù do. Qua sè phËn cña 2 con ngêi cô thÓ ®ã T« Hoµi muèn nãi lªn sù ®æi ®êi chung cña çc d©n téc T©y B¾c trong thêi ®¹i bÊy giê.

II. Ph©n tÝch

1. Søc sèng tiÒm tµng cña nh©n vËt MÞ

Nãi tíi nghÖ thuËt truyÖn ng¾n, ngêi ta thêng nh¾c tíi 3 yÕu tè: t×nh huèng cèt truyÖn, nh©n vËt, trong ®ã nh©n vËt lµ yÕu tè then chèt, lµ hÖ x¬ng sèng ®Ó vËn hµnh cèt truyÖn. §Æc biÖt lµ çc nh©n vËt trung t©m, nh÷ng nh©n vËt ®îc nhµ v¨n kÝ th¸c toµn bé tµi n¨ng nghÖ thuËt vµ ý tëng s¸ng t¹o cña m×nh. §ã lµ nh÷ng nh©n vËt trùc tiÕp ph¸t ng«n cho t tëng cña nhµ v¨n. MÞ lµ nh©n vËt nh thÕ. TiÕp cËn t¸c phÈm “Vî chång A Phñ” qua nh©n vËt MÞ lµ çch tiÕp cËn cùc k× hiÖu qu¶.

§o¹n trÝch gi¶ng lµ phÇn ®Çu c©u chuyÖn kÓ vÒ cuéc ®êi lµm d©u g¹t nî ®Ém níc m¾t cña MÞ trong nhµ thèng lÝ Patra. Søc trçi dËy m·nh liÖt cña lßng yªu ®êi, ham sèng cña c« trong mét ngµy ®Çu xu©n, vµ hµnh ®éng c¾t d©y trãi cho A Phñ trong mét ®ªm ®«ng còng lµ hµnh ®éng tù gi¶i phãng chÝnh m×nh.

T« Hoµi vµo truyÖn víi nh÷ng lêi kÓ viÕt ®Ñp nh th¬, tho¶ng h¬ng cña nh÷ng c©u ca dao më ®Çu b»ng tiÕng “ai vÒ..., : “ai ë xa vÒ, cã vµo nhµ thèng lÝ P¸tra thêng tr«ng thÊy mét c« con g¸i ngåi quay sîi gai bªn t¶ng ®¸, c¹nh tµu ngùa. Lóc nµo còng vËy, dï quay sîi, th¸i cá ngùa, dÖt v¶i, chÎ cñi hay ®i câng níc díi khe suèi lªn, c« Êy còng cói mÆt, mÆt buån rêi rîi”. Qua ®o¹n v¨n hiÖn lªn th©n phËn cña mét con ng-êi ch×m ngËp trong c«ng viÖc vµ nçi buån víi mét h×nh ¶nh ®Çy ngô ý: bªn t¶ng ®¸ c¹nh tµu ngùa... chØ vµi nÐt ph¸c th¶o qua ng«n ng÷ kÓ mµ ch©n dung MÞ ®· hiÖn lªn ®Çy gîi ¸m víi nh÷ng chi tiÕt chøa ®Çy tÝn hiÖu b·o d«ng: Sè phËn cña con ngêi bÞ ®å vËt hãa c«ng cô hãa gi÷a khung c¶nh tÊp nhËp giµu cã cña nhµ thèng lý P¸ tra, nhiÒu n¬ng, nhiÒu b¹c tr¾ng nhÊt lµng. Çch giíi thiÖu nh©n vËt cña T« Hoµi ®· gîi cho ngêi ®äc vÒ sè phËn ®au khæ Ðo le cña nh©n vËt.

MÞ vÒ lµm d©u nhµ thèng lý tõ bao giê MÞ kh«ng nhí, song nh÷ng ngêi nghÌo ë Hång Ngµi vÉn cßn nhí. Bëi sè phËn MÞ còng lµ sè phËn chung cña nh÷ng ngêi d©n nghÌo trong x· héi cò, ®Òu mang mãn nî truyÒn kiÕp nh thø “téi tæ t«ng” cña ngêi nghÌo. Mãn nî truyÒn kiÕp tõ ®êi cha mÑ ®· buéc MÞ ph¶i tr¶ b»ng tuæi trÎ, h¹nh phóc, tù do cña m×nh. Cuéc ®êi lµm d©u g¹t nî ®Ém níc m¾t ®· cíp tr¾ng quyÒn sèng, quyÒn con ngêi, lÏ sèng vµ søc sèng cña MÞ. Kh«ng cßn n÷a c« g¸i trÎ ®Ñp, giµu lßng yªu ®êi, cã tµi thæi s¸o, chØ cßn mét “c« MÞ lïi lòi nh con rïa trong xã cöa” sèng kh«ng hiÖn t¹i, kh«ng t¬ng lai vµ c¶ qu¸ khø, sèng mµ nh ®· chÕt vËy. Lµ ngêi con g¸i hiÕu th¶o, ®Çy søc sèng, xinh ®Ñp, ch¨m chØ l¹i cã tµi thæi s¸o, MÞ uèn chiÕc l¸ trªn m«i, thæi l¸ còng hay nh thæi s¸o, trai lµng bao nhiÒu ngêi mª c« g¸i nhµ nghÌo cã tµi thæi s¸o Êy ®· ®i theo MÞ hÕt nói nµy sang nói kh¸c, ®øng nh½n ch©n v¸ch ®Çu buång MÞ” MÞ rÊt xøng ®¸ng ®îc hëng h¹nh phóc vµ ®· tõng håi hép sung síng chê ®îi tiÕng s¸o quen thuéc cña ngêi yªu... thÕ mµ trong mét ®ªm mïa xu©n nh thÕ, MÞ ®· bÞ b¾t vÒ lµm d©u g¹t nî cho nhµ P¸tra. Tõ ®Ønh cao h¹nh phóc, bÞ nÐm xuèng tét cïng tñi nhôc, lßng yªu tù do khiÕn MÞ ph¶n kh¸ng quyÕt liÖt: “Hµng mÊy th¸ng rßng, ®ªm nµo MÞ còng khãc”. MÞ quyÕt ®Þnh quyªn sinh ®Ó chèi bá kiÕp lµm d©u g¹t nî, chèi bá cuéc sèng cßn tÖ h¬n çi chÕt.

Trong V¨n häc ViÖt Nam tõng cã c« KiÒu gieo m×nh xuèng s«ng TiÒn §êng ®Ó chèi bá kiÕp ®o¹n trêng, HuÖ Chi t×m ®Õn çi chÕt ®Ó tho¸t khái çi chÕt g¶ b¸n... MÞ còng t×m ®Õn çi chÕt nh gi¶i ph¸p ®Ó tho¸t khái cuéc sèng t«i ®ßi n« dÞch, kh«ng b»ng con tr©u con ngùa... §ã lµ hµnh ®éng quÉy ®¹p ®Çy ý thøc cña

- 49 -

mét c« g¸i giµu lßng tù träng. §au ®ín thay, c« kh«ng ®îc sèng nh mét con ngêi mµ ®Õn quyÒn ®îc chÕt nh mét con ngêi c« còng kh«ng cã nèt: C« chÕt, mãn nî vÉn cßn. Lêi cha nøc në: “Kh«ng ®îc ®©u con ¬i ! Mµy chÕt nhng nî tao vÉn cßn, quan l¹i b¾t tao tr¶ nî...”. Th¬ng cha MÞ kh«ng ®µnh chÕt. MÞ ®µnh chÞu ®ùng cuéc sèng n« lÖ, nh mét con vËt ®Ó råi chÕt dÇn chÕt mßn, ph¶i chÕt nh mét con vËt ë nhµ thèng lý mµ th«i. Nh÷ng n¨m th¸ng trong nhµ thèng lý P¸ tra lµ mét chuçi dµi nh÷ng cùc nhäc ª chÒ. Sù bãc lét hµnh h¹ cña bän chñ n« ®· v¾t kiÖt søc sèng vµ lßng yªu ®êi n¬i c« g¸i trÎ: Tr¸i tim c¨ng ®Çy nhùa sèng ngµy nµo nay trë nªn d¹i tª c©m lÆng: ë l©u trong çi khæ MÞ quen råi. MÞ tëng m×nh lµ con tr©u con ngùa, c¨n phßng MÞ ë nh mét ngôc thÊt tinh thÇn. Çi cöa sæ duy nhÊt th«ng ra thÕ giíi bªn ngoµi chØ bÐ b»ng ban tay, lóc nµo tr«ng ra còng thÊy mê mê, tr¨ng tr¾ng, kh«ng biÕt lµ s¬ng hay lµ n¾ng, kh«ng biÕt bªn ngoµi lµ ngµy hay lµ ®ªm. MÞ tª d¹i ®Õn mÊt c¶ ý niÖm vÒ thêi gian, tª liÖt c¶ tinh thÇn ph¶n kh¸ng, kh«ng cßn nghÜ ®Õn çi chÕt n÷a. T×nh tr¹ng tª liÖt ®ã lµ hËu qu¶ cña sù hµnh h¹ vÒ thÓ x¸c ®µy ®äa vÒ tinh thÇn dai d¼ng kÐo dµi... Nhng T« Hoµi ®· cho ta thÊy r»ng 1 con ngêi nh MÞ, søc sèng kh«ng thÓ nµo mÊt h¼n. Khæ ®au chØ lµm nã tª d¹i thiÕp ngñ ®i. Ngän löa sèng Êy sÏ bõng ch¸y trë l¹i trong lßng ngêi thiÕu phô khi cã dÞp. Ngßi bót T« Hoµi ®· g¹n ch¾t ®Õn giät sèng cuèi cïng, nhen lªn ngän löa sèng tõ h¬i Êm sãt l¹i cña niÒm khao kh¸t h¹nh phóc trong lßng ngêi ®µn bµ tëng nh ®· bÞ “®å vËt hãa, c«ng cô hãa” ®Õn tËn cïng kia.

2. Søc trçi dËy m·nh liÖt cña lßng ham sèng yªu ®êi ë MÞ qua 2 ®ét biÕn : §ªm t×nh mïa xu©n muèn ®i ch¬i, ®ªm ®«ng trªn nói cao c¾t d©y trãi cho A Phñ vµ gi¶i tho¸t chÝnh m×nh.

§Èy nh©n vËt vµo t×nh thÕ tét cïng khæ nhôc lµ thñ thuËt t¹o søc nÐn cho nh©n vËt trçi dËy. MÞ ®· trçi dËy thËt quyÕt liÖt víi 2 ®ét biÕn lín: §ªm t×nh mïa xu©n muèn ®i ch¬i vµ ®ªm ®«ng trªn nói cao c¾t d©y trãi cho A Phñ, tù gi¶i phãng cho chÝnh m×nh.

a) §ªm t×nh mïa xu©n MÞ muèn ®i ch¬i

Ngßi bót T« Hoµi ®· c«ng phu chuÈn bÞ tiÒn ®Ò cho bíc ®ét biÕn nµy b»ng nh÷ng trang v¨n ®Ñp nhÊt thiªn truyÖn: Mïa xu©n vÒ trªn rÎo cao. Mïa xu©n ë ®©u vµ bao giê còng kh¬i gîi trong lßng ngêi niÒm ham sèng vµ vui sèng. Hång Ngµi n¨m ®ã ¨n tÕt vµo ®ît rÐt d÷ déi. Nh÷ng ngän ®åi cá gianh vµng öng qu»n qu¹i nh nh÷ng vÖt löa, nh÷ng ®ît giã lång lén n¬i thung kh«. TÝn hiÖu mïa xu©n ®· vÒ qua s¾c mµu rùc rì cña v¸y ¸o ph¬i trªn mám ®¸, qua sù chuyÓn mµu cña s¾c hoa thuèc phiÖn, qua tiÕng cêi con trÎ ch¬i quay ®îi tÕt tríc nhµ vµ nhÊt lµ tiÕng s¸o t×nh da diÕt bæi hæi väng l¹i rñ b¹n ®i ch¬i. §o¹n v¨n miªu t¶ diÔn biÕn t©m tr¹ng MÞ trong ®ªm t×nh mïa xu©n cña T« Hoµi cã thÓ s¸nh víi “PhÐp biÖn chøng t©m hån” cña L.T«n xt«i khi miªu t¶ t©m tr¹ng Andray b«n con xki trong trÝch ®o¹n “Hai t©m tr¹ng”. Mïa xu©n håi sinh v¹n vËt, cá c©y bëi søc xu©n, mïa xu©n håi sinh t©m hån con ngêi b»ng t×nh xu©n giôc gi· hä mau yªu, mau sèng kÎo thêi gian qua ®i hoµi phÝ.

TiÕng s¸o t×nh lµ chi tiÕt ®¾t gi¸. TiÕng s¸o t×nh ®Çu xu©n nh¾c MÞ nhí vÒ thêi thiÕu n÷ víi nh÷ng íc m¬ ®Çu ®êi. Thêi kh¾c ®Ó ngän löa sèng trong lßng MÞ bõng lªn ®· ®Õn: “Ngµy tÕt, MÞ cïng uèng rîu nh ai”, song çch uèng l¹i ch¼ng gièng ai. “MÞ lÐn lÊy hò rîu uèng ùc tõng b¸t råi say ngåi lÞm mÆt ®i... §©y lµ tÝn hiÖu ®Çu tiªn cho thÊy c« MÞ ®· kh«ng cam chÞu, nhÉn nhôc n÷a. Trong t×nh tr¹ng bÞ kÝch ®éng m¹nh bëi h¬i men vµ tiÕng s¸o, MÞ vît ra khái t©m tr¹ng thê ¬ nguéi l¹nh l©u nay, sèng l¹i nh÷ng kØ niÖm ®Ñp MÞ thÊy ph¬i phíi trë l¹i, trong lßng ®ét nhiªn vui síng nh nh÷ng ®ªm tÕt ngµy tríc. VÞn vµo men rîu vµ tiÕng s¸o t×nh, MÞ vît qua t×nh tr¹ng sèng phÝ thêi gian, trë l¹i víi niÒm vui sèng trong chèc l¸t: “MÞ trÎ l¾m, MÞ vÉn cßn trÎ. MÞ muèn ®i ch¬i...” Giäng trÇn thuËt nöa trùc tiÕp cho thÊy T« Hoµi thùc sù hãa th©n vµo nh©n vËt, ph¸t hiÖn ra bi kÞch tinh thÇn cña MÞ trong xung ®ét gi»ng xÐ gi÷a hiÖn t¹i t¨m tèi ngét ng¹t vµ qu¸ khø ®Ñp ®Ï t¬i s¸ng. ChÝnh v× sèng víi qu¸ khø qu¸ s©u s¾c mµ MÞ quªn hÕt hiÖn t¹i: “Rîu tan tõ lóc nµo, ngêi vÒ kÎ ®i ch¬i ®· v·n c¶. MÞ kh«ng biÕt. §Ó råi khi bõng tØnh l¹i sèng trong hiÖn t¹i, th× MÞ r¬i vµo t©m tr¹ng: “NÕu cã n¾m l¸ ngãn trong tay lóc nµy, MÞ sÏ ¨n cho chÕt ngay chø kh«ng buån nhí l¹i n÷a”. Ph¶n øng ®ã kh«ng ph¶i lµ t×m ®Õn çi chÕt ®Ó gi¶i tho¸t mµ ®Ó ph¶n kh¸ng l¹i cuéc sèng cßn tÖ h¬n c¶ çi chÕt. Nã thÓ hiÖn søc trçi dËy m·nh liÖt cña lßng ham sèng vµ kh¸t väng cña MÞ. Th× ra bªn trong con ngêi lÇm lòi khèn khæ ®ã vÉn tiÒm tµng mét søc sèng ©m thÇm nhng m·nh liÖt. MÞ tõ tõ bíc vµo buång, khªu ®Ìn, quÊn tãc rót v¸y hoa, söa so¹n ®i ch¬i, ®óng lóc ®ã A Sö bíc vµo. Nã lÊy thóng d©y ®ay trãi ®øng MÞ n¬i cét buång. A Sö cã thÓ trãi MÞ gi÷a ngµy xu©n, nhng kh«ng thÓ giam næi søc sèng mïa xu©n trong MÞ. Nh÷ng sîi d©y ®ay trãi ®øng MÞ, thÝt chÆt vµo cét trong ®ªm mïa xu©n t¨m tèi Êy chØ cµng

- 50 -

dån tô thªm nhùa sèng mïa xu©n ®Ó råi ®©y MÞ bËt dËy trong hµnh ®éng quyÕt liÖt: §ªm ®«ng trªn nói cao c¾t d©y trãi cho A Phñ, gi¶i tho¸t chÝnh m×nh.

b) §ªm ®«ng trªn nói cao MÞ c¾t d©y trãi cho A Phñ vµ tù gi¶i tho¸t chÝnh m×nh

Hai con ngêi cïng c¶nh ngé: 1 ngêi con d©u g¹t nî vµ mét ngêi ë nî ®· ®Õn víi nhau trong mét cuéc gÆp gì võa t×nh cê, võa tÊt yÕu. A Phñ lµ mét chµng trai nói rõng mang trong m×nh ®Çy ®ñ phÈm chÊt cña ngêi con trai lý tëng trong çi c©u chuyÖn d©n gian: Mét chµng må c«i nghÌo khã, kháe m¹nh can trêng nghÜa khÝ, còng nh MÞ, A Phñ tiÒm Èn mét søc sèng m·nh liÖt. Cuéc ®êi ë ®î g¹t nî trong nhµ P¸ tra chØ cã thÓ tíc ®o¹t quyÒn sèng chø cha bao giê tíc ®o¹t ®îc søc sèng trong anh. Chµng trai sinh ra gi÷a nói rõng T©y B¾c, t©m hån lång léng kh¸t väng tù do cña nh÷ng çnh rõng ®¹i ngµn. NÕu MÞ chØ cã thÓ quªn nh÷ng sîi ®ay thÝt chÆt c« l¹i cét trãi khi men rîu nång nµn, tiÕng s¸o t×nh d×u dÆt mêi gäi ®Ó: “MÞ vïng bíc ®i”, th× A Phñ ch¼ng cÇn trèn vµo men rîu hay tiÕng s¸o mµ c¨ng trÇn m×nh ra, lÇm l× nh ®¸ t¶ng høng trän trËn ma roi b·o ®ßn cña buæi ph¹t v¹ tµn nhÉn ! §ã lµ th¸i ®é c©m lÆng cña sù bÊt tu©n ph¶n kh¸ng: kh«ng than khãc, van xin. Khi bÞ trãi ®øng ngoµi trêi suèt mÊy ngµy ®ªm b¨ng gi¸, chµng trai MÌo can ®¶m kh«ng cam chÞu: cói xuèng nhay ®øt 2 vßng d©y m©y thÝt quanh cæ, t×m çch gi¶i tho¸t, trong m¾t anh kh«ng chØ lÊp l¸nh giät níc m¾t mµ cßn lÊp lo¸ng ngän löa thï hËn. Nhng dï cã can ®¶m bÊt khuÊt ®Õn bao nhiªu, A phñ cã lÏ sÏ chÕt ®ãi chÕt rÐt trong d©y trãi nÕu Mþ kh«ng cøu anh.

Cuéc gÆp gì gi÷a MÞ vµ A Phñ diÔn ra kh«ng hÒ ®¬n gi¶n gi¶ t¹o mµ hÕt søc thuyÕt phôc: Hai ngêi cïng lµ n¹n nh©n cña gia ®×nh P¸ tra cïng bÞ bè con P¸ tra trãi ®øng, song quan träng h¬n chÝnh lµ c¶ 2 ®Òu tiÒm tµng søc sèng m·nh liÖt vµ kh¸t khao h¹nh phóc, kh¸t khao ®îc sèng.

Vµo çi ®ªm ®au khæ nhÊt cña cuéc ®êi A Phñ, MÞ l¹i trong tr¹i th¸i tª d¹i cña t©m hån, chØ cßn sèng ©m thÇm nh çi bãng, ch¼ng thiÕt g× ngoµi ngän löa vµ ch¼ng quan t©m ®Õn ai “A Phñ cã lµ çi x¸c chÕt ®øng ®Êy còng thÕ th«i”. Mét c©u v¨n thËt hay, ph¶ vµo ngêi ®äc çi l¹nh lÏo tª buèt cña t©m hån MÞ. MÞ nh ®· hãa th¹ch t©m hån ®Õn nçi kh«ng cßn biÕt sî ngay c¶ A Sö: A Sö ®¸nh ng· MÞ ngay xuèng cöa bÕp, ®ªm sau c« vÉn l¹i ra thæi löa h¬ tay. Ngêi ®µn bµ ®ã dêng nh hoµn toµn v« c¶m, xa l¹ víi mäi thø trªn ®êi. ViÕt nh vËy thËt hay vµ còng thËt lµ t¸o b¹o vµ b¶n lÜnh, bëi nã ®îc T« Hoµi ®Æt ngay tríc ®o¹n t¶ MÞ th¬ng xãt A Phñ vµ hµnh ®éng cøu anh bÊt chÊp ®Õn sù an nguy cña riªng m×nh.

Sù vËn ®éng trong t©m lý cña MÞ b¾t ®Çu b»ng mét chi tiÕt tëng nh kh«ng ®¸ng kÓ: §ªm Êy A Phñ khãc: “mét dßng níc m¾t lÊp l¸nh bß xuèng 2 hâm m¸ ®· x¸m ®en”, giät níc m¾t kia ®· lµm trµn cèc tÝch sÇu tô cùc trong MÞ, nã ®a MÞ tõ câi quªn vÒ câi nhí: MÞ nhí ra th©n phËn m×nh ®ªm n¨m tríc còng bÞ trãi ®øng thÕ kia “nhiÒu lÇn khãc, níc m¾t ch¶y xuèng miÖng xuèng cæ, kh«ng biÕt lau ®i ®îc”. Nhí ra m×nh, xãt cho m×nh, lÇn ®Çu tiªn MÞ nhËn thøc ®îc nguån gèc çi khæ cña m×nh, cña ngêi: “Trêi ¬i... chóng nã thËt ®éc ¸c”, sù th¬ng ngêi kh«ng thÓ sinh ra khi sù th¬ng m×nh cßn cha cã. §óng lµ tõ lóc biÕt th¬ng m×nh, trong lßng MÞ ®· n¶y sinh t×nh th¬ng A Phñ - mét ngêi cïng c¶nh ngé: “Cã chõng chØ ®ªm mai ngêi kia sÏ chÕt, chÕt ®au, chÕt ®ãi, chÕt rÐt...”. §Ó tõ ®ã, MÞ phÉn né: “Ta lµ th©n ®µn bµ.. ngêi kia viÖc g× ph¶i chÕt thÕ”. A Phñ... lÇn ®Çu tiªn 2 tiÕng A Phñ rung lªn trong MÞ cho thÊy tuy hä cïng th©n phËn g¹t nî ë trong nhµ P¸ Tra tõ l©u, song dêng nh ®©y míi chÝnh lµ thêi ®iÓm hä gÆp gì (bëi tríc ®ã MÞ nh hoµn toµn v« thøc) song ph¶i ®Õn khi MÞ tù nhñ: gi¸ nh ph¶i trãi vµo cäc thay cho A Phñ, MÞ còng kh«ng thÊy sî - T« Hoµi míi thùc cã c¬ së ®Ó MÞ cÇm dao c¾t nót d©y m©y gi¶i tho¸t cho A Phñ. Th¬ng ngêi nh thÓ th¬ng th©n, ®©y lµ qui luËt tÊt yÕu cña t×nh c¶m ch©n chÝnh lµm n¶y sinh h¹nh phóc ®îc hi sinh mµ ®Ønh ®iÓm lµ th¬ng ngêi h¬n c¶ th¬ng th©n.

ThÕ nhng, khi A Phñ ®· ®îc gi¶i tho¸t, MÞ kh«ng hÒ liÖu tÝnh tríc bçng ho¶ng hèt, ®øng lÆng trong bãng tèi råi vôt ch¹y theo ®uæi kÞp A Phñ. LÇn ®Çu tiªn trong thiªn truyÖn ta thÊy c« MÞ cÊt tiÕng nãi (Trong håi tëng c« cã nãi víi cha nhng ®ã lµ lóc c« cha vÒ lµm d©u g¹t nî. Suèt thêi gian ë nhµ P¸ tra, MÞ nh quªn ®i ng«n ng÷ con ngêi, c« nh mét c«ng cô lao ®éng biÕt nãi mµ kh«ng thÓ nãi). C©u nãi trßn tõ râ tiÕng sau bao n¨m trêi c©m nÝn: “A Phñ cho t«i ®i. ë ®©y th× chÕt mÊt” ®· thÓ hiÖn kh¸t väng sèng m·nh liÖt cha hÒ lôi t¾t h¼n trong lßng ngêi phô n÷ trÎ. Nã tiÕp cho MÞ søc m¹nh ®Ó vïng tho¸t, tù thay ®æi sè phËn cña m×nh.

- 51 -

MÞ vµ A Phñ ®· b¨ng qua ®ªm trêng mïa ®«ng t¨m tèi ®Ó ®Õn víi b×nh minh mïa xu©n t¬i s¸ng cña cuéc ®êi hä. Tõ 2 kÎ trèn ch¹y çi chÕt, MÞ vµ A Phñ ®· trë thµnh chñ nh©n cña cuéc sèng çch m¹ng n¬i vïng du kÝch PhiÒng Sa. Sù ®æi ®êi cña hä cho thÊy con ®êng sèng duy nhÊt cña ngêi d©n miÒn nói tríc çch m¹ng lµ ®Õn víi çch m¹ng. §©y còng lµ ý nghÜa hiÖn thùc vµ nh©n ®¹o cña t¸c phÈm.

3. Gi¸ trÞ hiÖn thùc vµ nh©n ®¹o

Gi¸ trÞ hiÖn thùc vµ nh©n ®¹o lµ yÕu tè c¬ b¶n lµm nªn søc sèng cña t¸c phÈm bëi ý nghÜa ®Ých thùc cña v¨n ch-¬ng lµ ph¶n ¸nh hiÖn thùc vµ gãp phÇn nh©n ®¹o hãa con ngêi. Mét t¸c phÈm lín lµ t¸c phÈm cã gi¸ trÞ hiÖn thùc vµ nh©n ®¹o s©u s¾c. Vî chång A Phñ lµ t¸c phÈm nh vËy.

Nh çi tªn cña t¸c phÈm, Vî chång A Phñ viÕt vÒ cuéc ®êi cña mét ®«i vî chång ngêi MÌo ë vïng nói cao T©y b¾c tríc vµ sau khi ®Õn víi çch m¹ng. Thiªn truyÖn nh»m næi bËt lªn sè phËn khèn khæ tñi nhôc cña ngêi d©n miÒn nói díi ¸ch thèng trÞ cña lò chóa ®Êt vµ bän thùc d©n ®ång thêi ca ngîi sù ®æi ®êi cña hä nhê çch m¹ng.

HiÖn thùc : + Bé mÆt giai cÊp thèng trÞ: Tiªu biÓu lµ cha con thèng lý ®¹i diÖn cho nh÷ng l·nh chóa b¹o tµn duy tr× chÕ ®é lang ®¹o thæ ti, hµnh h¹ con ngêi vÒ thÓ x¸c ®µy ®äa vÒ tinh thÇn, thËm chÝ giÕt ngêi mµ kh«ng hÒ mang téi. Sù bãc lét d· man v« nh©n ®¹o cña chóng ®· v¾t kiÖt søc sèng, tíc ®o¹t quyÒn sèng cña nh÷ng ngêi v« cïng ®¸ng sèng.

Cuéc sèng sinh ho¹t cña nh©n d©n: Bøc tranh phong tôc ®Ñp ®Ï, th¬ méng trong ®êi sèng cña ngêi d©n rÎo cao. Nh÷ng tÝnh çch phÈm chÊt tèt ®Ñp cña A Phñ, cuéc sèng néi t©m phong phó vµ kh¸t väng sèng cña MÞ.

Qu¸ tr×nh nhËn thøc vïng lªn tõ tù ph¸t ®Õn tù gi¸c cña 2 nh©n vËt. Lóc ®Çu ®· bÞ ¸p bøc qu¸ nÆng nÒ, MÞ vµ A Phñ dêng nh tª liÖt c¶ ý thøc ph¶n kh¸ng nhng trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña thiªn truyÖn, hä buéc ®èi ®Çu tríc mét lùa chän nghiÖt ng· gi÷a çi sèng vµ çi chÕt, nÕu kh«ng tù cøu sÏ tù huû. Hä ®· tù gi¶i tho¸t - ®ã lµ tÊt yÕu, lµ c¬ së ®Ó sau nµy hä ®Õn víi çch m¹ng mét çch ®Çy tù gi¸c.

Nh©n ®¹o: + TiÕng nãi th¬ng c¶m cña nhµ v¨n dµnh cho nh÷ng sè phËn khæ ®au bÊt h¹nh, lµ tiÕng nãi tè ço m¹nh mÏ thÕ lùc cêng quyÒn thÇn quyÒn chµ ®¹p lªn quyÒn sèng vµ phÈm gi¸ con ngêi.

ChiÒu s©u nh©n ®¹o cña ngßi bót T« Hoµi lµ «ng ®· ph¸t hiÖn søc sèng tiÒm tµng vµ søc m¹nh vïng lªn tù gi¶i phãng cña nh÷ng con ngêi bÞ ¸p bøc ®au khæ. T tëng nh©n ®¹o cña t¸c phÈm ®îc n©ng lªn mét tÇm cao míi so víi v¨n häc hiÖn thùc phª ph¸n tríc çch m¹ng: Kh«ng dõng ë chç ph¶n ¸nh, lý gi¶i hiÖn thùc mµ cßn híng tíi nh÷ng gi¶i ph¸p ®Ó c¶i t¹o hiÖn thùc, kh«ng chØ nãi lªn kh¸t väng nhu cÇu cña con ngêi mµ cßn kh¼ng ®Þnh kh¶ n¨ng cña con ngêi thùc hiÖn nh÷ng nhu cÇu Êy. ChÞ DËu trong mét ®ªm tèi trêi, vïng ch¹y ra ngoµi tù gi¶i tho¸t m×nh nhng rèt cuéc sa vµo çi “trêi ®ªm tèi ®en nh mùc, tèi nh çi tiÒn ®å cña chÞ”. MÞ vµ A Phñ còng vïng ch¹y trong ®ªm mïa ®«ng trªn nói cao ®Ó trèn çi chÕt, hä ®· b¨ng qua ®ªm trêng mïa ®«ng b¨ng gi¸ cña ®êi m×nh ®Ó ®Õn víi b×nh minh t¬i s¸ng h¹nh phóc tù do. §ã lµ khÝa c¹nh míi cña CNN§ trong v¨n häc ViÖt Nam sau çch m¹ng th¸ng T¸m.

NÒn v¨n häc ViÖt Nam cã truyÒn thèng nh©n ®¹o s©u s¾c, Vî chång A Phñ cña T« Hoµi lµ mét ®ãng gãp ®¸ng tr©n träng vµo truyÒn thèng Êy.


§Ò 1. “Ai ë xa vÒ, cã viÖc vµo nhµ thèng lÝ P¸ tra thêng tr«ng thÊy cã mét c« con g¸i ngåi quay sîi gai bªn t¶ng ®¸ tríc cöa c¹nh tµu ngùa. Lóc nµo còng vËy, dï quay sîi, th¸i cá ngùa, dÖt v¶i, chÎ cñi hay ®i câng níc díi khe suèi lªn, c« Êy còng cói mÆt, mÆt buån rêi rîi”.

Tõ nh÷ng c©u v¨n trªn, anh (chÞ) cã nhËn xÐt g× vÒ çch vµo truyÖn cña T« Hoµi ?

Gîi ý:

- 52 -

T« Hoµi vµo truyÖn víi nh÷ng lêi kÓ viÕt ®Ñp nh th¬, thoang tho¶ng h¬ng cña nh÷ng c©u ca dao më ®Çu b»ng nh÷ng tiÕng “Ai vÒ...”. ChØ víi hai c©u v¨n ®· ®ñ gîi lªn h×nh ¶nh cña mét con ngêi th©n phËn thÊp hÌn, thêng ngåi c¹nh tµu ngùa, ch×m ngËp trong c«ng viÖc vµ nçi buån. Nhng çch hµnh v¨n Êy dêng nh ®· lµm cho bøc tranh hiu h¾t kia ®îc nhuém trong chÊt th¬, trong vÎ ®Ñp. C©u chuyÖn gîi c¶m tõ nh÷ng dßng ®Çu. Bøc ch©n dung thiÕu phô buån nh høa hÑn tríc mét cèt truyÖn kh«ng chØ ®Çy nçi khæ, mµ cßn rÊt nªn th¬.

§Ò 2. Trong truyÖn cã kÓ, khi bÞ b¾t vÒ nhµ thèng lÝ, MÞ ®· ®Þnh tù tö b»ng l¸ ngãn, nhng råi l¹i tõ bá ý ®Þnh v× th¬ng cha. Nhng ®Õn khi cha MÞ mÊt ®i råi, MÞ l¹i kh«ng cßn ý ®Þnh t×m ®Õn çi chÕt n÷a. V× sao vËy ?

Gîi ý:

ý muèn ¨n l¸ ngãn lµ mét ph¶n øng tríc mét cuéc sèng kh«ng ra cuéc sèng. §iÒu ®ã cho thÊy, ph¶i tha thiÕt sèng l¾m th× khi mÊt nã, ngêi ta míi muèn chÕt ngay ®i (cho nªn, vÒ sau nµy, trong mét ngµy tÕt ®¸ng nhí trong ®êi MÞ, khi t×nh xu©n bÊt chît trë vÒ bõng në trong lßng th× MÞ l¹i cã ngay ý nghÜ: “NÕu cã n¾m l¸ ngãn trong tay lóc nµy, MÞ sÏ ¨n cho chÕt ngay chø kh«ng buån nhí l¹i n÷a”).

§Ò 3. T« Hoµi ®· miªu t¶ rÊt h¶ hª chi tiÕt A Phñ n¾m lÊy vßng cæ cña A Sö - çi vßng cæ cã tua chØ xanh ®á mµ chØ con çi nhµ quan míi cã - kÐo h¾n dËp ®Çu xuèng, xÐ vai ¸o ®¸nh tíi tÊp. Nhng råi T« Hoµi l¹i nãi ®Õn mét A Phñ tËp tÔnh chäc tiÕt lîn hÇu nh÷ng kÎ ®· ph¹t v¹ m×nh, ®¸nh ®Ëp m×nh, mét A Phñ tù tay v¸c cäc, m¸c m©y, råi tù tay ch«n cäc xuèng ®Ó P¸ tra ®Èy m×nh vµo ®ã mµ trãi chÆt l¹i.

Cã b¹n cho r»ng nhµ v¨n tù m©u thuÉn víi m×nh. Nãi vËy cã ®óng kh«ng ? V× sao ?

Gîi ý:

§óng lµ cã m©u thuÉn, nhng m©u thuÉn trong tÝnh çch cña A Phñ, chø kh«ng ph¶i trong sù ý thøc cña T« Hoµi. Chç hay cña T« Hoµi trong Vî chång A Phñ l¹i chÝnh ë chç nhµ v¨n ®· nhËn ra sù m©u thuÉn Êy trong hiÖn thùc. T« Hoµi ®· thÊy vµ ®· cho ta thÊy cã hai A Phñ mµ th©n phËn thèng nhÊt vµ duy nhÊt: mét A Phñ m¹nh mÏ, bÊt khuÊt vµ mét A Phñ mµ th©n phËn n« lÖ ®· nhiÔm vµo b¶n n¨ng, mét A Phñ lµ niÒm tù hµo vÒ con ngêi vµ mét A Phñ mµ nh÷ng hµnh ®éng ®îc nªu trong c©u hái lµ sù tñi nhôc cho kiÕp ngêi. Chõng nµo sè phËn A Phñ cha thay ®æi th× A Phñ cßn lµ sù thèng nhÊt cña hai mÆt ®èi lËp ®ã.

§Ò 4. Ph©n tÝch diÔn biÕn t©m tr¹ng cña MÞ trong:

Çi ®ªm t×nh mïa xu©n MÞ ®· muèn ®i ch¬i råi bÞ A Sö trãi ®øng vµo cét nhµ.

HoÆc çi ®ªm mïa ®«ng mµ MÞ ®· cëi trãi cho A Phñ vµ trèn theo anh.

(Xem phÇn kiÕn thøc c¬ b¶n)

§Ò 5. Ph©n tÝch t¸c phÈm “Vî chång A Phñ” cña T« Hoµi Gîi ý :

§Æt vÊn ®Ò

Giíi thiÖu T« Hoµi: Nhµ v¨n næi tiÕng tõ tríc Çch m¹ng th¸ng T¸m, víi nh÷ng t¸c phÈm viÕt vÒ loµi vËt, tiªu biÓu nh DÕ mÌn phiªu lu ký. Sau 1945, T« Hoµi tham gia kh¸ng chiÕn vµ tiÕp tôc s¸ng t¸c. Cã dÞp sèng víi çc ®ång bµo d©n téc Ýt ngêi, T« Hoµi ®· cho ra ®êi nh÷ng t¸c phÈm xóc ®éng viÕt vÒ vïng T©y B¾c.

DÉn tíi truyÖn “Vî chång A Phñ”. Trong tËp TruyÖn T©y B¾c, Vî chång A Phñ lµ mét truyÖn ng¾n ®Æc s¾c, ®îc mäi ngêi yªu thÝch vµ ®· tõng ®îc quay thµnh phim.

ChuyÓn ý : Ph©n tÝch truyÖn Vî chång A Phñ, ta sÏ hiÓu s©u s¾c vÒ sù ®ãng gãp cña T« Hoµi vµ thÊy ®îc phÇn nµo thµnh c«ng cña v¨n häc ViÖt Nam thêi kú chèng Ph¸p.

- 53 -

Gi¶i quyÕt vÊn ®Ò

1. “Vî chång A Phñ” lµ bøc tranh hiÖn thùc vÒ sè phËn cña d©n téc miÒn nói.

TËp tôc hñ lËu (tr×nh ma), b¾t con g¸i vÒ lµm vî.

Cuéc sèng bÞ ¸p bøc bãc lét cña nh©n d©n díi hai thÕ lùc phong kiÕn vµ thùc d©n.

Mþ lµ con d©u nhµ thèng lý nhng kú thËt lµ mét ngêi ë ®î kh«ng c«ng. T¸c gi¶ miªu t¶ mét çch ®Ëm nÐt nçi buån cña Mþ cho ta thÊy ®îc sè phËn ®en tèi cña ngêi d©n díi søc ¸p bøc cña bän nhµ giµu, bän cêng hµo. Mþ tù c¶m thÊy m×nh cßn thua con tr©u, con ngùa. Mþ bÞ ®¸nh ®Ëp, bÞ hµnh h¹ nh mét con vËt. “§êi ngêi ®µn bµ lÊy chång nhµ giµu ë Hång Ngµi th× mét ®êi con ngêi chØ biÕt ®i theo ®u«i con ngùa cña chång. Mþ chît nhí l¹i c©u chuyÖn ngêi ta vÉn kÓ: ®êi tríc, ë nhµ thèng lý P¸ Tra cã mét ngêi trãi vî trong nhµ ba ngµy råi ®i ch¬i, khi vÒ nh×n ®Õn th× vî chÕt råi”. Bªn c¹nh Mþ cßn cã h×nh ¶nh cña ngêi chÞ d©u còng gãp phÇn lµm næi bËt cuéc sèng tèi t¨m, ®au khæ: “Ngêi chÞ d©u Êy cha giµ, nhng çi lng quanh n¨m ph¶i ®eo thå nÆng qu¸, ®· cßng r¹p xuèng . Næi bËt nhÊt lµ c¶nh Mþ bÞ chång trãi vµo cét nhµ: “A Sö bíc l¹i, n¾m lÊy Mþ, lÊy th¾t lng trãi hai tay Mþ. Nã x¸ch c¶ mét thóng sîi ®ay ra trãi ®øng Mþ vµo cét nhµ. Tãc Mþ xâa xuèng, A Sö quÊn lu«n tãc lªn cét, lµm cho Mþ kh«ng cói, kh«ng nghiªng ®îc ®Çu n÷a”.

A Phñ bÞ ®¸nh ®Ëp tµn nhÉn. Trong khi bän chøc viÖc ¨n hót vui ch¬i th× A Phñ bÞ hµnh h¹ d· man. “MÆt A Phñ sng lªn, m«i vµ ®u«i m¾t dËp ch¶y m¸u. Ngêi th× ®¸nh, ngêi th× quú l¹y, kÓ lÓ, chöi bíi. Xong mét lît ®¸nh, kÓ, chöi, l¹i hót... Cø nh thÕ, suèt chiÒu, suèt ®ªm, cµng hót, cµng tØnh, cµng ®¸nh, cµng chöi, cµng hót”.

Sau nµy, khi trèn khái Hång Ngµi, tíi PhiÒng Sa, vî chång A Phñ bÞ bän thùc d©n cíp heo; A Phñ bÞ b¾t, bÞ ®¸nh, m×nh mÈy ®Çy sÑo.

2. “Vî chång A Phñ” cã nghÖ thuËt x©y dùng nh©n vËt ®Æc s¾c.

Ngo¹i h×nh: “C« Êy cói mÆt, mÆt buån rêi rîi”.

Nh©n vËt víi suy nghÜ: “Mþ chØ bng mÆt khãc. Mþ nÐm n¾m l¸ ngãn xuèng ®Êt. N¾m l¸ ngãn Mþ ®· t×m h¸i trong rõng. Mþ vÉn giÊu trong ¸o. ThÕ lµ Mþ kh«ng ®µnh lßng chÕt. Mþ chÕt th× bè Mþ cßn khæ h¬n bao nhiªu lÇn b©y giê. Mþ ®µnh trë l¹i nhµ thèng lý”.

Nh©n vËt víi t©m hån phong phó: “Råi say, Mþ lÞm mÆt ngåi ®Êy nh×n mäi ngêi nh¶y ®ång, ng-êi h¸t nhng lßng Mþ th× ®ang sèng vÒ ngµy tríc. Tai Mþ v¨ng v¼ng tiÕng s¸o gäi b¹n ®Çu lµng. Ngµy tríc, Mþ thæi s¸o giái...”

Nh©n vËt víi nh÷ng chuyÓn biÕn t©m lý phøc t¹p: “Mþ nhí l¹i ®êi m×nh, Mþ l¹i tëng tîng nh cã thÓ mét lóc nµo ®ã, biÕt ®©u A Phñ ®· ch¼ng trèn ®îc råi, lóc Êy bè con P¸ Tra sÏ b¶o lµ Mþ cëi trãi cho nã, Mþ liÒn ph¶i trãi thay vµo ®ã, Mþ ph¶i chÕt trªn çi cäc Êy. NghÜ thÕ, trong t×nh c¶nh nµy, lµm sao Mþ còng kh«ng thÊy sî..”

NhËn vËt ph¸t triÓn vµ thèng nhÊt

Ph¸t triÓn tÝnh çch, nghÜa lµ biÓu hiÖn cô thÓ cña nh©n vËt cã khi thay ®æi theo hoµn c¶nh. A Phñ tríc ®Êy lµ mét ngêi ch©n chÊt, thùc thµ, nhng vÒ cuèi truyÖn A Phñ tõng tr¶i h¬n, cã b¶n lÜnh vµ suy xÐt chÝn ch¾n.

Thèng nhÊt tÝnh çch, nghÜa lµ vÉn con ngêi ®ã, chø kh«ng ai kh¸c. A Phñ tríc ®©y gan gãc, m¹nh mÏ (khi ®¸nh A Sö) th× vÒ sau chµng ®éi trëng ®éi du kÝch, vÉn dòng c¶m, cøng cái.

3. “Vî chång A Phñ” lµ truyÖn ng¾n giµu chÊt th¬

Nh÷ng c©u v¨n miªu t¶ tinh tÕ nh th¬: “Lóc nµo tr«ng ra còng chØ thÊy tr¨ng tr¾ng, kh«ng biÕt lµ s¬ng hay n¾ng. Mþ nghÜ r»ng m×nh ®µnh ngåi trong çi lç vu«ng Êy mµ tr«ng ra, ®Õn bao giê chÕt th× th«i”.

- 54 -

Nh÷ng ®o¹n v¨n t¶ c¶nh ®Ñp nh th¬: “Nhng trong çc lµng MÌo ®á, nh÷ng chiÕc v¸y hoa ®· ®em ra ph¬i trªn mám ®¸, xße nh com bím sÆc sì. Hoa thuèc phiÖn võa nöa tr¾ng l¹i ®æi ra mµu ®á hau, ®á thËm råi sang mµu tÝm man m¸t”.

Nh÷ng ®o¹n tr÷ t×nh ®Ëm ®µ chÊt th¬: “C¶ ®ªm Êy Mþ ph¶i trãi ®øng nh thÕ. Lóc th× kh¾p ngêi bÞ d©y trãi thÝt l¹i, ®au nhøc. Lóc l¹i trµn trÒ tha thiÕt nhí. H¬i rîu táa. TiÕng s¸o... Mþ lóc mª, lóc tØnh”.

KÕt luËn:

Víi kÕt cÊu chÆt chÏ, biÖn ph¸p nghÖ thuËt ®îc sö dông mét çch linh ho¹t, T« Hoµi ®· lµm ngêi ®äc xóc ®éng thËt sù khi ®i vµo thÕ giíi cña ngêi d©n miÒn nói. T¸c phÈm còng lµm táa lªn ¸nh s¸ng nh©n b¶n - gióp ta nh×n thÊy nÐt ®Ñp trong t©m hån, sù ®¸ng th¬ng trong hoµn c¶nh cña nh©n d©n T©y B¾c.




TiÕng h¸t con tµu

ChÕ Lan Viªn

Môc ®Ých yªu cÇu

C¶m nhËn ®îc t×nh c¶m híng vÒ nh©n d©n, ®Êt níc còng lµ ®Õn víi c¶m høng s¸ng t¹o th¬ ca cña t¸c gi¶.

ThÊy ®îc nh÷ng nÐt ®Æc s¾c cña nghÖ thuËt th¬ ChÕ Lan viªn.

Hoµn c¶nh s¸ng t¸c cña TiÕng h¸t con tµu

1. TiÕng h¸t con tµu (in trong tËp ¸nh s¸ng vµ phï sa, xuÊt b¶n n¨m 1960) ®îc gîi c¶m høng tõ mét chñ tr¬ng lín cña Nhµ níc vËn ®éng nh©n d©n miÒn xu«i lªn x©y dùng kinh tÕ miÒn nói vµo nh÷ng n¨m 1958 - 1960 ë miÒn B¾c. Nhng xÐt s©u h¬n, bµi th¬ ra ®êi chñ yÕu v× nhu cÇu gi·i bµy t×nh c¶m ©n nghÜa cña t¸c gi¶ ®èi víi nh©n d©n, ®èi víi cuéc ®êi vµ çch m¹ng.

2. Bµi th¬ ra ®êi khi cha cã ®êng tµu lªn T©y B¾c. H×nh ¶nh con tµu thùc chÊt lµ h×nh ¶nh biÓu tîng, thÓ hiÖn kh¸t väng lªn ®êng vµ niÒm mong íc cña nhµ th¬ ®îc ®Õn víi mäi miÒn ®Êt níc.

TiÕng h¸t con tµu, nh vËy, lµ tiÕng h¸t cña t©m hån nhµ th¬ - mét t©m hån trµn ngËp niÒm tin vµo lý t-ëng, vµo cuéc ®êi. T©m hån nhµ th¬ ®· hãa th©n thµnh con tµu, h¨m hë lµm cuéc hµnh tr×nh ®Õn víi T©y B¾c, ®Õn víi cuéc sèng lín cña nh©n d©n. §Õn víi ®Êt níc, nh©n d©n còng lµ ®Õn víi céi nguån cña c¶m høng s¸ng t¹o nghÖ thuËt, trong ®ã cã th¬ ca.



ChÕ Lan Viªn lµ nhµ th¬ lín cña nÒn th¬ ca ViÖt Nam hiÖn ®¹i. Tríc çch m¹ng, tËp th¬ “§iªu tµn” cña ChÕ Lan Viªn xuÊt hiÖn gi÷a lµng th¬ nh mét “niÒm kinh dÞ” bëi çi t«i c« ®¬n, ch×m ®¾m trong suy t siªu h×nh. Sau çch m¹ng, ChÕ Lan Viªn ®· lµm mét cuéc hµnh tr×nh tõ bá nçi c« ®¬n ®Ó hßa nhËp víi cuéc ®êi; «ng gäi ®ã lµ hµnh tr×nh “tõ thung lòng ®au th¬ng ®Õn çnh ®ång vui”, “tõ ch©n trêi cña mét ngêi ®Õn ch©n trêi cña tÊt c¶”.

- 55 -

TiÕng h¸t con tµu lµ tiÕng h¸t cña mét t©m hån trªn hµnh tr×nh Êy. §©y còng lµ mét trong nh÷ng thµnh c«ng tiªu biÓu cña phong çch ChÕ Lan Viªn - phong çch triÕt luËn, t©m t×nh. T¸c gi¶ viÕt vÒ hµnh tr×nh ®i ®Õn T©y B¾c, ®Õn víi nh©n d©n trong cuéc vËn ®éng ®ång bµo miÒn xu«i lªn x©y dùng kinh tÕ ë miÒn nói mµ nh vÒ víi céi nguån cña cuéc sèng, céi nguån cña th¬ ca. C¶m høng Êy khiÕn bµi th¬ kh«ng sa vµo minh häa tuyªn truyÒn phôc vô cho chñ tr¬ng chÝnh s¸ch, vît qua sù kiÖn mét thêi ®Ó ®Õn víi mu«n ®êi.

II. Ph©n tÝch

1. Nhan ®Ò vµ khæ th¬ ®Ò tõ mang tÝnh biÓu tîng chøa ®ùng xóc c¶m chñ ®¹o

Trong çc t¸c phÈm, ta thêng hay gÆp nh÷ng nhan ®Ò, lêi ®Ò tõ giµu nghÜa biÓu tîng. “TiÕng h¸t con tµu” cña ChÕ Lan Viªn lµ mét bµi th¬ nh thÕ.

Cho ®Õn h«m nay, chóng ta vÉn cha cã ®êng tµu lªn T©y B¾c. VËy mµ 40 n¨m tríc ®©y, ChÕ Lan Viªn ®· vÏ ra h×nh ¶nh con tµu vµ ca lªn tiÕng h¸t trªn hµnh tr×nh cña nã. §iÒu ®ã cã vÎ phi thùc tÕ. Dï ChÕ Lan Viªn viÕt theo lèi tîng trng hãa, kh«ng cã nghÜa lµ nghÖ thuËt ®îc phÐp bÊt chÊp thùc tÕ. Ph¶i ®Æt bµi th¬ vµo thêi ®iÓm ra ®êi míi hiÓu vµ c¾t nghÜa ®îc chiÒu s©u ý tëng trong biÓu tîng “con tµu T©y B¾c” cña ChÕ Lan Viªn. §ã lµ thêi k× trªn kh¾p ®Êt níc ®ang dÊy lªn nh÷ng phong trµo rÇm ré hµnh qu©n lªn nh÷ng miÒn xa x«i ®Ó x©y dùng kinh tÕ míi, x©y dùng cuéc sèng míi. Trong kh«ng khÝ n¸o nøc Êy, ChÕ Lan Viªn ®· t×m ®Õn h×nh tîng ®oµn tµu h¨m hë, khÈn tr¬ng ®Ó diÔn t¶ cuéc hµnh tr×nh cña ç nh©n m×nh vµ cña toµn d©n téc trong sù chuyÓn m×nh lín lao ®ã. Con tµu ë ®©y lµ biÓu tîng cho kh¸t väng ra ®i ®Õn víi nh©n d©n, ®Õn víi nh÷ng miÒn xa x«i cña ®Êt níc; ®ång thêi còng lµ ®Õn víi m¬ íc, ®Õn víi nh÷ng ngän nguån nghÖ thuËt.

Cßn T©y B¾c, ngoµi nghÜa cô thÓ cña mét vïng ®Êt, cßn gîi ®Õn mäi miÒn xa x«i cña Tæ quèc, n¬i cã cuéc sèng gian lao mµ nÆng nghÜa t×nh cña nh©n d©n, n¬i ghi kh¾c nh÷ng kû niÖm kh¸ng chiÕn kh«ng thÓ nµo quªn. Lêi giôc gi· mêi gäi lªn T©y B¾c, ra ®i còng chÝnh lµ trë vÒ víi chÝnh lßng m×nh, t×m ®Õn t©m hån m×nh víi nh÷ng t×nh c¶m s¸ng trong, nghÜa t×nh s©u nÆng, g¾n bã víi nh©n d©n, ®Êt níc. V× thÕ 4 c©u th¬ ®Ò tõ cña bµi (mµ t¸c gi¶ cã ý ®Þnh lµm ®Ò tõ chung cho mét chïm th¬) cã tÝnh kh¸i qu¸t réng h¬n vît lªn çc sù viÖc cô thÓ:

“T©y B¾c ? Cã riªng g× T©y B¾c

Khi lßng ta ®· hãa nh÷ng con tµu,

Khi Tæ quèc bèn bÒ lªn tiÕng h¸t

T©m hån ta lµ T©y B¾c chø cßn ®©u ?”

Lêi ®Ò tõ vèn ®îc coi nh chiÕc ch×a khãa, më vµo thÕ giíi nghÖ thuËt cña t¸c phÈm. Trêng hîp lêi ®Ò tõ bµi th¬ nµy cña ChÕ Lan Viªn lµ nh thÕ, khæ th¬ ®Ò tõ ®îc viÕt theo lèi lý gi¶i ®Þnh nghÜa - mét sù lý gi¶i nghiªng vÒ triÕt lÝ, biÖn chøng, mang ®Ëm chÊt trÝ tuÖ - phong çch ChÕ Lan Viªn ë søc kh¸i qu¸t gîi më vµ ®a nghÜa cña ng«n tõ.

Çi ®éc ®¸o ë chç kh«ng ph¶i ®Õn víi T©y B¾c chØ lµ vÒ víi nh©n d©n, Tæ quèc mµ lµ ®Õn víi chÝnh hån m×nh. T©y B¾c ë trong m×nh - T©y B¾c trë thµnh mét h×nh tîng ®a nghÜa nh thÕ lµ v× nhµ th¬ ®· dïng biÖn ph¸p tîng trng biÕn mét vïng ®Êt cô thÓ h¹n hÑp thµnh mét h×nh tîng cã ý nghÜa kh¸i qu¸t mang tÝnh biÓu tîng. Nhµ th¬ ®· t×m thÊy mèi liªn hÖ gi÷a m×nh vµ cuéc sèng. M×nh lµ con tµu ®ang h¨m hë ®Õn víi cuéc sèng, ®Õn víi nh©n d©n, ®Õn víi nh÷ng kØ niÖm trong 9 n¨m kh¸ng chiÕn cã nghÜa lµ trë vÒ chÝnh m×nh. T©y B¾c, lµ tÊt c¶. Nã kh«ng cßn lµ h×nh tîng mµ trë thµnh biÓu tîng, biÓu tîng tËp trung xóc c¶m chñ ®¹o cña bµi th¬.

2. DiÔn biÕn t©m tr¹ng cña t¸c gi¶ qua bµi th¬

Bµi th¬ nh b¶n giao hëng híng t©m tr¹ng víi 3 ch¬ng khóc, tõ “tr¨n trë” ®Õn “hoµi niÖm” ®Ó råi “lªn ®-êng” ! Tõ cÊu t¹o phi tuyÕn tÝnh nµy, tÝnh ra “tr¨n trë” vµ “hoµi niÖm” ®· chiÕm tØ träng kh¸ lín (11/15 khæ th¬). Cã thÓ coi ®ã lµ phÇn chuÈn bÞ, phÇn khëi ®éng cña con tµu, ®èi víi ChÕ Lan Viªn ®©y còng lµ phÇn quan träng nhÊt: tù vît lªn chÝnh m×nh.

- 56 -

ë khóc h¸t thø nhÊt, nh÷ng tr¨n trë d»n vÆt nhËn thøc ®îc diÔn t¶ b»ng h×nh thøc ph©n th©n: Nhµ th¬ t¸ch ®«i m×nh ra b»ng ®¹i tõ “anh” ®Ó kh¸ch thÓ hãa chñ thÓ, t¹o mét cuéc ®èi tho¹i gi¶ ®Þnh:

“Con tµu nµy lªn T©y B¾c anh ®i ch¨ng ?

B¹n bÌ ®i xa, anh gi÷ trêi Hµ Néi

Anh cã nghe giã ngµn ®ang ró gäi

Ngoµi cöa « ? Tµu ®ãi nh÷ng vµnh tr¨ng.

§Êt níc mªnh m«ng, ®êi anh nhá hÑp

Tµu gäi anh ®i, sao chöa ra ®i ?

Ch¼ng cã th¬ ®©u gi÷a lßng ®ãng khÐp

T©m hån anh chê gÆp anh trªn kia.

Çi lâi cña ®èi tho¹i ë ®©y l¹i lµ ®éc tho¹i, lµ cuéc tù vÊn hèi thóc giôc gi· víi hÖ thèng c©u hái riÕt rãng: Anh ®i ch¨ng ? Anh cã nghe ? Sao chöa ra ®i ? Nh÷ng c©u hái cø xo¸y s©u vµo chñ thÓ. Giäng ®iÖu day døt, tù gät ®Õn tËn lâi t¹o ®é s©u ®Æc biÖt cho c¶m høng tr÷ t×nh. Khóc h¸t ®Çu lÊy ®µ cho sù nhËn thøc, khëi ®éng c¶m xóc cho con tµu t©m hån tríc giê l¨n b¸nh vµo cuéc hµnh tr×nh lín lao rÊt ®çi thiªng liªng nµy.

Khóc “hoµi niÖm” chiÕm ®Õn 9 khæ th¬ gi÷a céi nguån s©u xa cña kh¸t väng lªn ®êng lµ nh÷ng kØ niÖm kh¸ng chiÕn. KØ niÖm bao giê còng n©ng çnh cho íc m¬; qu¸ khø t¬i ®Ñp bao giê còng gióp con ngêi vît lªn nh÷ng ng¸ng trë hiÖn t¹i ®Õn víi t¬ng lai. Kû niÖm kh¸ng chiÕn kh«ng cßn lµ kØ niÖm mµ cßn lµ nguån ¸nh s¸ng diÖu kú soi ®êng chØ lèi vÉy gäi con ngêi b¨ng lªn phÝa tríc:

“¥i kh¸ng chiÕn ! Mêi n¨m qua nh ngän löa

Ngh×n n¨m sau cßn ®ñ søc coi ®êng”

Nh÷ng con sè “mêi n¨m”, “ngh×n n¨m” ... ®ã kh«ng ®¬n gi¶n lµ nh÷ng tõ chØ sè. §ã lµ biªn ®é lín réng cña kÝ øc sèng ®éng, lßng biÕt ¬n s©u s¾c cña nhµ th¬. §iÒu k× diÖu nhÊt lµ kh¸ng chiÕn t¹o ra cuéc gÆp gì lín lao nµy:

“Con gÆp l¹i nh©n d©n nh nai vÒ suèi cò,

Cá ®ãn giªng hai, chim Ðn gÆp mïa

Nh ®øa trÎ th¬ ®ãi lßng gÆp s÷a

ChiÕc n«i ngõng bçng gÆp çnh tay ®a

NÕu hiÓu ChÕ Lan Viªn tõng tù ®ay nghiÕn m×nh mét thêi lì nhÞp víi nh©n d©n: “cã thÓ nµo quªn mét thêi th¬ Êy, Tæ quèc ë trong lßng cã còng nh kh«ng, nh©n d©n quanh ta mµ ta ch¼ng thÊy, th¬ xu«i tay nh níc ch¶y xu«i dßng,... th× míi thÊm thÝa hÕt giäng c¶m ®éng rng rng trong nh÷ng c©u th¬ trªn. NiÒm h¹nh phóc vÒ víi nh©n d©n ®îc diÔn t¶ b»ng 5 phÐp so s¸nh, t¹o thµnh chuçi so s¸nh kÐp, thÓ hiÖn cêng ®é hµnh phóc trong chuçi h×nh ¶nh lÊp l¸nh v« tËn. T×m vÒ víi nh©n d©n lµ vÒ víi h¹nh phóc cña chÝnh m×nh. Tõ nh÷ng xóc ®éng chung, qu¸ khø sèng dËy thËt cô thÓ mang xu thÕ triÕt lÝ kh¸i qu¸t tõ nh÷ng nÕm tr¶i s©u s¾c cña nhµ th¬ cïng T©y B¾c.

“Nhí b¶n s¬ng gi¨ng nhí ®Ìo m©y phñ,

N¬i nµo qua, lßng l¹i ch¼ng yªu th¬ng ?

Khi ta ë, chØ lµ n¬i ®Êt ë

Khi ta ®i, ®Êt ®· ho¸ t©m hån !”

Hai c©u ®Çu gîi nçi nhí vÒ nh÷ng miÒn ®Êt xa x«i ®· tõng g¾n bã th©n thuéc víi ngêi çn bé kh¸ng chiÕn. Nçi nhí rÊt thùc nhng còng méng ¶o nhê chÊt nh¹c chñ ®¹o cña c©u th¬ 8 ch÷, nhê h×nh ¶nh cña “s¬ng gi¨ng, m©y phñ” n¬i ®Ìo cao b¶n v¾ng. Tõ çi nÒn v÷ng ch¾c cña nh¹c, ho¹ vµ c¶m xóc, hai c©u sau

- 57 -

táa s¸ng mét triÕt lý vÒ qui luËt cña ®êi sèng t©m hån: khi g¾n bã hÕt m×nh víi cuéc sèng ngoµi m×nh, tíi mét lóc nµo ®ã sù sèng bªn ngoµi sÏ chuyÓn hãa thµnh sù sèng bªn trong. Kh¸ch thÓ ®· hßa nhËp chñ thÓ: “®Êt hãa t©m hån”. T©m hån con ngêi ®îc trë nªn phong phó, giµu cã l¹i chÝnh lµ nhê g¾n bã, tiÕp nhËn, chuyÓn hãa çi sù sèng bao la mu«n vÎ vµ v« tËn cña ®êi sèng, mµ tríc hÕt lµ ®êi sèng cña nh©n d©n, ®Êt níc. Quy luËt cña ®êi sèng t©m hån còng chÝnh lµ qui luËt cña s¸ng t¹o nghÖ thuËt.

Nhng kÕt tinh cao ®é bót ph¸p nghÖ thuËt vµ xóc c¶m cña t¸c gi¶ lµ ë khæ th¬ sau: Anh bçng nhí em nh ®«ng vÒ nhí rÐt

T×nh yªu ta nh çnh kiÕn hoa vµng

Nh xu©n ®Õn chim rõng l«ng trë biÕc

T×nh yªu lµm ®Êt l¹ ho¸ quª h¬ng.

Mét chïm h×nh ¶nh so s¸nh liªn tëng ®ét ngét, t¸o b¹o, giµu Ên tîng, ®Ëm tÝnh triÕt lÝ ®· dän ®êng cho mét triÕt lÝ míi: T×nh yªu lµm ®Êt l¹ hãa quª h¬ng. §ã lµ qu¸ tr×nh biÕn hãa tõ çi cô thÓ nhng xa x«i thµnh çi trõu tîng mµ th©n thiÕt: “®Êt l¹ hãa quª h¬ng”. PhÐp mµu cña sù biÕn ®æi nµy lµ t×nh yªu. Ph¶i chÝnh nhê t×nh yªu mµ nh÷ng c©u th¬ c« ®óc nh nh÷ng ch©m ng«n triÕt lý kh«ng kh« khan gi¸o huÊn, bëi nã xuÊt ph¸t tõ quy luËt t×nh c¶m, quy luËt cña tr¸i tim vµ ®îc c¶m nhËn b»ng chÝnh tr¸i tim.

KÕt hîp c¶m xóc vµ suy tëng, n©ng xóc c¶m t×nh c¶m lªn trong nh÷ng suy ngÉm triÕt lý. §ã lµ thµnh c«ng cña ®o¹n th¬ nµy vµ còng lµ u ®iÓm cña th¬ ChÕ Lan Viªn trong nh÷ng bµi thµnh c«ng nhÊt.

Bèn khæ th¬ cuèi lµ khóc h¸t lªn ®êng ®Çy l«i cuèn, s«i næi, mª say, nhng còng tiÕp tôc ph¸t triÓn m¹ch suy tëng cña bµi th¬ lªn mét bíc n÷a.

TiÕng gäi cña ®Êt níc cña nh©n d©n cña ®êi sèng ®· thµnh sù th«i thóc bªn trong thµnh lêi giôc gi· cña chÝnh lßng m×nh nªn cµng kh«ng thÓ chÇn chõ:

“§Êt níc gäi ta hay lßng ta gäi

T×nh em ®ang mong t×nh mÑ ®ang chê”.

Tõ giôc gi· trë thµnh nçi kh¸t khao: “M¾t ta thÌm m¸i ngãi ®á tr¨m ga” - “M¾t ta nhí mÆt ngêi, tai ta nhí tiÕng”. Trong ®o¹n nµy, cïng víi ©m hëng s«i næi cña cao trµo c¶m xóc lµ nh÷ng h×nh ¶nh phong phó, biÕn hãa s¸ng t¹o, chñ yÕu lµ h×nh ¶nh biÓu tîng vµ Èn dô. H×nh ¶nh con tµu trªn ®o¹n ®Çu ®îc trë l¹i thµnh h×nh ¶nh trung t©m cïng víi nh÷ng “mïa nh©n d©n gi¨ng lóa chÝn” gîi nªn c¶m gi¸c ®am mª ng©y ngÊt. Sù tØnh t¸o lÝ trÝ ë phÇn ®Çu ®Õn ®©y nhêng chç cho c¶m xóc l·ng m¹n, bay bæng. §©y lµ khæ th¬ kÕt còng lµ khæ th¬ vÒ ®Ých. T©y B¾c - BiÓu tîng cho ®Êt níc nh©n d©n, cho ngän nguån s¸ng t¹o th¬ ca, lµ çi ga tinh thÇn mµ con tµu t©m hån t¸c gi¶ ®ang b¨ng tíi.

3. §Æc s¾c nghÖ thuËt

NÐt ®Æc s¾c næi bËt cña nghÖ thuËt th¬ trong bµi nµy lµ sù s¸ng t¹o h×nh ¶nh. Cã nh÷ng h×nh ¶nh t¶ thùc ®îc quan s¸t tõng chi tiÕt: “ChiÕc ¸o n©u suèt mét ®êi v¸ r¸ch”; cã khi lµ nh÷ng bøc tranh toµn c¶nh: “b¶n s¬ng gi¨ng, ®Ìo m©y phñ” cho ®Õn nh÷ng quan s¸t rÊt tinh tÕ cña mét t©m hån nh¹y c¶m: “löa hång soi tãc b¹c”, “chim rõng l«ng trë biÕc”... Nhng phong phó h¬n c¶ lµ lo¹i h×nh ¶nh biÓu tîng, h×nh ¶nh Èn dô t-îng trng “con tµu, vÇng tr¨ng”, “vµng ta ®au trong löa”, “tr¸i ®Çu xu©n”... cã thÓ nãi c©u th¬ ChÕ Lan Viªn ®îc cÊu t¹o b»ng h×nh ¶nh, thêng lµ x©u chuçi liªn kÕt thµnh chïm, hoÆc tÇng tÇng líp líp. T¸c gi¶ sö dông nhiÒu biÖn ph¸p x©y dùng h×nh ¶nh, so s¸nh vµ Èn dô ®îc sö dông réng r·i, ®a d¹ng, søc liªn tëng vµ tëng tîng rÊt m¹nh mÏ, nhiÒu khi bÊt ngê t¹o ra nh÷ng so s¸nh míi l¹.

ChÕ Lan Viªn tõng cho r»ng th¬ cÇn cã ý cho ngêi ta nghÜ, cÇn cã h×nh cho ngêi ta thÊy, cÇn cã t×nh ®Ó rung ®éng lßng ngêi: “Th¬ lµ ®i gi÷a nh¹c vµ ý. R¬i vµo çi vùc ý th× th¬ sÏ s©u nhng dÔ kh« khan, r¬i vµo çi vùc nh¹c th× th¬ dÔ say nhng dÔ n«ng c¹n”. “TiÕng h¸t con tµu” ®· kÕt hîp ®îc c¶ ba yÕu tè ®ã: T×nh th¬ th× v« cïng tha thiÕt, h×nh th¬ th× v« cïng biÕn ¶o, ý th¬ th× s¾c s¶o suy tëng. TÊt c¶ kÕt lªn khóc h¸t lªn ®êng trªn nÒn nh¹c t©m tëng. Bµi th¬ ®· ®¹t ®îc sù nhuÇn nhuyÔn gi÷a c¶m xóc vµ suy tëng - mét u

- 58 -

®iÓm cña th¬ ChÕ Lan Viªn trong tËp “¸nh s¸ng vµ phï sa”, còng lµ cña th¬ ca mu«n ®êi trong sù kÕt hîp hµi hßa gi÷a ý - t×nh - h×nh - nh¹c.


§Ò 1. Gi¶i thÝch ý nghÜa cña nhan ®Ò bµi th¬ vµ khæ th¬ ®Ò tõ (xem phÇn 1)

§Ò 2. B×nh gi¶ng khæ

“Nhí b¶n s¬ng gi¨ng nhí ®Ìo m©y phñ

N¬i nµo qua, lßng l¹i ch¼ng yªu th¬ng ?

Khi ta ë, chØ lµ n¬i ®Êt ë

Khi ta ®i, ®Êt ®· hãa t©m hån !”

Dµn ý:

I. Më bµi: Giíi thiÖu t¸c gi¶, t¸c phÈm, ®o¹n trÝch.

II. Th©n bµi

1. X¸c ®Þnh vÞ trÝ ®o¹n trÝch (phÇn håi tëng kØ niÖm kh¸ng chiÕn) vµ ®Æc s¾c ®o¹n th¬: võa thÓ hiÖn cao trµo ®Ønh ®iÓm cña c¶m xóc võa trÜu nÆng suy t nªn rÊt tiªu biÓu phong çch triÕt luËn t©m t×nh cña ChÕ Lan Viªn.

Sau khi gîi l¹i nh÷ng h×nh ¶nh th©n th¬ng cña nh©n d©n, dßng hoµi niÖm cña nhµ th¬ vÒ nh÷ng n¨m th¸ng kh¸ng chiÕn kh¸i qu¸t l¹i nh÷ng tr¶i nghiÖm vµ soi thÊu vµo trong lßng m×nh ®Ó t×m thÊy quy luËt cña t©m hån.

2. Gi¶ng :

C©u ®Çu ng¾t lµm 2 vÕ, ch÷ Nhí ®Æt dÊu tæ chøc mçi vÕ th¬ t¹o ra ©m hëng ®iÖp khóc cña nh÷ng ®ît sãng hoµi niÖm: KØ niÖm nµy cha qua, kØ niÖm kh¸c ®· ïa ®Õn. Hai c©u th¬ ®Çu gîi nçi nhí vÒ nh÷ng miÒn ®Êt xa x«i ®· tõng g¾n bã th©n thuéc víi ngêi çn bé kh¸ng chiÕn. Nçi nhí rÊt thùc nhng l¹i trë lªn bång bÒnh trong nh÷ng lµn s¬ng gi¨ng, m©y phñ.

§Ønh ®iÓm cña xóc c¶m ®îc chuyÓn hãa thµnh suy t: ..... lßng l¹i ch¼ng yªu th¬ng... c©u th¬ v¬n tíi tÇm kh¸i qu¸t nhng ph¶i ®Õn hai c©u th¬ tiÕp theo nã míi thùc sù lµ triÕt lÝ, xóc c¶m ®· kÕt tinh thµnh ch©m ng«n:

Khi ta ë chØ lµ n¬i ®Êt ë

Khi ta ®i ®Êt ®· hãa t©m hån.

Çch ®iÖp tõ, ®iÖp cÊu tróc t¹o giai ®iÖu dån dËp, kh¼ng ®Þnh m¹nh mÏ, çc ®iÖu ®îc vì lÏ qua tr¶i nghiÖm cña chÝnh m×nh.

Lèi ®èi xøng cña hai c©u th¬ còng gãp phÇn kh¼ng ®Þnh mét qui luËt nh©n sinh, mét sù k× diÖu cña t©m hån: §Êt hãa t©m hån.

§©y lµ ph¸t hiÖn vÒ sù k× diÖu cña t×nh c¶m: Tõ “®Êt” d¹ng th« s¬ nhÊt cña vËt chÊt ®· chuyÓn hãa thµnh “t©m hån” d¹ng tinh tuý nhÊt cña tinh thÇn.

Hai c©u cuèi bËt lªn mét kh¸i qu¸t triÕt lý vÒ quy luËt cña ®êi sèng t©m hån con ngêi: Khi sèng g¾n bã hÕt m×nh víi ®êi sèng ë ngoµi m×nh th× tíi mét lóc nµo ®ã sù sèng ë bªn ngoµi ®· in dÊu, ®· chuyÓn ho¸ thµnh sù sèng bªn trong. Kh¸ch thÓ ®· hoµ nhËp vµo chñ thÓ, ®Êt ®· ho¸ t©m hån . T©m hån con ngêi ®îc trë nªn phong phó, giµu cã l¹i chÝnh lµ nhê g¾n bã, tiÕp nhËn, chuyÓn ho¸ çi sù sèng bao la mu«n vÎ vµ v« tËn cña ®êi sèng, mµ tríc hÕt lµ ®êi sèng cña nh©n d©n, ®Êt níc. Çi quy luËt nµy cña ®êi sèng t©m hån còng chÝnh lµ mét quy luËt cña s¸ng t¹o nghÖ thuËt.

- 59 -

3. B×nh: Khæ th¬ ®· kh¸i qu¸t mét ch©n lÝ cã tÝnh phæ biÕn toµn nh©n lo¹i, lµm rung ®éng t©m linh cña tÊt c¶ chóng ta. Nh÷ng c©u th¬ c« ®óc nh nh÷ng ch©m ng«n triÕt lÝ nhng kh«ng kh« khan gi¸o huÊn v× nã nãi vÒ qui luËt t×nh c¶m vµ ®îc c¶m nhËn b»ng chÝnh tr¸i tim.

VII. KÕt luËn

Khæ th¬ lµ mét trong nh÷ng ®o¹n hay nhÊt cña bµi th¬ trong ®ã cã nh÷ng c©u ®îc xem lµ hay nhÊt cña ®êi th¬ ChÕ Lan Viªn.

ë ®©y nh÷ng xóc c¶m s©u l¾ng l¹i ®îc mét suy t s¾c s¶o n©ng ®ì nªn võa cã vÎ ®Ñp cña ng«n tõ, võa trÜu nÆng d vÞ triÕt lÝ.

§o¹n th¬ tiªu biÓu cho phong çch ChÕ Lan viªn: TriÕt häc - T©m t×nh.

§Ò 3: §äc bµi th¬: “TiÕng h¸t con tµu” cã b¹n cho r»ng bµi th¬ nãi vÒ nh÷ng kû niÖm cña chÝnh t¸c gi¶ víi T©y B¾c vµ kªu gäi, cæ vò phong trµo ®i x©y dùng miÒn T©y B¾c. Em nghÜ nh thÕ nµo vÒ ý kiÕn Êy ? Tõ ®ã h·y gi¶i thÝch bèn c©u ®Ò tõ cña bµi th¬.

Gîi ý:

§óng lµ bµi th¬ tiÕng h¸t con tµu cã liªn quan ®Õn mét sù kiÖn thêi sù, kinh tÕ - x· héi: t¸c gi¶ lµm bµi th¬ nµy nh©n phong trµo vËn ®éng ®ång bµo miÒn xu«i lªn x©y dùng kinh tÕ míi ë T©y B¾c vµo nh÷ng n¨m 1958 - 1960. V× thÕ cã ngêi cho r»ng ®©y lµ bµi th¬ cæ vò phong trµo ®i x©y dùng miÒn T©y. Trong bµi l¹i cã nhiÒu h×nh ¶nh con ngêi vµ cuéc sèng thêi kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p ®îc gîi ra nh nh÷ng kØ niÖm víi T©y B¾c cña t¸c gi¶. Nhng thùc ra kh«ng hoµn toµn ®óng nh vËy. Víi ChÕ Lan Viªn, sù kiÖn kinh tÕ - x· héi kia chØ lµ mét gîi ý, mét sù kh¬i gîi c¶m høng ë nhµ th¬. T tëng vµ c¶m høng trong bµi th¬ TiÕng h¸t con tµu réng h¬n vµ s©u h¬n sù kiÖn thêi sù Êy. C¶m høng bao trïm trong bµi th¬ lµ sù th«i thóc vµ niÒm h©n hoan cña mét t©m hån th¬ ®îc vÒ víi nh©n d©n, ®Êt níc trong kh«ng khÝ khÈn tr¬ng, s«i ®éng x©y dùng ®Êt níc sau nh÷ng n¨m chiÕn tranh. Bµi th¬ cßn lµ sù kh¼ng ®Þnh mét ch©n lÝ cña s¸ng t¹o nghÖ thuËt: Cuéc sèng réng lín cña nh©n d©n, ®Êt níc lµ çi n«i nu«i dìng nghÖ thuËt ph¸t triÓn, lµ suèi nguån cña c¶m høng, s¸ng t¹o cho nhµ nghÖ sÜ. Cßn h×nh ¶nh nh÷ng con ngêi T©y B¾c trong bµi th¬ chÝnh lµ nh÷ng h×nh ¶nh tiªu biÓu cho nh©n d©n (bµ mÑ nu«i dìng çn bé, bé ®éi, ngêi du kÝch, em bÐ liªn l¹c, c« g¸i tiÕp tÕ l¬ng thùc cho bé ®éi) mµ ta cã thÓ gÆp ë mäi miÒn trong nh÷ng n¨m kh¸ng chiÕn. NÕu biÕt thªm vÒ t¸c gi¶ th× cµng kh¼ng ®Þnh râ h¬n nhËn xÐt ®ã: trong nh÷ng n¨m kh¸ng chiÕn chèng thùc d©n Ph¸p, ChÕ Lan Viªn ho¹t ®éng v¨n nghÖ vµ lµm b¸o ë khu IV vµ chiÕn trêng B×nh TrÞ Thiªn chø kh«ng ph¶i ë T©y B¾c.

Bèn c©u th¬ ®Ò tõ ®· thÓ hiÖn râ t tëng cña t¸c phÈm “T©y B¾c ?... chø cßn ®©u ?... Bµi th¬ nãi vÒ T©y B¾c, nhng còng lµ lêi mêi gäi cña mäi miÒn ®Êt níc, cña cuéc sèng nh©n d©n vµ khi tiÕng gäi cña cuéc sèng bªn ngoµi ®· trë thµnh sù th«i thóc trong néi t©m, thµnh kh¸t väng lªn ®êng th× cã thÓ t×m thÊy T©y B¾c ë ngay n¬i t©m hån m×nh.

§Ò 4. Em hiÓu nh thÕ nµo vÒ ý nghÜa biÓu tîng cña h×nh ¶nh Con tµu trong bµi th¬ ? Ph©n tÝch h×nh tîng con tµu trong ®o¹n ®Çu vµ ®o¹n cuèi bµi th¬.

Gîi ý :

H×nh ¶nh con tµu trong bµi th¬ mang ý nghÜa biÓu tîng. Sù thùc th× cha cã ®êng tµu lªn T©y B¾c nhng ®iÒu ®ã kh«ng ng¨n c¶n nhµ th¬ viÕt: “Con tµu nµy lªn T©y B¾c anh ®i ch¨ng ? con tµu lµ biÓu tîng cña nh÷ng chuyÕn ra ®i ®Õn nh÷ng miÒn xa, lµ lêi mêi gäi lªn ®êng. Víi ChÕ Lan Viªn, trong bµi th¬ nµy, con tµu cßn lµ biÓu tîng cña niÒm kh¸t väng trë vÒ víi cuéc sèng cña nh©n d©n, ®Êt níc. Con tµu lµ h×nh ¶nh cña chÝnh t©m hån nhµ th¬: “Khi lßng ta ®· hãa nh÷ng con tµu”.

Ph©n tÝch h×nh ¶nh con tµu trong ®o¹n ®Çu vµ ®o¹n cuèi bµi th¬ cÇn lu ý:

ë ®o¹n ®Çu, con tµu lµ lêi giôc gi·, mêi gäi ra ®i. Chó ý ®Õn nh÷ng c©u hái dån dËp, th«i thóc: “Con tµu nµy lªn T©y B¾c anh ®i ch¨ng? Tµu gäi anh ®i, sao chöa ra ®i?

- 60 -

ë ®o¹n cuèi con tµu lµ sù hãa th©n cña chÝnh t©m hån nhµ th¬, chøa chÊt nh÷ng kh¸t väng vµ niÒm say mª, niÒm h¹nh phóc dµo d¹t khi ®Õn víi nh©n d©n vµ ®Êt níc. H×nh ¶nh con tµu trë nªn k× ¶o, ®Çy mµu s¾c l·ng m¹n. Nã kh«ng ch¹y mµ nh mäc çnh bay: “Tµu h·y vç giïm ta ®«i çnh véi”. §ã lµ con tµu méng, con tµu ®ang bay trong thÕ giíi huyÒn diÖu cña nh÷ng vÎ ®Ñp k× ¶o: LÊy c¶ nh÷ng c¬n m¬, ai b¶o con tµu kh«ng méng tëng, mçi ®ªm khuya kh«ng uèng mét vÇng tr¨ng”.

§Ò 5: Ph©n tÝch h×nh ¶nh nh©n d©n trong nh÷ng hoµi niÖm vÒ kh¸ng chiÕn cña bµi th¬:

Gîi ý :

Nh©n d©n trong t©m c¶m cña nhµ th¬ kh«ng ph¶i lµ mét ý niÖm trõu tîng mµ lµ nh÷ng con ngêi cô thÓ víi nh÷ng cuéc ®êi, nh÷ng hµnh ®éng vµ t×nh c¶m cô thÓ. §ã lµ ngêi anh du kÝch hi sinh ®ªm c«ng ®ån cßn nhêng l¹i chiÕc ¸o n©u, lµ th»ng em liªn l¹c “mêi n¨m trßn, kh«ng mÊt mét phong th , lµ c« g¸i nu«i qu©n, lµ bµ mÑ tãc b¹c, nu«i çn bé, bé ®éi. Nh÷ng cuéc ®êi Êy thËt b×nh dÞ nhng tÊm lßng thËt réng lín, vÞ tha ®Õn quªn m×nh, hÕt lßng v× çch m¹ng vµ kh¸ng chiÕn, nh©n d©n, ®ã lµ nh÷ng hi sinh thÇm lÆng mµ cao c¶ (ngêi du kÝch lóc hi sinh cßn cëi l¹i chiÕc ¸o n©u, ngêi mÑ thøc suèt mét mïa dµi nu«i dìng ngêi çn bé bÞ ®au èm ph¶i n»m l¹i nhµ d©n). Khi nãi vÒ nh©n d©n, giäng th¬ ChÕ Lan Viªn thËt ch©n t×nh, xóc ®éng vµ dung dÞ, t¸c gi¶ dïng nh÷ng tõ xng h« t¹o ra quan hÖ th©n t×nh nh ruét thÞt víi nh÷ng con ngêi ®¹i diÖn cho nh©n d©n (Con nhí anh con, con nhí em con, con nhí mÕ). Nh÷ng c©u th¬ nµy kh«ng chØ gîi nªn h×nh ¶nh cô thÓ, ch©n thùc cña nh©n d©n víi nh÷ng phÈm chÊt cao quÝ mµ cßn biÓu lé lßng biÕt ¬n s©u nÆng, sù g¾n bã ch©n thµnh cña nhµ th¬ víi nh©n d©n qua nh÷ng tr¶i nghiÖm trong cuéc kh¸ng chiÕn dµi l©u.


Mïa l¹c

NguyÔn Kh¶i

Môc ®Ých

N¾m ®îc c¶m høng chñ ®¹o, c¶m høng håi sinh.

Ph©n tÝch nh©n vËt §µo víi qu¸ tr×nh ®æi thay sè phËn vµ tÝnh çch cïng triÕt lý nh©n sinh.

Nh÷ng ®Æc s¾c nghÖ thuËt truyÖn ng¾n cña NguyÔn Kh¶i.

KiÕn thøc c¬ b¶n:

I. Giíi thiÖu chung:

NguyÔn Kh¶i thuéc thÕ hÖ nhµ v¨n chiÕn sÜ trëng thµnh trong kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, tiÕp tôc kh¼ng ®Þnh vÞ trÝ hµng ®Çu trong v¨n xu«i chèng MÜ. Cho ®Õn h«m nay, tªn tuæi «ng vÉn tiÕp tôc táa s¸ng trªn v¨n ®µn nh mét trong nh÷ng ®¹i biÓu ®i tiªn phong trªn lÜnh vùc ®æi míi cña v¨n häc. S¸ng t¸c cña NguyÔn Kh¶i thÓ hiÖn sù nh¹y bÐn vµ kh¸m ph¸ riªng ®èi víi çc vÊn ®Ò x· héi qua mèi quan hÖ gi÷a con ngêi trong x· héi míi. Ngßi bót ph©n tÝch t©m lÝ tØnh t¸o, n¨ng lùc kh¾c ho¹ tÝnh çch s¾c s¶o khiÕn NguyÔn Kh¶i ®Æc biÖt thµnh c«ng víi nh÷ng nh©n vËt cã sè phËn hÈm hiu bÊt h¹nh nhng ®· vît lªn kh¼ng ®Þnh quyÒn sèng h¹nh phóc cña chÝnh m×nh. Nh©n vËt §µo trong t¸c phÈm Mïa L¹c cña NguyÔn Kh¶i lµ mét nh©n vËt nh vËy.

Mïa L¹c lµ truyÖn ng¾n tiªu biÓu nhÊt trong tËp truyÖn cïng tªn cña NguyÔn Kh¶i xuÊt b¶n n¨m 1960. T¸c phÈm lÊy bèi c¶nh §iÖn Biªn mÊy n¨m sau chiÕn tranh, nh÷ng chiÕn binh ®· trë thµnh n«ng binh, nh÷ng n«ng trêng ®· ®îc x©y dùng trªn chÝnh çi n¬i míi ®©y th«i lµ b·i chiÕn trêng

- 61 -

lÞch sö. Nh©n vËt trung t©m lµ §µo - mét ngêi phô n÷ ®· d¸m vît qua ranh giíi mµ cuéc ®êi ®Æt ra cho m×nh ®Ó ®Õn víi t¬ng lai.

Miªu t¶ cuéc sèng ®ang håi sinh trªn m¶nh ®Êt §iÖn Biªn, cïng qu¸ tr×nh thay ®æi tÝnh çch, sè phËn §µo, NguyÔn Kh¶i kh¸i qu¸t lªn mét triÕt lÝ nh©n sinh s©u s¾c: “Sù sèng n¶y sinh tõ trong çi chÕt, h¹nh phóc hiÖn h×nh trong nh÷ng hi sinh gian khæ, ë ®êi nµy kh«ng cã con ®êng cïng, chØ cã nh÷ng ranh giíi, ®iÒu cèt yÕu lµ ph¶i cã søc m¹nh ®Ó bíc qua nh÷ng ranh giíi Êy”. §ã còng lµ chñ ®Ò chÝnh cña thiªn truyÖn.

II. Ph©n tÝch:

1. C¶m høng chñ ®¹o cña “Mïa l¹c” lµ c¶m høng vÒ sù håi sinh

a) “Sù sèng n¶y sinh tõ trong çi chÕt, h¹nh phóc hiÖn h×nh tõ trong nh÷ng hi sinh” c¶m høng håi sinh ph¶ vµo c©u ch÷ khiÕn bao nhiªu h×nh ¶nh lÝ thó n¶y sinh díi ngßi bót nhµ v¨n. “Mµu xanh thÉm cña ®ç, cña ng« cña l¹c, mµu xanh non cña l¸ m¹, mµu ®á cña ít chÝn” ®ang lÆng lÏ nhng mau lÑ “lÊn dÇn lªn çc thø mµu nham nhë man rî cña ®Êt hoang”. Mét b·i l¹c mªnh m«ng víi s¾c l¸ xanh lÆng lÏ Èn chøa mét tiÒm lùc sèng m·nh liÖt. Bãng l¸ lo¸ng mít cña rÆng chuèi ngêi ngîi s¾c xanh t¬i m¸t cña niÒm hi väng t¬ng lai. Mét khóc tiªu m¬ mµng tan lo·ng vµo kh«ng gian th¬ méng n©ng vÇng tr¨ng nh« lªn ®Ønh nói Pó Hång. Ngay c¶ ®Õn nh÷ng h×nh ¶nh t¶ thùc mµ vÉn rÊt th¬: MÊy con ngçng b× b¹ch, bãng d¸ng nÆng nÒ cña nh÷ng chÞ phô n÷ cã mang s¾p ®Õn ngµy sinh ë khu gia ®×nh... HÇu nh kh«ng cã sù ®Ïo gät cho th¬ mét vËy mµ vÉn g©y xóc ®éng trong lßng ®éc gi¶ bëi ý nghÜa cña nã: Nh÷ng mÇm sèng thiªng liªng nhÊt lµ hoµi thai vµ sinh në trªn çi n¬i cßn ®Çy dÊu tÝch chiÕn tranh. “ë ®©y trong nh÷ng buæi lÔ cíi ngêi ta tÆng nhau: qu¶ m×n nh¶y th¸o kÝp lµm gi¸ bót, qu¶ ®¹n cèi tiÖn ®Çu thµnh b×nh hoa, èng khãi thuèc måi cña qu¶ bom tÊn thµnh n¬i ®ùng giÊy gi¸ thó, giÊy khai sinh”. Nh÷ng ph¬ng tiÖn vèn dïng ®Ó tiªu huû sù sèng nay trë thµnh nh÷ng ®å vËt ch¨m lo cho cuéc sèng.

Nhng sù håi sinh ®îc nãi nhiÒu nhÊt, tha thiÕt nhÊt trong Mïa L¹c l¹i lµ sù håi sinh diÔn ra trong t©m hån con ngêi. ThÓ hiÖn qua qu¸ tr×nh thay ®æi sè phËn vµ tÝnh çch cña nh©n vËt chÝnh: chÞ §µo.

2. Nh©n vËt §µo “gÆp mét lÇn lµ nhí m·i”

Xa nay, nghÖ sÜ thêng göi g¾m t tëng cña m×nh qua nh©n vËt chÝnh diÖn nh mét ph¶n øng t©m lý th«ng thêng. NguyÔn Kh¶i kh«ng ph¶i lµ ngo¹i lÖ. Cã thÓ nãi tiÕp cËn Mïa L¹c qua nh©n vËt §µo lµ çch tiÕp cËn hiÖu qu¶ nhÊt. §µo xuÊt hiÖn b»ng ng«n ng÷ t¶ víi nh÷ng nÐt kh¾c t¹c ®Çy Ên tîng cña NguyÔn Kh¶i: “Hai con m¾t hÑp dµi, ®a ®i ®a l¹i rÊt nhanh”, “gß m¸ cao ®Çy tµn h¬ng” “çi ®Çu nhän ho¾t” cÆp ch©n ng¾n kháe, bµn tay cã nh÷ng ngãn rÊt to. §µo qu¶ lµ ngêi “gÆp mét lÇn lµ nhí m·i”. Bót ph¸p t¶ thùc cña NguyÔn Kh¶i cho ta thÊy: nh÷ng nÐt s¾c kháe ®Õn bíng bØnh ë §µo t¹o nªn mét nÐt duyªn ngÇm chøa mét kh¶ n¨ng bÊt tu©n vµ kh«ng cam chÞu, ®· ch÷a l¹i çi bÊt h¹nh nhan s¾c cña ngêi ®µn bµ. Mét bíc ch©n dung lÊm l¸p chÊt ®êi, hõng hùc søc sèng “2 gß m¸ ®Çy tµn h¬ng vÉn nhän ho¾t, bíng bØnh vµ ®«i m¾t nhá tÝ vÉn ¸nh lªn th¸ch thøc”. Mét ngo¹i h×nh kh«ng b×nh thêng ë ngêi phô n÷ 28 tuæi ®ñ dù b¸o mét sè phËn bÊt thêng.

Qu¶ vËy, tríc khi lªn §iÖn Biªn, §µo ®· tr¶i qua nhiÒu phong trÇn ®au khæ: lÊy chång tõ n¨m 17 tuæi, lµm nghÒ n«ng mµ l¹i kh«ng cã ruéng, §µo ph¶i xoay xáa ®ñ nghÒ: nÊu rîu, lµm ®Ëu... ®Ó kiÕm sèng. Kh«ng may, ngêi chång sa vµo cê b¹c, nî nÇn nhiÒu, bá ®i Nam m·i ®Õn n¨m 50 míi vÒ quª. ¡n ë l¹i víi nhau ®îc ®øa con 2 tuæi th× chång chÕt. Bao yªu th¬ng chÞ dån hÕt cho con. Nhng chØ vµi th¸ng sau, ®øa con lªn sµi kh«ng qua khái, bá chÞ mµ ®i. ChÞ thµnh ngêi tr¾ng tay, ®au khæ nèi tiÕp ®au khæ ®Èy chÞ tíi chç kh«ng gia ®×nh. Ngêi phô n÷ tÇn t¶o lam lò nhËn ra m×nh ch¼ng cßn ai ®Ó yªu th¬ng “sím lo viÖc sím, tèi lo viÖc tèi” ®· r¬i vµo tuyÖt väng. ChÞ trë nªn ®¸o ®Ó, cay ®éc, sèng t¹o b¹o, liÒu lÜnh, lu«n ghen tþ víi mäi ngêi vµ hên giËn cho th©n m×nh: “tãc ®á qu¹ch nh chÕt, r¨ng phai kh«ng buån nhuém. §µo nh vÒ hïa víi sè phËn tµn ph¸ nèt qu·ng ®êi cßn l¹i. §ßn g¸nh trªn vai, tèi ®©u lµ nhµ, ng¶ ®©u lµ giêng, kh«ng g×n gi÷, tù lu ®Çy m×nh khái quª h¬ng, “khi Lµo Cai, ... CÈm Ph¶...” dÊn th©n vµo nçi cùc nhäc, vÊt v¶ ®Ó quªn ®i nçi bÊt h¹nh cña m×nh. Sèng chØ v× “®êi cßn dµi cha chÕt ®îc mµ th«i”. Kh¸c MÞ khi kh«ng ®îc chÕt, c« sèng nh ®· chÕt, cßn §µo, khi kh«ng thÓ chÕt th× chÞ sèng t¸o b¹o, sèng liÒu lÜnh, vît lªn nçi

- 62 -

tñi hên cña ngêi phô n÷, biÕt phËn m×nh tr¨m ®êng thua thiÖt víi niÒm tù hµo rÊt chÝnh ®¸ng: ngêi nµo mµ ch¼ng cã phÇn tèt ®Ñp.

Song mét th©n phËn nh §µo th× biÕt lÊy g× ®Ó ®¸p l¹i sù Êm l¹nh cña t×nh ®êi ? C¬ hå chØ cßn mét vò khÝ tù vÖ duy nhÊt lµ ®¸o ®Ó, chanh chua. Kh¶ n¨ng lîi h¹i cña chÞ lµ tµi sö dông ca dao tôc ng÷. Vèn liÕng chÞ tÝch luü tõ s¬ng n¾ng trêng ®êi ®· nãi víi ta rÊt nhiÒu vÒ sè phËn cña ngêi ®µn bµ chu©n chuyªn bÊt h¹nh (NguyÔn Du ®· ®a vµo hÖ thèng ng«n ng÷ cña Thuý KiÒu hµng lo¹t nh÷ng thµnh ng÷ s¾c s¶o khi c« ®· tr¶i qua nhiÒu phong trÇn, ®au khæ).

Çi tµi cña NguyÔn Kh¶i lµ biÕn nh÷ng c©u vÝ c©u ca vèn lµ tµi s¶n chung thµnh giäng nãi riªng mang s¾c ®iÖu cña mét tÝnh çch riªng. Nh÷ng c©u ca, c©u vÝ qu¸ ®çi quen thuéc khi ®Æt vµo miÖng lìi §µo l¹i ®ong ®a mét s¾c th¸i míi bëi yÕu tè chªm xen nhoi nhãi tñi hên, bëi çi giäng ®ay ®¶ hên m¸t cña ngêi ®µn bµ giËn th©n hên phËn. NguyÔn Kh¶i tá ra rÊt am hiÓu t©m lÝ phô n÷. Khi r¬i vµo tuyÖt väng ch¸n ch-êng, §µo còng mÊt lu«n tµi s¶n cña giíi m×nh lµ n÷ tÝnh. Ngêi ®µn bµ nhu thuËn vÞ tha giµu ®øc hi sinh ®· trë thµnh mét ngêi phô n÷ ®anh ®¸ cay ®éc. HÔ ai v« t×nh hoÆc cè ý ch¹m vµo nçi ®au riªng lµ §µo bËt ngay nh÷ng c©u tr¶ lêi ®Ých ®¸ng, nanh näc. Th× ra çi ®èp ch¸t bªn ngoµi cña §µo lµ ph¶n øng cña nçi ®au t©m thÕ. §µo cã ngoa ng«n còng kh«ng ®Ó ¸c, xóc ph¹m ai mµ chØ ®Ó gi÷ m×nh: BiÕt m×nh Ýt ®îc yªu th¬ng nªn cè giÊu ®i çi kh¸t väng ®îc yªu th¬ng vµ muèn yªu th¬ng.

T¸c gi¶ ®· cho ta thÊy ë §µo cã vÎ ®Ñp cña sù kiªn nghÞ qu¶ c¶m vµ kiªu h·nh. Nhµ v¨n ®· ®ét nhËp vµo bªn trong çi m¹ch ngÇm hiÖn thùc ®Ó kh¸m ph¸ chiÒu s©u sè phËn tÝnh çch con ngêi: §ã lµ sù gi»ng co quyÕt liÖt gi÷a cam chÞu vµ bÊt phôc, gi÷a tuyÖt väng vµ kh¸t väng, gi÷a vá bäc bªn ngoµi vµ phÈm chÊt bªn trong, khiÕn §µo, cã bÊt h¹nh mµ kh«ng nhan s¾c vÉn kh¬i dËy trong ta niÒm c¶m mÕn vµ Ên tîng khã quªn.

3. Qu¸ tr×nh thay ®æi sè phËn vµ tÝnh çch cña §µo

§µo lªn n«ng trêng §iÖn Biªn víi t©m lý: con chim bay m·i còng mái çnh, con ngùa ch¹y m·i chån ch©n, muèn t×m mét n¬i hÎo l¸nh nµo ®ã thËt xa ®Ó quªn ®i cuéc ®êi ®· qua. Cßn l¹i nh÷ng ngµy s¾p tíi ra sao kh«ng cÇn râ. Trong ®oµn ngêi hå hëi lªn §iÖn Biªn x©y dùng cuéc sèng míi §µo mang mét ®éng c¬ riªng, mét nçi niÒm riªng c¬ hå l¹c lâng, ®i kh«ng ®Ó ®Õn mµ ®i ®Ó quªn.

NguyÔn Kh¶i rÊt am hiÓu vµ t«n träng qui luËt cña cuéc sèng. Ngay c¶ nh÷ng ngêi cã kh¶ n¨ng thÝch øng víi m«i trêng míi th× còng khã cã thÓ thay ®æi mét sím mét chiÒu. Mäi sù thay ®æi ph¶i cã qu¸ tr×nh thêi gian cña nã. Nh÷ng ngµy ®Çu lªn §iÖn Biªn, §µo mang nÆng mÆc c¶m, nh÷ng ý nghÜ vµ ®Þnh kiÕn xa cò cÇm tï chÞ lµm chÞ lu«n xa l¸nh, tù c« lËp m×nh tríc mäi ngêi. ChÞ lµm viÖc kh«ng v× høng khëi mµ chØ ®Ó kh«ng ai coi thêng m×nh. Nhng cuéc sèng ë n«ng trêng §iÖn Biªn gi÷a mét tËp thÓ lao ®éng víi nhÞp sèng s«i ®éng v« t, hÕt lßng víi hiÖn t¹i vµ tha thiÕt víi t¬ng lai kh«ng ai cßn bÞ g¸nh nÆng cña qu¸ khø ®eo ®¼ng ®· dÇn cuèn §µo ®i. Sèng trong ®éi s¶n xuÊt sè 6 nh mét tæ Êm, mçi thµnh viªn ®Òu ®îc quan t©m, gióp ®ì, san sÎ cho nhau, lßng §µo dÇn Êm l¹i. ChÞ thÊy nh÷ng ®Þnh kiÕn cña m×nh thËt l¹c lâng, v« lý. Ngêi ta kh«ng chØ sèng víi qu¸ khø mµ cÇn ph¶i sèng víi hiÖn t¹i vµ t¬ng lai. “Kh«ng ai sèng mét m×nh m·i ®îc”. Cø thÕ mét quan niÖm míi mÎ ngµy mét ngµy 2 ®· h×nh thµnh trong chÞ.

Tuy nhiªn sù t¸c ®éng cña m«i trêng chØ lµ nh©n tè kh¸ch quan, nÕu thiÕu yÕu tè chñ quan th× còng kh«ng thÓ cã sù thay ®æi. May thay kh¸t vängh¹nh phóc ë ngêi ®µn bµ qu¸ løa nhì th× nµy cha hoµn toµn t¾t h¼n. Nh÷ng ngµy ch¸n chêng chÞ kh«ng d¸m m¬ ®Õn h¹nh phóc, nhng kh¸t khao Êy vÉn ©m Ø trong chÞ: NhiÒu h«m èm ®au ph¶i n»m nhê nhµ b¹n n©ng b¸t c¬m bèc khãi do b¹n ®a cho, nh×n thÊy gia ®×nh b¹n Êm cóng, chÞ l¹i nhí tiÕc çi gia ®×nh ®· mÊt cña m×nh (nÕu kh«ng kh¸t khao lµm sao ph¶i nhí tiÕc). Råi nh÷ng buæi ®øng tuèt l¹c víi Hu©n, nh×n bé ngùc vµ ®«i vai trÇn ®á díi ¸nh n¾ng cao nguyªn, lßng chÞ l¹i bõng bõng dËy lªn mét nçi kh¸t khao cã mét gia ®×nh vµ ngêi chång kháe m¹nh nh thÕ. Hai ch÷ “bõng bõng” ®Æt gi÷a dßng v¨n thùc sù ngun ngón löa. Ngän löa cña niÒm kh¸t sèng, kh¸t väng h¹nh phóc, ngän löa cña niÒm hy väng cña con ngêi: mét çi g× cha râ nÐt l¾m nhng ®Çm Êm h¬n, t¬i s¸ng h¬n nh÷ng ngµy qua cø lÊp lãa ë phÝa tríc. §µo ®· chê vµ cuèi cïng h¹nh phóc ®· ®Õn. DÞu, «ng thiÕu uý go¸ vî ®· ngá lêi muèn x©y dùng cuéc sèng gia ®×nh víi §µo. §o¹n v¨n diÔn t¶ diÔn biÕn t©m lý cña §µo tríc l¸ th tá t×nh cña «ng DÞu, cã thÓ coi lµ nh÷ng dßng ph©n tÝch t©m lý xuÊt s¾c vµo bËc nhÊt cña ®êi v¨n NguyÔn Kh¶i.

- 63 -

Nhµ v¨n võa nhËp th©n vµo nh©n vËt ®Ó diÔn t¶ sù vËn ®éng biÖn chøng çc cung bËc t×nh c¶m, võa tØnh t¸o lÝ gi¶i sù m©u thuÉn vµ thèng nhÊt trªn nÒn t¶ng nçi ®au bÊt h¹nh vµ niÒm kh¸t khao h¹nh phóc. Nh÷ng biÕn ®æi t©m lý ë §µo khi ®äc th «ng DÞu kh«ng hÒ ®¬n gi¶n: tõ bµng hoµng lóc ®Çu ®Õn giËn gi÷ t-ëng cã thÓ xÐ vôn tõng m¶nh th (v× mÆc c¶m bÞ coi thêng ë §µo nh mét ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn), nhng råi khi gÊp l¸ th l¹i th× mét “c¶m gi¸c ªm ®Òm” cø lan nhanh nh mét m¹ch níc ngät rØ thÊm vµo nh÷ng thí ®Êt kh« c»n v× n¾ng h¹”, “mét nçi vui síng k× l¹ d¹t dµo kh«ng thÓ nÐn næi khiÕn chÞ ng©y ngÊt, muèn cêi to lªn mét tiÕng nhng trong mÝ m¾t l¹i mäng ®Çy níc chØ chùc trµo ra”, nh÷ng chÊn ®éng kú diÖu cña t©m hån ®îc nhµ v¨n diÔn t¶ ®Çy thiÕt tha c¶m ®éng. L¸ th «ng DÞu lµ mét chi tiÕt nghÖ thuËt quan träng. Nã ®¸nh thøc vïng kh¸t väng Èn kÝn trong t©m linh §µo, gióp §µo vît lªn mÆc c¶m tñi hên, më lßng vÒ phÝa h¹nh phóc. H¹nh phóc ®· lµm thøc dËy nh÷ng g× s©u xa vèn thuéc vÒ b¶n chÊt cña §µo: Lßng yªu th¬ng vµ ®øc yªu th¬ng ë ngêi phô n÷ cña chÞ (h¹nh phóc b×nh dÞ cña t×nh yªu ThÞ Në ch¼ng ®· ®¸nh thøc nh©n tÝnh vµ c¶ nh÷ng kh¸t khao lµm ngêi l¬ng thiÖn trong ChÝ PhÌo mét con quØ d÷ cña lµng Vò §¹i ®ã sao). Ngßi bót NguyÔn Kh¶i ®· bãc trÇn çi vÎ bÒ ngoµi ®Ó len lái vµo ý nghÜ thÇm kÝn nhÊt cña nh©n vËt, gióp ngêi ®äc kh¸m ph¸ çi thó vÞ trong t©m hån con ngêi. Ngãt chôc n¨m trêi §µo cè vïi nÐn mét çch bÊt lùc, h¾t hñi chÝnh m×nh víi mÆc c¶m cha ai coi chÞ lµ nguån h¹nh phóc cña hä. LÇn ®Çu tiªn sau chôc n¨m trêi go¸ bôa, §µo ®· nhËn ®îc nh÷ng lêi yªu th¬ng g¾n bã, §µo nhËn thÊy m×nh cÇn ®Õn cho mét ngêi nµo kh¸c. ChÞ nh lét x¸c. Sù håi sinh kú diÖu cña t©m hån ®Çy th¬ng tæn khiÕn ta nh gÆp mét §µo kh¸c h¼n th-êng ngµy: tõ giäng nãi dÞu dµng, ngät ngµo trong çch xng h« víi Hu©n, ngät ngµo ®Õn c¶ nh÷ng suy tÝnh vÒ t¬ng lai. Dêng nh ngay lËp tøc mét kÕ ho¹ch chi tiÕt cho cuéc sèng h¹nh phóc t¬ng lai ®· ®îc chÞ v¹ch ®Þnh râ rµng. Tõ viÖc ®èi xö víi con chång ra sao, sinh con ®Î çi vµ nu«i d¹y chóng thÕ nµo ... §iÒu ®ã cho thÊy r»ng kh¸t väng h¹nh phóc lu«n tóc trùc trong lßng chÞ, chØ cÇn ®îc ®¸nh thøc lµ sèng dËy ®ñ ®Çy. Râ rµng trong nh÷ng ®ªm trêng mïa ®«ng c« lÎ cña cuéc ®êi, cha bao giê §µo t¾t ®i niÒm hi väng vÒ ngµy mai t¬i s¸ng. PhÇn cuèi c©u chuyÖn, chóng ta l¹i gÆp §µo trong c¶nh lao ®éng vµ sinh ho¹t cña tËp thÓ ®éi s¶n xuÊt sè 6, kho¶ng çch thêi gian gi÷a 2 c¶nh ®Çu vµ cuèi chuyÖn lµ mét mïa thu ho¹ch l¹c. §ã còng lµ kho¶ng thêi gian cã nh÷ng biÕn cè quan träng trong sè phËn vµ tÝnh çch §µo. Trong kh«ng khÝ hå hëi cña buæi lao ®éng tËp thÓ, gi÷a lµn giã m¸t mïa thu, t©m tr¹ng §µo còng trë nªn trong trÎo vui t¬i, chÞ ®· thùc sù hßa nhËp víi cuéc sèng míi trªn quª h¬ng thø hai. TiÕng h¸t vÐo von cña chÞ ph¬i phíi mét niÒm kh¸t väng sèng, ph¶n øng vui vÎ cña §µo tríc sù ®ïa vui chªu chäc cña mäi ngêi. §µo ®· cã mét sù biÕn chuyÓn c¨n b¶n trong sè phËn, çch nh×n vµ th¸i ®é ®èi víi cuéc sèng. Sù hên giËn ghen tþ vµ nh÷ng ph¶n øng tù vÖ b»ng nh÷ng lêi lÏ chua ngoa s¾c nhän ®¸o ®Ó, ®· nhêng chç cho sù hå hëi, cëi më, th©n t×nh víi mäi ngêi.

4. ý nghÜa triÕt lý nh©n sinh

Qua viÖc miªu t¶ nh©n vËt §µo trong qu¸ tr×nh thay ®æi c¨n b¶n vÒ tÝnh çch, sè phËn, NguyÔn Kh¶i ®· ca ngîi cuéc sèng míi mµ çch m¹ng vµ nh©n d©n ®ang nhen lªn trªn kh¾p ®Êt níc. Cuéc sèng Êy thùc sù lµ mét quan hÖ x· héi tèt ®Ñp mµ mçi thµnh viªn trong ®ã ®Òu ®îc quan t©m, ch¨m sãc. Ai còng t×m ®îc h¹nh phóc cho riªng m×nh. B»ng çch Êy nhµ v¨n ®· ca ngîi c«ng ¬n to lín cña çch m¹ng, cuéc sèng míi ®· bï ®¾p nh÷ng mÊt m¸t cña sè phËn mµ cuéc sèng cò kh«ng thÓ lµm ®îc. Nhµ v¨n ca ngîi c«ng cuéc x©y dùng ®Êt níc qua h×nh ¶nh con ngêi lµm ¸nh lªn vÎ ®Ñp vÒ con ngêi, nhê vËy truyÖn vµ nh©n vËt tr¸nh ®îc phÇn ®¬n ®iÖu xu«i chiÒu c«ng thøc.

Néi dung c©u chuyÖn cßn chøa ®ùng mét triÕt lÝ s©u xa. Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ NguyÔn Kh¶i miªu t¶ sù ®æi thay cña §µo diÔn ra trªn m¶nh ®Êt §iÖn Biªn, m¶nh ®Êt chiÕn tranh tõng ngù trÞ, tríc kia chØ cã ®¹n bom vµ çi chÕt. Nay chÝnh trªn m¶nh ®Êt chÕt Êy lßng §µo ®ang sèng l¹i: h¹nh phóc mµ chÞ ®· mÊt tõ 7, 8 n¨m nay ai ngê chÞ l¹i t×m thÊy ë mét n¬i mµ chiÕn tranh ®· x¶y ra ¸c liÖt nhÊt ? Çi chÕt kh«ng tiªu diÖt ®îc sù sèng, tr¸i l¹i sù sèng ®ang n¶y sinh tõ çi chÕt. ë N«ng trêng §iÖn Biªn, ngêi ta tÆng nhau nh÷ng d©y dï ®Ó lµm vßng, nh÷ng vá m×n ®Ó lµm b×nh hoa, vá ph¸o s¸ng lµm èng ®ùng giÊy khai sinh. Nh÷ng ph¬ng tiÖn vèn dïng ®Ó tiªu huû sù sèng nay ®ang trë thµnh nh÷ng ®å vËt ch¨m lo cho cuéc sèng. Trong lßng §µo còng cã mét sù ®æi thay nh thÕ. ChÞ ®· ph¸ bá mÆc c¶m cña m×nh ®Ó hßa nhËp víi cuéc ®êi, bíc qua giíi h¹n cña m×nh ®Ó ®Õn bÕn bê h¹nh phóc míi.

- 64 -

ViÖc lªn §iÖn Biªn cña §µo chØ lµ hµnh ®éng trèn ch¹y qu¸ khø: ®Ó quªn nh÷ng ngµy th¸ng qua cßn t-¬ng lai ra sao kh«ng cÇn tÝnh ®Õn. Ngì lµ bíc ®êng cïng l¹i chØ lµ ranh giíi. §µo ®· bíc qua ranh giíi gi÷a mét bªn lµ qu¸ khø bÊt h¹nh buån th¬ng, mét bªn lµ hiÖn t¹i vµ t¬ng lai Êm ¸p s¸ng sña.

Nguån søc m¹nh nµo ®· gióp §µo vît qua ranh giíi Êy? Tríc tiªn lµ do m«i trêng x· héi lµnh m¹nh trong s¸ng, do tÊm lßng nh©n ¸i c¶m th«ng cña nh÷ng ngêi b¹n tèt nh Hu©n. Nhng chñ yÕu lµ ë søc m¹nh tù b¶n th©n §µo víi kh¸t khao h¹nh phóc, m¸i Êm gia ®×nh. Cuéc sèng ®ang n¶y në sinh s«i trªn m¶nh ®Êt §iÖn Biªn mµ trùc tiÕp lµ l¸ th «ng DÞu ®· thøc tØnh niÒm kh¸t khao h¹nh phóc mµ §µo cè h¾t hñi vïi nÐn mét çch bÊt lùc trong lßng ngãt 7, 8 n¨m trêi. ChiÒu s©u nh©n ®¹o cña t¸c phÈm chÝnh lµ ë chç t¸c gi¶ kh«ng mang ®Õn cho §µo mét thÕ giíi míi, biÕn c« thµnh mét ngêi toµn thiÖn, toµn mÜ mµ ®Ó c« ®îc lµ chÝnh m×nh víi nh÷ng kh¸t väng chÝnh ®¸ng vµ nh©n b¶n cña con ngêi...

Tõ sù vît qua ranh giíi cña §µo, NguyÔn Kh¶i khuyÕn khÝch mét çi nh×n l¹c quan vÒ cuéc ®êi, mét lèi sèng tÝch cùc: §õng bao giê ch¸n n¶n xu«i tay mµ ph¶i cã nghÞ lùc niÒm tin tríc nh÷ng thö th¸ch trong ®êi. TriÕt lÝ Êy thÓ hiÖn nh©n sinh quan tÝch cùc cña ngêi çch m¹ng, ®îc ®óc kÕt tõ thùc tiÔn cuéc sèng: sù sèng n¶y sinh tõ çi chÕt, h¹nh phóc hiÖn h×nh trong nh÷ng gian khæ hi sinh lµ ý nghÜ t tëng, kh«ng chØ riªng cña Mïa L¹c mµ cßn cña nhiÒu t¸c phÈm cña V¨n häc ViÖt Nam hiÖn ®¹i, nh Vî chång A Phñ, Rõng xµ nu, M¶nh tr¨ng cuèi rõng...

§Þnh híng ®Ò, gîi ý gi¶i:

§Ò 1. T¸c phÈm chóng ta ®ang nãi tíi chñ yÕu lµ c©u chuyÖn vÒ nh÷ng con ngêi. VËy t¹i sao t¸c gi¶ l¹i ®Æt cho nã çi tªn Mïa l¹c ?

Víi çch ®Æt tªn truyÖn Mïa l¹c, NguyÔn Kh¶i ®· t¹o cho t¸c phÈm mét Ên tîng kh«ng gian (nh÷ng b·i trång l¹c xanh trªn vïng ®åi mªnh m«ng cña miÒn T©y B¾c) vµ mét Ên tîng thêi gian (c©u chuyÖn x¶y ra trong kho¶ng mét mïa gieo trång vµ thu ho¹ch l¹c).

Nhng çi tªn Mïa l¹c cßn t¹o ra mét gîi c¶m vÒ sù sèng. Nã cã kh¶ n¨ng gîi lªn trong lßng ngêi xóc c¶m: Trªn m¶nh ®Êt ®Çy dÊu tÝch chÕt chãc cña Hång Cóm, §iÖn Biªn, nh÷ng ngêi lÝnh vµ ngêi d©n ®· ®Õn víi nhau ®Ó cïng nhau trång nh÷ng b·i l¹c xanh, vµ dêng nh còng cßn ®Ó trång cho m×nh vµ cho nhau mét chót s¾c xanh cña sù sèng, cña íc m¬, cña t×nh yªu vµ h¹nh phóc...

Nh vËy, nhan ®Ò Êy kh«ng tho¸t li chñ ®Ò. Ngîc l¹i, nã lµm cho chñ ®Ò ®îc t«n lªn thµnh mét h×nh ¶nh ®Ñp vµ ®Çy ý nghÜa.


Çc vÞ La H¸n chïa T©y Ph¬ng

Huy CËn

Yªu cÇu

HiÓu, ®¸nh gi¸ ®óng nh÷ng c¶m nhËn vµ suy tëng cña t¸c gi¶ vÏ çc pho tîng chïa T©y Ph¬ng.

C¶m nhËn vµ ph©n tÝch ®îc nghÖ thuËt kh¾c ho¹ tµi t×nh çc bøc tîng b»ng ng«n ng÷ ë phÇn ®Çu bµi th¬.

ThÊy ®îc sù g¾n bã cña c¶m xóc - suy tëng vµ triÕt lÝ trong phong çch th¬ Huy CËn.



Çc vÞ La H¸n chïa T©y Ph¬ng lµ bµi th¬ ®îc h×nh thµnh tõ nh÷ng c¶m xóc tríc çc pho tîng chïa T©y Ph¬ng trong chiÒu dµi kho¶ng 20 n¨m cña hån th¬ Huy CËn. Hai m¬i n¨m ®Ó tõ nh÷ng xóc c¶m ®Çu

- 65 -

tiªn cho ®Õn khi bµi th¬ ra ®êi lµ cuéc hµnh tr×nh tõ bãng tèi ra ¸nh s¸ng, tõ c¶m ®Õn hiÓu, tõ §¹o ®Õn §êi cña tiÕng th¬ Huy CËn.

Bµi th¬ ®¨ng lÇn ®Çu tiªn trªn b¸o tÕt 1961 - Gi÷a kh«ng khÝ phÊn chÊn cña miÒn B¾c bíc vµo kÕ ho¹ch 5 n¨m lÇn thø nhÊt x©y dùng CNXH. Tõ chç ®øng thêi hiÖn t¹i, mét thêi ®¹i mµ theo ý t¸c gi¶ ®· gi¶i táa ®îc nh÷ng ®au khæ vµ bÕ t¾c lÞch sö, nhµ th¬ nh×n l¹i ®Ó ®ång c¶m, xãt th¬ng, tr©n träng víi cha «ng trong qu¸ khø. ý nghÜa phæ qu¸t vÒ nh©n sinh mµ çc pho tîng La H¸n chïa T©y Ph¬ng gîi nªn l¹i ®îc qui vµo ý nghÜa ph¶n ¸nh hiÖn thùc thêi ®¹i t¸c phÈm ®iªu kh¾c nµy ra ®êi.

“Çc vÞ La H¸n chïa T©y Ph¬ng” do vËy ®îc coi nh “Mét luång ¸nh s¸ng gi¶i tho¸t cña hiÖn t¹i däi lªn nh÷ng ®au khæ bÕ t¾c cña cha «ng”.

II. Ph©n tÝch

1. C¶m høng chñ ®¹o:

Trong PhËt gi¸o tiÓu thõa, La H¸n lµ tr¹ng th¸i cuèi cïng cña mét sinh thÓ trªn ®êng gi¶i tho¸t, lµ danh hiÖu gäi nh÷ng vÞ tu hµnh ®¾c ®¹o ®¹t ®Õn sù yªn tÜnh vÜnh h»ng, tho¸t khái vßng sinh tö. §îc kh¬i gîi c¶m høng tõ çc pho tîng chïa T©y Ph¬ng, nhng bµi th¬ kh«ng nãi vÒ tinh thÇn PhËt gi¸o cña çc c«ng tr×nh ®iªu kh¾c nµy. Trong “Lêi dÉn” ë ®Çu bµi th¬ Huy CËn viÕt: “Nhµ nghÖ sÜ xa ®· v« t×nh hay h÷u ý m-în ®Ò tµi chuyÖn thËt mµ miªu t¶ x· héi ®¬ng thêi, mét x· héi qu»n qu¹i trong nh÷ng biÕn ®éng vµ bÕ t¾c kh«ng t×m ®îc lèi ra. Huy CËn ®· chuyÓn c¶m høng “ThiÒn” cña çc pho tîng sang c¶m høng trÇn thÕ cña xóc c¶m vµ suy tëng trong hÖ ®èi chiÕu xa nay. ChuyÖn PhËt mµ hãa ra chuyÖn con ngêi, ®Ò tµi t«n gi¸o trë thµnh ®Ò tµi vÒ nçi ®au nh©n thÕ cïng nh÷ng bÕ t¾c tuyÖt väng cña cha «ng.

Chïa T©y Ph¬ng ë huyÖn Th¹ch ThÊt, tØnh Hµ T©y lµ mét c«ng tr×nh kiÕn tróc cæ næi tiÕng ®îc x©y dùng vµo cuèi thÕ kØ XVIII. Trong chïa cã rÊt nhiÒu tîng, ®¸ng chó ý nhÊt lµ nhãm 18 tîng gç - thêng ®îc gäi lµ tîng La H¸n - ®Æt trong hµnh lang cña chïa. Nh÷ng pho tîng nµy ®îc ®¸nh gi¸ lµ nh÷ng t¸c phÈm ®Ñp vµo bËc nhÊt cña nghÖ thuËt ®iªu kh¾c cæ ViÖt Nam.

Tõ nh÷ng n¨m 1940 khi cßn lµ sinh viªn trêng Canh N«ng, Huy CËn ®· cã dÞp ®Õn th¨m chïa T©y Ph-¬ng vµ sau ®ã cßn nhiÒu lÇn trë l¹i. ¤ng kÓ: Xem tîng ra vÒ lßng vÊn v¬ng xao xuyÕn m·i v× nh÷ng ®au khæ cña câi ®êi hiÖn lªn trªn g¬ng mÆt h×nh hµi çc pho tîng...

¸m ¶nh vÒ “nçi ®au th¬ng” biÓu lé qua nÐt mÆt çc pho tîng ®· t¹o xóc c¶m ®Ó nhµ th¬ viÕt nªn khæ th¬ ®Çu tiªn:


T«i ®Õn th¨m vÒ lßng vÊn v¬ng

H¸ ch¼ng ph¶i ®©y lµ xø PhËt,

Mµ sao ai nÊy mÆt ®au th¬ng ?

§Ó béc lé triÕt lÝ uyªn th©m cña nhµ phËt, chïa T©y Ph¬ng cã c¶ tîng vui, tîng buån... Nhng nhµ th¬ chØ chó ý ®Õn “MÆt ®au th¬ng” thËm chÝ cßn ®Èy Ên tîng ®ã lªn thµnh nÐt ®Æc trng bao qu¸t nhÊt. §©y lµ sù c-êng ®iÖu ®Çy tÝnh chñ quan cña c¶m høng thi ca, song l¹i in ®Ëm çch tiÕp cËn riªng cña t¸c gi¶: C©u hái: “H¸ ch¼ng ph¶i ®©y lµ xø PhËt, mµ sao ai nÊy mÆt ®au th¬ng?” ®· lµm rung rinh kh«ng khÝ an nhiªn tù t¹i chèn PhËt ®êng. Sù va ®Ëp gi÷a 2 c©u th¬ lµm bËt ra mét nghÞch lÝ: cöa PhËt lµ n¬i siªu tho¸t, sao l¹i tÝch tô ®au th¬ng ? Khæ th¬ ®Çu ®· truyÒn th¼ng ®Õn ngêi ®äc çi c¶m gi¸c vÊn v¬ng ¸m ¶nh cña t¸c gi¶ khi ®Õn th¨m chïa T©y Ph¬ng, nhøc nhèi mét yªu cÇu gi¶i ®¸p. ThÕ lµ ngay tõ ®Çu, nçi ®au ngêi vµ nçi ®au gç ®· hßa d©ng thµnh mét ¸m ¶nh. Huy CËn ®· ®êi hãa vÊn ®Ò t«n gi¸o, ®Ó däc chiÒu dµi bµi th¬ nh÷ng triÕt lÝ uyªn th©m cña nhµ PhËt l¹i ®îc dïng ®Ó béc lé nh÷ng triÕt lÝ cña nhµ th¬ tríc cuéc ®êi.

ViÕt vÒ 18 pho tîng La H¸n chïa T©y Ph¬ng, Huy CËn kh«ng lÇn lît miªu t¶ mµ phèi hîp ®Æc t¶ cô thÓ víi bao qu¸t toµn thÓ. Nhê vËy ®em ®Õn cho ngêi ®äc mét c¶m nhËn kh¸ toµn diÖn: võa cã riªng võa cã chung, võa ®iÓm võa diÖn, ®ñ ®Ó ngêi ®äc h×nh dung ®îc çi thÕ giíi riªng cña çc vÞ La H¸n nµy. Tµi n¨ng cña Huy CËn lµ dông c«ng ng«n tõ khiÕn th¬ ca lµ nghÖ thuËt ng«n tõ, thuéc nghÖ thuËt thêi gian,

- 66 -

trong bµi th¬ nµy ®· mang gi¸ trÞ t¹o h×nh cña nghÖ thuËt ®iªu kh¾c thuéc nghÖ thuËt kh«ng gian. Nhê v©y, çc pho tîng kh«ng cßn nh nh÷ng tiªu b¶n Ðp xÑp trªn trang th¬ mµ nhám dËy dùng h×nh t¹c khèi tríc m¾t ngêi ®äc. Díi nh÷ng ®êng v©n thí gç lµ nhÞp ®Ëp cña tr¸i tim, lµ nh÷ng ®ît sãng cña t×nh c¶m, lµ nh÷ng vËt v· cña t©m hån. Çc pho tîng kh«ng cßn lµ h×nh hµi v« tri v« gi¸c mµ sèng ®éng víi ®ñ mäi tr¹ng th¸i tinh thÇn t×nh c¶m cña con ngêi.

2. §Æc t¶ ch©n dung ba pho tîng

Huy CËn chän ba g¬ng mÆt tiªu biÓu cho 3 t©m tÝnh, khÝ chÊt, nh÷ng d¸ng vÎ, t thÕ rÊt kh¸c nhau nhng rÊt ®iÓn h×nh cho c¶ quÇn thÓ tîng:

a) Pho thø nhÊt: Pho “Ðp x¸c”

“§©y vÞ x¬ng trÇn ch©n víi tay

Cã chi thiªu ®èt tÊm th©n gµy

TrÇm ng©m ®au khæ s©u vßm m¾t

Tù bÊy ngåi y cho ®Õn nay.

B»ng nÐt ®Æc t¶ sù gµy guéc, kh« hÐo cña th©n h×nh: “x¬ng trÇn”, “tÊm th©n gµy”, “s©u vßm m¾t” cïng t thÕ bÊt ®éng kh«ng chØ trong kh«ng gian: “Ngåi y mµ trong c¶ thêi gian “tù bÊy... ®Õn nay”. Huy CËn ®· truyÒn th¼ng ®Õn ngêi ®äc çi Ên tîng m¹nh mÏ vÒ nçi thèng khæ, vËt v· sau d¸ng ngåi trÇm ng©m ®au khæ. Tù “thiªu ®èt” ®ñ truyÒn n¨ng lîng sèng vµo pho tîng, khiÕn sau d¸ng ngåi ngì hoµn toµn tÜnh kia lµ nh÷ng chuyÓn ®éng ®Çy gi«ng b·o cña néi t©m con ngêi. Tõ chØ ®Þnh “§©y” cho thÊy gãc nh×n cña nhµ th¬ ®· li t©m khái ®Ò tµi t«n gi¸o khi chiªm ngìng pho tîng La H¸n nµy: Nhµ ®iªu kh¾c xa ®Æc t¶ sù gµy guéc cña th©n x¸c tîng ®Ó biÓu ®¹t cuéc sèng tinh thÇn phong phó, trong khu«n khæ mét h×nh thÓ vËt chÊt thu nhá chøa ®ùng sù lín réng s©u xa cña t tëng t©m linh. Díi gãc nh×n riªng Huy CËn thÊy sù gµy guéc th©n x¸c tîng lµ Ên tîng vÒ nh÷ng ®au khæ bÕ t¾c cña con ngêi trong mét thêi ®¹i lÞch sö cô thÓ. Xa nay trong quan niÖm cña nhiÒu ngêi, hµnh tr×nh tíi ®Êt PhËt lµ ®Ó kiÕm t×m mét sù gi¶i tho¸t, nh»m tho¸t li hiÖn thùc bÕ t¾c. Víi con m¾t rÊt ®êi, Huy CËn ph¸t hiÖn khëi ®Çu hµnh tr×nh ®Õn víi ®Êt PhËt l¹i xuÊt ph¸t tõ sù tù ý thøc tr¸ch nhiÖm vµ bæn phËn cña con ngêi tríc thêi cuéc. Khæ th¬ ®· thÓ hiÖn sù Ðp x¸c cña vÞ La H¸n ®Ó truy c¶m lý tëng qua nh÷ng tr¨n trë d»n vÆt cña tinh thÇn ®Õn kh« hÐo c¶ h×nh hµi. §Õn víi gi¸o lÝ nhµ PhËt ®Ó sèng §êi h¬n, ngêi h¬n. Hµnh tr×nh ®Õn víi ®Êt PhËt mµ nh hµnh tr×nh vÒ víi cuéc ®êi vËy.

b) Pho thø 2: “Hµnh x¸c”

NÕu ë pho 1, vÞ La H¸n “Ðp x¸c” cã phong th¸i cña ngêi tõng tr¶i. Dï trong lßng rèi bêi mét t©m sù lín song cè tiÕt chÕ kh«ng cho xóc c¶m lé ra ngoµi. Th× pho tîng thø hai l¹i nh mét ngêi xèc næi. TÊt c¶ nhiÖt t×nh, c¶m xóc bªn trong ®Òu trµn ra bªn ngoµi qua cö chØ, hµnh ®éng trong mét sù “hµnh x¸c” quyÕt liÖt.

Cã vÞ m¾t gi¬ng, mµy nhÝu xÖch

Tr¸n nh næi sãng biÓn lu©n håi

M«i cong chua ch¸t, t©m hån hÐo

G©n vÆn bµn tay m¹ch m¸u s«i.

Çc ®ît sãng ®éng tõ më c¨ng cêng ®é biÓu c¶m diÔn t¶ tr¹ng th¸i c¨ng th¼ng dån nÐn cña c¬ thÓ; ®Æc biÖt lµ trªn khu«n mÆt: “M¾t gi¬ng, mµy nhÝu, tr¸n næi sãng, m«i cong...”

Nh÷ng tÝnh tõ bÞ ®Èy ®Õn tét cïng tr¹ng th¸i xóc c¶m: chua ch¸t, hÐo, s«i... TÊt c¶ ®· diÔn t¶ çi s«i sôc cña t©m linh nh muèn ph¸ vì tung çi vá h×nh x¸c chËt chéi. H×nh x¸c pho tîng nh rung lªn trong tÇn sè dµy ®Æc cña nh÷ng ®éng tÝnh tõ. Ta c¶m gi¸c nh tõ pho tîng to¸t ra h¬i Êm cña sù sèng, díi lµn da, m¹ch m¸u ®ang ch¶y trong lång ngùc tîng lµ nhÞp ®Ëp m¹nh hÖt cña mét tr¸i tim. Ph¶i ch¨ng ®©y lµ mét con ng-êi trÎ, trµn ®Çy søc lùc ®Õn hoang phÝ søc lùc? Sù h¨m hë trong tét cïng cña suy t vËt v· l¹i diÔn t¶ çi tét cïng cña bÊt lùc, bÕ t¾c. §Æc t¶ nh÷ng chuyÓn ®éng d«ng b·o trong néi t©m con ngêi qua h×nh thÓ tîng, cho tíi nay cha ai vît ®îc Huy CËn ë khæ th¬ nµy.

- 67 -

Nh chóng ta ®· biÕt, chØ khi hãa thµnh PhËt, çc vÞ tu hµnh míi cã ®Çy ®ñ quyÒn n¨ng ®Ó ban ©n ph¸t uy theo ®iÓn lÔ. Nhng ë pho tîng nµy qua viÖc thÓ hiÖn sù nç lùc ®Õn tét cïng b»ng mäi gi¸ vµ b»ng mäi çch ®Ó truy cÇu lÝ tëng, hãa gi¶i nçi ®au khæ cho chóng sinh, Huy CËn ®· cho ta thÊy sù dÊn th©n vÒ phÝa cuéc ®êi cña çc vÞ La H¸n. Çc La H¸n ®· cøu n¹n, cøu khæ kh«ng chê hiÓn th¸nh. Gi¸o huÊn nhµ PhËt quan niÖm hµnh x¸c ®Ó lªn câi cùc l¹c, Huy CËn l¹i thÊy sù hµnh x¸c lµ nç lùc tét cïng ®Ó hãa gi¶i nçi khæ ®au cña con ngêi. TiÕp cËn theo híng Êy, Huy CËn ®· nghiªng m×nh tríc nçi ®au cña cha «ng trong qu¸ khø, thÊu c¶m sù bÊt b×nh vµ bÊt lùc ®Õn tËn cïng cña hä víi th¸i ®é tr©n träng.

Pho 3: Pho “ThiÒn ®Þnh”

Cã vÞ ch©n tay co xÕp l¹i

Trßn xoe tùa thÓ chiÕc thai non

Nhng ®«i tai réng dµi ngang gèi

C¶ cuéc ®êi nghe ®ñ chuyÖn buån...

Pho tîng thø 3 : “Ch©n tay co xÕp l¹i”, an b»ng, siªu tho¸t trong t thÕ “thiÒn ®Þnh”. “Trßn xoe tùa thÓ chiÕc thai non” phÐp so s¸nh bÊt ngê t¹o c¶m nhËn vÒ sù bÊy bít an phËn bu«ng xu«i cña vÞ La H¸n. Dêng nh nhµ tu hµnh nµy ch¼ng cÇn mét cè g¾ng nµo ®· ®îc lµ La H¸n ! PhËt tÝnh in râ trªn ®«i tai phËt tíng: “dµi, réng ngang gèi” nhng La H¸n cha ph¶i lµ PhËt. Nh chiÕc thai non cha ph¶i lµ ngêi vËy. Trong quan niÖm phËt gi¸o, La H¸n lµ ®iÓm chãt cïng tríc khi con ngêi hoµn toµn hãa th©n vµo câi tÞch diÖt, chØ cßn mét chót tu hµnh n÷a th× La H¸n thµnh PhËt, mäi ®au khæ sÏ biÕn ®i, chØ cßn l¹i sù hµi hßa thanh tho¸t trong t©m hån. Huy CËn ®· c¶m nhËn mµ miªu t¶ râ nÐt nh ch¹m kh¾c tr¹ng th¸i tinh thÇn cña vÞ La H¸n: PhËt nhng ®ang cßn ®ãi, ®êi nhng ®· ë ngìng cöa PhËt. NÕu çi d¸ng thiÒn ®Þnh tÜnh t¹i ngì hoµn toµn siªu tho¸t, ch©n tay co xÕp ®Çy cam chÞu, thô ®éng l¸nh ®êi, th× “®«i tai nghe ®ñ chuyÖn buån” l¹i nhËp thÕ. TÐ ra ®· l¸nh ®êi göi th©n n¬i cöa PhËt, tu hµnh s¾p thµnh chÝnh qu¶, nh÷ng cuéc ®êi nh bÓ khæ cø vç sãng vµo tËn cöa thiÒn. §«i tai PhËt tíng l¹i lµ cöa ngâ ®ãn nhËn, c¶m th«ng víi nçi khæ chóng sinh.

Sau nh÷ng nç lùc tét cïng vÒ tinh thÇn, sau nh÷ng bøt ph¸ d÷ déi vÒ mÆt thÓ x¸c, hµnh tr×nh cña çc vÞ La H¸n ngng hÕt l¹i trong t thÕ thiÒn. Tëng lµ an nhiªn tù t¹i, nhng l¹i lµ bÊt lùc bÊt an. Qu¶ lµ siªu mµ kh«ng tho¸t, ®¹o mµ vÉn ®êi. §ã lµ çch tiÕp cËn çc pho tîng chïa T©y Ph¬ng cña Huy CËn, còng lµ hµnh tr×nh tõ nh÷ng xóc c¶m ®Çu tiªn ®Õn sù nhËn thøc ®Çy ý thøc. Qua çc pho tîng La H¸n, nhµ th¬ thÊy h×nh ¶nh cô thÓ sinh ®éng cña nçi ®au khæ chång chÊt vµ nh÷ng bÕ t¾c tuyÖt väng cña nh÷ng con ngêi. VËy lµ chuyÖn PhËt l¹i hãa chuyÖn ngêi. §Ò tµi t«n gi¸o ®· trë thµnh ®Ò tµi vÒ nçi ®au nh©n thÕ cïng víi sù bÕ t¾c tuyÖt väng cña cha «ng.

3. Xóc c¶m tríc quÇn thÓ tîng

Sau khi ®Æc t¶ cËn c¶nh 3 pho tîng, t¸c gi¶ lïi ra xa bao qu¸t c¶ quÇn thÓ tîng, t¹o c¬ héi béc lé nh÷ng suy c¶m kh¸i qu¸t vÒ c¶ mét nh©n lo¹i. Khæ ®au trong qu¸ khø:

Çc vÞ ngåi ®©y trong lÆng yªn

Mµ nghe gi«ng b·o næ tr¨m miÒn

Nh tõ vùc th¼m ®êi nh©n lo¹i

Bãng tèi ®ïn ra trËn giã ®en.

Lèi chÊm ph¸ trong çch bao qu¸t toµn c¶nh gióp Huy CËn gi÷ l¹i nh÷ng nÐt ®Æc trng nhÊt cña quÇn thÓ tîng: “Çc vÞ ngåi ®©y trong lÆng yªn”. Sau nh÷ng d¸ng ngåi tÜnh t¹i kh«ng chØ thÊy çi bÊt lùc cña çc nhµ tu hµnh mµ cßn c¶ sù bÊt b×nh cña mu«n kiÕp chóng sinh. C©u th¬ thËt tÜnh, mµ ®ñ søc lµm rung rinh niÒm tin t«n gi¸o. NÕu nh ChÕ Lan Viªn dïng mét mÖnh ®Ò phñ ®Þnh: “Çc pho tîng chïa T©y Ph¬ng kh«ng biÕt çch tr¶ lêi ! th× ë ®©y Huy CËn chØ miªu t¶ vµ ®Ó tù th©n çc pho tîng lªn tiÕng:

“Çc vÞ ngåi ®©y trong lÆng yªn

Mµ nghe gi«ng b·o næ tr¨m miÒn”

- 68 -

Lèi ®èi xøng t¹o nªn sù va ®Ëp gi÷a 2 c©u th¬: “ngåi ®©y”, “mµ nghe” lµm bËt lªn bao chua ch¸t xãt xa uÊt øc. C©u th¬ xo¸y s©u vµo tiÒm thøc ngêi ®äc h×nh ¶nh c¶ mét nh©n lo¹i khæ ®au kh«ng lèi tho¸t. Trong c¶m quan nh·n giíi cña Huy CËn, çc vÞ La H¸n lµ hiÖn th©n cña tÊn bi kÞch con ngêi trong mét thêi ®¹i lÞch sö: §ã lµ sù xung ®ét kh«ng thÓ ®iÒu hßa gi÷a hiÖn thùc vµ íc m¬, gi÷a kh¶ n¨ng vµ kh¸t väng. Cßn g× ®Ó chê ®îi, íc mong khi La H¸n còng ®µnh bÊt lùc, khi niÒm tin t«n gi¸o còng kh«ng cßn lµ gi¶i ph¸p cøu çnh ®Ó an ñi con ngêi.

ThÕ giíi nh÷ng pho tîng Êy nh quay cuång trong vò ®iÖu ®ang tuyÖt väng:

Mçi ngêi mét vÎ, mÆt con ngêi

Cuån cuén ®au th¬ng ch¶y díi trêi

Cuéc häp l¹ lïng tr¨m vËt v·

Tîng kh«ng khãc còng ®æ må h«i.

MÆt cói mÆt nghiªng mÆt ngo¶nh sau

Quay theo t¸m híng hái trêi s©u.

Mét c©u hái lín, kh«ng lêi ®¸p

Cho ®Õn b©y giê mÆt vÉn chau.

Huy CËn sö dông nh÷ng chi tiÕt chän läc, phï hîp víi tîng ®Ó miªu t¶ quÇn thÓ tîng, gîi lªn h×nh ¶nh cña c¶ mét nh©n lo¹i, mét thêi ®¹i ®Çy ®au khæ bÕ t¾c. Trong c¶m quan cña Huy CËn, çc vÞ La H¸n chïa T©y Ph¬ng lµ hiÖn th©n cña nh÷ng khæ ®au qu»n qu¹i, lµ n¬i héi tô nçi thèng khæ cña con ngêi, “cuéc häp l¹ lïng tr¨m vËt v·” ®Õn møc tîng gç mµ tëng nh còng “®æ må h«i”. Tõ çc bøc tîng ch¸y lªn kh¸t väng gi¶i tho¸t, mét cuéc t×m ®êng tËp thÓ mµ mçi ç nh©n ®Òu rÊt nç lùc. Tõ çi bÕ t¾c dai d¼ng: “TrÇm ng©m ®au khæ s©u vßm m¾t, cho ®Õn çc nç lùc tuyÖt väng: “Tr¨m vËt v·”.

§ã lµ h×nh ¶nh cña mét nh©n lo¹i ®ang sôc s«i t×m lèi tho¸t nhng cµng vËt v· l¹i cµng ®au ®ín, cµng hi väng l¹i cµng tuyÖt väng. Cuéc t×m ®êng tËp thÓ vµ sù bÕ t¾c tËp thÓ trong mét thêi k× lÞch sö ®en tèi cha t×m ra lèi tho¸t.

Cha ai t¶ tîng b»ng ng«n ng÷ ®iªu kh¾c tµi nh Huy CËn ë bµi th¬ nµy. BiÕn çi tÜnh thµnh çi ®éng. Çc tr¹ng th¸i tinh thÇn cña çc vÞ La H¸n nh ®îc ch¹m kh¾c b»ng ng«n tõ: La H¸n lµ PhËt nhng cha hoµn toµn ®o¹n tuyÖt §êi, §êi nhng ®· ë ngìng cöa PhËt. §ã lµ nçi ®au qu»n qu¹i run lÇn chãt, lµ c¬n déi cuèi cïng cña nh÷ng cùc khæ chóng sinh tríc khi vµo câi tÞch diÖt. ChØ mét chót tu hµnh n÷a lµ mäi ®au khæ sÏ biÕn ®i. Nhng mét chót Êy lµ c¶ mét thÕ giíi. ë çc vÞ La H¸n chïa T©y Ph¬ng, çi nçi ®au trÇn thÕ cha cã çch g× hãa gi¶i, nã dµo lªn ®Ønh ®iÓm ®Ó cø thÕ kh¾c kh¶m vµo thí gç, ®«ng cøng trong h×nh hµi tîng.

Tríc çch m¹ng, Huy CËn tõng mang nçi ®au ®êi, sÇu nh©n thÕ víi nh÷ng t×m tßi bÕ t¾c, siªu h×nh. V× thÕ c¶m nhËn vµ suy tëng vÒ çc pho tîng chïa T©y Ph¬ng cßn lµ sù ®ång c¶m thÊm thÝa qua tr¶i nghiÖm cña chÝnh m×nh khiÕn ®Ò tµi t«n gi¸o ®· thÓ hiÖn c¶m høng trÇn thÕ. Sù gÆp gì gi÷a nhµ th¬ vµ ®èi tîng t¹o nªn søc c¶m th«ng k× l¹. Nçi sÇu cña cha «ng xa ®· gÆp gì nçi sÇu Huy CËn mét thña, t¹o m¹ch ngÇm c¶m th«ng trong hÖ qui chiÕu xa nay. Tõ chç ®øng trong thêi hiÖn t¹i, mét thêi ®¹i mµ theo ý t¸c gi¶ ®· gi¶i tho¸t ®îc nh÷ng ®au khæ bÕ t¾c cña lÞch sö, Huy CËn c¶m thÊy nh diÖn m¹o çc pho tîng “dêng t¬i l¹i”. ë cuèi bµi th¬, nh÷ng suy tëng cña t¸c gi¶ cßn mang nÆng tÝnh chñ quan, cã phÇn gß Ðp, s¬ lîc vµ c«ng thøc, nhng ®ã còng lµ çch nghÜ chung cña mét thêi. Tuy nhiªn, nh÷ng suy tëng dùa trªn c¬ së cña nh÷ng quan s¸t cô thÓ, nh÷ng c¶m xóc trùc tiÕp nªn vÉn t¹o ®îc sù rung ®éng s©u s¾c trong lßng b¹n ®äc.

III. §¸nh gi¸ chung

Bµi Çc vÞ La H¸n chïa T©y Ph¬ng cã nh÷ng thµnh c«ng ®¸ng ghi nhËn vÒ ng«n ng÷. Ng«n ng÷ cña bµi th¬ võa cô thÓ võa chÝnh x¸c, giµu gi¸ trÞ t¹o h×nh. Huy CËn ®· thµnh c«ng trong viÖc t¸i t¹o nh÷ng pho t-îng b»ng ng«n ng÷ th¬ ca: “Nhê ®ã mµ giê ®©y, bªn c¹nh 18 pho tîng cña ngµnh ®iªu kh¾c ViÖt Nam, nÒn th¬ ca hiÖn ®¹i ViÖt Nam còng cã 18 vÞ La H¸n ®îc t¹c b»ng ng«n tõ”.

- 69 -

Tuy cßn sa vµo s¬ lîc c«ng thøc ë phÇn sau, song Çc vÞ La h¸n chïa T©y Ph¬ng vÉn lµ mét trong nh÷ng bµi th¬ tiªu biÓu cho phong çch Huy CËn sau çch m¹ng. ë ®©y Huy CËn ®· kÕt hîp ®îc c¶m xóc - suy tëng vµ triÕt lý. Trªn çi nÒn xóc c¶m tinh tÕ s©u l¾ng, nhµ th¬ híng tíi nh÷ng suy tëng kh¸i qu¸t mang mµu s¾c triÕt lý. Suy tëng ®îc b¾t nguån tõ nh÷ng quan s¸t chi tiÕt vµ xóc c¶m trùc tiÕp, ®Ó tõ çi h÷u h¹n h×nh Êy, t¸c gi¶ v¬n híng tíi çi bao la v« h¹n cña suy tëng. Çc chi tiÕt miªu t¶ kh«ng cßn dõng ë sù quan s¸t tinh têng mµ cßn më ra c¶ mét trêi xóc c¶m suy ngÉm. Cho nªn ý th¬ rÊt phæ qu¸t, mµ t×nh c¶m l¹i rÊt riªng t: “Thµnh c«ng cña Huy CËn ë Çc vÞ La H¸n chïa T©y Ph¬ng tríc hÕt thuéc vÒ t×nh yªu cña t¸c gi¶ ®èi víi cha «ng”.


§Ò 1: Trong bµi Çc vÞ La H¸n chïa T©y Ph¬ng, Huy CËn më ®Çu b»ng khæ th¬:



H¸ ch¼ng ph¶i ®©y lµ xø PhËt


§Õn gi÷a bµi nhµ th¬ viÕt:

MÆt cói, mÆt nghiªng, mÆt ngo¶nh sau

Quay theo t¸m híng, hái trêi s©u

Mét c©u hái lín. Kh«ng lêi ®¸p.

Cho ®Õn b©y giê mÆt vÉn chau...

H·y b×nh gi¶ng hai khæ th¬ trªn:

I. T×m hiÓu ®Ò

1. Bµi th¬ Çc vÞ La H¸n chïa T©y Ph¬ng kh«ng ph¶i lµ bµi th¬ chñ ý viÕt vÒ ®Ò tµi PhËt gi¸o. Nhµ th¬ chØ mîn ®Ò tµi nµy ®Ó nãi vÒ nçi ®au khæ cña cha «ng ta xa. Nçi ®au vµ sù bÕ t¾c cña çc La H¸n trªn con ®êng gi¶i tho¸t còng lµ sù bÊt lùc cña cha «ng trong lÞch sö.

2. §Ò bµi yªu cÇu b×nh gi¶ng hai khæ th¬. Nhng hai khæ th¬ nµy thÓ hiÖn kh¸ râ c¶m høng toµn bµi. Trong khæ th¬ thø nhÊt, t¸c gi¶ ®Æt ra mét nghÞch lÝ: ®Õn th¨m xø PhËt mµ lßng l¹i vÊn v-¬ng; xø PhËt vèn lµ n¬i yªn tÜnh, thanh tÞnh cí sao “ai nÊy mÆt ®au th¬ng ?”. Trong khæ th¬ sau, dïng çc pho tîng hiÖn ra ë çc t thÕ kh¸c nhau, nhng l¹i gÆp nhau ë mét ®iÓm: bÕ t¾c vµ bÊt lùc. §ã còng lµ nçi ®au vµ sù bÊt lùc cña cha «ng.

II. Dµn bµi chi tiÕt:

1. Më bµi

Vµo thuë hoa niªn, Huy CËn ®· tõng ®Õn th¨m chïa T©y Ph¬ng. Nhng “chµng Huy CËn khi xa hay sÇu l¾m” kh«ng thÓ c¾t nghÜa ®îc nguyªn do cña nçi buån h»n in trªn ch©n dung çc pho tîng. Ph¶i ®Õn hai m¬i n¨m sau, khi ®îc sèng gi÷a “bµi th¬ cuéc ®êi” míi, nhµ th¬ míi tr¶ lêi ®îc nçi b¨n kho¨n theo «ng suèt mÊy chôc n¨m rßng.

Bµi th¬ kh«ng ph¶i lµ t¸c phÈm luËn bµn vÒ ®Ò tµi PhËt gi¸o mµ th«ng qua ®Ò tµi nµy thÓ hiÖn nh÷ng c¶m nhËn vÒ qu¸ khø cña d©n téc, c¶m th«ng víi nh÷ng giät níc m¾t cña ngêi xa. Hai khæ th¬ thø nhÊt vµ thø b¶y cña bµi th¬ ®· thÓ hiÖn ®îc c¶m høng chñ ®¹o nµy.

2. Th©n bµi

a) B×nh gi¶ng khæ th¬ ®Çu

Nhµ th¬ nªu lªn Ên tîng chung cña m×nh khi ®Õn th¨m chïa T©y Ph¬ng, ng¾m nh×n çc pho tîng La H¸n:

- 70 -



Chïa T©y Ph¬ng ®· ®îc nhµ th¬ h×nh dung lµ xø PhËt, thÕ giíi gîi lªn sù th th¸i, yªn b×nh. §Õn víi chïa T©y Ph¬ng, ngêi ta cã thÓ bÞ chinh phôc bëi sù tinh x¶o cña c«ng tr×nh nghÖ thuËt nµy, hoÆc ngêi ta sÏ ®îc thanh th¶n bëi kh«ng khÝ trong lµnh cña xø PhËt mµ quªn ®i nh÷ng ©u lo, nhäc nh»n cña ®êi sèng mu sinh. Nhng víi Huy CËn, c¶m gi¸c cña «ng l¹i ®îc thÓ hiÖn trong hai ch÷ vÊn v¬ng.

VÊn v¬ng cã nghÜa lµ “b¨n kho¨n” tr¨n trë, kh«ng yªn”.

LÝ do khiÕn nhµ th¬ vÊn v¬ng n»m ë hai c©u sau:

H¸ ch¼ng ph¶i ®©y lµ xø PhËt


Hai c©u th¬ tån t¹i díi h×nh thøc mét c©u hái, ®iÒu ®ã chøng tá nçi vÊn v¬ng vµ b¨n kho¨n cÇn gi¶i ®¸p. ë ®©y, ta b¾t gÆp sù t¬ng ph¶n: “xø PhËt” vµ “®au th¬ng”. Xø PhËt lµ n¬i con ngêi ®· vît tho¸t ra khái hÖ lôy cña ®êi sèng th«ng thêng, kh«ng cßn b¨n kho¨n vÒ sinh, l·o, bÖnh, tö mµ yªn vui trong câi NiÕt Bµn. VËy mµ, tr¸i l¹i, n¬i ®©y vÉn cßn nçi khæ ®au. Kh«ng ph¶i mét ç nh©n mµ lµ “ai nÊy”, tÊt c¶ ®Òu khæ. “H¸ ch¼ng ph¶i ®©y”, v× thÕ, lµ mét hoµi nghi.

Tø th¬ cã sù vËn ®éng, th× ra “xø PhËt” còng lµ mét h×nh ¶nh cña kiÕp ®êi. Nh÷ng nÐt khæ ®au kia h»n in trªn pho tîng La H¸n chÝnh lµ nçi ®au cña ®êi ®Êy th«i.

b) B×nh gi¶ng khæ th¬ sau:

§Ó kh¾c ho¹ nçi ®au th¬ng, Huy CËn ®· miªu t¶ quÇn thÓ tîng. Cho dï d¸ng ®iÖu, t thÕ, g¬ng mÆt cña hä cã kh¸c nhau th× hä vÉn chung nhau ë mét ®iÓm “®au th¬ng”:


Quay theo t¸m híng hái trêi s©u

Mét c©u hái lín. Kh«ng lêi ®¸p


“MÆt cói, mÆt nghiªng, mÆt ngo¶nh sau” lµ çc t thÕ, çc ph¬ng thøc nç lùc t×m ®êng gi¶i tho¸t. “T¸m híng” lµ çc híng cña ®Êt trêi. Nh vËy, dï mçi pho tîng, b»ng çch riªng cña m×nh, cã nh÷ng nç lùc riªng, song chung quy l¹i, hä vÉn: hái trêi s©u. §· ë “xø PhËt” mµ vÉn ph¶i “hái trêi s©u” th× qu¶ lµ l¹. Nhng ta sÏ kh«ng thÊy l¹ nÕu hiÓu r»ng: “Nhµ nghÖ sÜ xa ®· v« t×nh hay h÷u ý m-în ®Ò tµi chuyÖn PhËt mµ miªu t¶ x· héi ®¬ng thêi, mét x· héi qu»n qu¹i ®au khæ trong nh÷ng biÕn ®éng vµ bÕ t¾c kh«ng t×m ®îc lèi ra”. (Huy CËn - Lêi dÉn)

Sù bÕ t¾c vµ bÊt lùc thÓ hiÖn trong hai c©u th¬:


Cho ®Õn b©y giê mÆt vÉn chau...

C©u th¬ trªn ®îc ng¾t thµnh hai vÕ, t¹o thµnh mét t¬ng quan ®èi lËp: Cã hái mµ kh«ng cã ®¸p. §ã còng lµ t¬ng quan gi÷a kh¸t väng vµ bÊt lùc.

Sù bÊt lùc vµ bÕ t¾c Êy, mét lÇn n÷a, ®äng l¹i thµnh ®au th¬ng, mét nçi ®au tr¶i dµi hµng thÕ kØ: “Cho ®Õn b©y giê mÆt vÉn chau”. Nh vËy, gi÷a ®au th¬ng vµ bÊt lùc bÕ t¾c cã mèi quan hÖ: ®au th-¬ng vµ bÊt lùc, bÊt lùc nªn cµng ®au th¬ng.

ChuyÖn cña çc La H¸n chÝnh lµ chuyÖn cña §êi, cña Ngêi. ViÕt vÒ çc vÞ La H¸n, Huy CËn muèn thÓ hiÖn nçi xãt xa, th«ng c¶m, sÎ chia víi bao ®au khæ mµ cha «ng ta ®· tõng gÆp trong qu¸ khø. Còng nh çc vÞ La H¸n, cha «ng ta “§au ®êi cã cøu ®îc ®êi ®©u”. Nh÷ng suy t, c¶m nhËn cña Huy CËn thËt gÇn gòi víi ChÕ Lan Viªn:

- 71 -

Cha «ng ta tõng ®Êm n¸t tay tríc cöa cuéc ®êi

Cöa vÉn ®ãng vµ §êi im Øm khãa

Nh÷ng pho tîng chïa T©y Ph¬ng kh«ng biÕt çch tr¶ lêi !

C¶ d©n téc ®ãi nghÌo trong r¬m r¹

V¨n Chiªu hån tõng thÊm giät ma r¬i.

(Tæ quèc bao giê ®Ñp thÕ nµy ch¨ng ?)

3. KÕt bµi:

Hai khæ th¬ trªn ®©y lµ nh÷ng vÇn th¬ xóc ®éng vÒ qu¸ khø ®au th¬ng cña d©n téc. Nã còng cho thÊy vÎ ®Ñp cña hån th¬ Huy CËn, tinh tÕ vµ giµu søc suy tëng.

Tõ nçi ®au Êy cña lÞch sö, nhµ th¬ kh¼ng ®Þnh ph¶i quý yªu h¬n niÒm vui cña cuéc ®êi h«m nay.

§Ò 2: Ph©n tÝch bµi “Çc vÞ La H¸n chïa T©y Ph¬ng” (Huy CËn)

I. §Æt vÊn ®Ò

Chïa T©y Ph¬ng ®îc x©y dùng trªn nói C©u LËu, x· Th¹ch X¸, huyÖn Th¹ch ThÊt, çch Hµ Néi 37 km vÒ híng T©y, lµ mét trong 10 kiÕn tróc cæ ®Æc s¾c cña ViÖt Nam. Chïa ®îc ®Æt trªn ®Ønh nói cao 50m. Muèn lªn ®Õn cæng chïa, ph¶i vît qua 239 bËc x©y b»ng ®¸ ong. Víi 3 tßa nhµ chÝnh ®Æt çch nhau 1,6m kiÕn tróc nµy h×nh thµnh mét nhÞp ®iÖu bëi ba ®¬n thÓ rÊt giµu søc truyÒn c¶m. Trong chïa cã h¬n 70 pho tîng, nay cßn 64, gåm nhiÒu t¸c phÈm quan träng cña nÒn ®iªu kh¾c ViÖt Nam vµo cuèi thÕ kû 18 nh tîng TuyÕt S¬n, tîng La HÇu La, tîng çc vÞ La H¸n... Qua mét sè pho tîng Êy, ngêi ta thÊy yÕu tè ®êi thêng lÊn ¸t yÕu tè ®¹o.

Ph¶i ch¨ng, ®iÒu ®ã ®· gîi c¶m høng cho nhµ th¬ Huy CËn khi cã dÞp tíi th¨m chïa T©y Ph¬ng ?

II. Gi¶i quyÕt vÊn ®Ò

1. H×nh ¶nh çc vÞ La H¸n chïa T©y Ph¬ng

a) MÆt ®au th¬ng - Khi ®i th¨m chïa T©y Ph¬ng trë vÒ, t¸c gi¶ bÞ v¬ng vÊn bëi nh÷ng nÐt mÆt ®au th¬ng cña nhµ PhËt. Lµ xø PhËt, lµ PhËt, tøc lµ ®· gi¶i tho¸t, ®· t×m thÊy h¹nh phóc, nhng nh÷ng bøc tîng Êy l¹i to¸t lªn mét vÎ kh¸c, vÎ ®au th¬ng, khæ së, chua ch¸t:

§©y vÞ x¬ng trÇn ch©n víi tay

Cã chi thiªu ®èt tÊm th©n gÇy

TrÇm ng©m ®au khæ s©u vßm m¾t

Tù bÊy ngåi y cho ®Õn nay

Huy CËn ®· vÏ ®îc ngo¹i h×nh vµ thÓ hiÖn ®îc néi t©m cña nh©n vËt çc vÞ La H¸n. Víi bÒ ngoµi gÇy guéc, hÐo hon, çc vÞ La H¸n cßn ph¶ng phÊt nçi buån chøng tá mét t©m hån tr¨n trë, suy nghÜ. Huy CËn rÊt khÐo lÐo nh mét nhµ nhiÕp ¶nh chôp l¹i ®îc tÊt c¶ søc sèng, linh hån cña çc bøc tîng, lµm cho ta thÊy ®îc:

Cã vÞ m¾t gi¬ng, mµy nhÝu xÖch

Tr¸n nh næi sãng biÓn lu©n håi

M«i cong chua ch¸t, t©m hån hÐo

G©n vÆn bµn tay m¹ch m¸u s«i.

b) MÆt con ngêi - Nhµ PhËt quan niÖm ®êi lµ bÓ khæ: Vµ chÝnh PhËt còng tõ “vùc th¼m ®êi nh©n lo¹i” mµ ra, cho nªn t¸c gi¶ nh×n thÊy trªn nh÷ng khu«n mÆt Êy h×nh bãng cña con ngêi:

- 72 -

Mçi ngêi mét vÎ mÆt con ngêi

Cuån cuén ®au th¬ng ch¶y díi trêi



§©y chÝnh lµ chç s©u s¾c nhÊt ¸m ¶nh nhµ th¬ vµ gîi nguån c¶m høng s¸ng t¸c. Kh«ng cã bøc tîng nµo gièng bøc tîng nµo, cho nªn nãi “mçi ngêi mét vÎ”. VÒ mét ph¬ng diÖn kh¸c, ®ã lµ b¶n chÊt cña con ngêi - çi riªng. Nhng dï lµ riªng tíi møc nµo ®i n÷a, nh÷ng bøc tîng Êy vÉn cã çi chung cña nã - “mÆt con ngêi”. T¹c nªn nh÷ng bøc tîng çc vÞ La H¸n mµ l¹i mang vÎ mÆt con ngêi - nh÷ng con ngêi vËt v·, qu»n qu¹i, ®au th¬ng, nh÷ng con ngêi ®ang t¾m m×nh trong dßng ®êi cuån cuén ch¶y, qu¶ thËt ®ã lµ ®iÒu cã ý nghÜa s©u s¾c. Nhµ th¬ Huy CËn nh t¸i hiÖn tríc m¾t ta ®êng nÐt l¹ lïng h»n vÕt con ngêi cña mçi bøc t-îng trong mét chi tiÕt ®Æc s¾c: “Tîng kh«ng khãc còng ®æ må h«i”.

c) Nh÷ng khu«n mÆt bÊt lùc. Trªn con ®êng t×m kiÕm ch©n lý, bao giê nh÷ng c©u hái còng ®îc ®Æt ra. Ta c¶m tëng nh ®ang ®øng tríc tõng d¸ng nÐt cña mçi bøc tîng:





LËp l¹i nh÷ng tõ “mÆt”, nhng ®i sau nã lµ mét nÐt kh¸c nhau: cói, nghiªng, ngo¶nh sau, t¸c gi¶ dêng nh vÏ ®îc nh÷ng nÐt suy nghÜ cña nh÷ng bøc tîng. “Quay theo t¸m híng” lµ mét çch diÔn t¶ sù t×m kiÕm n¨ng næ, hÕt m×nh, hÕt lßng. Ch÷ “s©u” dïng rÊt khÐo lÐo, gîi nªn çi s©u th¼m, v« h¹n, lu«n lu«n cßn bÝ Èn. Dßng th¬ thø 3 ®îc t¸ch biÖt nhau bëi mét dÊu chÊm c©u. DÊu chÊm ®ã rÊt cã ý nghÜa. Nã lµm cho c©u th¬ s¾c s¶o, ý th¬ r¹ch rßi. Vµ nhê thÕ, ta thÊy nhµ PhËt, cuèi cïng vÉn cßn ®øng tríc c©u hái, cho nªn tíi “b©y giê mÆt vÉn chau”. Çi nÐt mÆt chau l¹i, suy nghÜ, ch×m ®¾m trong suy t Êy cho thÊy sù bÊt lùc cña nh÷ng vÞ La H¸n trªn con ®êng gi¶i tho¸t cho chóng sinh. ChÝnh h×nh ¶nh ®ã cho thÊy thêi ®¹i xa xa Êy vÉn cßn lµ thêi ®¹i cña c©u hái vµ ®øng tríc çnh cöa ®ãng kÝn cña cuéc ®êi nh ChÕ Lan Viªn ®· viÕt:

“Cha «ng xa tõng ®Êm n¸t tay tríc cöa cuéc ®êi

Cöa vÉn ®ãng vµ ®êi im Øm khãa

Nh÷ng pho tîng chïa T©y Ph¬ng kh«ng biÕt çch tr¶ lêi”

Nhng ngßi bót vµ trÝ tuÖ cña Huy CËn kh«ng chÞu dõng l¹i ë ®ã khi nãi vÒ çc bøc tîng La h¸n chïa T©y Ph¬ng. ¤ng ®Èy vÊn n¹n tri thøc vµ c¶m høng th¬ cña m×nh tíi mét møc ®é cao, s©u h¬n vµ hoµn toµn hîp víi logic cña t¸c phÈm víi c©u hái:

Cã thùc trªn ®êng tu ®Õn PhËt

TrÇn gian t×m cëi ¸o trÇm lu©n

BÊy nhiªu qu»n qu¹i run lÇn chãt

Çc vÞ ®au theo lßng chóng nh©n ?

La H¸n cßn gäi lµ A La H¸n hay A La H¸n Qu¶ lµ danh tõ chØ nh÷ng bËc tu hµnh ®· diÖt ®îc hÕt t×nh c¶m vµ sù phiÒn n·o ë ®êi tríc khi thµnh PhËt. Tõ ý niÖm ®ã, nhµ th¬ Huy CËn suy nghÜ: Ph¶i ch¨ng çi nÐt ®au khæ h»n trªn khu«n mÆt cña çc bøc tîng La H¸n lµ sù ®Êu tranh cuèi cïng nçi khæ cña chóng nh©n ? NghÜa lµ, nçi khæ trªn khu«n mÆt cña nhµ PhËt, chÝnh lµ nçi khæ cña chóng sinh “Çc vÞ ®au theo lßng chóng nh©n . Cho nªn çc bøc tîng PhËt vÉn cßn h»n vÕt ®êi.

2. B¶n s¾c cña nh÷ng nhµ nghÖ sÜ ®iªu kh¾c ViÖt Nam

- 73 -

L«gic cña bµi th¬ ph¸t triÓn mét çch tù nhiªn vµ hîp lý. Bëi v× ®©y kh«ng ph¶i lµ PhËt thËt mµ chØ lµ nh÷ng bøc tîng ®îc t¹c nªn bëi nh÷ng nhµ ®iªu kh¾c ViÖt Nam thÕ kû 18. Cho nªn, nhµ th¬ nªu lªn mét vÊn ®Ò míi:

Nµo ®©u b¸c thî c¶ xa ®©u

Sèng l¹i cho t«i hái mét c©u

B¸c t¹c bÊy nhiªu h×nh khæ h¹nh

ThËt ch¨ng chuyÖn PhËt kÓ cho nhau ?

NghÜa lµ: Cã thËt ch¨ng nÐt khæ h¹nh ®ã lµ cña nhµ PhËt, cña chuyÖn PhËt ? Hay ®ã chØ lµ t©m sù, lµ nghÞch c¶nh, lµ nçi khæ cña chÝnh cha «ng chóng ta trong thêi ®¹i Êy:

Hay bÊy nhiªu hån trong giã b·o

BÊy nhiªu t©m sù bÊy nhiªu ®êi

Lµ cha «ng ®ã b»ng x¬ng m¸u

§· khæ kh«ng yªn c¶ ®øng ngåi

T¹i sao vËy ? Bëi v×, tr¶i qua n¨m th¸ng, cha «ng thuë Êy ®· t×m kiÕm c©u tr¶ lêi “KiÕp sinh ra thÕ biÕt lµ t¹i ®©u ?” nhng kh«ng t×m thÊy. BiÕt ®au ®êi, biÕt ®êi lµ khæ, nhng kh«ng cøu ®îc ®êi, cha «ng ta, còng nh nhµ PhËt, ®Òu bÊt lùc, v« ph¬ng. NguyÔn Du lµ nhµ nghÖ sÜ vÜ ®¹i cuèi thÕ kû 18, ngêi ®· tõng c¶m thøc ®-îc mét çch s©u s¾c:

Tr¶i qua mét cuéc bÓ d©u

Nh÷ng ®iÒu tr«ng thÊy mµ ®au ®ín lßng

NghÜa lµ NguyÔn Du biÕt ®au ®êi mµ råi còng kh«ng biÕt lµm sao cho ®êi hÕt ®au. Cho nªn khi ®i trong ®ªm (D¹ hµnh), NguyÔn Du ®øng tríc c©u hái: “§ªm ®en ch¼ng biÕt bao giê s¸ng ? Bëi v× thêi ®¹i cña NguyÔn Du lµ thêi ®¹i dä dÉm t×m ®êng, t×m lèi ra:

Hoµng h«n thÕ kû phñ bao la

Sê so¹ng «ng cha t×m lèi ra

Cã ph¶i thÕ mµ trªn mÆt tîng

Nöa nh khãi ¸m, nöa s¬ng tµ.

Râ rµng m¹ch c¶m xóc cña bµi th¬ ®i tõ nçi khæ cña nhµ PhËt ®Õn nçi khæ cña x· héi ViÖt Nam vµo thÕ kû 18. Tõ ®ã, ta thÊy ®îc nçi ®au cña cha «ng ta trªn con ®êng t×m kiÕm h¹nh phóc cho nh©n d©n vµ ®Æc biÖt h¬n n÷a lµ sù trung thùc cña nh÷ng nhµ nghÖ sÜ ViÖt Nam. Nãi çch kh¸c, nÐt mÆt ®au th¬ng trªn çc bøc tîng La H¸n chïa T©y Ph¬ng ph¶n ¸nh hiÖn thùc ®au xãt cña x· héi ViÖt Nam lóc bÊy giê.

3. NiÒm tù hµo vÒ thêi ®¹i míi

Thêi ®¹i tríc lµ “hoµng h«n thÕ kû”, cßn b©y giê “x· héi ®· lªn ®êng” nªn nhµ th¬ c¶m thÊy

T«i nh×n mÆt tîng dêng t¬i l¹i

Xua bãng hoµng h«n t¶n khãi s¬ng

NghÜa lµ thêi ®¹i míi ®· xua ®îc nçi buån cña nh©n lo¹i.

Nhµ th¬ ®· chän nh÷ng h×nh ¶nh t¬i m¸t ®Ó nãi vÒ x· héi h«m nay:

Nh÷ng bíc mÊt ®i trong thí gç

VÒ d©y t¬i v¹n dÆm ®êng xu©n

- 74 -

Tãm l¹i, ®o¹n th¬ cuèi (8 c©u) thÓ hiÖn niÒm tù hµo cña t¸c gi¶ vÒ thêi ®¹i míi cña m×nh, thêi ®¹i ®· më tung ®îc çnh cöa im Øm cña ®êi, ®em tíi mét mïa xu©n t¬i ®Ñp trªn kh¾p nÎo ®êng cña nh©n lo¹i.

III. KÕt luËn:

Tríc çch m¹ng th¸ng T¸m, Huy CËn lµ mét nhµ th¬ l·ng m¹n víi nçi buån triÒn miªn pha mét chót triÕt lý:

Sãng gîn Trµng Giang buån ®iÖp ®iÖp

Con thuyÒn xu«i m¸i níc song song

ThuyÒn vÒ níc l¹i sÇu tr¨m ng¶

Cñi mét cµnh kh« l¹c mÊy dßng

Bµi th¬ trªn (çc vÞ La H¸n...) ®îc lµm vµo n¨m 1960, nghÜa lµ vÒ sau nµy, khi Huy CËn ®· trë thµnh mét nhµ th¬ çch m¹ng thuÇn thôc. Nhng ta vÉn thÊy ph¶ng phÊt ë ®©y phong çch suy t cña «ng. MÆc dï ®o¹n th¬ cuèi cïng cã çi g× ®ã cha thËt sù g©y xóc ®éng l¾m ®èi víi ngêi ®äc nhng toµn bé bµi th¬ vÉn lµ mét thµnh c«ng ®¸ng kÓ cña nÒn th¬ ca hiÖn ®¹i ViÖt Nam.

Tõ bµi th¬, ta thÊy mét ®iÒu cÇn suy nghÜ, Ýt nhÊt, cha «ng ta - ngêi thî c¶ n¨m xa ®· trung thùc trong nghÖ thuËt cña m×nh. Mµ trung thùc ®èi víi nhµ nghÖ sÜ lµ mét yªu cÇu rÊt cao vµ ®¹t ®îc còng lµ ®iÒu rÊt khã, nh nhµ v¨n Sª Khèp ®· c¨n dÆn: “NghÖ thuËt së dÜ ®¸ng quý vµ thuyÕt phôc ®îc mäi ngêi chÝnh lµ ë chç kh«ng thÓ nãi dèi ®îc ë ®ã”.

§Ò 3. Çch nh×n cña Huy CËn ®èi víi çc vÞ La H¸n chïa T©y Ph¬ng?

Dµn ý:

Tríc çch m¹ng th¸ng T¸m 1945, Huy CËn ®· cã dÞp ®Õn th¨m chïa T©y Ph¬ng. Sau ®ã, «ng cßn trë l¹i ng«i chïa næi tiÕng nµy nhiÒu lÇn. Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn khi ®Õn ®ã, Huy CËn chó ý nhiÒu ®Õn nh÷ng pho tîng La H¸n, h¬n thÕ n÷a, l¹i chØ ®Æc biÖt chó ý tíi gi¸ trÞ hiÖn thùc cña nh÷ng c«ng tr×nh ®iªu kh¾c tuyÖt diÖu nµy. Çi Ên tîng næi bËt nhÊt, vÊn v¬ng ¸m ¶nh nhÊt ®èi víi nhµ th¬ sau khi th¨m chïa T©y Ph-¬ng chÝnh lµ nçi ®au th¬ng biÓu lé qua nÐt mÆt cña tõng pho tîng:



H¸ ch¼ng ph¶i ch¨ng ®©y lµ xø PhËt,

Mµ sao ai nÊy mÆt ®au th¬ng.

Nh vËy, çch nh×n cña Huy CËn ®èi víi çc vÞ La H¸n kh«ng chØ lµ chuyÖn PhËt mµ lµ chuyÖn cña con ngêi, lµ nh÷ng qu»n qu¹i, ®au th¬ng, bÕ t¾c cña mét ®êi cò.

§iÒu ®ã ®· ®îc chÝnh Huy CËn nãi trong lêi dÉn ë ®Çu bµi th¬: “Nhµ nghÖ sÜ xa ®· v« t×nh hay h÷u ý m-în ®Ò tµi chuyÖn PhËt mµ miªu t¶ x· héi ®¬ng thêi, mét x· héi qu»n qu¹i trong ®au khæ trong nhiÒu biÕn ®éng vµ bÕ t¾c kh«ng t×m ®îc lèi ra”.

§Ò 4. §Æc s¾c vÒ mÆt ng«n ng÷ cña bµi th¬ ?

Bµi th¬ Çc vÞ La H¸n chïa T©y Ph¬ng cã nh÷ng thµnh c«ng ®¸ng ghi nhËn vÒ mÆt ng«n ng÷. Ng«n ng÷ cña bµi th¬ võa cô thÓ, sinh ®éng võa chÝnh x¸c, giµu gi¸ trÞ t¹o h×nh (chñ yÕu lµ tÝnh tõ, ®éng tõ, tr¹ng tõ). Huy CËn ®· thµnh c«ng trong viÖc t¸i t¹o nh÷ng pho tîng b»ng ng«n ng÷ th¬ ca. Nh÷ng ®Æc s¾c nµy vÒ mÆt ng«n ng÷ chñ yÕu ®îc thÓ hiÖn trong phÇn ®Çu cña bµi th¬.

§Ò 5. Ph©n tÝch vµ b×nh luËn ®o¹n th¬ sau trong bµi th¬ Çc vÞ La H¸n chïa T©y Ph¬ng:


- 75 -

Cuån cuén ®au th¬ng ch¸y díi trêi



MÆt cói mÆt nghiªng, mÆt ngo¶nh sau



Cho ®Õn b©y giê mÆt vÉn chau

Khæ th¬ ®Çu cña bµi th¬ nãi lªn Ên tîng chung. Ba khæ th¬ tiÕp theo (mçi khæ ®Æc t¶ mét pho tîng gièng nh lèi quay cËn c¶nh trong ®iÖn ¶nh), nh»m cô thÓ hãa vµ lµm s©u s¾c thªm Ên tîng chung ®· nãi ë khæ th¬ ®Çu. Sau ®ã, Huy CËn chuyÓn sang t¶ bao qu¸t c¶ nhãm tîng:


Cuån cuén ®au th¬ng ch¸y díi trêi



Çch t¶ bao qu¸t c¶ nhãm tîng cña nhµ th¬ ®· g©y c¶m gi¸c kh«ng ph¶i chØ mét vµi ç nh©n mµ c¶ mét nh©n lo¹i cña mét thêi ®¹i cïng chÞu chung sè phËn ®au khæ. Trong c¶m quan cña Huy CËn, nh÷ng ®au th¬ng to¸t ra tõ çc vÎ mÆt nh÷ng pho tîng chïa T©y Ph¬ng mçi pho mét vÎ, nhng ®Òu lµ nh÷ng nçi ®au

th¬ng cña “con ngêi”. ThÕ giíi tîng chïa T©y Ph¬ng kh«ng ph¶i lµ g× kh¸c mµ chÝnh lµ thÕ giíi cña nh÷ng kiÕp ngêi trÇm lu©n trong x· héi cò. §ã lµ mét quy luËn cã lý. Bëi v×, nghÖ thuËt, dÉu ë bÊt k× lo¹i h×nh nµo ®Òu Ýt nhiÒu cã liªn quan tíi con ngêi vµ thêi ®¹i s¶n sinh ra nã.

Çc pho tîng La H¸n chïa T©y Ph¬ng, qua çch nh×n cña nhµ th¬, lµ hiÖn th©n cña nh÷ng khæ ®au qu»n qu¹i, lµ n¬i héi tô, lµ “cuéc häp l¹ lïng tr¨m vËt v·” ®Õn møc tîng gç mµ tëng nh còng “®æ må h«i”. Nh÷ng “vËt v·” nµy ®Òu ë vµo thêi ®iÓm cuèi cïng (“BÊy nhiªu qu»n qu¹i run lÇn chãt”) nªn ®· lªn tíi cung bËc tét cïng ®au ®ín. ThÕ giíi nh÷ng pho tîng ®Çy ®au khæ Êy nh quay cuång trong mét vò ®iÖu ®Çy tuyÖt väng:





Huy CËn kh«ng chØ “t¹c” nh÷ng pho tîng ë tr¹ng th¸i tÜnh mµ cßn biÕn chóng thµnh nh÷ng con ngêi ®ang cè søc vÉy vïng ho¹t ®éng:

Khi cói, khi nghiªng, khi ngo¶nh sau, quay theo t¸m híng... C¶ nhãm tîng nh quay cuång gîi h×nh ¶nh mét nh©n lo¹i sôc s«i t×m lèi tho¸t, nhng cµng vïng vÉy cµng ®au khæ, cµng bÊt lùc. §iÒu nµy ®îc chÝnh Huy CËn nãi ra trong Lêi dÉn ë ®Çu bµi th¬: “Nhµ nghÖ sÜ xa ®· v« t×nh hay h÷u ý mîn ®Ò tµi chuyÖn phËt mµ miªu t¶ x· héi ®¬ng thêi, mét x· héi qu»n qu¹i ®au khæ trong nh÷ng biÕn ®éng vµ bÕ t¾c kh«ng t×m ®îc lèi ra.

C¶m xóc vµ suy tëng cña Huy CËn trong hai khæ th¬ nµy (còng nh ë c¶ ®o¹n ®Çu cña bµi th¬) cã ®Þnh híng râ rÖt: Nh÷ng pho tîng La H¸n chïa T©y Ph¬ng ph¶n ¸nh nh÷ng ®au khæ, vËt v·, bÕ t¾c cña nh÷ng con ngêi trong mét thêi ®¹i mµ lÞch sö cha t×m ra lèi tho¸t, Nhµ th¬ ®· tõ chç ®øng trong thêi hiÖn t¹i - mét thêi ®¹i mµ theo quan ®iÓm cña t¸c gi¶ lµ ®· gi¶i tho¸t ®îc nh÷ng ®au khæ cña con ngêi vµ khai th«ng ®îc nh÷ng bÕ t¾c cña lÞch sö - mµ nh×n l¹i ®Ó c¶m th«ng, tr©n träng víi nh÷ng ®au th¬ng cña cha «ng trong qu¸ khø. Nh÷ng suy tëng trong hai khæ th¬ nµy v× ®îc dùa trªn

- 76 -

c¬ së cña nh÷ng quan s¸t cô thÓ, nh÷ng c¶m xóc trùc tiÕp nªn ®· t¹o ®îc sù rung ®éng trong lßng ngêi ®äc.

Thµnh c«ng cña hai khæ th¬ nµy lµ ë chç Huy CËn ®· t¸i hiÖn mét çch sinh ®éng nh÷ng pho tîng b»ng ng«n ng÷ th¬ ca. Qua ngo¹i h×nh, qua ®êng nÐt, h×nh khèi, nhµ th¬ ®· lµm cho ngêi ®äc c¶m nhËn ®îc néi t©m ®au ®ín, vËt v· cña çc pho tîng. Cã thÓ xem ®©y lµ mét c«ng tr×nh ®iªu kh¾c b»ng ng«n ng÷ th¬ ca. T¹o ra ®îc t¸c phÈm “®iªu kh¾c” b»ng th¬ nãi trªn lµ nhê Huy CËn cã ®îc mét c¶m høng m·nh liÖt, mét ãc quan s¸t s¾c s¶o, mét trÝ tëng tîng phong phó vµ mét vèn tõ ng÷ giµu gi¸ trÞ t¹o h×nh.

TỐ HỮU

Yªu cÇu:

N¾m ®îc nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ cuéc ®êi, sù nghiÖp vµ phong çch cña nhµ th¬ Tè H÷u.

Tè H÷u 1. TiÓu sö:

Sinh ngµy 4-10-1920 quª ë lµng Phï Lai, huyÖn Qu¶ng §iÒn tØnh Thõa Thiªn, trong mét gia ®×nh nhµ nho nghÌo, ngêi mÑ giµu t×nh th¬ng nhng mÊt sím.

B]íc vµo tuæi thanh niªn ®óng lóc phong trµo MÆt trËn D©n chñ ®ang s«i næi, Tè H÷u ®· sím gi¸c ngé lÝ tëng céng s¶n vµ tham gia ho¹t ®éng çch m¹ng tõ lóc cßn lµ mét häc sinh trong tr]êng Quèc häc HuÕ. Tõng bÞ thùc d©n Ph¸p b¾t giam, ®a ®i ®µy, råi vît ngôc vµ trë thµnh mét trong nh÷ng ngêi l·nh ®¹o phong trµo çch m¹ng ë Thõa Thiªn - HuÕ, lµ chñ tÞch uû ban khëi nghÜa giµnh chÝnh quyÒn ë HuÕ trong çch m¹ng th¸ng T¸m 1945. Tõ sau Çch m¹ng th¸ng T¸m cho ®Õn 1985, Tè H÷u liªn tôc gi÷ nh÷ng träng tr¸ch trong bé m¸y l·nh ®¹o cña §¶ng vµ Nhµ níc.

2. §Æc ®iÓm c¬ b¶n bao trïm toµn bé sù nghiÖp s¸ng t¸c cña Tè H÷u: nhµ th¬ çch m¹ng, nhµ th¬ cña lÝ tëng céng s¶n:

§Æc ®iÓm nµy ®îc thÓ hiÖn ë çc ph¬ng diÖn sau:

Con ®êng th¬ cña Tè H÷u b¾t ®Çu cïng lóc víi sù gi¸c ngé cña nhµ th¬. Qu¸ tr×nh s¸ng t¸c g¾n bã mËt thiÕt víi qu¸ tr×nh ho¹t ®éng çch m¹ng cña t¸c gi¶ vµ víi çc giai ®o¹n cña phong trµo çch m¹ng tõ cuèi nh÷ng n¨m 30 ®Õn nay ë níc ta.

Lý tëng céng s¶n lµ ngän nguån cña mäi c¶m høng nghÖ thuËt cña Tè H÷u. Lý tëng vµ nh÷ng môc tiªu, nhiÖm vô cña mçi giai ®o¹n çch m¹ng ®· qui ®Þnh tõ ®Ò tµi, chñ ®Ò ®Õn c¶m høng chñ ®¹o, nh©n vËt tr÷ t×nh, çi t«i tr÷ t×nh trong th¬ Tè H÷u. §iÒu nµy còng t¹o nªn sù thèng nhÊt vµ sù vËn ®éng cña th¬ Tè H÷u qua çc chÆng ®êng th¬.

Víi Tè H÷u, lµm th¬ còng lµ mét ph¬ng diÖn cña ho¹t ®éng çch m¹ng, phôc vô cho sù nghiÖp çch m¹ng.

3. VÒ con ®êng th¬ cña Tè H÷u:

NhËn ®Þnh chung: Çc chÆng ®êng th¬ Tè H÷u g¾n bã song hµnh víi çc giai ®o¹n çch m¹ng, ph¶n ¸nh nh÷ng chÆng ®êng çch m¹ng, ®ång thêi thÓ hiÖn sù vËn ®éng t tëng vµ nghÖ thuËt cña nhµ th¬.

TËp th¬ ®Çu Tõ Êy (1937 - 1946) lµ niÒm h©n hoan cña mét t©m hån gÆp gì ¸nh s¸ng lÝ tëng, t×m thÊy lÏ sèng cña m×nh. TËp th¬ ghi l¹i bíc ®êng ho¹t ®éng vµ trëng thµnh cña ngêi thanh niªn céng s¶n trong 10 n¨m s«i ®éng vµ trëng thµnh cña çch m¹ng ViÖt Nam díi sù l·nh ®¹o cña §¶ng céng s¶n: “Nh÷ng vÇn th¬ ng©y ngÊt cña mét t©m hån t¬i trÎ trong tuÇn tr¨ng mËt víi lý t-

- 77 -

ëng cña m×nh, nã ®¸nh dÊu kh«ng chØ sù ®æi ®êi mµ cßn lµ sù khai sinh mét hån th¬” ( TrÇn §×nh Sö)

ViÖt B¾c (1946 - 1954) thÓ hiÖn bíc chuyÓn cña th¬ Tè H÷u trong thêi kú kh¸ng chiÕn chèng thùc d©n Ph¸p theo híng d©n téc vµ ®¹i chóng. TËp th¬ ®· thÓ hiÖn thµnh c«ng h×nh ¶nh quÇn chóng nh©n d©n kh¸ng chiÕn vµ ph¶n ¸nh nh÷ng chÆng ®êng chiÕn ®Êu vµ th¾ng lîi cña cuéc chiÕn ®Êu, kÕt tinh nh÷ng t×nh c¶m lín cña con ngêi ViÖt Nam trong thêi kú kh¸ng chiÕn: “§Õn bµi th¬ ViÖt B¾c l¹i lµ ®Ønh th¬ cao nhÊt mµ Tè H÷u ®· bíc lªn. Víi bµi th¬ nµy hån th¬ còng nh nghÒ th¬ cña Tè H÷u chÝn ré” ( Xu©n DiÖu).

Giã léng (1955 - 1961) tiÕp tôc khuynh híng kh¸i qu¸t vµ c¶m høng sö thi ®îc më ra tõ cuèi tËp ViÖt B¾c. TËp th¬ khai th¸c c¶m høng trªn hai chñ ®Ò lín: Sù nghiÖp x©y dùng chñ nghÜa x· héi ë miÒn B¾c vµ cuéc ®Êu tranh thèng nhÊt ®Êt níc, thÓ hiÖn bíc ph¸t triÓn vµ khÝ thÕ míi cña çch m¹ng (nhng ®«i khi còng kh«ng tr¸nh khái çi nh×n cßn gi¶n ®¬n vÒ hiÖn thùc vµ xu híng lÝ t-ëng hãa ®êi sèng nh nhiÒu s¸ng t¸c v¨n häc trong giai ®o¹n Êy).

Hai tËp th¬ Ra trËn, 1972 vµ M¸u vµ Hoa, 1977 lµ chÆng ®êng th¬ Tè H÷u trong thêi kú chiÕn tranh chèng MÜ. Híng tíi nhiÖm vô ®éng viªn, cæ vò, kh¼ng ®Þnh, ngîi ca cuéc chiÕn ®Êu anh hïng cña c¶ d©n téc vµ tiªu biÓu cho thêi ®¹i, th¬ Tè H÷u thêi kú nµy mang ®Ëm tÝnh chÝnh luËn - thêi sù, khuynh híng sö thi vµ c¶m høng l·ng m¹n anh hïng.

ViÖt Nam thèng nhÊt, ®Èy m¹nh x©y dùng CNXH vµ ®æi míi toµn diÖn ®îc ph¶n ¸nh trong 2 tËp th¬ “Mét tiÕng ®µn” (1992) vµ “Ta víi ta” (1989).

4. VÒ phong çch nghÖ thuËt th¬ Tè H÷u:

a) Th¬ Tè H÷u lµ th¬ tr÷ t×nh chÝnh trÞ. Tè H÷u lµ mét thi sÜ - chiÕn sÜ, th¬ tríc hÕt nh»m phôc vô cho cuéc ®Êu tranh çch m¹ng, cho lÝ tëng céng s¶n. Th¬ «ng chñ yÕu khai th¸c c¶m høng tõ ®êi sèng chÝnh trÞ cña ®Êt níc, tõ ho¹t ®éng çch m¹ng cña b¶n th©n nhµ th¬ vµ nh÷ng t×nh c¶m chÝnh trÞ çch m¹ng. ë Tè H÷u, tr¸i tim nång nµn vµ nh¹y c¶m cña nhµ th¬ khiÕn cho lÝ tëng çch m¹ng, ®êi sèng çch m¹ng, çc vÊn ®Ò vµ sù kiÖn chÝnh trÞ quan träng cña ®Êt níc ®· thµnh nguån c¶m xóc to lín vµ trë thµnh c¶m høng nghÖ thuËt thùc sù.

b) Th¬ Tè H÷u thiªn vÒ c¶m høng l·ng m¹n vµ ph¸t triÓn theo khuynh híng sö thi.

XuÊt ph¸t tõ ®êi sèng çch m¹ng, th¬ Tè H÷u híng c¶m høng vÒ t¬ng lai víi nhiÖt t×nh kh¼ng ®Þnh lÝ t-ëng vµ niÒm tin vµo th¾ng lîi cña çch m¹ng. Khuynh híng l·ng m¹n khiÕn th¬ Tè H÷u ®Æc biÖt chó träng ®Õn t¸c ®éng vµo t×nh c¶m, c¶m xóc b»ng nh¹c ®iÖu phong phó vµ h×nh ¶nh gîi c¶m vµ b»ng nh÷ng çch béc lé trùc tiÕp t×nh c¶m, c¶m xóc.

Lµ th¬ tr÷ t×nh chÝnh trÞ vµ thiªn vÒ khuynh híng sö thi, th¬ Tè H÷u hÇu nh chØ ®Ò cËp ®Õn nh÷ng vÊn ®Ò cèt yÕu cña sù nghiÖp çch m¹ng vµ ®êi sèng d©n téc. Con ngêi trong th¬ Tè H÷u lµ con ng-êi cña ®êi sèng çch m¹ng, cña sù nghiÖp chung, çi riªng thèng víi çi chung. Çi “t«i” tr÷ t×nh trong th¬ Tè H÷u ngay tõ ®Çu ®· lµ çi “t«i” chiÕn sÜ; cµng vÒ sau cµng trë thµnh çi “t«i” nh©n danh céng ®ång, d©n téc vµ çch m¹ng.

c) Th¬ Tè H÷u cã mét giäng ®iÖu riªng, ®ã lµ giäng t©m t×nh ngät ngµo, lµ tiÕng nãi cña t×nh th-¬ng mÕn, lµ lêi t©m sù trß chuyÖn, kªu gäi, nh¾n nhñ; cã çch diÔn ®¹t tù nhiªn, lêi th¬ liÒn m¹ch.

d) NghÖ thuËt th¬ Tè H÷u ®Ëm tÝnh d©n téc. Tè H÷u sö dông ®a d¹ng çc thÓ th¬, nhng ®Æc biÖt thµnh c«ng trong çc thÓ th¬ truyÒn thèng (lôc b¸t, b¶y ch÷). Tè H÷u còng thêng sö dông tõ ng÷, lèi nãi, çch diÔn t¶ quen thuéc víi d©n téc vµ nh©n d©n. TÝnh d©n téc cña th¬ Tè H÷u ®Æc biÖt ®îc thÓ hiÖn ë nh¹c ®iÖu. Ph¸t huy tÝnh nh¹c phong phó cña tiÕng ViÖt, Tè H÷u cã biÖt tµi sö dông çc tõ l¸y, dïng vÇn vµ phèi hîp çc thanh ®iÖu kÕt hîp víi nhÞp th¬, t¹o thµnh nh¹c ®iÖu phong phó cña çc c©u th¬, bµi th¬, ®Ó diÔn t¶ nh¹c ®iÖu bªn trong cña t©m hån, mµ ë chiÒu s©u cña nã lµ ®iÖu c¶m xóc cña t©m hån d©n téc.

5. KÕt luËn:

- 78 -

Th¬ Tè H÷u lµ thµnh c«ng xuÊt s¾c cña th¬ çch m¹ng, lµ mét thµnh tùu lín cña th¬ ca hiÖn ®¹i ViÖt Nam. Søc thu hót cña th¬ Tè H÷u víi b¹n ®äc lµ niÒm say mª lÝ tëng, ë nh÷ng t×nh c¶m çch m¹ng nång nhiÖt vµ tÝnh d©n téc ®Ëm ®µ.§Þnh híng ®Ò vµ gîi ý gi¶i

§Ò 1. Tè H÷u lµ nhµ th¬ çch m¹ng, nhµ th¬ cña lÝ tëng céng s¶n. Gi¶i thÝch nhËn ®Þnh ®ã vµ nãi râ v× sao ®©y lµ ®Æc ®iÓm bao trïm nhÊt cña sù nghiÖp th¬ Tè H÷u ?

§Ò 2. Nªu tãm t¾t çc chÆng ®êng th¬ cña Tè H÷u, néi dung vµ gi¸ trÞ næi bËt cña tõng tËp th¬.

§Ò 3. Em hiÓu nh thÕ nµo vÒ nhËn ®Þnh: Th¬ Tè H÷u lµ th¬ tr÷ t×nh chÝnh trÞ. Ph©n tÝch néi dung tr÷ t×nh chÝnh trÞ trong th¬ Tè H÷u.

§Ò 4. Nhµ th¬ ChÕ Lan Viªn viÕt vÒ Tè H÷u: “T¶ t×nh hay t¶ c¶nh, kÓ chuyÖn m×nh hay kÓ chuyÖn ngêi, viÕt vÒ çc vÊn ®Ò lín hay vÒ mét viÖc nhá, ®èi víi anh còng lµ ®Ó nãi cho ®îc çi lÝ tëng céng s¶n Êy th«i”. H·y gi¶i thÝch nhËn ®Þnh Êy.

Gîi ý:

§Ò 1 vµ 2. Xem phÇn phÇn kiÕn thøc c¬ b¶n

§Ò 3. Nãi th¬ Tè H÷u lµ th¬ tr÷ t×nh chÝnh trÞ bëi v×:

Tè H÷u lµ mét thi sÜ - chiÕn sÜ, th¬ «ng nh»m môc ®Ých phôc vô cho cuéc ®Êu tranh çch m¹ng, cho nh÷ng nhiÖm vô chÝnh trÞ mçi giai ®o¹n çch m¹ng. Tè H÷u t¹o ®îc sù thèng nhÊt gi÷a tuyªn truyÒn chÝnh trÞ vµ c¶m høng tr÷ t×nh. Tè H÷u ®em vµo trong th¬ çch m¹ng mét tiÕng nãi tr÷ t×nh míi víi nh÷ng c¶m xóc mang tÝnh trùc tiÕp, ç thÓ cña mét çi “t«i” tr÷ t×nh çch m¹ng, çi t«i ë gi÷a mäi ngêi vµ trong ®êi sèng çch m¹ng.

Th¬ Tè H÷u chñ yÕu khai th¸c c¶m høng tõ ®êi sèng chÝnh trÞ cña ®Êt níc vµ ho¹t ®éng çch m¹ng b¶n th©n nhµ th¬. Trong th¬ «ng, hiÖn thùc vµ con ngêi ®îc c¶m nhËn vµ biÓu hiÖn chñ yÕu trªn ph-¬ng diÖn chÝnh trÞ, trong mèi quan hÖ víi lÝ tëng vµ nhiÖm vô çch m¹ng.

Néi dung tr÷ t×nh chÝnh trÞ cña Tè H÷u ®îc thÓ hiÖn tËp trung ë çc ph¬ng diÖn sau:

Th¬ Tè H÷u b¸m s¸t nh÷ng bíc ®i vµ nh÷ng sù kiÖn lín cña ®êi sèng çch m¹ng níc ta, ph¶n ¸nh nh÷ng biÕn chuyÓn vµ ngîi ca nh÷ng t×nh c¶m lín cña con ngêi çch m¹ng.

Víi Tè H÷u, ®êi sèng çch m¹ng, çc vÊn ®Ò vµ sù kiÖn chÝnh trÞ quan träng cña ®Êt níc, lÝ tëng céng s¶n vµ nh÷ng t×nh c¶m çch m¹ng, ®Æc biÖt lµ ©n t×nh çch m¹ng, ®· thùc sù lµ nguån c¶m høng to lín vµ phong phó cho th¬ ca, t¹o nªn nh÷ng rung ®éng tr÷ t×nh thùc sù trong t©m hån nhµ th¬ vµ truyÒn ®Õn cho b¹n ®äc.

§Ò 4. NhËn ®Þnh cña ChÕ Lan Viªn ®· chØ ra mét ®Æc ®iÓm bao trïm toµn bé sù nghiÖp s¸ng t¸c cña Tè H÷u: nhµ th¬ cña lÝ tëng céng s¶n. Th¬ Tè H÷u ®Ò cËp ®Õn nhiÒu vÊn ®Ò, ph¶n ¸nh nhiÒu sù kiÖn, biÓu hiÖn nh÷ng t©m tr¹ng cña t¸c gi¶ trong nhiÒu hoµn c¶nh kh¸c nhau, nhng vÊn ®Ò cèt lâi chi phèi çch nh×n vµ c¶m xóc cña nhµ th¬ chÝnh lµ lÝ tëng céng s¶n. Lý tëng Êy kh«ng chØ lµ mét kh¸t väng híng tíi, mét niÒm tin v÷ng ch¾c mµ cßn ®Þnh híng cho lÏ sèng, t×nh c¶m vµ hµnh ®éng cña con ngêi, lµ thíc ®o mäi gi¸ trÞ cña ®êi sèng con ngêi. VÊn ®Ò lÝ tëng, lÏ sèng ®· ®îc Tè H÷u ®Æt ra vµ theo ®uæi, gi¶i ®¸p ngay tõ khëi ®Çu cña con ®êng th¬ cña m×nh vµ trong suèt nh÷ng chÆng ®êng s¸ng t¸c tiÕp theo. Tríc çch m¹ng th¸ng T¸m, th¬ Tè H÷u lµ tiÕng reo vui cña mét t©m hån trÎ gÆp gì lÝ tëng céng s¶n ®îc “mÆt trêi ch©n lÝ chãi qua tim , ®ång thêi còng thÓ hiÖn nh÷ng kh¸t väng tù do, gi¶i phãng cña quÇn chóng lao khæ vµ môc tiªu lín lao cña çch m¹ng lµ gi¶i phãng d©n téc. Tõ sau çch m¹ng th¸ng T¸m, lý tëng ®· tõng b-íc ®îc thùc hiÖn trong çc môc tiªu vµ thµnh qu¶ cña mçi giai ®o¹n çch m¹ng. Th¬ Tè H÷u kh«ng chØ kh¼ng ®Þnh ngîi ca vµ cæ vò cho nh÷ng môc tiªu vµ thµnh qu¶ Êy nh lµ sù hiÖn thùc hãa tõng bíc cña lÝ t-ëng, mµ cßn nªu lªn gi¶i ®¸p nh÷ng vÊn ®Ò vÒ lÏ sèng, vÒ sù lùa chän cña mçi ngêi vµ cña d©n téc. ChÝnh

- 79 -

v× thÕ ChÕ Lan Viªn ®· kh¼ng ®Þnh: “T¶ t×nh hay t¶ c¶nh, kÓ chuyÖn m×nh hay kÓ chuyÖn ngêi, viÕt vÒ çc vÊn ®Ò lín hay vÒ mét sù viÖc nhá, ®èi víi anh còng lµ ®Ó nãi cho ®îc çi lý tëng céng s¶n Êy th«i”.

§Ò 5. Tham kh¶o ®Ò 22 c©u 1 phÇn giíi thiÖu ®Ò thi

Môc ®Ých

N¾m ®îc hoµn c¶nh s¸ng t¸c.

C¶m thô vµ ph©n tÝch ®îc nh÷ng gi¸ trÞ ®Æc s¾c cña bµi th¬.

ThÊy ®îc mét sè nÐt tiªu biÓu cña giäng ®iÖu, phong çch th¬ Tè H÷u.



1. Hoµn c¶nh s¸ng t¸c:

Th¸ng 7/1954, kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p th¾ng lîi. MiÒn B¾c ®îc gi¶i phãng, mét trang sö míi më ra cho d©n téc, mét giai ®o¹n míi më ra cho çch m¹ng ViÖt Nam.

Th¸ng 10/1954, c¬ quan Trung ¬ng cña §¶ng, Nhµ níc chuyÓn tõ c¨n cø ®Þa ViÖt B¾c vÒ Thñ ®«. ViÖt B¾c ra ®êi trong thêi ®iÓm lÞch sö Êy.

ViÖt B¾c lµ ®Ønh cao cña th¬ ca Tè H÷u, lµ thµnh tùu tiªu biÓu cña th¬ ca kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p. Bµi th¬ kh«ng chØ lµ t×nh c¶m cña Tè H÷u ®èi víi ViÖt B¾c, quª h¬ng çch m¹ng, mµ cßn lµ t×nh c¶m cao ®Ñp cña ngêi kh¸ng chiÕn ®èi víi ®Êt níc, nh©n d©n. Bµi th¬ ®· diÔn t¶ t©m t×nh chung cña ngêi kh¸ng chiÕn trong chiÒu s©u cña truyÒn thèng ©n nghÜa, ®¹o lý thñy chung cña d©n téc. B»ng nghÖ thuËt giµu tÝnh d©n téc võa d©n gian võa cæ ®iÓn, võa trong s¸ng võa nhuÇn nhÞ, ViÖt B¾c thÓ hiÖn nh÷ng nÐt tiªu biÓu cña giäng ®iÖu, phong çch Tè H÷u: nhµ th¬ tr÷ t×nh chÝnh trÞ - tr÷ t×nh c«ng d©n.

2. CÊu tø:

§o¹n trÝch s¸ch gi¸o khoa trong phÇn ®Çu: phÇn hoµi niÖm vÒ mét ViÖt B¾c trong gian khã vµ nghÜa t×nh cña kh¸ng chiÕn. §o¹n th¬ n»m trong cÊu tø chung cña toµn bµi: c¶nh gi· biÖt vèn quen thuéc trong ca dao d©n ca.

“M×nh vÒ cã nhí ta ch¨ng

Ta vÒ ta nhí hµm r¨ng m×nh cêi”

“M×nh vÒ ta ch¼ng cho vÒ

Ta n¾m v¹t ¸o ta ®Ò c©u th¬”

“Gi· b¹n” lµ hoµn c¶nh ®Æc biÖt ®Ó béc lé c¶m xóc tr÷ t×nh d¹t dµo. Cuéc chia tay lu luyÕn gi÷a ViÖt B¾c vµ ngêi çn bé kh¸ng chiÕn, khiÕn çi khóc giao duyªn t©m t×nh rÊt riªng t kia hãa thµnh mét vÊn ®Ò lín lao míi mÎ trong ®êi sèng çch m¹ng : Mèi quan hÖ thuû chung ©n nghÜa cña nh©n d©n ®èi víi çch m¹ng. Nã thÓ hiÖn kh¶ n¨ng: th¬ hãa nh÷ng vÊn ®Ò chÝnh trÞ cña Tè H÷u.

3. §¹i tõ m×nh ta : cïng víi cÊu tø “gi· b¹n” lµ hÖ thèng ®¹i tõ nh©n xng ®îc sö dông ®Çy biÕn ¶o: “M×nh” - “ta” tuy hai mµ mét: Lêi ®èi tho¹i gi÷a 2 nh©n vËt tr÷ t×nh kh«ng cßn lµ hái - ®¸p mµ lµ lêi h« øng ®ång väng lêi dÆn dß hß hÑn. Sù chuyÓn hãa ®a nghÜa ®ã khiÕn chñ thÓ vµ ®èi tîng giao tiÕp ph©n ®«i mµ thèng nhÊt trong t©m tr¹ng chñ thÓ tr÷ t×nh khiÕn “§Õn bµi th¬ ViÖt B¾c l¹i lµ ®Ønh th¬ cao nhÊt mµ Tè H÷u bíc lªn. Víi bµi th¬ nµy, hån th¬ còng nh nghÒ th¬ cña Tè H÷u chÝn ré (Xu©n DiÖu - Phª b×nh giíi thiÖu th¬).

II. Ph©n tÝch

- 80 -

1. C¶nh gi· biÖt Bµi th¬ më ®Çu b»ng mét c©u hái ngät ngµo b©ng khu©ng:

“M×nh vÒ m×nh cã nhí ta

Mêi l¨m n¨m Êy thiÕt tha mÆn nång

M×nh vÒ m×nh cã nhí kh«ng

Nh×n c©y nhí nói, nh×n s«ng nhí nguån”

C©u th¬ nghe nh ca dao, l¹i chªnh chao lµn ®iÖu KiÒu. Tè H÷u ®· kh¬i rÊt s©u vµo nguån m¹ch ®¹o lý ©n nghÜa thñy chung cña d©n téc ®Ó thÓ hiÖn t×nh c¶m çch m¹ng. Mêi l¨m n¨m Êy lµ trë vÒ víi céi nguån nh÷ng n¨m tiÒn khëi nghÜa s©u nÆng biÕt bao ©n t×nh. 4 c©u th¬ ®iÖp l¹i 4 ch÷ m×nh, 4 ch÷ nhí, 1 ch÷ ta hßa quyÖn 1 c©u hái vÒ thêi gian (10 n¨m...) mét c©u hái vÒ kh«ng gian (nh×n c©y...) chØ mét khæ th¬ ng¾n ®· dån gãp l¹i c¶ mét thêi çch m¹ng, më ra c¶ mét trêi çch m¹ng: tÊm lßng ngêi ë ®· tá lé gi·i bµy trong kh«ng gian, theo thêi gian.

Dêng nh ngêi ®i hiÓu thÊu râ tÊm lßng ngêi ë, bëi vËy sù im lÆng trong l¾ng nghe xao xuyÕn l¹i chÊt chøa ®Çy t©m tr¹ng:

“TiÕng ai tha thiÕt bªn cån

B©ng khu©ng trong d¹ bån chån bíc ®i

¸o chµm ®a buæi ph©n li

CÇm tay nhau biÕt nãi g× h«m nay...”

QuyÕn luyÕn kh«ng nì rêi, xóc ®éng nghÑn ngµo nãi kh«ng nªn lêi, t×nh c¶m cån cµo bèi rèi Êy lµm thay ®æi c¶ nhÞp th¬. TiÕt tÊu 2/2 cña nhÞp lôc b¸t bçng xao ®éng trong nhÞp 3/3/2 diÔn t¶ thËt ®¾t tÊm lßng ngêi ®i víi ngêi ë l¹i. DÊu chÊm löng nh kho¶ng trèng khã lÊp ®Çy, sù im lÆng hµm chøa bao xao xuyÕn kh«ng lêi.

Khóc d¹o ®Çu ®· dµn c¶nh cho buæi chia tay ®Çy b©ng khu©ng lu luyÕn. Tè H÷u dän ®êng cho 2 nh©n vËt tr÷ t×nh xuÊt hiÖn trong khóc h¸t giao duyªn. Ngêi ë ViÖt B¾c - ngêi ®i - çn bé miÒn xu«i. ¢n t×nh çch m¹ng ®îc nãi lªn b»ng giäng ®iÖu tha thiÕt ngät ngµo cña d©n ca - t¹o nªn sù ®ång c¶m s©u s¾c trong lßng ngêi ®äc, ngêi nghe.

2. Lêi ngêi ë

Trong cuéc gi· biÖt lÞch sö nµy, Tè H÷u ®· ®Ó cho ngêi ë l¹i lªn tiÕng tríc 12 c©u lôc b¸t cÊu t¹o thµnh 6 c©u hái kh¬i s©u vµo kØ niÖm b»ng nh÷ng h×nh ¶nh gîi c¶m diÔn t¶ mét çch cô thÓ vµ tinh tÕ t×nh c¶m ng-êi ë víi ngêi ®i.

“M×nh ®i cã nhí nh÷ng ngµy

Ma nguån suèi lò, nh÷ng m©y cïng mï

M×nh vÒ, cã nhí chiÕn khu

MiÕng c¬m chÊm muèi, mèi thï nÆng vai ?

M×nh vÒ, rõng nói nhí ai

Tr¸m bïi ®Ó rông, m¨ng mai ®Ó giµ

M×nh ®i, cã nhí nh÷ng nhµ

H¾t hiu lau x¸m, ®Ëm ®µ lßng son

M×nh vÒ, cã nhí nói non

Nhí khi kh¸ng NhËt, thuë cßn ViÖt Minh

M×nh ®i, m×nh cã nhí m×nh

T©n Trµo, Hång Th¸i, m¸i ®×nh c©y ®a.

- 81 -

Cã c©u hái cô thÓ : nhí T©n Trµo, Hång Th¸i, tr¸m bïi, m¨ng mai, cã c©u hái trõu tîng: chiÕn khu, mèi thï, lßng son... phÐp trïng ®iÖp vµ l¸y ®Çu c©u cïng nhÞp ®iÖu lôc b¸t 2/2 håi hoµn, phÐp tiÓu ®èi 4/4 (h¾t hiu lau x¸m > < ®Ëm ®µ lßng son). TÊt c¶, ®· gióp Tè H÷u diÔn t¶ thËt ®¾t nçi xao xuyÕn nhí th¬ng cña ngêi ë víi ngêi ®i. §Æc biÖt c©u th¬ lôc b¸t cuèi khæ:

“M×nh ®i m×nh cã nhí m×nh

T©n Trµo Hång Th¸i, m¸i ®×nh, c©y ®a”

Ba ch÷ m×nh trong c©u th¬ 6 ch÷ ®ång nhÊt t©m sù ngêi ®i, ngêi ë ®· t¹o ra sù h« øng ®ång väng gi÷a ngêi hái, ngêi ®¸p, hßa thµnh b¶n hîp ca ng©n vang nh÷ng hßa ©m t©m hån. Tõ m×nh ®i, m×nh vÒ vèn ng-îc híng song ë tæ chøc ®o¹n th¬ nµy l¹i chung mét ph¬ng: Râ rµng ViÖt B¾c ®· trë thµnh quª h¬ng thø 2 cña ngêi çn bé kh¸ng chiÕn: Hä ra ®i còng ®Ó trë vÒ. Ngêi ë l¹i nãi kh«ng nhiÒu: chØ 12 c©u cÊu t¹o thµnh 6 c©u hái. Mçi c©u th¬ ®Òu kh¾c kho¶i t©m t×nh da diÕt, kh¾c kh¶m vµo lßng ngêi ®i nh÷ng kØ niÖm tõ ngµy ®Çu çch m¹ng. Thña cßn trøng níc, hµn vi - ®Ó ngêi ra ®i mang theo hµnh trang trÜu nÆng ©n t×nh kØ niÖm, chÊt chøa bao nçi nhí niÒm th¬ng vÒ quª h¬ng çch m¹ng. M¸i ®×nh Hång Th¸i, C©y ®a T©n Trµo ®îc chuyÓn vÕ thµnh “T©n Trµo, Hång Th¸i m¸i ®×nh, c©y ®a” mang ®Õn cho ta mét liªn tëng: ViÖt B¾c ®· thËt sù trë thµnh quª h¬ng thø hai cña ngêi çn bé miÒn xu«i. Bëi h×nh ¶nh “m¸i ®×nh, c©y ®a” ë ®©u vµ khi nµo còng kh¬i gîi trong t©m hån ngêi ViÖt h×nh ¶nh quª h¬ng.

3. Lêi ngêi ®i

“Ta víi m×nh, m×nh víi ta

Lßng ta sau tríc mÆn mµ ®inh ninh

M×nh ®i, m×nh l¹i nhí m×nh

Nguån bao nhiªu níc nghÜa t×nh bÊy nhiªu”

§©y lµ nçi nhí vÒ nguån - nhí vÒ ViÖt B¾c lµ trë vÒ víi chÝnh m×nh: M×nh l¹i nhí m×nh... Tè H÷u vËn dông qui luËt t©m lÝ trong thêi kh¾c chia tay, ®Èy thêi gian vÒ qu¸ khø ®Ó cha ®i ®· nhí, cha çch ®· th-¬ng, mong ngãng ®îi chê. Nhê vËy 70 c©u th¬ d¹t dµo t×nh c¶m, liÒn m¹ch trong xóc c¶m tu«n trµo ®· diÔn t¶ thËt sinh ®éng cô thÓ nçi nhí cña ngêi ra ®i. §ã lµ nçi nhí vÒ thiªn nhiªn, con ngêi, vÒ cuéc kh¸ng chiÕn gian lao mµ nghÜa t×nh ®Ó chia mµ kh«ng xa, çch mµ kh«ng biÖt.

Nçi nhí ®· t¹o nªn ý vÞ ®Ëm ®µ cho bµi th¬. Nh mét thø ®éng m¹ch chñ, nh nhÞp ®Ëp cña tr¸i tim trong çi c¬ thÓ ViÖt B¾c Êy. ThiÕu nçi nhí, c©u th¬ kh«ng vËn ®éng, ý th¬ ngõng tr«i ch¶y. Sù linh ®éng vµ biÕn ¶o trong nçi nhí cßn t¹o nªn bao cung bËc t×nh c¶m khi da diÕt nång nµn, lóc th©m trÇm s©u l¾ng. Nçi nhí Êy thêng trùc trong niÒm vui, nçi buån, g¾n víi tõng ®Þa danh, ®ång hµnh cïng n¨m th¸ng.

Qua nçi nhí cña ngêi ®i, mét ViÖt B¾c hµo hïng mµ th¬ méng, nghÌo cùc mµ nghÜa t×nh hiÖn lªn trong nh÷ng c©u th¬ rng rng xóc ®éng. Cã lÏ Ên tîng nhÊt h×nh ¶nh th¬:

“Nhí ngêi mÑ n¾ng ch¸y lng

§Þu con lªn rÉy bÎ tõng b¾p ng«”

H×nh ¶nh bµ mÑ ViÖt B¾c rÊt ®Æc trng víi tÊm lng riªng biÖt: hai ch÷ “ch¸y lng” nhãi lªn nhiÒm xãt th-¬ng v« h¹n. Th¬ ca ViÖt Nam ®· nhiÒu lÇn thæn thøc bëi çi lng rÊt ®iÓn h×nh Êy cña ngêi mÑ:

“Lng cßng ®æ bãng xuèng s©n ga”

(NguyÔn BÝnh - Nh÷ng bãng ngêi trªn s©n ga)

“Bãng trßn che lng mÑ

VÒ nhí anh mÑ khãc”

(Ngäc Anh - Bãng c©y K¬nia)

“MÆt trêi cña mÑ, con n»m trªn lng”

- 82 -

(NguyÔn Khoa §iÒm - Khóc h¸t ru nh÷ng em bÐ lín trªn lng mÑ)

Song ®¾ng cay vÉn kh«ng che lÊp ®îc niÒm l¹c quan yªu ®êi, tin tëng vÒ t¬ng lai cña ngêi ViÖt B¾c: “Gian nan ®êi vÉn ca vang nói ®Ìo”.

NiÒm vui gi¶n dÞ ®¬n s¬ ®îc ch¾t läc trong cuéc sèng cßn nhiÒu vÊt v¶ gian khã: tõ tiÕng mâ rõng chiÒu, tiÕng chµy ®ªm khuya, tr¨ng lªn ®Çu nói, n¾ng chiÒu lng n¬ng... VËy mµ khi chia xa bçng th©n th¬ng da diÕt l¹: Nhí cån cµo nh nhí ngêi yªu... Ph¶i ch¨ng t×nh yªu lµm ®Êt l¹ hãa quª h¬ng, khiÕn lóc chia xa, ®Êt Êy ho¸ t©m hån.

4. B×nh gi¶ng ®o¹n “Tø b×nh”:

§o¹n trÝch nµy ®îc xem lµ ®Æc s¾c nhÊt ViÖt B¾c. 10 c©u lôc b¸t thu gän c¶ s¾c mµu 4 mïa, c¶ ©m thanh cuéc sèng, c¶ thiªn nhiªn con ngêi ViÖt B¾c.

“Ta vÒ m×nh cã nhí ta

Ta vÒ ta nhí nh÷ng hoa cïng ngêi”

PhÐp l¸y ®Çu c©u “Ta vÒ” nhÊn nèt chñ ©m xo¸y vµo c©u hái ngêi ë. Tõ “ta” ®iÖp l¹i trong cÊu tróc “ta vÒ ta nhí” l¹i nhÊn m¹nh t×nh c¶m ngêi ®i. “Ta nhí hoa cïng ngêi”. H×nh ¶nh hoa vµ ngêi xuÊt hiÖn kÕ liÒn bªn nhau trong nçi nhí cña ngêi ®i lµm ta liªn tëng tíi c©u ca “Ngêi ta hoa ®Êt” Tè H÷u lùa chän thËt ®¾t h×nh ¶nh ®èi xøng : hoa - ngêi. Hoa lµ vÎ ®Ñp tinh tuý nhÊt cña thiªn nhiªn, kÕt tinh tõ h¬ng ®Êt s¾c trêi, t¬ng xøng víi con ngêi lµ hoa cña ®Êt. Bëi vËy ®o¹n th¬ ®îc cÊu t¹o: c©u lôc nãi ®Õn thiªn nhiªn, c©u b¸t nãi tíi con ngêi. Nãi ®Õn hoa hiÓn hiÖn h×nh ngêi, nãi ®Õn ngêi l¹i lÊp lãa bãng hoa. VÎ ®Ñp cña thiªn nhiªn vµ con ngêi hßa quyÖn víi nhau táa s¸ng bøc tranh th¬. Bèn cÆp lôc b¸t t¹o thµnh bé tø b×nh ®Æc s¾c, trong ®ã nçi nhí ®»m s©u lµm t¬i rãi s¾c mµu t©m tr¹ng:

Tríc hÕt ®ã lµ nçi nhí mïa ®«ng ViÖt B¾c - çi mïa ®«ng thña gÆp gì ban ®Çu, ®Õn h«m nay vÉn s¸ng bõng trong kÝ øc.

“Rõng xanh hoa chuèi ®á t¬i

§Ìo cao n¾ng ¸nh dao gµi th¾t lng”

C©u th¬ truyÒn th¼ng ®Õn ngêi ®äc c¶m nhËn vÒ mét mµu xanh lÆng lÏ, trÇm tÜnh cña rõng giµ. Çi mµu xanh ng»n ngÆt ®Çy søc sèng ngay gi÷a mïa ®«ng th¸ng gi¸. Çi mµu xanh chøa chÊt bao søc m¹nh bÝ Èn “N¬i thiªng liªng rõng nói hãa anh hïng”. Mµu xanh nói rõng ViÖt B¾c”:

“Rõng gi¨ng thµnh lòy thÐp dµy

Rõng che bé ®éi rõng v©y qu©n thï”

Trªn çi nÒn xanh Êy në bõng b«ng hoa chuèi ®á t¬i, th¾p s¸ng c¶ çnh rõng ®¹i ngµn lµm Êm c¶ kh«ng gian, Êm c¶ lßng ngêi. Hai ch÷ “®á t¬i” kh«ng chØ lµ tõ ng÷ chØ s¾c mµu, mµ chøa ®ùng c¶ mét sù bõng thøc, mét kh¸m ph¸ ngì ngµng, mét rung ®éng rÊt thi nh©n. C©u th¬ gîi nhí h×nh ¶nh th¬ trong “Cuéc chia ly mµu ®á” cña NguyÔn MÜ:

“Çi mµu ®á nh çi mµu ®á Êy

SÏ lµ b«ng hoa chuèi ®á t¬i

Trªn ®Ønh dèc cao vÉy gäi ®oµn ngêi”

Cã thÓ thÊy çi mµu ®á trong c©u th¬ Tè H÷u nh ®iÓm s¸ng héi tô søc m¹nh tiÒm tµng chèn rõng xanh ®¹i ngµn, lÊp lãa mét niÒm tin rÊt thËt, rÊt ®Ñp. Trªn çi ph«ng nÒn hïng vÜ vµ th¬ méng Êy, h×nh ¶nh con ngêi xuÊt hiÖn thËt v÷ng tr·i, tù tin. §ã lµ vÎ ®Ñp cña con ngêi lµm chñ nói rõng, ®øng trªn ®Ønh trêi cïng táa s¸ng víi thiªn nhiªn, “§Ìo cao n¾ng ¸nh dao gµi th¾t lng”.

ChØ mét nÐt chÊm ph¸: “N¾ng ¸nh dao gµi”, nhµ th¬ ®· lét t¶ vÎ ®Ñp cña con ngêi ViÖt B¾c tõ d¸ng vÎ ®Õn t©m hån.

- 83 -

Cïng víi sù chuyÓn mïa (mïa ®«ng sang mïa xu©n) lµ sù chuyÓn mµu trong bøc tranh th¬: Mµu xanh trÇm tÜnh cña rõng giµ chuyÓn sang mµu tr¾ng tinh kh«i cña hoa m¬ khi mïa xu©n ®Õn. C¶ kh«ng gian s¸ng bõng lªn s¾c tr¾ng cña rõng m¬ lóc sang xu©n.

Ngµy xu©n m¬ në tr¾ng rõng”

Tr¾ng c¶ kh«ng gian “tr¾ng rõng”, tr¾ng c¶ thêi gian “ngµy xu©n”.

H×nh ¶nh nµy kh¸ quen thuéc trong th¬ Tè H÷u, h×nh ¶nh rõng m¬ s¾c tr¾ng còng ®i vµo trêng ca “Theo ch©n B¸c” gîi t¶ mïa xu©n rÊt ®Æc trng cña ViÖt B¾c:

“¤i s¸ng xu©n nay xu©n 41

Tr¾ng rõng biªn giíi në hoa m¬”

Çi s¾c tr¾ng tinh kh«i bõng në mçi ®é xu©n vÒ lµm ng¬ ngÈn ngêi ë, thÉn thê kÎ ®i. Ngêi ®i kh«ng thÓ kh«ng nhí s¾c tr¾ng hoa m¬ n¬i xu©n rõng ViÖt B¾c, vµ l¹i cµng kh«ng thÓ kh«ng nhí ®Õn con ngêi ViÖt B¾c, cÇn cï uyÓn chuyÓn trong vò ®iÖu nhÞp nhµng cña c«ng viÖc lao ®éng thÇm lÆng mµ cÇn mÉn tµi hoa:

Nhí ngêi ®an nãn chuèt tõng sîi giang

Hai ch÷ “chuèt tõng” gîi lªn d¸ng vÎ cÈn träng tµi hoa dêng nh bao yªu th¬ng ®îi chê mong ngãng ®· göi vµo tõng sîi nhí, sîi th¬ng kÕt nªn vµnh nãn. C¶nh th× m¬ méng, t×nh th× ®îm nång. Hai c©u th¬ lu gi÷ l¹i c¶ khÝ xu©n, s¾c xu©n t×nh xu©n vËy. Tµi t×nh nh thÕ thËt hiÕm thÊy.

Bøc tranh th¬ thø 3 chuyÓn qua rõng ph¸ch - mét lo¹i c©y rÊt thêng gÆp ë ViÖt B¾c h¬n bÊt cø n¬i ®©u. Chän ph¸ch cho c¶nh hÌ lµ sù lùa chän ®Æc s¾c, bëi trong rõng ph¸ch nghe tiÕng ve ran, ng¾m s¾c phÊn vµng gi÷a nh÷ng hµng c©y cao vót, ta nh c¶m thÊy sù hiÖn diÖn râ rÖt cña mïa hÌ. Th¬ viÕt mïa hÌ hay xa nay hiÕm, nªn ta cµng thªm quÝ c©u th¬ cña Tè H÷u:

“Ve kªu rõng ph¸ch ®æ vµng

Nhí c« em g¸i h¸i m¨ng mét m×nh”

ë ®©y cã sù chuyÓn ®æi c¶m gi¸c rÊt thó vÞ: TiÕng ve kªu - Ên tîng cña thÝnh gi¸c ®· ®em l¹i Ên tîng thÞ gi¸c thËt m¹nh. §©y còng lµ trêng hîp c©u th¬ cña Kh¬ng H÷u Dông.

“Mét tiÕng chim kªu s¸ng c¶ rõng”

TiÕng chim kªu trong th¬ Kh¬ng H÷u Dòng mang chøc n¨ng ®¸nh thøc, th¾p s¸ng c¶ mét miÒn rõng, th× tiÕng ve kªu trong th¬ Tè H÷u cßn mang ý vÞ ®å häa kh«ng nh÷ng kh«ng gian mµ c¶ thêi gian. Sù chuyÓn mïa qua sù chuyÓn mµu trªn th¶o méc cá c©y: Nh÷ng ngµy cuèi xu©n, c¶ rõng ph¸ch cßn lµ mµu xanh, nh÷ng nô hoa cßn n¸u kÝn trong kÏ l¸. Khi tiÕng ve ®Çu tiªn cña mïa hÌ cÊt lªn, nh÷ng nô hoa nhÊt tÒ ®ång lo¹t træ b«ng, ®ång lo¹t tung phÊn, c¶ rõng ph¸ch lªnh l¸ng s¾c vµng. Ch÷ “®æ” ®îc dïng thËt chÝnh x¸c, tinh tÕ. Nã võa gîi sù biÕn chuyÓn mau lÑ cña s¾c mµu, võa diÔn t¶ tµi t×nh tõng ®ît ma hoa rõng ph¸ch khi cã ngän giã tho¶ng qua, võa thÓ hiÖn chÝnh x¸c kho¶ng kh¾c hÌ sang. T¸c gi¶ sö dông nghÖ thuËt ©m thanh ®Ó gäi dËy mµu s¾c, dïng kh«ng gian ®Ó miªu t¶ thêi gian. Bëi vËy c¶nh thùc mµ v« cïng huyÒn ¶o. Trªn nÒn c¶nh Êy, h×nh ¶nh c« em g¸i hiÖn lªn xiÕt bao th¬ méng, l·ng m¹n: “C« em g¸i h¸i m¨ng mét m×nh” nghe ngät ngµo th©n th¬ng tr×u mÕn. Nhí vÒ em, lµ nhí c¶ mét kh«ng gian ®Çy h¬ng s¾c. Ngêi em g¸i trong c«ng viÖc lao ®éng hµng ngµy gi¶n dÞ: h¸i m¨ng. RÊt tù nhiªn song lµ c¶ mét c«ng phu dùng c¶nh: Rõng ph¸ch vµo hÌ, nh÷ng trËn ma ®Çu mïa gäi dËy nh÷ng bóp m¨ng non, võa nhu nhó lªn mÆt ®Êt, trong líp ¸o t¬i máng kia, lµ nân m¨ng ngät gißn. Nh÷ng ngãn tay khÐo lÐo cña em g¸i bãc líp ¸o m¨ng máng tang, h¸i lÊy ®ät m¨ng non, nom thËt mÒm m¹i uyÓn chuyÓn. VÎ ®Ñp l·ng m¹n th¬ méng Êy cßn ®îc t« ®Ëm ë hai ch÷ “mét m×nh” nghe cø rng rng xao xuyÕn l¹, béc lé thÇm kÝn niÒm mÕn th¬ng cña t¸c gi¶. Nhí vÒ em, nhí vÒ mét mïa hoa...

- 84 -

KhÐp l¹i bé tø b×nh lµ c¶nh mïa thu. §©y lµ c¶nh ®ªm thËt phï hîp víi khóc h¸t giao duyªn trong thêi ®iÓm chia tay gi· b¹n. H×nh ¶nh ¸nh tr¨ng däi qua kÏ l¸ dÖt lªn mÆt ®Êt mét th¶m hoa tr¨ng lung linh huyÒn ¶o. Ta nhí tíi c©u th¬:

“TiÕng suèi trong nh tiÕng h¸t xa

Tr¨ng lång cæ thô bãng lång hoa”

Díi ¸nh tr¨ng thu, tiÕng h¸t ©n t×nh cµng lµm cho c¶nh thªm Êm ¸p t×nh ngêi. §¹i tõ phiÕm chØ “Ai” ®· gép chung ngêi h¸t ®èi ®¸p víi m×nh lµm mét, t¹o mét hßa ©m t©m hån ®Çy b©ng khu©ng lu luyÕn gi÷a kÎ ë, ngêi ®i, gi÷a con ngêi vµ thiªn nhiªn.

Mçi c©u lôc b¸t lµm thµnh mét bøc tranh trong bé tø b×nh. Mçi bøc tranh cã vÎ ®Ñp riªng hßa kÕt bªn nhau t¹o vÎ ®Ñp chung. §ã lµ sù hµi hßa gi÷a ©m thanh, mµu s¾c... TiÕng ve cña mïa hÌ, tiÕng h¸t cña ®ªm thu, mµu xanh cña rõng giµ, s¾c ®á cña hoa chuèi, tr¾ng tinh kh«i cña rõng m¬, vµng öng cña hoa ph¸ch... Trªn çi nÒn thiªn nhiªn Êy, h×nh ¶nh con ngêi hiÖn lªn thËt b×nh dÞ, th¬ méng trong c«ng viÖc lao ®éng hµng ngµy.

5. Nhí vÒ ViÖt B¾c lµ nhí c¶nh nhí ngêi. Nhng quan träng nhÊt lµ nhí vÒ ViÖt B¾c, quª h¬ng çch m¹ng, ViÖt B¾c kh¸ng chiÕn hµo hïng. VÎ ®éc ®¸o cña mét ViÖt B¾c ®øng lªn lµ h×nh ¶nh c¶ nói rõng ®¸nh giÆc.

“ Nhí khi giÆc ®Õn giÆc lïng

Rõng c©y nói ®¸ ta cïng ®¸nh t©y

Nói gi¨ng thµnh luü s¾t dµy

Rõng che bé ®éi, rõng v©y qu©n thï.

Mªnh m«ng bèn mÆt s¬ng mï

§Êt trêi ta c¶ chiÕn khu mét lßng”

Ch÷ rõng r¶i kÝn nh÷ng c©u th¬, r¶i kÝn vïng ViÖt B¾c, t¹o thÕ hiÓm cña trêng thµnh lòy thÐp v©y bäc qu©n thï. Rõng nói t×nh nghÜa, rõng nói kiªn cêng. Con ngêi ngät ngµo, chung thuû, gi¶n dÞ bao dung trong cuéc sèng hµng ngµy còng lµ con ngêi hµo hïng quyÕt liÖt trong chiÕn ®Êu. Nh÷ng c©u th¬ ph¬i phíi bèc men say dùng t¶ kh«ng khÝ ViÖt B¾c ngµy kh¸ng chiÕn: çch m¹ng qu¶ lµ mét ngµy héi cña quÇn chóng, cña con ngêi vµ c¶ thiªn nhiªn.

“Nh÷ng ®êng ViÖt B¾c cña ta

§ªm ®ªm rÇm rËp nh lµ ®Êt rung

Qu©n ®i ®iÖp ®iÖp trïng trïng

¸nh sao ®Çu sóng b¹n cïng mò nan

D©n c«ng ®á ®uèc tõng ®oµn

Bíc ch©n n¸t ®¸, mu«n tµn löa bay

Ngh×n ®ªm th¨m th¼m s¬ng dµy

§Ìn pha bËt s¸ng nh ngµy mai lªn”

TiÕt tÊu ng©n nga d×u dÆt ë nh÷ng ®o¹n trªn, ®Õn ®©y vÆn m×nh chuyÓn ®iÖu trë nªn gÊp g¸p s«i næi, ë ®©y, t¸c gi¶ ph¸ vì tÝnh c©n xøng ®Ó t¹o ra tiÕt tÊu phi ®èi xøng :

“Ngh×n ®ªm th¨m th¼m s¬ng dµy (2/4)

§Ìn pha bËt s¸ng nh ngµy mai lªn” (4/1/3)

Giäng th¬ trë nªn g¾t, m¹nh, dån dËp nh ©m hëng bíc ch©n hµnh qu©n vò b·o. HÖ thèng tõ vùng më c¨ng cêng ®é diÔn t¶; N¸t ®¸, th¨m th¼m, bËt s¸ng. Nh÷ng h×nh ¶nh k× vÜ kÕ tiÕp trïng trïng, ®iÖp ®iÖp: Bé

- 85 -

®éi, d©n c«ng nêm nîp nh÷ng nÎo ®êng kh¸ng chiÕn. Bè côc h×nh th¬ tõ cËn c¶nh phãng xa vµo viÔn c¶nh: §Ìn pha bËt s¸ng nh ngµy mai lªn

TÊt c¶ t¹o mét bøc tranh sö thi hoµnh tr¸ng ®Ó ca ngîi søc m¹nh cña chñ nghÜa yªu níc, cña nh©n d©n anh hïng, cña cuéc kh¸ng chiÕn toµn d©n, toµn diÖn chèng ngo¹i x©m.

Kh¸ng chiÕn th¾ng lîi, chóng ta vÒ l¹i thñ ®«. Trong suy nghÜ cña Tè H÷u vµ mçi chóng ta lóc ®ã næi bËt lªn h×nh ¶nh vÒ quª h¬ng çch m¹ng: §o¹n th¬ cuèi kÕt tinh t×nh c¶m kØ niÖm, nçi nhí niÒm th¬ng, ©n nghÜa thñy chung trong hai tiÕng thiªng liªng: ViÖt B¾c:

“ë ®©u u ¸m qu©n thï

Nh×n lªn ViÖt B¾c: Cô Hå s¸ng soi

ë ®©u ®au ®ín gièng nßi

Tr«ng vÒ ViÖt B¾c mµ nu«i chÝ bÒn.

Mêi l¨m n¨m Êy, ai quªn

Quª h¬ng çch m¹ng dùng nªn céng hßa”

Mµu s¾c tr÷ t×nh ®· chuyÓn sang lÝ trÝ trong nh÷ng c©u th¬ mang d¸ng vÎ kh¼ng ®Þnh ch©n lÝ kiÓu ch©m ng«n. ViÖt B¾c thµnh ®Çu mèi qui tô t tëng t×nh c¶m cña c¶ d©n téc. ViÖt B¾c kh«ng cßn lµ mét ®Þa danh mµ ®· trë thµnh mét biÓu tîng chung cho søc m¹nh kh¸ng chiÕn, cho linh hån çch m¹ng, cho ý chÝ toµn d©n, mét ViÖt B¾c b×nh dÞ mµ thiªng liªng.

III. NghÖ thuËt ®Ëm tÝnh d©n téc

Th¬ ca çch m¹ng ®· t×m ®îc vÎ ®Ñp kh¸ toµn bÝch trong thµnh c«ng cña bµi th¬ ViÖt B¾c. TiÕng th¬ tr÷ t×nh chÝnh trÞ cña Tè H÷u ®· mîn ®îc h×nh thøc cÊu tø gi· b¹n, kÕt cÊu theo lèi ®èi ®¸p giao duyªn vµ thÓ lo¹i lôc b¸t ®Ëm ®µ tÝnh d©n téc. Nhê vËy Tè H÷u ®· th¬ ho¸ sù kiÖn chÝnh trÞ hiÖu qu¶ kh«ng ngê. Nh÷ng c©u th¬ c©n xøng trÇm bæng, ngät ngµo võa thÓ hiÖn ®îc t×nh c¶m ®èi víi çch m¹ng, võa kh¬i rÊt s©u vµo céi nguån d©n téc, võa nãi ®îc vÊn ®Ò rÊt to lín cña thêi ®¹i, võa ch¹m ®îc vµo chç s©u th¼m trong t©m hån d©n téc: truyÒn thèng ©n nghÜa, thñy chung. ViÖt B¾c ®· ®¹t tíi tÝnh d©n téc, tÝnh ®¹i chóng. §ã lµ søc sèng trêng tån cña bµi th¬.


§Ò 1: B×nh gi¶ng ®o¹n “Tø b×nh” (xem phÇn bµi gi¶ng)

§Ò 2: Bµi th¬ ViÖt B¾c gîi nhí ®Õn lèi cÊu tø c¶nh chia tay vµ lèi h¸t ®èi ®¸p trong ca dao, d©n ca. Em h·y kÓ mét sè vÝ dô vÒ nh÷ng bµi ca dao, d©n ca cã çch cÊu tø nh vËy ?

Lèi h¸t ®èi ®¸p vµ çch cÊu tø c¶nh chia tay thêng ®îc sö dông rÊt phæ biÕn trong ca dao, d©n ca ë mäi miÒn, nh h¸t trèng qu©n, h¸t quan hä, h¸t xoan, h¸t phêng v¶i... Mét sè c©u ca dao quen thuéc cã çch cÊu tø nh vËy:

M×nh vÒ cã nhí ta ch¨ng

Ta vÒ ta nhí hµm r¨ng m×nh cêi

M×nh vÒ ta ch¼ng cho vÒ

Ta n¾m v¹t ¸o, ta ®Ò c©u th¬

ThuyÒn vÒ cã nhí bÕn ch¨ng

BÕn th× mét d¹ kh¨ng kh¨ng nhí thuyÒn.

- 86 -

§Ò 3: Cã ngêi cho r»ng ë bµi th¬ ViÖt B¾c, ®èi ®¸p chØ lµ h×nh thøc kÕt cÊu bªn ngoµi, cßn ë chiÒu s©u bªn trong l¹i lµ dßng ®éc tho¹i néi t©m. Em cã t¸n thµnh nhËn xÐt Êy kh«ng, vµ nÕu cã th× h·y chøng minh ®iÒu ®ã.

Bµi th¬ ®îc kÕt cÊu theo lèi ®èi ®¸p quen thuéc trong ca dao, d©n ca. Nhng ë ®©y kh«ng chØ lµ lêi hái, lêi ®¸p mµ cßn lµ sù h« øng, ®ång väng cña cïng mét t©m tr¹ng. Lêi ®¸p kh«ng chØ nh»m gi¶i ®¸p cho nh÷ng ®iÒu ®Æt ra trong lêi hái mµ cßn lµ sù më réng, lµm phong phó thªm nh÷ng ý t×nh ®îc gîi ra trong lêi hái.

Cã khi nh ë ®o¹n cuèi cña bµi th¬, c¶ lêi hái vµ lêi ®¸p ®· hßa lµm mét ®Ó trë thµnh b¶n hîp ca ®ång väng, ng©n vang nh÷ng t×nh c¶m chung. Nh×n s©u h¬n vµo kÕt cÊu cña bµi th¬, chóng ta thÊy ®èi tho¹i chØ lµ líp kÕt cÊu bªn ngoµi, cßn ë chiÒu s©u bªn trong chÝnh lµ lêi ®éc tho¹i tr÷ t×nh cña chñ thÓ ®¾m m×nh trong hoµi niÖm vÒ qu¸ khø gian khæ mµ t¬i ®Ñp trong çch m¹ng vµ kh¸ng chiÕn víi nh÷ng nghÜa t×nh th¾m thiÕt - t×nh nghÜa cña nh©n d©n víi çch m¹ng, cña ngêi çn bé víi ViÖt B¾c, cña miÒn ngîc víi miÒn xu«i, cña c¶ d©n téc víi l·nh tô... V× thÕ hai h×nh tîng kÎ ë vµ ngêi ®i cïng víi lêi hái vµ lêi ®¸p cã thÓ ®îc béc lé ®Çy ®ñ vµ s©u s¾c trong çch ®èi tho¹i, h« øng. Sù thèng nhÊt cña t©m tr¹ng tr÷ t×nh còng ®-îc thÓ hiÖn rÊt râ trong viÖc sö dông hai ®¹i tõ “m×nh” vµ “ta” trong bµi th¬.

§Ò 4: NhËn xÐt vÒ çch sö dông hai ®¹i tõ “m×nh” vµ “ta” trong bµi th¬ ViÖt B¾c.

Mét thñ ph¸p nghÖ thuËt ®éc ®¸o gãp phÇn t¹o nªn sù ph©n ®«i - thèng nhÊt cña t©m tr¹ng chñ thÓ tr÷ t×nh trong bµi th¬ ViÖt B¾c lµ viÖc sö dông hai ®¹i tõ “m×nh” vµ “ta”. Trong tiÕng ViÖt hai ®¹i tõ “m×nh” vµ “ta” thêng ®Ó chØ ng«i thø nhÊt (chñ thÓ ph¸t ng«n), nhng nhiÒu khi cßn dïng trong nh÷ng trêng hîp ®èi t-îng giao tiÕp lµ ngêi th©n thiÕt, gÇn gòi, hoÆc chØ chung c¶ hai. Trong bµi th¬ ViÖt B¾c - còng gièng nh cao dao d©n ca - cã sù chuyÓn hãa rÊt linh ho¹t. “M×nh” thêng ®Ó chØ ng«i thø hai víi çch gäi biÓu lé quan hÖ th©n thiÕt (thêng ®Ó chØ ng«i thø hai víi çch gäi biÓu lé quan hÖ th©n thiÕt (thêng chØ dïng trong quan hÖ t×nh yªu, vî chång). Trong bµi ViÖt B¾c tõ “m×nh” phÇn lín ®îc dïng theo çch nµy:

M×nh vÒ m×nh cã nhí ta.

M×nh vÒ m×nh cã nhí kh«ng

M×nh vÒ rõng nói nhí ai...

Nhng trong nh÷ng c©u:

“M×nh ®i m×nh cã nhí m×nh” vµ

“M×nh ®i m×nh l¹i nhí m×nh”

th× m×nh ë ®©y l¹i cã sù chuyÓn hãa ®a nghÜa, võa lµ chñ thÓ, võa lµ ®èi tîng giao tiÕp, dêng nh c¶ hai ®· hßa nhËp lµm mét. Chóng ta còng cã thÓ thÊy sù chuyÓn nghÜa ë ®¹i tõ “ta” trong bµi th¬. Ta thêng ®Ó chØ ng«i thø nhÊt, nhng trong nhiÒu trêng hîp l¹i ®Ó chØ chung c¶ chñ thÓ vµ ®èi tîng giao tiÕp.

“Rõng c©y nói ®¸ ta cïng ®¸nh T©y”

“Lßng ta ¬n B¸c ®êi ®êi”.

§Ò 5: B×nh gi¶ng 20 dßng ®Çu cña ViÖt B¾c

Tè H÷u lµ mét trong nh÷ng nhµ th¬ lín nhÊt, tiªu biÓu nhÊt cña nÒn thi ca hiÖn ®¹i. “Ngän cê ®Çu cña th¬ ca çch m¹ng, nhµ th¬ cña lý tëng céng s¶n”. TËp th¬ “ViÖt B¾c”, lµ ®Ønh cao cña th¬ Tè H÷u ®ång thêi còng lµ thµnh tùu hµng ®Çu cña th¬ ca kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, trong ®ã bµi th¬ “ViÖt B¾c” ®îc coi lµ kÕt tinh së trêng nghÖ thuËt cña ngßi bót Tè H÷u. §ã lµ khóc h¸t ©n t×nh cña ngêi kh¸ng chiÕn ®èi víi quª h¬ng, ®Êt níc víi nh©n d©n çch m¹ng ®îc thÓ hiÖn b»ng mét nghÖ thuËt võa cæ ®iÓn võa hiÖn ®¹i mµ cèt lâi lµ truyÒn thèng ©n nghÜa ®¹o lý thñy chung cña d©n téc.

§îc coi lµ ngêi sinh ra ®Ó th¬ ho¸ nh÷ng vÊn ®Ò chÝnh trÞ, th¬ Tè H÷u lu«n b¸m s¸t çc sù kiÖn çch m¹ng. Men theo n¨m th¸ng nh÷ng bµi th¬ cña Tè H÷u, ta cã thÓ t¸i hiÖn l¹i nh÷ng chÆng ®êng hµo hïng

- 87 -

cña çch m¹ng ViÖt Nam. Th¬ «ng qu¶ lµ “cuèn biªn niªn sö b»ng th¬” nh cã nhµ nghiªn cøu ®· ®¸nh gi¸. “ViÖt B¾c” kh«ng ph¶i lµ ngo¹i lÖ.

Th¸ng 7/1954 cuéc kh¸ng chiÕn chèng thùc d©n Ph¸p th¾ng lîi hoµ b×nh ®îc lËp l¹i, miÒn B¾c níc ta hoµn toµn gi¶i phãng, mét trang sö míi më ra cho ®Êt níc. Th¸ng 10/1954 c¬ quan Trung ¬ng cña §¶ng vµ Nhµ níc chuyÓn tõ c¨n cø ®Þa vÒ thñ ®«. Trong thêi ®iÓm lÞch sö Êy, bµi th¬ “ViÖt B¾c” ®· ra ®êi. “ViÖt B¾c” kh«ng cßn lµ t×nh c¶m riªng cña Tè H÷u mµ cßn tiªu biÓu cho t×nh c¶m cña ngêi kh¸ng chiÕn miÒn xu«i ®èi víi chiÕn khu çch m¹ng, víi ®Êt níc, víi nh©n d©n. Mét sù kiÖn chÝnh trÞ ®· chuyÓn ho¸ thµnh th¬ ca theo çch “T©m t×nh ho¸, lµ mét ®Æc trng cña lèi th¬ tr÷ t×nh chÝnh trÞ Tè H÷u. 20 c©u th¬ ®Çu tiªn cña “ViÖt B¾c” thÓ hiÖn rÊt râ ®Æc trng nghÖ thuËt nµy.

§o¹n th¬ më ®Çu b»ng nh÷ng c©u th¬ ngät ngµo:

M×nh vÒ m×nh cã nhí ta

Mêi n¨m n¨m Êy thiÕt tha mÆn nång.

C©u th¬ më ra c¶nh gi· biÖt, mét hoµn c¶nh ®Æc biÖt ®Ó béc lé c¶m xóc tr÷ t×nh d¹t dµo. C¶nh gi· biÖt vÉn quen thuéc trong th¬ ca d©n gian vµ cæ ®iÓn truyÒn thèng ®· ®îc Tè H÷u khÐo vËn dông ®Ó diÔn t¶ t©m tr¹ng mang tÝnh thêi ®¹i. Cuéc chia tay lín cña çn bé §¶ng, ChÝnh phñ víi ViÖt B¾c ®îc thu vµo cuéc chia tay cña mét ®«i trai g¸i: ngêi ë l¹i rõng nói chiÕn khu lµ c« g¸i ViÖt B¾c, ngêi vÒ xu«i lµ anh çn bé çch m¹ng. ChuyÖn chung ®· ho¸ thµnh chuyÖn riªng chuyÖn çch m¹ng cña d©n níc trë thµnh chuyÖn t×nh yªu cña løa ®«i, cuéc chia tay ®Çy bÞn rÞn lu luyÕn gi÷a nh÷ng ngêi ®· tõng g¾n bã s©u nÆng dµi l©u: “Mêi l¨m n¨m” “thiÕt tha mÆn nång” ®îc Tè H÷u thÓ hiÖn b»ng mét thÓ th¬ giµu tÝnh d©n téc. ThÓ lôc b¸t, çch kÕt cÊu ®èi ®¸p, sö dông ®¹i tõ nh©n xng “M×nh”, “Ta” quen thuéc trong th¬ ca d©n gian, cã kh¶ n¨ng “biÓu hiÖn mét çch thuËn tiÖn, phï hîp víi ®iÖu hån chung cña céng ®ång ngêi ViÖt” “Rung lªn çi sîi t¬ lßng chung cña nh÷ng tÊm lßng ViÖt”. TÊt c¶ nh÷ng yÕu tè ®ã ®· diÔn t¶ thËt xóc ®éng t×nh c¶m quyÕn luyÕn thiÕt tha trong mét cuéc chia tay ®Æc biÖt: cha xa ®· nhí, ®Ó chia mµ kh«ng xa, çch mµ kh«ng biÖt.

M×nh vÒ m×nh cã nhí ta” ®· lµ chuyÖn chung thuû, riªng t. Nhng ®Õn:

“M×nh vÒ m×nh cã nhí kh«ng

Nh×n c©y nhí nói nh×n s«ng nhí nguån”

th× kh«ng cßn lµ chuyÖn cña t×nh yªu løa ®«i mµ ®· lµ chuyÖn ©n nghÜa thñy chung cña ®¹o lý d©n téc. C©u th¬ lôc b¸t ®iÖp hai lÇn tõ “m×nh” nghe nh lèi t©m t×nh th¬ng mÕn mµ day døt. B¨n kho¨n lín nhÊt cña ta vµ m×nh trong cuéc chia tay lµ ©n t×nh thñy chung. Çi ®éc ®¸o ë chç: mét c©u hái vÒ thêi gian, mét c©u hái vÒ kh«ng gian. ChØ mét khæ th¬ ®· gãi gän mét thêi çch m¹ng, mét trêi çch m¹ng. T¸c gi¶ ®· chän t×nh yªu mét ®«i trai g¸i lµm mét gãc nh×n ®Ó bao qu¸t toµn c¶nh ViÖt B¾c víi “Mêi l¨m n¨m Êy thiÕt tha mÆn nång” Tõ thuë çch m¹ng cßn trøng níc ®Õn khi trëng thµnh v÷ng vµng ®ã lµ ®iÓm nh×n nghÖ thuËt rÊt Tè H÷u ngêi thi sÜ lu«n kh¬i nguån c¶m høng tõ nh÷ng sù kiÖn lín cña çch m¹ng.

TiÕp theo c©u hái cña ngêi ë lµ tiÕng lßng cña ngêi ®i

TiÕng ai tha thiÕt bªn cån

B©ng khu©ng trong d¹ bån chån bíc ®i

¸o chµm ®a buæi ph©n li

CÇm tay nhau biÕt nãi g× h«m nay

Ngêi ®i ®· nghe c©u hái, lßng trµn ®Çy b©ng khu©ng “bån chån” mét t×nh c¶m th¬ng nhí “thiÕt tha”. T©m tr¹ng lóc chia tay ®îc diÔn t¶ thËt ®¾t qua sù luyÕn l¸y cña ng«n tõ vµ c¶ ë nh¹c ®iÖu cña c©u th¬: Hai c©u ®Çu lµ nhÞp 2/2 hèi hoµn cña lôc b¸t ®Õn ®©y ®· vÆn m×nh chuyÓn ®iÖu 3/3:

“¸o chµm ®a/ buæi ph©n ly

- 88 -

CÇm tay nhau/ biÕt nãi g× / h«m nay

Çi xao xuyÕn båi håi cña lßng ngêi ®· cån cµo næi sãng trªn c©u th¬ thÓ hiÖn çch thÇn t×nh chót ngËp ngõng chøa chan t×nh th¬ng mÕn, t¹o ra mét kho¶ng lÆng ®Çy biÓu c¶m ®Ó chuçi c©u hái tiÕp theo vang lªn dån dËp, tha thiÕt h¬n.

Mêi hai c©u lôc b¸t cßn l¹i lµ lêi cña ngêi ë, cÊu t¹o b»ng s¸u c©u hái nh kh¬i s©u vµo kû niÖm. Mçi c©u hái ®Òu gîi l¹i nh÷ng g× tiªu biÓu nhÊt cña ViÖt B¾c qua nh÷ng h×nh ¶nh chän läc gîi c¶m: Ma nguån, suèi lò, m©y mï, Nh÷ng h×nh ¶nh chän läc võa ch©n thùc võa th¬ méng; “H¾t hiu lau x¸m ®Ëm ®µ lßng son” Nh÷ng c©u th¬ cã kh¶ n¨ng diÔn biÕn nh÷ng kh¸i niÖm trõu tîng thµnh h×nh ¶nh ®Çy c¶m gi¸c sèng ®éng cô thÓ “mèi thï nÆng vai”. NghÖ thuËt nh©n ho¸ còng t¹o nªn sù sèng ®éng cho h×nh ¶nh th¬:

“M×nh vÒ rõng nói nhí ai

Tr¸m bïi ®Ó rông, m¨ng mai ®Ó giµ”

T×nh c¶m cña ngêi ë ®èi víi ngêi ®i xem ra ®îc thÓ hiÖn s©u kÝn h¬n c¶ trong c©u th¬ nµy, chØ 14 ch÷ mµ chøa ®ùng biÕt bao quyÕn luyÕn nhí th¬ng: Ngêi ®i råi c¶ mét miÒn rõng trë nªn hoang v¾ng, tr¸m kh«ng ngêi nhÆt, m¨ng kh«ng ai h¸i, c¶ nói rõng còng mong nhí ®Õn thÉn thê. Nh mét th«ng lÖ trong cuéc chia tay gi÷a nh÷ng ngêi th©n thiÕt, ngêi ta thêng ®Èy thêi gian vÒ qu¸ khø ®Ó cha xa ®· nhí, cha biÖt ®· th¬ng. §Ó trªn nÒn xóc c¶m nµy, dßng håi tëng nh÷ng kØ niÖm th©n th¬ng ïa vÒ m·nh liÖt.

“M×nh ®i, m×nh cã nhí m×nh

T©n Trµo, Hång Th¸i, m¸i ®×nh, c©y ®a”

Nh×n tho¸ng qua, tæ chøc çc c©u th¬ ®Òu lÆp l¹i ë phÐp l¸y ®Çu 6 c©u: M×nh ®i, m×nh vÒ. “§i”, “VÒ” vèn ngîc chiÒu tr¸i híng, song ë ®©y l¹i ®ång nhÊt mét ph¬ng Ph¶i ch¨ng niÒm tin gi¶n dÞ mµ rÊt thùc cña c¶ ngêi ®i vµ ngêi ë ®· thæi vµo c©u ch÷, lµm nªn chót cho¸ng ngîp bèi rèi cña ng«n tõ, thÓ hiÖn m¹ch ngÇm v¨n b¶n trong chiÒu s©u th¬ ca: Ra ®i ®Ó hÑn vÒ. ViÖt B¾c ®· trë thµnh quª h¬ng thø hai cña ngêi çn bé kh¸ng chiÕn.

Nh÷ng kû niÖm ®îc gîi nhí ®Òu lµ nh÷ng kû niÖm cña cuéc sèng chung, t×nh çn bé víi nh©n d©n chia ngät sÎ bïi, chung gian lao, chung mèi thï NÕu kh«ng khÐo rÊt dÔ sa vµo çi gäi lµ “liÖt kª kØ niÖm” c©u th¬ sÏ tr«i tuét ®i, kh«ng thÓ lu ®äng l¹i trong lßng ngêi ®äc. Çi lµm nªn chÊt th¬ cña bµi “ViÖt B¾c” còng nh cña ®o¹n th¬ nµy chÝnh lµ nh¹c ®iÖu. ChÝnh nh¹c ®iÖu ®· lµm cho çc kû niÖm trë nªn ng©n nga, trÇm bæng rÐo r¾t, thÊm s©u vµo t©m t. Nh÷ng yÕu tè lµm nªn chÊt nh¹c kú diÖu Êy kh«ng chØ ë nh÷ng c©u lôc b¸t rÊt chuÈn vÒ thanh luËt mµ cßn ë nghÖ thuËt tiÓu ®èi ®îc sö dông víi tÇn sè cao trong çc c©u th¬. Nã kh«ng chØ cã kh¶ n¨ng biÓu ®¹t rÊt xóc ®éng nçi lßng s©u kÝn båi håi cña ngêi ®i kÎ ë, mµ cßn t¹o ra sù t¬ng xøng vÒ cÊu tróc, vÎ ®Ñp nhÞp nhµng cña ng«n tõ.

Ma nguån suèi lò / nh÷ng m©y cïng mï

MiÕng c¬m / mèi thï

Tr¸m / m¨ng

H¾t / son

Nhí / m×nh

T©n / ®a

Nh÷ng h×nh ¶nh th¬ ®· thùc sù cÊt lªn chÊt th¬ nhê nh¹c ®iÖu ®Çy quyÕn luyÕn, trÇm bæng, ng©n nga qua nh÷ng c©u th¬ sãng ®«i lèi ®èi xøng tiÓu ®èi, nã mang vÎ ®Ñp cæ ®iÓn uyªn b¸c. §Æc biÖt c©u hái cuèi ®o¹n th¬ cã thÓ t¸ch riªng ra bëi sù th©m thóy, hµm sóc:

“M×nh ®i m×nh cã nhí m×nh

T©n Trµo Hång Th¸i m¸i ®×nh c©y ®a”

- 89 -

§¹i tõ “m×nh”, “ta” vèn ®îc sö dông trong ®èi ®¸p th¬ ca d©n gian nay ®îc Tè H÷u sö dông ®Çy biÕn ¶o: Khi m×nh lµ Ta, khi “ta” lµ “m×nh”, çi ngÇm ý hai ta lµ mét ®· râ. Nhng ë ®©y mét c©u lôc mµ tíi ba lÇn lÆp l¹i ch÷ m×nh: “M×nh ®i, m×nh cã” lµ chØ ngêi vÒ, “nhí m×nh” lµ chØ ngêi ë. C©u hái ®Çy ý nhÞ mµ s©u kÝn: M×nh quªn “ta” còng lµ quªn chÝnh “m×nh” ®ã. Còng nh ë phÇn sau, Tè H÷u l¹i nhÊn theo lèi båi thÊn trong c©u th¬ tr¶ lêi kh¼ng ®Þnh s¾t son.

“M×nh ®i m×nh l¹i nhí m×nh

Nguån bao nhiªu níc nghÜa t×nh bÊy nhiªu”

Nhµ th¬ ®· khai th¸c rÊt ®¾t ch÷ “M×nh” trong tiÕng ViÖt. “M×nh” võa lµ b¶n th©n võa lµ ta, “M×nh” còng lµ ngêi th©n thiÕt cã thÓ xem nh chÝnh m×nh vËy. §¹i tõ nh©n xng ®îc sö dông võa thèng nhÊt võa biÕn ho¸ khiÕn “ViÖt B¾c” cÊt lªn nh tiÕng lßng ®ång väng b¶n hoµ ©m t©m hån cña kÎ ë ngêi ®i.

Sù ®æi chç trong tæ chøc c©u th¬: “M¸i ®×nh Hång Th¸i, c©y ®a T©n Trµo” ®îc viÕt thµnh: “T©n trµo Hång Th¸i m¸i ®×nh c©y ®a” chøng tá tªn riªng vµ danh tõ chung ®Òu ®· ®ång nhÊt hoµn toµn vÒ ý nghÜa - ViÖt B¾c quª h¬ng çch m¹ng. Nçi nhí vÒ chiÕn khu ViÖt B¾c “T©n Trµo, Hång Th¸i”, ®· chuyÓn ho¸ thµnh nçi nhí quª h¬ng “M¸i ®×nh c©y ®a” nh÷ng h×nh ¶nh ®· ®i vµo t©m thøc ngêi ViÖt tõ ngµn ®êi “trong th¬ Tè H÷u, çi riªng, çi chung nh kh«ng cßn ranh giíi, çi cò çi míi lång vµo nhau, (NguyÔn V¨n H¹nh) mµ ®©y lµ mét trêng hîp ®iÓn h×nh

“ViÖt B¾c” lµ bµi ca t©m t×nh, ngät ngµo ®»m th¾m rÊt tiªu biÓu cho hån th¬, cho phong çch th¬ cña Tè H÷u. VÉn lµ tiÕng nãi cña t×nh c¶m t×nh yªu nhng lµ t×nh yªu ®èi víi quª h¬ng ®Êt níc, ®èi víi çch m¹ng ®èi víi nh©n d©n.

Trong c©u chuyÖn víi mét nhµ nghiªn cøu v¨n häc ngêi Ph¸p Tè H÷u t©m sù r»ng: “m×nh ph¶i lßng ®Êt níc vµ nh©n d©n cña m×nh. Vµ ®· nãi vÒ ®Êt níc vÒ nh©n d©n nh nãi vÒ ngêi m×nh yªu”. Cho nªn t×nh yªu biÕn thµnh t×nh nghÜa “ViÖt B¾c” ®· trë thµnh tiÕng h¸t ©n t×nh chung cña nh÷ng ngêi kh¸ng chiÕn, cña c¶ d©n téc trong mét thêi ®iÓm lÞch sö ®¸ng ghi nhí.

§o¹n th¬ trªn lµ nh÷ng c©u th¬ hay nhÊt cña bµi th¬ “ViÖt B¾c”.

§Ò 6: Tham kh¶o ®Ò 10 c©u 1 phÇn giíi thiÖu ®Ò thi.

Môc ®Ých

ThÊy ®îc sù th¬ng c¶m cña t¸c gi¶ víi nµng KiÒu, sù ®ång c¶m, tr©n träng ®èi víi NguyÔn Du

ThÊy ®îc tÝnh d©n téc trong th¬ Tè H÷u qua nh÷ng ®Æc s¾c nghÖ thuËt cña bµi th¬.



Kû niÖm 200 n¨m ngµy sinh thi hµo d©n téc NguyÔn Du ®óng vµo lóc giÆc Mü ®ang leo thang ®¸nh ph¸ miÒn B¾c. Quª h¬ng Hµ TÜnh cña nhµ th¬ còng n»m trong vïng tuyÕn löa. Tè H÷u trong chuyÕn ®i khu Bèn, cã dÞp qua quª h¬ng NguyÔn Du ®óng vµo nh÷ng ngµy Êy. Bµi th¬ “c¶m t¸c” cã tÝnh thêi sù nµy thùc ra ®· thÓ hiÖn nh÷ng c¶m xóc suy ngÉm tõ l©u cña Tè H÷u vÒ NguyÔn Du vµ TruyÖn KiÒu.

Çi hay ë bµi th¬ kh«ng ph¶i ë nh÷ng ý tëng s©u s¾c míi l¹, mµ ë tÊm lßng ch©n thµnh cña t¸c gi¶, h¬i th¬ d©n téc, bót ph¸p cæ ®iÓn gîi l¹i kh«ng khÝ truyÖn KiÒu vµ thêi ®¹i NguyÔn Du. §Æt trong hoµn c¶nh ra ®êi cña bµi th¬, nã cµng trë nªn v« cïng ý nghÜa.

Bµi th¬ ra ®êi cuèi n¨m 1965, gi÷a lóc cuéc ®Êu tranh chèng MÜ x©m lîc bíc vµo giai ®o¹n gay go ¸c liÖt. Trong cuéc ®èi ®Çu lÞch sö nµy d©n téc ta ®· ph¸t huy cao ®é søc m¹nh tiÒm tµng cña truyÒn thèng lÞch sö, nh÷ng gi¸ trÞ tinh thÇn cña cha «ng còng ®îc kh¬i dËy vµ huy ®éng vµo cuéc chiÕn ®Êu chung cña toµn d©n téc. Trong kh«ng khÝ chung cña thêi ®¹i “c¶ níc lªn ®êng” Êy “KÝnh göi cô NguyÔn Du” cña Tè

- 90 -

H÷u ®· gãp mét tiÕng th¬ riªng vµo dµn hîp xíng ca ngîi søc m¹nh “bèn m¬i thÕ kØ cïng ra trËn” cña v¨n häc bÊy giê. Bëi vËy, bµi th¬ lµ çi g¹ch nèi gi÷a hai cùc thêi gian: Qu¸ khø vµ hiÖn t¹i ®Ó lý gi¶i søc m¹nh ®Ó chiÕn ®Êu, chiÕn th¾ng nh÷ng thÕ lùc thï ®Þch cña d©n téc ta h«m nay lµ søc m¹nh céng hëng cña truyÒn thèng d©n téc vµ thêi ®¹i.

II. Ph©n tÝch

1. Xãt xa th¬ng c¶m th©n phËn Thuý KiÒu, thÊu hiÓu sè phËn NguyÔn Du.

“Nöa ®ªm qua huyÖn Nghi Xu©n

B©ng khu©ng nhí cô th¬ng th©n nµng KiÒu”

Hai c©u më ®Çu ®a ngêi ®äc vµo kh«ng gian, thêi gian kh¬i gîi xóc c¶m cho nhµ th¬. Nöa ®ªm lµ thêi ®iÓm ®Æc biÖt trong mét ngµy, kho¶ng kh¾c gi· tõ mét ngµy qua, ®ãn chµo mét ngµy míi. Nã trë nªn thiªng liªng bëi ®ã lµ thêi ®iÓm con ngêi thêng ®èi diÖn víi chÝnh m×nh, nh÷ng tr¨n trë suy t tõ bÊy l©u hiÖn lªn da diÕt râ h×nh, s¾c nÐt. Hai ch÷ “b©ng khu©ng diÔn t¶ ch©n thùc tr¹ng th¸i tinh thÇn cña nhµ th¬ phót gi©y qua huyÖn Nghi Xu©n Êy? Dêng nh Tè H÷u kh«ng sèng víi hiÖn t¹i mµ ®¾m ch×m vµo qu¸ khø xa x¨m, triÒn miªn trong nçi niÒm tëng nhí NguyÔn Du, xãt xa cho th©n phËn Thuý KiÒu. C©u th¬ chia 2 mµ t×nh th¬ gÊp béi, sù ®¨ng ®èi chØ lµ çi vá h×nh thøc mµ néi dung t×nh c¶m l¹i céng hëng lµm trÜu nÆng c©u th¬. Nhí cô mµ th¬ng KiÒu, sù nhÊn nhø Êy ®· thÓ hiÖn mèi quan hÖ g¾n bã mËt thiÕt gi÷a t¸c gi¶ vµ nh©n vËt, gi÷a NguyÔn Du vµ Thuý KiÒu. Tè H÷u ®· ph¸t hiÖn quy luËt tiÕp nhËn v¨n ch¬ng. Nhµ th¬ ®Õn víi ®éc gi¶ tríc tiªn lµ ë tµi n¨ng, nhng çi sÏ ë m·i trong t©m hån mçi chóng ta l¹i lµ nh©n çch cña t¸c gi¶.

“Hìi lßng tª t¸i th¬ng yªu

Gi÷a dßng trong ®ôc çnh bÌo lªnh ®ªnh

Ngæn ngang bªn nghÜa bªn t×nh

Trêi ®ªm ®©u biÕt göi m×nh n¬i nao ?

NgÈn ng¬ tr«ng ngän cê ®µo

§µnh nh th©n g¸i sãng sao TiÒn §êng !

Hµng lo¹t tõ l¸y víi nh÷ng biÕn thÓ cña nã ®îc sö dông tËp trung trong ®o¹n th¬ ®· thÓ hiÖn th©n phËn lªnh ®ªnh x« d¹t cña Thóy KiÒu ngêi con g¸i tµi s¾c vÑn toµn chÝ t×nh chÝ hiÕu vËy mµ th©n phËn l¹i lªnh ®ªnh, cuéc ®êi l¹i cay cùc, sè phËn ®Çy oan tr¸i, bÊt h¹nh nµy cha qua, tai ¬ng kia ®· tíi. Cuéc ®êi nµng lµ mét vò ®iÖu ®Çy bi kÞch, bÕ t¾c, cµng quÉy ®¹p l¹i cµng bÞ dËp vïi. Tè H÷u kh«ng chØ xãt xa mµ cßn c¶m th¬ng s©u s¾c cho th©n phËn KiÒu.

“Ngæn ngang bªn nghÜa bªn t×nh

Trêi ®ªm ®©u biÕt göi m×nh n¬i nao ?”

Hai tr¨m n¨m qua bao ngêi ®· lµm cho th¬ v¨n vÞnh KiÒu: Chu M¹nh Trinh say ®¾m ®Õn si mª, NguyÔn C«ng trø phª ph¸n ®Õn tµn nhÉn, truyÖn KiÒu khi bÞ coi lµ “d©m th” s¸ch cÊm, lóc ®îc t«n vinh tét bËc víi Ph¹m Quúnh: “TruyÖn KiÒu cßn, tiÕng ta cßn, tiÕng ta cßn níc ta cßn”. Dêng nh kh«ng ai tr¸nh khái cùc ®oan khi b×nh gi¸, bµn xÐt, lµ nhµ th¬ çch m¹ng thêi ®¹i Hå ChÝ Minh, Tè H÷u nhËn ra bi kÞch cña Thuý KiÒu vµ NguyÔn Du bÞ qui ®Þnh bëi thêi ®¹i ®¬ng thêi. Sè phËn NguyÔn Du vµ th©n phËn KiÒu nh çnh bÌo gi÷a dßng trong ®ôc cuén xiÕt cña lÞch sö. T tëng trung qu©n ¸i quèc lµ xÝch xiÒng rµo c¶n khiÕn nhµ th¬ tiÕn bé kh«ng thÓ b¨ng m×nh tíi bÇu trêi tù do vµ ¸nh s¸ng. Trong ®ªm trêng lÞch sö, ¸nh s¸ng cøu çnh cña cuéc khëi nghÜa n«ng d©n T©y S¬n víi NguyÔn Du cha ph¶i lµ ¸nh s¸ng cuèi ®êng hÇm khiÕn nhµ th¬ ch×m vµo bÕ t¾c, mÊt ph¬ng híng, phã th¸c cuéc ®êi cho sè phËn. Ph¶i cã mét sù c¶m th«ng l¹ lïng, sù thÊu hiÓu ®Õn tËn cïng Tè H÷u míi viÕt ®îc nh÷ng c©u th¬ ch©n t×nh, xóc ®éng ®Õn thÕ. §óng nh ChÕ Lan Viªn ®· tõng viÕt:

- 91 -

“Çi vÖt s¸ng trong truyÖn KiÒu qua th¬ Tè H÷u vÉn th¾p s¸ng trong lßng ngêi ®äc h«m nay vµ m·i m·i”. Tè H÷u ®· nh©n danh thêi ®¹i chiªu tuyÕt vµ chiªu anh linh hån ph¸ch NguyÔn Du, kh¬i gîi tõ trong truyÖn KiÒu søc m¹nh chiÕn ®Êu vµ chiÕn th¾ng kÎ thï x©m lîc.

ViÕt vÒ nh÷ng ngêi næi danh trong lÞch sö kh«ng ph¶i lµ ®iÒu xa l¹. Çc nhµ th¬ tiÒn bèi viÕt vÒ ngêi xa ®Ó kÝ th¸c t©m sù cña ngêi nay. Tè H÷u ®øng trªn vÞ trÝ cña mét nhµ th¬ çch m¹ng víi t tëng Hå ChÝ Minh rùc s¸ng, ý thøc s©u s¾c tr¸ch nhiÖm cña ngêi nay víi ngêi xa. Bëi vËy nçi niÒm xa ®· trë thµnh ®iÒu ¸m ¶nh cña nh÷ng con ngêi h«m nay.

Nçi niÒm xa, nghÜ mµ th¬ng:

DÉu l×a ngã ý, cßn v¬ng t¬ lßng...

Nh©n t×nh, nh¾m m¾t cha xong

BiÕt ai hËu thÕ, khãc cïng Tè Nh ?

Mai sau, dï cã bao giê..

C©u th¬ thuë tríc, ®©u ngê h«m nay !

NÐt ®éc ®¸o cña ®o¹n th¬ nµy lµ Tè H÷u ®· dïng lèi tËp KiÒu ®Ó nãi vÒ Tè Nh vµ t©m sù s©u kÝn cña «ng. Bëi thÕ, nh÷ng c©u th¬ mang tíi mét liªn tëng kÐp gi÷a xa vµ nay, gi÷a t¸c gi¶ vµ nh©n vËt, gi÷a ngêi th¬ vµ nhµ th¬. Kho¶ng çch 200 n¨m biÕn mÊt, ®êng biªn lÞch sö bçng nhßa mê bëi søc c¶m th«ng k× l¹ cña con ngêi. Tè H÷u ®· nhËp hån vµo nh÷ng c©u KiÒu ®Ó viÕt vÒ Tè Nh. Cã khi «ng l¹i lÊy nguyªn v¨n c©u th¬ cña NguyÔn Du nhng ®em l¹i cho nã mét ý nghÜa míi (vÝ dô: “DÉu l×a ngâ ý cßn v¬ng t¬ lßng” lµ c©u th¬ NguyÔn Du ®Æc t¶ bi kÞch cña Thuý KiÒu khi ph¶i ®o¹n t×nh víi Kim Träng. Tè H÷u l¹i sö dông c©u th¬ Êy ®Ó diÔn t¶ t©m sù bèi rèi cña NguyÔn Du, dï kh«ng ®i theo T©y S¬n nhng lßng «ng vÉn híng hÕt vÒ phÝa nh©n d©n. HoÆc c©u th¬ “BiÕt ai hËu thÕ khãc cïng NguyÔn Du” Tè H÷u chØ thªm mét ch÷ “cïng” rÊt s¸ng t¹o mµ ®· gia t¨ng rÊt nhiÒu ý nghÜa cho c©u th¬. Kh«ng cßn lµ khãc riªng cho Tè Nh mµ lµ cïng Tè Nh khãc c¶ cuéc ®êi khæ ®au cña nh÷ng kiÕp ngêi bÞ trµ ®¹p). §ã lµ sù tri kû gi÷a hai con ngêi, dï xa çch nhau vÒ thêi gian vµ c¶ hai hÖ ý thøc.

§o¹n th¬ trªn cßn thÓ hiÖn qu¸ tr×nh nhËn thøc tõ xóc c¶m ®Õn ®ång c¶m ®Ó råi hßa c¶m cña Tè H÷u víi Tè Nh. Tõ “nghÜ mµ th¬ng” cho ®Õn “khãc cïng”, tõ “hai tr¨m n¨m l¹i cµng say” ®Õn “tÊm lßng th¬ vÉn t×nh ®êi thiÕt tha”. VÜnh viÔn hãa tiÕng th¬ bëi “t×nh ®êi” lµ m·i m·i. §ã lµ qu¸ tr×nh nhËn thøc, kh¸m ph¸ çi lµm nªn søc sèng vµ søc m¹nh cña tiÕng th¬ NguyÔn Du chÝnh lµ t×nh ®êi, t×nh ngêi, lµ tÊm lßng nh©n ®¹o mªnh m«ng cña nhµ th¬ lín. Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn trong 12 dßng th¬ trªn t¸c gi¶ nh¾c nhiÒu ®Õn nh÷ng ch÷ “t¬ lßng”, “t×nh ®êi”, “nh©n t×nh”... trong sù båi thÊm vµ ngµy cµng më réng nghÜa cña nã: (tõ “t¬ lßng” ®Õn “nh©n t×nh”, “tÊm lßng th¬” ®Õn “t×nh ®êi”).

§Æc biÖt ë ®©y cã sù ®æi nhÞp trong hai c©u b¸t

“Hai tr¨m n¨m/ l¹i cµng say / lßng ngêi

TÊm lßng th¬ /vÉn t×nh ®êi/ thiÕt tha”.

Nã ph¸ vì ®iÖu d×u dÆt du d¬ng cña thÓ lôc b¸t vèn ng¾t nhÞp víi tiÕt tÊu ch½n. Nã h« øng víi c©u KiÒu ®îc sö dông trän vÑn ë ®o¹n cuèi: “§au ®ín thay/ phËn ®µn bµ” trong ®Ønh ®iÓm trµo d©ng xóc c¶m cña nhµ th¬. Sù vÆn m×nh ®Çy khóc nh«i, tiÕng than cña NguyÔn Du tõ 200 n¨m tríc vÉn cßn lµm r¸t báng t©m hån con ngêi thêi ®¹i h«m nay. Tè H÷u nh©n danh con ngêi thêi ®¹i h«m nay ®¸nh gi¸ rÊt cao tÊm lßng nh©n ®¹o cña NguyÔn Du göi g¾m qua TruyÖn KiÒu, qua cuéc ®êi ®Çy oan khæ, hi sinh cña Thóy KiÒu ®iÓn h×nh cho th©n phËn bao con ngêi trong x· héi cò. Tè H÷u cã lÇn trùc tiÕp ph¸t biÓu ý tëng Êy trong bµi viÕt “Th¬ lµ tiÕng nãi ®ång ý, ®ång t×nh, tiÕng nãi ®ång chÝ” (®¨ng trªn t¹p chÝ V¨n nghÖ sè 48/T5/61)

“Ai khen NguyÔn Du tµi còng ®óng nhng t«i quÝ NguyÔn Du v× «ng th¬ng yªu con ngêi. “§au ®ín thay phËn ®µn bµ” c©u Êy cã g× tµi vËy mµ nghe xèn xang nhøc nhèi. §au ®ín kia ®©u ph¶i riªng phËn ®µn bµ. §µn bµ xa chØ lµ ®iÓn h×nh cho ®au khæ cña con ngêi. Ngêi ®µn «ng ®au khæ nµo còng gÆp m×nh trong ng-

- 92 -

êi ®µn bµ ®au khæ ®ã”. Nhng víi Tè H÷u, çi «ng tr©n träng nhÊt lµ çi t©m cña NguyÔn Du, nh NguyÔn Du ®· nãi: Ch÷ t©m kia míi b»ng 3 çi tµi.

2. TÊm lßng tr©n träng biÕt ¬n cña Tè H÷u dµnh cho NguyÔn Du

Tõ nh÷ng xóc c¶m Êy, Tè H÷u viÕt vÒ NguyÔn Du víi tÊt c¶ sù tr©n träng biÕt ¬n s©u s¾c nhng kÕt tinh h¬n c¶ lµ ë ®o¹n th¬ sau:

“TiÕng th¬ ai ®éng ®Êt trêi

Nghe nh non níc väng lêi ngµn thu

Ngh×n n¨m sau nhí NguyÔn Du

TiÕng th¬ng nh tiÕng mÑ ru nh÷ng ngµy”

§©y lµ ®o¹n th¬ mµ Hoµi Thanh lÊy lµm c¨n cø ®Ó kh¼ng ®Þnh: “sau çch m¹ng th¸ng T¸m, cha cã ai ®¸nh gi¸ truyÖn KiÒu cao nh Tè H÷u”. Tríc hÕt Tè H÷u c¶m nhËn tiÕng th¬ NguyÔn Du trong t¬ng quan k× vÜ cña kh«ng gian vò trô “®Êt trêi” víi thêi gian vÜnh cöu “ngµn thu”, ý th¬ nµy ta ®· b¾t gÆp trong c¶m nhËn cña Tè H÷u khi nhµ th¬ lÇn ®Çu tiªn gÆp B¸c vµ nghe tiÕng nãi cña B¸c:

“Giäng cña ngêi kh«ng ph¶i sÊm trªn cao

Êm tõng tiÕng thÊm vµo lßng mong íc

Con nghe B¸c tëng nghe lêi non níc

TiÕng ngµn xa vµ c¶ tiÕng mai sau”.

Trong “KÝnh göi cô NguyÔn Du”, Tè H÷u còng dïng h×nh ¶nh th¬ t¬ng tù ®Ó thÓ hiÖn c¶m nhËn cña m×nh vÒ tiÕng th¬ NguyÔn Du. Mét tiÕng th¬ cã thÓ lµm c¶m ®éng c¶ ®Êt trêi, chÊn rung c¶ vò trô. Ên tîng Êy lµ nhê t¸c gi¶ sö dông ch÷ “®éng” rÊt gîi h×nh vµ gîi c¶m: võa t¹o ra sù vang ®éng trÇm rung cña tiÕng th¬ NguyÔn Du gi÷a ®Êt trêi s«ng nói, võa gîi lªn sù thæn thøc, xao xuyÕn trong t©m hån con ngêi h«m qua, h«m nay vµ mai sau. C©u th¬ cho thÊy søc sèng vµ søc m¹nh k× diÖu cña tiÕng th¬ NguyÔn Du, song Tè H÷u kh«ng chØ dõng ë ®ã, «ng ®Èy xóc c¶m ®Õn tét ®Ønh ®Ó ca ngîi NguyÔn Du:

“Ngh×n n¨m sau nhí NguyÔn Du

TiÕng th¬ng nh tiÕng mÑ ru nh÷ng ngµy”

§©y cã lÏ lµ lêi ®¸nh gi¸ cao nhÊt dµnh cho mét tiÕng th¬. §ã kh«ng cßn lµ tiÕng nãi cña mét ç nh©n mµ lµ lêi ®ång väng cña non s«ng ®Êt níc. Non s«ng ®Êt níc ®· mîn tiÕng th¬ NguyÔn Du ®Ó göi ®iÖu hån d©n téc. Më ®Çu lµ “tiÕng th¬ ai” råi thµnh “lêi ngµn thu” råi thµnh “lêi non níc” ®Ó råi kÕt tinh thµnh “tiÕng th¬ng” hßa nhËp vµo “tiÕng mÑ ru”. ChØ víi bèn c©u th¬, Tè H÷u ®· diÔn t¶ hµnh tr×nh ®i vµo bÊt tö cña tiÕng th¬ NguyÔn Du víi søc m¹nh vµ søc sèng trêng tån cña nã. Dïng tiÕng th¬ng ®Ó chØ tiÕng th¬ NguyÔn Du, Tè H÷u ®· thùc sù tri kû víi nhµ th¬ qu¸ khø bëi NguyÔn Du: “mét nghÖ sÜ lín, mét tr¸i tim lín”. Hoµ tiÕng th¬ NguyÔn Du vµo lêi ru cña mÑ, Tè H÷u ®· kh¼ng ®Þnh tiÕng th¬ NguyÔn Du ®· trë thµnh tµi s¶n tinh thÇn v« gi¸ cña d©n téc ViÖt. Bæn phËn cña chóng ta lµ ph¶i cã tr¸ch nhiÖm b¶o tån, t«n vinh tiÕng th¬ Êy.

3. §Æc s¾c nghÖ thuËt

Bµi th¬ lµ mét biÓu hiÖn sinh ®éng vÒ tÝnh d©n téc, sù g¾n bã tiÕp nèi víi th¬ ca truyÒn thèng cña th¬ Tè H÷u, tõ ViÖt B¾c ®Õn KÝnh göi cô NguyÔn Du lµ c¶ mét qu¸ tr×nh ph¸t triÓn vÒ nghÖ thuËt cña th¬ Tè H÷u. T¸c gi¶ ®· vËn dông nhuÇn nhuyÔn nh÷ng c©u th¬ cña NguyÔn Du t¹o nªn phong vÞ cæ ®iÓn, gîi l¹i kh«ng khÝ truyÖn KiÒu vµ thêi ®¹i qu¸ khø, rÊt phï hîp víi viÖc tëng nhí NguyÔn Du. B»ng çch ®ã, nhµ th¬ ®· kh¬i gîi nguån søc m¹nh tõ trong nçi ®au qu¸ khø, tõ truyÒn thèng bÊt khuÊt quËt cêng cña d©n téc, céng hëng víi søc m¹nh tinh thÇn thêi ®¹i Hå ChÝ Minh t¹o nªn nguån søc m¹nh tæng hîp ®Ó chiÕn ®Êu vµ chiÕn th¾ng kÎ thï x©m lîc. H«m nay chóng ta “ra trËn” cã “40 thÕ kØ” cïng lªn ®êng, cã Thuý KiÒu, NguyÔn Du cïng ®¸nh giÆc. ChÕ Lan Viªn trong: “Göi KiÒu cho em nh÷ng n¨m ®¸nh Mü” còng cã ý th¬ t¬ng tù:

- 93 -

“§Êt níc m×nh cßn nghÌo l¾m hìi em yªu

Cho ®Õn giät lÖ cha «ng còng cßn cã Ých víi ta nhiÒu

Dï sóng ®¹n nÆng ®êng ra háa tuyÕn

§i ®êng dµi em nhí gi÷ truyÖn KiÒu theo”


§Ò 1. VÒ ®o¹n thø nhÊt cña bµi th¬ (Hìi lßng tª t¸i . sãng xao TiÒn §êng), cã ngêi cho r»ng t¸c gi¶ nãi vÒ cuéc ®êi vµ sè phËn nµng KiÒu, cã ngêi l¹i cho ®ã lµ nãi vÒ NguyÔn Du. Nªu ý kiÕn cña em vµ gi¶i thÝch v× sao.

Gîi ý:

Trong hai ®o¹n th¬ ®Çu, Tè H÷u ®· sö dông nhiÒu chi tiÕt, lêi th¬ vµ ý th¬ nãi vÒ cuéc ®êi vµ t©m tr¹ng cña Thuý KiÒu trong TruyÖn KiÒu. §o¹n th¬ ®· gîi lªn h×nh ¶nh vµ sè phËn cña nµng KiÒu mét çch rÊt c« ®äng mµ gîi c¶m. Nhng chñ ®Ých cña t¸c gi¶ lµ nãi vÒ cuéc ®êi vµ t©m sù cña NguyÔn Du. Qu¶ lµ cã sù gÆp gì cña sè phËn t¸c gi¶ TruyÖn KiÒu vµ nh©n vËt chÝnh cña m×nh, cã sù kÝ th¸c t©m sù cña NguyÔn Du trong nh©n vËt Thuý KiÒu. Do vËy, Tè H÷u mîn h×nh ¶nh nµng KiÒu ®Ó nãi vÒ NguyÔn Du lµ çch dïng Èn dô rÊt thÝch hîp, t¹o cho bµi th¬ võa cã søc gîi c¶m l¹i cã ®îc chiÒu s©u bëi tÝnh ®a nghÜa cña ng«n tõ vµ h×nh ¶nh. Cã thÓ ph©n tÝch mét sè c©u ®Ó lµm râ ®iÒu ®ã:

Gi÷a dßng trong, ®ôc çnh bÌo lªnh ®ªnh

Ngæn ngang bªn nghÜa bªn t×nh

Trêi ®ªm ®©u biÕt göi m×nh n¬i nao?

Nh÷ng c©u th¬ trªn gîi ra t×nh c¶nh lªnh ®ªnh, tr«i d¹t cña nµng KiÒu gi÷a cuéc ®êi nhiÒu tai ¬ng bÊt tr¾c. Nhng ®ã còng chÝnh lµ tÊn bi kÞch cña NguyÔn Du kh«ng chän ®îc con ®êng ®i trong mét thêi ®¹i ®Çy biÕn ®éng.

Cßn hai c©u th¬ sau:

NgÈn ng¬ tr«ng ngän cê ®µo,

§µnh nh th©n g¸i sãng xao TiÒn §êng

Th× râ rµng lµ ®· gîi lªn çi kÕt côc bi th¶m cña mêi l¨m n¨m lu l¹c cña nµng KiÒu. Nhng nÕu chóng ta chó ý ®Õn ch÷ “nh” trong c©u th¬ vµ çch sö dông nh÷ng h×nh ¶nh Èn dô trong bµi th¬ th× l¹i thÊy dông ý cña t¸c gi¶ lµ nãi vÒ NguyÔn Du. Kh«ng ®i ®îc víi phong trµo ®Êu tranh cña quÇn chóng ®¬ng thêi mµ kÕt tinh tiªu biÓu lµ phong trµo T©y S¬n, cuèi cïng NguyÔn Du ®· ra hîp t¸c víi triÒu NguyÔn víi mét t©m tr¹ng bÊt ®¾c dÜ.

§Ò 2. B×nh luËn sù nhËn ®Þnh vµ ®¸nh gi¸ cña Tè H÷u vÒ NguyÔn Du trong nh÷ng c©u th¬ sau:

TiÕng th¬ ai ®éng ®Êt trêi

Nghe nh non níc väng lêi ngh×n thu

Ngh×n n¨m sau nhí NguyÔn Du

TiÕng th¬ng nh tiÕng mÑ du nh÷ng ngµy.

ThÓ hiÖn tËp trung thèng nhÊt tÊm lßng tr©n träng vµ sù ®¸nh gi¸ rÊt cao cña Tè H÷u vÒ thi hµo d©n téc NguyÔn Du lµ ë ®o¹n th¬ nµy: TiÕng th¬ nh÷ng ngµy . TiÕng th¬ cña NguyÔn Du mang nÆng t×nh ®êi, lµ TiÕng kªu ®øt ruét vÒ nh÷ng nçi ®au th¬ng, vÒ quyÒn sèng vµ nh÷ng kh¸t väng cña con ngêi. Tè H÷u ®¸nh gi¸ rÊt cao vÒ søc m¹nh cña tiÕng th¬ Êy: Nã lay ®éng c¶ ®Êt trêi. TiÕng th¬ Êy lµ kÕt tinh cña t©m hån vµ tiÕng nãi cña d©n téc, ®Êt níc qua ngh×n thu vµ cßn väng m·i ®Õn ngh×n n¨m sau cïng d©n téc.

- 94 -

TiÕng th¬ Êy còng chÝnh lµ TiÕng th¬ng nã gÇn gòi, s©u xa vµ tha thiÕt nh tiÕng mÑ ru ®· nu«i dìng t©m hån mçi ngêi.

§· cã nhiÒu ngêi ngîi ca NguyÔn Du tõ xa tíi nay, nhng cã lÏ cha cã sù ®¸nh gi¸ nµo tr©n träng nh nh÷ng lêi du nµy cña Tè H÷u.

§Ò 3. Nãi vÒ bµi KÝnh göi cô NguyÔn Du, nhµ phª b×nh v¨n häc Hoµi Thanh cã nhËn xÐt: “Ngay khi anh (Tè H÷u) lÊy l¹i lêi th¬ NguyÔn Du, anh còng t¹o cho nã mét néi dung kh¸c. C¶ nh÷ng khi dïng nguyªn nhÞp ®iÖu cò, h¬i th¬ cò ®ã, c©u th¬ vÉn kh«ng cò, v× nã nãi nh÷ng ®iÒu rÊt míi”.

Ph©n tÝch mét sè dÉn chøng cô thÓ ®Ó lµm râ nhËn xÐt trªn ®©y.

Tham kh¶o ®o¹n viÕt sau ®©y cña Hoµi Thanh:

“Ngay khi anh Êy lÊy l¹i lêi th¬ NguyÔn Du, anh còng t¹o cho nã mét néi dung kh¸c:”

DÉu l×a ngã ý cßn v¬ng t¬ lßng

Lµ mét c©u th¬ NguyÔn Du nãi çi khæ t©m cña KiÒu tuy ®µnh phô nghÜa chµng Kim mµ vÉn kh«ng lµm sao døt t×nh cho ®Æng.

Tè H÷u ®· lÊy l¹i c©u Êy ®Ó nãi NguyÔn Du dÉu kh«ng ®i víi quÇn chóng trong cuéc ®Êu tranh chèng l¹i nh÷ng thÕ lùc b¹o tµn nhng tÊm lßng NguyÔn Du vÉn híng vÒ quÇn chóng.

NguyÔn Du cã bµi th¬ khãc TiÓu Thanh, mét ngêi con g¸i ®êi Minh. Bµi th¬ kÕt thóc b»ng hai c©u:

BÊt tri tam b¸ch d liªn hËu

Thiªn h¹ hµ nh©n khÊp Tè Nh

(Ba tr¨m n¨m n÷a ta ®©u biÕt

Thiªn h¹ ai ngêi khãc Tè Nh)

Tè H÷u ®· lÊy l¹i ý hai c©u th¬ NguyÔn Du. Anh chØ thªm mét ch÷ cïng. Nhng chØ thªm mét ch÷ mµ vÊn ®Ò trë nªn rÊt kh¸c. Kh«ng cßn lµ vÊn ®Ò khãc Tè Nh mµ lµ vÊn ®Ò cïng Tè Nh khãc nh÷ng ®iÒu ®¸ng khãc, mét vÊn ®Ò cã tÇm kh¸c nhau:

Nçi niÒm xa nghÜ mµ th¬ng

DÉu l×a ngá ý cßn v¬ng t¬ lßng

Nh©n t×nh nh¾m m¾t cha xong

BiÕt ai hËu thÕ khãc cïng Tè Nh

Cha biÕt chõng, ®ã míi lµ vÊn ®Ò NguyÔn Du muèn ®Æt ra, mµ v× mét sù víng m¾c nµo ®ã cha nãi ra ®-îc”.

(TrÝch ChuyÖn th¬, NXB T¸c phÈm míi. HN 1978, Tr.278)

§Ò 4: Tham kh¶o ®Ò 4 c©u 2 phÇn giíi thiÖu ®Ò thi.

NGUY£N TU¢N

Yªu cÇu:

N¾m ®îc khÝ chÊt con ngêi, nh÷ng nÐt chÝnh trong sù nghiÖp v¨n häc cña NguyÔn Tu©n ë c¶ hai giai ®o¹n tríc vµ sau çch m¹ng th¸ng T¸m.

HiÓu ®îc nh÷ng nÐt ®Æc s¾c trong phong çch nghÖ thuËt cña NguyÔn Tu©n.

ThÊy ®îc vÞ trÝ ®Æc biÖt cña «ng trong nÒn v¨n häc d©n téc.

- 95 -

KiÕn thøc c¬ b¶n về Nguyễn Tu©n

1. TiÓu sö

NguyÔn Tu©n (1910 - 1987) sinh t¹i Hµ Néi trong mét gia ®×nh nhµ nho.

1929 ®ang häc ë Nam §Þnh, «ng tham gia b·i kho¸, bÞ ®uæi häc. Sau khi bÞ tï v× vît biªn giíi sang Th¸i Lan «ng viÕt b¸o, viÕt v¨n.

1941 l¹i bÞ b¾t giam v× giao du víi nh÷ng ngêi ho¹t ®éng chÝnh trÞ.

Çch m¹ng th¸ng T¸m 1945 thµnh c«ng, NguyÔn Tu©n tham gia çch m¹ng vµ kh¸ng chiÕn, trë thµnh c©y bót tiªu biÓu cña nÒn v¨n häc míi. Tõ n¨m 1948 ®Õn n¨m 1958, «ng gi÷ chøc Tæng th ký Héi v¨n nghÖ ViÖt Nam.

NguyÔn Tu©n xøng ®¸ng ®îc coi lµ mét nghÖ sÜ lín víi sù nghiÖp v¨n häc phong phó, ®éc ®¸o, tµi hoa. N¨m 1996 «ng ®îc nhËn gi¶i thëng Hå ChÝ Minh vÒ v¨n häc nghÖ thuËt.

2. Sù nghiÖp v¨n häc

Sau Çch m¹ng th¸ng T¸m: nhµ v¨n quyÕt “lét x¸c” tiÕp tôc hµnh tr×nh däc ngang ®Êt níc ®Ó viÕt vÒ cuéc ®æi míi. ¤ng tiÕp tôc ph¸t huy thÓ v¨n tuú bót. Thêi kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, «ng viÕt: “§êng vui chiÕn dÞch”, Tuú bót kh¸ng chiÕn. Thêi x©y dùng miÒn B¾c vµ chèng Mü «ng viÕt “S«ng ®µ”, “Hµ Néi ta ®¸nh Mü giái” vµ nhiÒu bµi ký gi¸ trÞ. ¤ng cßn viÕt tiÓu luËn phª b×nh nh÷ng kh¸m ph¸ míi vÒ çc t¸c gi¶ NguyÔn Du, Tó X¬ng, Ng« TÊt Tè

H×nh tîng chÝnh trong çc s¸ng t¸c cña NguyÔn Tu©n sau Çch m¹ng th¸ng T¸m lµ nh©n d©n lao ®éng vµ ngêi chiÕn sÜ trªn mÆt trËn vò trang. Nhng díi ngßi bót cña «ng nh÷ng nh©n vËt Êy kh«ng ph¶i chØ lµ nh÷ng c«ng d©n dòng c¶m mµ cßn lµ nh÷ng con ngêi tµi hoa, nghÖ sÜ, ®îc m« t¶ trong khung c¶nh phï hîp víi tÝnh çch tµi hoa nghÖ sÜ Êy.

3. Phong çch nghÖ thuËt

Trong c¶ hai giai ®o¹n s¸ng t¸c v¨n ch¬ng cña NguyÔn Tu©n ®Òu ®îc ngêi ®äc chó ý vÒ phong çch ®éc ®¸o.

Mét nÐt næi bËt kh¸c trong phong çch NguyÔn Tu©n lµ chÊt tµi hoa, tµi tö, nã thÓ hiÖn ë chç:

Nhµ v¨n thêng tiÕp cËn víi sù vËt ë ph¬ng diÖn v¨n ho¸, thÈm mü cña nã ®Ó kh¸m ph¸, ph¸t hiÖn.- Khi s¸ng t¸c, NguyÔn Tu©n hÕt søc nghiªm kh¾c víi chÝnh m×nh. Do ®ã nh÷ng trang v¨n cña «ng ®Òu mang dÊu Ên s¸ng t¹o riªng, çch ®Æt c©u, dùng ®o¹n rÊt riªng vµ c«ng phu. Kho tõ vùng cña NguyÔn Tu©n hÕt søc phong phó gióp «ng cã thÓ sö dông mét çch phãng tóng vµ tho¶i m¸i khi miªu t¶.

Lu«n lu«n nh×n con ngêi ë gãc ®é tµi hoa nghÖ sÜ vµ s¸ng t¹o nªn nh÷ng nh©n vËt tµi hoa nghÖ sÜ ®Ó ®em ®èi lËp b»ng th¸i ®é khinh b¹c, víi lo¹i ngêi tÇm thêng, phµm tôc.

T« ®Ëm nh÷ng nÐt phi thêng xuÊt chóng, g©y c¶m gi¸c m·nh liÖt: NguyÔn Tu©n thêng cã c¶m høng d¹t dµo khi miªu t¶ nh÷ng c¶nh ®Æc biÖt d÷ déi hoÆc tuyÖt mü ®Ëp m¹nh vµo gi¸c quan nghÖ sÜ.

V¨n NguyÔn Tu©n cßn ®éc ®¸o ë tÝnh uyªn b¸c, ë chiÒu réng vµ chiÒu s©u v¨n ho¸. §ã lµ kÕt qu¶ cña viÖc «ng tÝch luü kiÕn thøc trong suèt nöa thÕ kû s¸ng t¹o nghÖ thuËt. Khi s¸ng t¸c NguyÔn Tu©n t×m hiÓu ®ñ lo¹i t liÖu cÇn thiÕt vÒ ®èi tîng s¸ng t¸c tríc khi thÓ hiÖn trªn nh÷ng trang viÕt.

Sau Çch m¹ng th¸ng T¸m, NguyÔn Tu©n vÉn t« ®Ëm ç tÝnh, phong çch ®éc ®¸o cña m×nh trªn mäi trang viÕt. §iÒu kh¸c lµ lßng yªu níc vµ tinh thÇn d©n téc, giê ®©y ®îc ph¸t huy trùc tiÕp vµ m¹nh mÏ trong t¸c phÈm cña «ng. Çi ®Ñp, ngêi tµi kh«ng cßn g¾n víi mét sè Ýt con ngêi trong x· héi mµ cã thÓ t×m thÊy trong nh©n d©n, trªn mäi lÜnh vùc cña ®êi sèng. ¤ng kh«ng ®èi lËp qu¸ khø víi hiÖn t¹i, t¬ng lai mµ t×m thÊy sù thèng nhÊt gi÷a çc ph¹m trï Êy

- 96 -

§Ò 1. H·y nªu nh÷ng nÐt chÝnh vÒ sù nghiÖp v¨n häc cña NguyÔn Tu©n.

Gîi ý:

Sö dông kiÕn thøc môc 2 phÇn kiÕn thøc c¬ b¶n. Qua sù tr×nh bµy cña m×nh cÇn kh¼ng ®Þnh ®îc: NguyÔn Tu©n ®Ó l¹i mét sù nghiÖp v¨n häc phong phó víi nh÷ng trang viÕt ®éc ®¸o vµ ®Çy tµi hoa. «ng xøng ®¸ng ®îc coi lµ mét nghÖ sÜ lín. N¨m 1996, «ng ®îc Nhµ níc tÆng gi¶i thëng Hå ChÝ Minh vÒ v¨n häc nghÖ thuËt. (®ît I).

§Ò 2. Nãi vÒ tÝnh ®éc ®¸o cña phong çch trong s¸ng t¸c ViÖt Nam cã ý kiÕn cho r»ng:

“NghÖ thuËt lµ lÜnh vùc cña ®éc ®¸o, v× vËy nã ®ßi hái ngêi s¸ng t¸c ph¶i cã phong çch næi bËt, tøc lµ cã nÐt g× ®ã rÊt riªng, míi l¹, thÓ hiÖn trong çc t¸c phÈm cña m×nh.

H·y tr×nh bµy nh÷ng nÐt chÝnh vÒ phong çch nghÖ thuËt cña NguyÔn Tu©n; ph©n tÝch mét sè t¸c phÈm cña «ng trong ch¬ng tr×nh THPT ®Ó lµm râ phong çch nghÖ thuËt ®éc ®¸o cña nhµ v¨n.

Gîi ý:

Víi ®Ò bµi trªn, häc sinh cã thÓ gi¶i quyÕt theo 2 çch:

Çch thø nhÊt: LÇn lît tr×nh bµy nh÷ng nÐt lín trong phong çch nghÖ thuËt cña NguyÔn Tu©n sau ®ã ph©n tÝch sù thÓ hiÖn cña nh÷ng nÐt ®Æc s¾c trong phong çch nghÖ thuËt NguyÔn Tu©n ë mét sè t¸c phÈm ®îc häc trong ch¬ng tr×nh.

Çch thø hai: KÕt hîp tr×nh bµy tõng ®Æc ®iÓm trong phong çch nghÖ thuËt NguyÔn Tu©n vµ ph©n tÝch sù thÓ hiÖn cña ®Æc ®iÓm ®ã trong çc s¸ng t¸c cña nhµ v¨n ®îc chän gi¶ng trong ch¬ng tr×nh THPT. (Chñ yÕu lµ ë 2 t¸c phÈm “Ch÷ ngêi tö tï vµ Ngêi l¸i ®ß s«ng §µ”).

ë ®©y chóng ta xin gîi ý gi¶i theo çch thø nhÊt:

Nh÷ng nÐt lín trong phong çch nghÖ thuËt cña NguyÔn Tu©n: Sö dông kiÕn thøc trong môc III phÇn kiÕn thøc c¬ b¶n ®Ó tr×nh bµy. Chó ý lµm næi bËt çc nÐt chÝnh:

NguyÔn Tu©n ®Ó l¹i dÊu Ên s¸ng t¹o trªn tõng trang v¨n ë çch dïng tõ, ®Æt c©u, dùng ®o¹n rÊt riªng.

ChÊt tµi hoa tµi tö trong m« t¶:

TÝnh uyªn b¸c, chiÒu réng vµ chiÒu s©u v¨n ho¸.

Phong çch nghÖ thuËt cña NguyÔn Tu©n qua t¸c phÈm “Ch÷ ngêi tö tï” vµ “Ngêi l¸i ®ß s«ng §µ”.

§äc NguyÔn Tu©n, c¶m nhËn ®Çu tiªn cña ngêi ®äc chÝnh lµ sù kinh ng¹c tríc khèi lîng kiÕn thøc ®å sé, sù uyªn b¸c cña t¸c gi¶.

Mçi trang v¨n cña “Vang bãng mét thêi” lµ sù thøc tØnh vµ trë l¹i víi nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ cña d©n téc: nghÖ thuËt Èm thùc, nh÷ng thó vui cña tÇng líp nho sÜ kh«ng gÆp thêi nh ch¬i hoa, uèng trµ, ®¸nh th¬, th¶ th¬ Mçi trang v¨n gîi më biÕt bao ®iÒu míi l¹ vµ kú thó, mang vÎ ®Ñp cña mét nÒn v¨n ho¸ cæ truyÒn.

TruyÖn ng¾n “Ch÷ ngêi tö tï” ®a ngêi ®äc vÒ víi mét nÐt ®Ñp truyÒn thèng cña phong tôc v¨n ho¸ ViÖt Nam: ®ã lµ ch¬i ch÷, mét thø ch¬i ®îc n©ng lªn tíi møc nghÖ thuËt. TÊt c¶ viÖc cho ch÷ vµ xin ch÷ t¹o nªn trang träng, thiªng liªng phÇn lín bëi vèn hiÓu biÕt cña NguyÔn Tu©n mang l¹i.

Tuú bót “Ngêi l¸i ®ß s«ng §µ”, béc lé mét vèn kiÕn thøc ®¸ng kinh ng¹c cña NguyÔn Tu©n vÒ nguån gèc cña dßng s«ng §µ: “khai sinh ë lÊy tªn lµ Tiªn tÝnh toµn th©n s«ng §µ th× chiÒu dµi lµ 883 ngh×n thíc mÐt ”. Con s«ng §µ ®îc khai th¸c ë nhiÒu gãc ®é nghÖ thuËt, mµ ë lÜnh vùc nµo NguyÔn Tu©n còng tá ra v÷ng vµng, uyªn b¸c: S«ng §µ ®i vµo th¬ ca, vµo truyÒn thuyÕt, s«ng §µ ®îc ph¸t hiÖn díi mµu s¾c ®Þa lý, ®îc nh×n díi gãc ®é ®iÖn ¶nh

- 97 -

Kh«ng chØ hiÓu biÕt vÒ dßng s«ng §µ, NguyÔn Tu©n cßn cã nh÷ng hiÓu biÕt s©u s¾c, phong phó toµn diÖn vÒ cuéc sèng lao ®éng cña ngêi l¸i ®ß s«ng §µ. ¤ng hiÓu nh÷ng gian lao thö th¸ch mµ ngêi l¸i ®ß ph¶i ®èi ®Çu. ¤ng am hiÓu tÝnh t×nh s«ng níc vµ c¶ thÕ trËn trªn s«ng. Muèn vît th¸c S«ng §µ, ngêi l¸i ®ß ph¶i vît ®îc, ph¸ ®îc ba vßng v©y. “Vßng v©y ®Çu, më ra n¨m cöa trËn, bèn cöa tö mét cöa sinh, cöa sinh n»m lËp lê phÝa t¶ ng¹n s«ng vßng thø hai t¨ng thªm nhiÒu cöa tö ®Ó ®¸nh lõa con thuyÒn vµo vµ cöa sinh l¹i bè trÝ lÖch qua phÝa bê h÷u ng¹n ” “Cßn mét vßng v©y thø ba n÷a, Ýt cöa h¬n, bªn ph¶i bªn tr¸i ®Òu lµ luång chÕt c¶” Sau cuéc ®Êu søc vµ ®Êu trÝ víi th¸c níc d÷ tîn S«ng §µ, ngêi l¸i ®ß l¹i trë vÒ víi cuéc sèng sinh ho¹t Êm cóng cña m×nh “®ªm Êy nhµ ®ß ®èt löa trong hang ®¸, níng èng c¬m lam vµ toµn bµn t¸n vÒ ç anh vò ?. Vµ nh÷ng suy nghÜ cña hä, cña nh÷ng ngêi lao ®éng còng thËt thµ, ch©n chÊt vµ gi¶n ®¬n. “Cuéc sèng cña hä lµ ngµy nµo còng chiÕn ®Êu víi s«ng §µ d÷ déi, ngµy nµo còng giµnh lÊy çi sèng tõ tay nh÷ng çi th¸c, nªn nã còng kh«ng cã g× lµ håi hép ®¸ng nhí ”.

Cã thÓ kh¼ng ®Þnh tõng t liÖu phong phó, ®Çy ®ñ gi¸ trÞ th«ng tin cña nhiÒu ngµnh khoa häc: lÞch sö, ®Þa lý, v¨n häc, ®iÖn ¶nh ®· ®em ®Õn cho t¸c phÈm cña NguyÔn Tu©n mét vÎ ®Ñp cña sù uyªn b¸c b¸c häc vµ tÝnh trÝ tuÖ cao.

Trªn tõng trang viÕt NguyÔn Tu©n ®Òu lÊp l¸nh vÎ ®Ñp cña tµi hoa. Mçi nh©n vËt dï trong nghÒ nghiÖp nµo còng ph¶i lµ nh÷ng ngêi nghÖ sÜ tµi hoa vµ mäi sù vËt ®Òu ®îc quan s¸t ë ph¬ng diÖn v¨n ho¸, mÜ thuËt.

Trë l¹i víi “Ch÷ ngêi tö tï”, ë nh©n vËt HuÊn Cao ®· héi ®ñ nh÷ng phÈm chÊt phi thêng, cao ®Ñp: HuÊn Cao lµ mét ngêi tµi hoa “çi tµi viÕt ch÷ rÊt nhanh vµ rÊt ®Ñp”. §ã lµ mét phÈm chÊt mang tÝnh v¨n ho¸, nghÖ sÜ, chØ nh÷ng ngêi trÝ thøc cã hoµi b·o, cã chÝ lín míi tu dìng, rÌn luyÖn mµ g×n gi÷ ®îc. HuÊn Cao cßn lµ ngêi anh hïng cã dòng khÝ, hiªn ngang, bÊt khuÊt. Mét con ngêi cã tÊm lßng bao dung ®é lîng träng nghÜa khinh lîi. Trong HuÊn Cao cã mét anh hïng nghÜa hiÖp vµ mét ngêi nghÖ sÜ.

Trong con m¾t cña mét nghÖ sÜ tµi hoa vµ ®éc ®¸o nh NguyÔn Tu©n, mäi sù vËt ®Òu ®îc khai th¸c tõ ph-¬ng diÖn thÈm mü. Cã lÏ v× vËy mµ ngêi l¸i ®ß s«ng §µ kh«ng cßn lµ mét ngêi lao ®éng b×nh thêng n÷a mµ ®· trë thµnh mét nghÖ sÜ kh«ng ph¶i trong lÜnh vùc nghÖ thuËt mµ lµ “nghÖ sÜ vît th¸c s«ng §µ”.

C¶ Ch÷ ngêi tö tï vµ Ngêi l¸i ®ß s«ng §µ ®Òu chøng tá NguyÔn Tu©n cã mét vèn tõ vùng phong phó vµ nghÖ thuËt sö dông ng«n ng÷ bËc thÇy hÕt søc ®iªu luyÖn. Çc ®o¹n v¨n miªu t¶ cña NguyÔn Tu©n thêng ng¾n nhng cã Ên tîng m¹nh ®Õn ngêi ®äc. C©u v¨n cã sù biÕn ho¸ linh ho¹t cña tõ ng÷. Chó ý ph©n tÝch çc c¶nh HuÊn Cao cho ch÷ viªn qu¶n ngôc (Ch÷ ngêi tö tï), ®o¹n v¨n xøng ®¸ng ®îc coi lµ tuyÖt bót ®· diÔn t¶ ®îc mét “c¶nh tîng xa nay cha tõng cã” võa trang träng cæ kÝnh, võa d÷ déi, hoÆc ph©n tÝch nh÷ng ®o¹n t¶ con s«ng §µ (Ngêi l¸i ®ß s«ng §µ)

§Ò 3. H·y so s¸nh hai t¸c phÈm “Ch÷ ngêi tö tï” vµ “Ngêi l¸i ®ß s«ng §µ” (vÒ çc mÆt xuÊt xø, thÓ lo¹i, nh©n vËt, nghÖ thuËt t¹o h×nh, ng«n ng÷ miªu t¶) ®Ó thÊy phong çch nghÖ thuËt cña NguyÔn Tu©n ë hai giai ®o¹n tríc vµ sau çch m¹ng th¸ng T¸m 1945 cã nh÷ng ®iÓm thèng nhÊt nhng còng cã nh÷ng ®iÓm ®æi míi, ph¸t triÓn.

Gîi ý:

Nh÷ng ®iÓm gièng vµ kh¸c nhau vÒ xuÊt xø: C¶ hai ®Òu lµ t¸c phÈm cña NguyÔn Tu©n, “Ch÷ ngêi tö tï” thuéc s¸ng t¸c cña NguyÔn Tu©n tríc çch m¹ng, cßn “Ngêi l¸i ®ß s«ng §µ” ®îc s¸ng t¸c sau çch m¹ng th¸ng T¸m.

Nh÷ng ®iÓm gièng vµ kh¸c nhau vÒ thÓ lo¹i: “Ch÷ ngêi tö tï” lµ truyÖn ng¾n. Cßn “Ngêi l¸i ®ß s«ng §µ” lµ tuú bót. Tuy thÓ lo¹i kh¸c nhau nhng ë c¶ hai t¸c phÈm ®Òu thÊy çi “T«i” tµi hoa cña NguyÔn Tu©n hiÖn lªn trong tõng trang viÕt.

Nh÷ng ®iÓm gièng vµ kh¸c nhau vÒ nh©n vËt: C¶ HuÊn Cao vµ Ngêi l¸i ®ß cã ®iÓm gièng nhau lµ ®Òu tµi hoa. Nhng tõ HuÊn Cao ®Õn Ngêi l¸i ®ß ®· cã sù ®æi míi: HuÊn Cao thuéc líp ngêi tµi hoa

- 98 -

trong x· héi cò cã nghÜa khÝ, cßn Ngêi l¸i ®ß lµ mét ngêi lao ®éng b×nh thêng nhng rÊt tµi hoa ®ang hµng ngµy, hµng giê lao ®éng x©y dùng ®Êt níc.

Nh÷ng ®iÓm gièng vµ kh¸c nhau vÒ nghÖ thuËt t¹o h×nh: C¶ hai t¸c phÈm ®Òu thÓ hiÖn nghÖ thuËt t¹o h×nh ®Æc s¾c, nhiÒu chi tiÕt sèng ®éng, cã gi¸ trÞ t¹o h×nh. Nhng trong “Ch÷ ngêi tö tï” tuy mµu s¾c vµ kh«ng khÝ trang nghiªm nhng kh«ng cã ®îc nÐt hïng vÜ, hoµnh tr¸ng nh ë Ngêi l¸i ®ß s«ng §µ. §iÒu ®ã chøng tá nghÖ thuËt miªu t¶, t¹o h×nh cña NguyÔn Tu©n ë giai ®o¹n sau ®· v¬n tíi nh÷ng bøc tranh mü lÖ, hoµnh tr¸ng mµ ë giai ®o¹n tríc cha cã.

Nh÷ng ®iÒu gièng vµ kh¸c nhau vÒ ng«n ng÷ miªu t¶: Çc t¸c phÈm ®Òu thÓ hiÖn mét vèn ng«n ng÷ hÕt søc phong phó, nhng ë “Ch÷ ngêi tö tï” c©u v¨n sö dông nhiÒu tõ cæ gîi kh«ng khÝ cæ kÝnh cßn ë “Ngêi l¸i ®ß s«ng §µ” sö dông nhiÒu tõ miªu t¶ thiªn nhiªn, kiÕn tróc c©u v¨n hiÖn ®¹i.

Qua so s¸nh hai t¸c phÈm, chóng ta thÊy phong çch nghÖ thuËt cña NguyÔn Tu©n tríc vµ sau çch m¹ng th¸ng T¸m 1945 cã nh÷ng ®iÓm thèng nhÊt vµ cã nh÷ng ®iÓm ®æi míi ph¸t triÓn

NG¦¥I LAI §O S¤NG §A

Yªu cÇu:

1. ThÊy ®îc vÎ ®Ñp hïng vÜ cña thiªn nhiªn T©y B¾c còng nh vÎ ®Ñp tµi hoa vµ lßng dòng c¶m cña con ngêi T©y B¾c trong cuéc sèng lao ®éng x©y dùng Tæ quèc.

2. ThÊy ®îc phong çch nghÖ thuËt cña NguyÔn Tu©n, tÊm lßng yªu mÕn cña «ng víi thiªn nhiªn vµ con ngêi n¬i miÒn T©y Tæ quèc.


1. NguyÔn Tu©n (1910-1987) lµ c©y bót v¨n xu«i tµi hoa ®éc ®¸o cña nÒn v¨n häc ViÖt Nam hiÖn ®¹i. ¤ng ®Æc biÖt thµnh c«ng ë thÓ lo¹i tuú bót. Ngêi l¸i ®ß s«ng §µ in trong tËp kÝ S«ng §µ (1960) cña NguyÔn Tu©n. T¸c phÈm ca ngîi vÎ ®Ñp cña thiªn nhiªn vµ con ngêi n¬i miÒn T©y Tæ quèc, ®ång thêi còng thÓ hiÖn râ nÐt nh÷ng ®Æc ®iÓm phong çch nghÖ thuËt NguyÔn Tu©n sau çch m¹ng.

2. Con s«ng §µ díi ngßi bót NguyÔn Tu©n trë thµnh mét sinh thÓ võa hung b¹o võa tr÷ t×nh. S«ng §µ hung b¹o ë c¶nh trÝ d÷ déi hai bªn bê s«ng, ë nh÷ng çi hót níc, ë nh÷ng ©m thanh ghª rîn cña mu«n trïng sãng níc, ë nh÷ng b·i ®¸ ch×m ®¸ næi bµy ra nh mét th¹ch trËn ch¼ng kh¸c loµi thuû qu¸i kh«n ngoan, nham hiÓm.

S«ng §µ còng cã vÎ ®Ñp tr÷ t×nh ®Çy chÊt th¬ cña m×nh: nã gièng nh mét ¸ng tãc tr÷ t×nh mµ ®Çu tãc, ch©n tãc Èn hiÖn trong m©y trêi T©y B¾c bung në hoa ban, hoa g¹o th¸ng hai, mçi mïa s«ng §µ l¹i mang mét mµu s¾c ®Æc trng, hai bê s«ng §µ hoang v¾ng nh “mét bê tiÒn sö”, ®Ñp vÎ ®Ñp cæ kÝnh, hoang s¬ ngµn ®êi.

Cã thÓ thÊy nhµ v¨n ®· sö dông mét lo¹t biÖn ph¸p nghÖ thuËt ®Ó m« t¶ thiªn nhiªn: níi réng cÊu tróc c©u v¨n, nghÖ thuËt so s¸nh ®éc ®¸o, biÖn ph¸p nh©n ho¸ tµi t×nh. §Æc biÖt çch liªn tëng ®Ñp, bÊt ngê, t¸o b¹o cïng víi nhiÒu chi tiÕt gîi c¶m.

3. H×nh tîng «ng l¸i ®ß ®îc NguyÔn Tu©n miªu t¶ võa cã t thÕ mét ngêi anh hïng, võa cã phong çch cña mét nghÖ sÜ tµi hoa, tµi tö. §a con thuyÒn vît dßng s«ng d÷ lµ c¶ mét nghÖ thuËt cao cêng, ®Çy tµi hoa, trÝ dòng. ChØ mét chót lì tay, lo¸ m¾t lµ ph¶i tr¶ gi¸ b»ng m¹ng sèng cña m×nh.

Trªn dßng th¸c d÷, «ng ®ß hiÖn lªn hiªn ngang, mu trÝ, ngoan cêng. “¤ng ®· n¾m ch¾c binh ph¸p cña thÇn s«ng, thÇn ®¸”, “«ng ®· thuéc lßng con s«ng nh lßng bµn tay m×nh”. ThËt lµ mét nghÖ sÜ s«ng níc. ¤ng ®ß ®èi ®Çu víi th¸c ghÒnh hung b¹o mµ b×nh tÜnh, ung dung. Xö lÝ çc t×nh huèng nguy hiÓm võa dòng c¶m, quyÕt liÖt, võa th«ng minh, t¸o b¹o VËy mµ sau khi vît th¸c, ngõng chÌo, l¹i ung dung “®èt löa trong hang ®¸, níng èng c¬m lam vµ toµn bµn t¸n vÒ ç anh vò ”

- 99 -

Lu ý nh÷ng nÐt riªng cña «ng l¸i ®ß bÞ tØnh lîc gÇn hÕt: kh«ng tªn, kh«ng tiÓu sö, rÊt Ýt nÐt ngo¹i h×nh §iÒu nµy kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn. Nhµ v¨n muèn dùng lªn mét ch©n dung v« danh ®Ó chøng tá r»ng nh÷ng con ngêi nh thÕ kh«ng ph¶i lµ ®Æc biÖt, cã thÓ t×m thÊy ë bÊt cø ®©u trong cuéc sèng hµng ngµy.

4. Qua h×nh tîng ngêi l¸i ®ß, cã thÓ thÊy sù thèng nhÊt vµ kh¸c biÖt cña NguyÔn Tu©n trong çch tiÕp cËn con ngêi tríc vµ sau çch m¹ng.

NÐt thèng nhÊt: NguyÔn Tu©n vÉn tiÕp cËn con ngêi ë ph¬ng diÖn tµi hoa, nghÖ sÜ. VÉn dïng ngßi bót tµi hoa, uyªn b¸c. VÉn vËn dông nhiÒu tri thøc cña çc ngµnh v¨n ho¸, nghÖ thuËt kh¸c nhau trong miªu t¶, biÓu hiÖn. VÉn sö dông vèn ng«n tõ phong phó, l¹ lÉm.

Tuy nhiªn còng cã thÓ thÊy nh÷ng nÐt kh¸c biÖt: tríc çch m¹ng, ngßi bót NguyÔn Tu©n thêng híng tíi nh÷ng con ngêi ®Æc tuyÓn, nh÷ng tÝnh çch phi thêng. Sau çch m¹ng, nh÷ng con ngêi tµi hoa nghÖ sÜ cña «ng cã thÓ t×m thÊy ngay trong cuéc sèng lao ®éng thêng ngµy, trong nh©n d©n ®¹i chóng. Tríc çch m¹ng, nhµ v¨n thêng kh¸m ph¸ vÎ ®Ñp thiªn l¬ng, thó ch¬i cao sang, ®µi çc cña con ngêi. Sau çch m¹ng, «ng ®i s©u ph¶n ¸nh vÎ ®Ñp thÓ chÊt vµ t©m hån con ngêi, “chÊt vµng mêi” cña nh÷ng ngêi lao ®éng b×nh dÞ.

5. Ngêi l¸i ®ß s«ng §µ cho ta thÊy mét NguyÔn Tu©n tµi hoa, uyªn b¸c, ®éc ®¸o, cã tÊm lßng s©u nÆng víi thiªn nhiªn, con ngêi n¬i miÒn T©y Tæ quèc. Ngêi l¸i ®ß s«ng §µ thËt sù lµ mét bµi ca vÒ lao ®éng, vÒ con ngêi trong lao ®éng.

§Þnh híng ®Ò, gîi ý gi¶i:

§Ò 1: §Æc ®iÓm phong çch nghÖ thuËt NguyÔn Tu©n qua Ngêi l¸i ®ß s«ng §µ.

Çc ý chÝnh cÇn cã:

a) Giíi thiÖu kh¸i qu¸t:

VÒ t¸c gi¶.

VÒ t¸c phÈm Ngêi l¸i ®ß S«ng §µ.

VÒ phong çch NguyÔn Tu©n.

b) §Þnh nghÜa vÒ phong çch nghÖ thuËt:

“Phong çch nghÖ thuËt cña mét nhµ v¨n lµ mét ph¹m trï thÈm mÜ chØ çi nh×n ®éc ®¸o ®èi víi ®êi sèng ®îc biÓu hiÖn thµnh çc ph¬ng tiÖn h×nh thøc nghÖ thuËt t¬ng ®èi bÒn v÷ng, lÆp ®i lÆp l¹i”.

c) Nªu nh÷ng ®Æc ®iÓm phong çch nghÖ thuËt cña NguyÔn Tu©n qua Ngêi l¸i ®ß S«ng §µ.

Ngßi bót NguyÔn Tu©n thêng t×m ®Õn nh÷ng çi g× ®Æc biÖt, d÷ déi, kh¸c thêng. Nh÷ng çi tuyÖt vêi, tuyÖt mÜ g©y c¶m gi¸c m¹nh.

Ngßi bót NguyÔn Tu©n lµ ngßi bót tµi hoa, uyªn b¸c.

Ngßi bót NguyÔn Tu©n thêng nh×n con ngêi vµ sù vËt díi gãc ®é thÈm mÜ vµ v¨n ho¸.

NguyÔn Tu©n cã mét vèn tõ vùng phong phó, kh¶ n¨ng sö dông ng«n ng÷ mét çch biÕn ho¸ tµi t×nh.

Ngßi bót NguyÔn Tu©n t×m ®Õn thÓ tuú bót nh mét së trêng ®Æc biÖt thÝch hîp.

d) Lµm s¸ng tá nh÷ng ®Æc ®iÓm phong çch Êy qua Ngêi l¸i ®ß S«ng §µ

§Ò 2: Ph©n tÝch h×nh tîng con s«ng §µ: xem ®Ò sè 15, c©u 2 trong phÇn ®Ò thi.

- 100 -

§Ò 3: Ph©n tÝch h×nh tîng ngêi l¸i ®ß: xem ®Ò sè 16, c©u 2 trong phÇn ®Ò thi.

Rõng Xµ Nu NguyÔn Trung Thµnh

Môc ®Ých:

1. ThÊy ®îc vÎ ®Ñp t©m hån, søc m¹nh quËt khëi cña ®ång bµo T©y Nguyªn còng nh con ®êng tÊt yÕu cña çch m¹ng miÒn Nam thêi chèng Mü.

2. ThÊy ®îc tÊm lßng cña nhµ v¨n víi m¶nh ®Êt vµ con ngêi T©y Nguyªn, tµi n¨ng cña «ng trong kh¾c ho¹ nh©n vËt, t¹o kh«ng khÝ sö thi cho t¸c phÈm.


1. Nguyªn Ngäc - NguyÔn Trung Thµnh tªn thËt lµ NguyÔn V¨n B¸u, nhµ v¨n trëng thµnh tõ cuéc kh¸ng chiÕn chèng Mü. Ngßi bót g¾n bã víi m¶nh ®Êt T©y Nguyªn, cã nhiÒu thµnh tùu nhÊt khi viÕt vÒ T©y Nguyªn.

2. TruyÖn ng¾n Rõng xµ nu ®îc in lÇn ®Çu trªn t¹p chÝ V¨n nghÖ gi¶i phãng (sè 2-1965). Sau in trong tËp TruyÖn vµ kÝ “Trªn quª h¬ng nh÷ng anh hïng §iÖn Ngäc” (1969). T¸c phÈm mang ®Ëm chÊt sö thi. ViÕt vÒ nh÷ng vÊn ®Ò träng ®¹i cña d©n téc, nh©n vËt trung t©m mang nh÷ng phÈm chÊt chung tiªu biÓu cho céng ®ång. Giäng ®iÖu ngîi ca, trang träng, hµo hïng.

3. Chñ ®Ò cña t¸c phÈm n»m ngay ë c©u nãi cña cô MÕt: “Chóng nã ®· cÇm sóng, m×nh ph¶i cÇm gi¸o” - ph¶i dïng b¹o lùc çch m¹ng ®Ó chèng l¹i b¹o lùc ph¶n çch m¹ng.

4. Tnó lµ nh©n vËt chñ ®Ò cña t¸c phÈm. Anh cã nhiÒu thø: cã ch÷, sím ®îc gi¸c ngé çch m¹ng, cã lÝ tëng, gan d¹, dòng c¶m, trung thùc, cã h¹nh phóc, giµu t×nh th¬ng yªu. Nhng Tnó ®· kh«ng cøu ®-îc vî con, ®øng nh×n vî con chÕt trong tay kÎ thï. Tnó còng kh«ng cøu ®îc b¶n th©n: anh bÞ giÆc b¾t, ®èt trôi mêi ®Çu ngãn tay. ChØ ®Õn khi d©n lµng cÇm vò khÝ vïng dËy, Tnó míi ®îc cøu tho¸t. ChØ ®Õn khi Tnó cÇm vò khÝ tham gia bé ®éi gi¶i phãng, anh míi tr¶ thï ®îc cho vî con, cho b¶n th©n, cho quª h¬ng. Nhµ v¨n ®· chøng minh b»ng nghÖ thuËt mét ch©n lý cña çch m¹ng miÒn Nam: khëi nghÜa vò trang - dïng b¹o lùc çch m¹ng ®Ó chèng l¹i b¹o lùc ph¶n çch m¹ng - ®ã lµ con ®êng chóng ta ®i.

5. Cô MÕt ®¹i diÖn cho thÕ hÖ çc giµ lµng T©y Nguyªn, cô lµ céi nguån, lµ lÞch sö, “lµ T©y Nguyªn cña thêi §Êt níc ®øng lªn” cßn trêng tån cho ®Õn h«m nay. Cô nh mét nh©n vËt huyÒn tho¹i tõ h×nh d¸ng ®Õn tÝnh çch, lµ khu«n mÉu cña ngêi giµ T©y Nguyªn yªu bu«n lµng, yªu níc, yªu çch m¹ng.

6. DÝt - n÷ çn bé trÎ, míi trëng thµnh tõ cuéc kh¸ng chiÕn. Ngµy nµo cßn lµ c« bÐ gan gãc, dòng c¶m, giê ®©y DÝt ®· mang mét vÎ ®Ñp trÎ trung, trong s¸ng - “®«i m¾t më to, b×nh th¶n, trong suèt”, mét çn bé §¶ng cã n¨ng lùc, nghiªm tóc vµ cã t×nh c¶m.

7. Nãi tíi Rõng xµ nu, kh«ng thÓ kh«ng nãi tíi h×nh tîng c©y xµ nu - mang ý nghÜa biÓu tîng cho tËp thÓ ®oµn kÕt, cho kh¸t väng tù do, kh¸t väng gi¶i phãng vµ søc sèng m·nh liÖt cña d©n lµng X« Man.

8. §Æc ®iÓm nghÖ thuËt cña Rõng xµ nu:

- 101 -

NghÖ thuËt miªu t¶ nh©n vËt chØ b»ng vµi nÐt chÊm ph¸, vËy mµ çc nh©n vËt l¹i lung linh, sèng ®éng.

TÝnh quyÕt liÖt, ®ét ngét cña t×nh huèng truyÖn phï hîp víi cuéc chiÕn ®Êu ¸c liÖt, bÊt ngê, ®Çy kÞch tÝnh.

Giäng ®iÖu trang träng, hµo hïng, t¹o ®îc kh«ng khÝ hïng ca, lµm cho Rõng xµ nu mang ©m h-ëng cña nh÷ng trêng ca §¨m San, Xinh Nh· cña ®ång bµo T©y Nguyªn.

Çch kÓ chuyÖn: truyÖn ®îc kÓ bëi giµ lµng, trong ¸nh löa bËp bïng ®ªm T©y Nguyªn. Ngêi kÓ chuyÖn lµ ngêi cao tuæi nhÊt, trùc tiÕp tham gia vµo çc sù kiÖn. Nh©n vËt chÝnh cña truyÖn l¹i ®ang cã mÆt, nã gîi kh«ng khÝ trêng ca vµ t¨ng søc thuyÕt phôc cho truyÖn.


§Ò 1: Ph©n tÝch ý nghÜa biÓu tîng cña h×nh tîng c©y xµ nu trong t¸c phÈm Rõng xµ nu cña NguyÔn Trung Thµnh.(Xem ®Ò sè 14, c©u 1 trong phÇn ®Ò thi vµ ®¸p ¸n)

§Ò 2: Ph©n tÝch phÈm chÊt anh hïng cña çc nh©n vËt trong Rõng xµ nu cña NguyÔn Trung Thµnh.

Gîi ý:

a) Giíi thiÖu kh¸i qu¸t:

VÒ t¸c gi¶.

VÒ t¸c phÈm.

VÒ tËp thÓ nh©n vËt cña t¸c phÈm.

b) PhÈm chÊt anh hïng cña çc nh©n vËt.

Cô MÕt:

Lµ céi nguån, lµ lÞch sö, “lµ T©y Nguyªn cña thêi §Êt níc ®øng lªn cßn trêng tån cho ®Õn h«m nay”.

Cô nh mét nh©n vËt huyÒn tho¹i tõ h×nh d¸ng cho ®Õn tÝnh çch: qu¾c thíc nh xa, r©u dµi tíi ngùc vµ vÉn ®en bãng, m¾t s¸ng xÕch ngîc, ë trÇn, ngùc c¨ng nh mét c©y xµ nu lín. Mét con ngêi trÇm tÜnh, s¸ng suèt, bÒn bØ vµ v÷ng ch·i.

Ng«n ng÷: çch nãi cña cô còng kh¸c l¹ (kh«ng bao giê khen tèt, lóc võa ý nhÊt còng chØ nãi ®îc).

TÊm lßng cña cô víi bu«n lµng, víi Tnó, víi çch m¹ng lµ tÊm lßng thuû chung, cu mang ®ïm bäc, t×nh nghÜa.

Cô MÕt lµ khu«n mÉu cña ngêi giµ T©y Nguyªn, yªu bu«n lµng, yªu níc, yªu çch m¹ng, tuæi cao chÝ cµng cao. H×nh ¶nh cô cßn sèng m·i víi c©u nãi bÊt hñ: “Chóng nã ®· cÇm sóng, m×nh ph¶i cÇm gi¸o”.

Tnó:

Cuéc ®êi Tnó ®· ph¶i tr¶i qua bao thö th¸ch khèc liÖt tõ thuë Êu th¬. Anh ®· ®îc hoµn c¶nh hun ®óc thµnh mét con ngêi cã nhiÒu phÈm chÊt ®¸ng quý.

Tnó cã ch÷, cã v¨n ho¸, l¹i sím ®îc gi¸c ngé çch m¹ng, mét con ngêi gan gãc, trung thùc.

Dòng c¶m, kiªn cêng, trung thµnh víi çch m¹ng.

Ngoµi t×nh th¬ng vî con, Tnó cßn lµ ngêi nÆng t×nh víi bu«n lµng.

Tnó còng chÞu bao ®au th¬ng díi bµn tay téi ¸c cña kÎ thï.

- 102 -

Cuéc ®êi Tnó lµ mét minh chøng hïng hån r»ng: “ph¶i dïng b¹o lùc çch m¹ng ®Ó chèng l¹i b¹o lùc ph¶n çch m¹ng”.

DÝt:

Cã vÎ ®Ñp trÎ trung, trong s¸ng.

Gan gãc, dòng c¶m.

Mét çn bé §¶ng trÎ, cã n¨ng lùc, nghiªm tóc, t×nh c¶m trong s¸ng, cao ®Ñp.

c) §¸nh gi¸ ý nghÜa:

Ph¸c ho¹ thµnh c«ng mét tËp thÓ nh©n vËt anh hïng, NguyÔn Trung Thµnh ®· lµm nªn thµnh c«ng cña Rõng xµ nu. Hä lµ hiÖn th©n cña nh÷ng phÈm chÊt anh hïng, ®Ñp ®Ï cña çc thÕ hÖ nh©n d©n, tîng trng cho çc thÕ hÖ tiÕp nèi nhau cña d©n lµng X« Man.

Th«ng qua hÖ thèng nh©n vËt ®ã, t¸c gi¶ ®· thÓ hiÖn sinh ®éng vµ nghÖ thuËt quy luËt: cã ¸p bøc cã ®Êu tranh, mét ch©n lÝ cña çch m¹ng miÒn Nam: “chóng nã ®· cÇm sóng, m×nh ph¶i cÇm gi¸o”.

§Ò 3: T¸c gi¶ Rõng xµ nu tõng kÓ l¹i r»ng m×nh rÊt t©m ®¾c víi c©u më ®Çu thiªn truyÖn. Anh (chÞ) cã c¶m nghÜ g× khi ®äc c©u v¨n ®Çu tiªn mµ t¸c gi¶ rÊt t©m ®¾c Êy ?

Gîi ý:

Cã thÓ tham kh¶o ®o¹n v¨n sau:

“Lµng ë trong tÇm ®¹i b¸c...” - truyÖn cña NguyÔn Trung Thµnh ®· më ®Çu nh vËy. ChØ trong cha ®Çy mêi ch÷ lµm dùng lªn ®îc c¶ mét t thÕ cña sù sèng trong sù ®èi diÖn cïng çi chÕt, cña çi tån sinh trong vßng ®e däa cña sù huû diÖt b¹o tµn, çi më cña truyÖn thËt ®· c« ®óc gän gµng mµ vÉn ®Çy uy nghi, tÇm vãc. “Lµng ë trong tÇm ®¹i b¸c..”. Mét c©y viÕt truyÖn ng¾n ®· kh«ng sai khi qu¶ quyÕt r»ng c©u ®Çu trong mét ®o¶n thiªn lu«n lu«n “lµ mét thø ©m chuÈn” nã “gióp vµo viÖc t¹o nªn ©m hëng chung cña toµn bé t¸c phÈm”. ¤ng cßn nh¾c nhë, tríc hÕt lµ tù nh¾c nhë m×nh, r»ng “ph¶i tËp cho m×nh nghe ®îc nh¹c ®iÖu” cña çi c©u ®Çu tiªn ®ã.

VËy th× chóng ta h·y l¾ng nghe ©m h×nh chñ ®¹o cña Rõng xµ nu qua c©u më ®Çu võa dÉn. C©u v¨n høa hÑn vÒ mét khóc bi tr¸ng cña chiÕn tranh. Vµ çi c¶m høng bi tr¸ng Êy, ®îc nÐn, ®îc tÝch tô trong c©u v¨n cÇm trÞch, sÏ ®îc thi triÓn trong nh÷ng c©u cßn l¹i cña thiªn truyÖn ng¾n.

§Ò 4: Mét ®Ò bµi lµm v¨n yªu cÇu ph©n tÝch c©u nãi cña cô giµ MÕt:

“Nghe râ cha, çc con, râ cha. Nhí lÊy, ghi lÊy. Sau nµy tau chÕt råi, bay cßn sèng ph¶i nãi l¹i cho con ch¸u: chóng nã ®· cÇm sóng m×nh ph¶i cÇm gi¸o !”

H·y x©y dùng dµn ý cho phÇn th©n bµi cña bµi lµm v¨n ®ã.

Gîi ý:

a. ý nghÜa cña c©u nãi:

Ph¶i cÇm vò khÝ cña m×nh khi kÎ thï ®· cÇm vò khÝ

Ph¶i sö dông b¹o lùc cña chÝnh nghÜa ®Ó ®¸p l¹i b¹o lùc phi nghÜa cña qu©n thï.

b) Sù thÓ hiÖn qua h×nh tîng:

SÏ ra sao nÕu kÎ thï ®· cÇm sóng mµ ta cha kÞp cÇm lÊy gi¸o ?

Khi ®ã ta vÉn cã thÓ cã lÝ tëng çch m¹ng, chÝ trung kiªn, lßng c¨m thï, søc m¹nh vµ tinh thÇn dòng c¶m, nh Tnó ®· tõng cã.

- 103 -

Nhng ta sÏ kh«ng thÓ b¶o vÖ ®îc h¹nh phóc, t×nh yªu. Còng nh Tnó ®· kh«ng thÓ b¶o vÖ ®îc mÑ con Mai, vµ bµn tay anh cßn bÞ kÎ thï dïng nhùa xµ nu thiªu ch¸y.

Vµ sÏ ra sao khi ta cÇm vò khÝ ®øng lªn:

Cuéc khëi nghÜa hïng tr¸ng sÏ th¾ng lîi. Nh lµng X« man ®· chiÕn th¾ng trong tiÕng chiªng vang trêi vµ ¸nh löa. Sù sèng sÏ b¶o tån vµ ph¸t triÓn. Mai vµ ®øa con nh sÏ t¸i sinh trong DÝt vµ bÐ Heng.

KÎ thï sÏ ph¶i ®Òn téi ¸c. Tnó sÏ cã thÓ diÖt giÆc - tªn ®ån trëng - b»ng chÝnh bµn tay ®· bÞ kÎ thï ®èt ch¸y.

c) Gi¸ trÞ

§©y lµ c©u chuyÖn cña mét ngêi, mét lµng. Nhng ®Æt vµo hoµn c¶nh Rõng xµ nu ®îc viÕt ra, th× ®ã còng lµ c©u chuyÖn cña mét thêi ®¹i, mét ®Êt níc, mét cuéc çch m¹ng. Vµ cã thÓ cßn l©u bÒn, lín lao h¬n thÕ n÷a.

Nh vËy, ®©y lµ ch©n lÝ mang tÇm lÞch sö. V× lÏ ®ã, nhµ v¨n ®· ®Ó cho nã ®îc nãi lªn b»ng giäng nãi thiªng liªng, nh ®Ó m·i m·i kh¾c s©u vµo kÝ øc.

M¶nh tr¨ng cuèi rõng

NguyÔn Minh Ch©u

Yªu cÇu:

1. Cã ®îc nh÷ng hiÓu biÕt c¬ b¶n vÒ nhµ v¨n NguyÔn Minh Ch©u, t tëng chñ ®¹o trong s¸ng t¸c cña «ng.

2. HiÓu thªm vÒ vÎ ®Ñp t©m hån con ngêi ViÖt Nam trong nh÷ng n¨m chiÕn tranh.

3. ThÊy ®îc chÊt l·ng m¹n thÊm ®îm tõ ®Çu ®Õn cuèi t¸c phÈm ®· ®em ®Õn vÎ ®Ñp lung linh cho M¶nh tr¨ng cuèi rõng.

1. NguyÔn Minh Ch©u (1930 -1989) lµ c©y bót tiªu biÓu cña v¨n xu«i ViÖt Nam nhÊt lµ tõ sau n¨m 1975. M¶nh tr¨ng cuèi rõng lµ truyÖn ng¾n hay cña «ng in trong tËp Nh÷ng vïng trêi kh¸c nhau (NXB v¨n häc 1970). T tëng chñ ®¹o trong s¸ng t¸c cña NguyÔn Minh Ch©u trong thêi k× nµy vµ còng lµ t tëng chñ ®¹o cña M¶nh tr¨ng cuèi rõng lµ “g¾ng ®i t×m h¹t ngäc Èn dÊu trong bÒ s©u t©m hån con ngêi”.

2. VÎ ®Ñp l·ng m¹n lµ phÈm chÊt næi bËt cña truyÖn ng¾n M¶nh tr¨ng cuèi rõng. VÎ ®Ñp Êy ®îc thÓ hiÖn ë:

a) Nhan ®Ò cña truyÖn: ban ®Çu truyÖn cã tªn M¶nh tr¨ng. Sau nhµ v¨n ®æi lµ M¶nh tr¨ng cuèi rõng. Çi tªn M¶nh tr¨ng cuèi rõng gîi c¶m h¬n: mét m¶nh tr¨ng thîng tuÇn khuyÕt máng, chËp chên Èn hiÖn tËn cuèi rõng giµ gîi sù t×m kiÕm, t¹o chÊt th¬ cho t¸c phÈm.

b) T×nh huèng truyÖn: L·m vµ NguyÖt cha hÒ gÆp mÆt nhau. ChØ qua lêi giíi thiÖu cña ngêi chÞ ruét L·m, NguyÖt ®· yªu anh, chê ®îi anh. L·m tranh thñ chuyÕn c«ng t¸c ghÐ th¨m chÞ vµ xem mÆt ngêi yªu. Trªn ®êng hä ®· gÆp nhau. NguyÖt dòng c¶m gióp L·m cøu xe tho¸t khái bom MÜ. Nhng hä vÉn cha thùc sù nhËn ra nhau. Hai ngêi trÎ tuæi yªu nhau, ®i t×m nhau, gÆp nhau, khi chia tay vÉn cha kÞp nhËn ra nhau. §©y lµ t×nh huèng mang tÝnh chÊt l·ng m¹n.

c) T×nh yªu cña NguyÖt - L·m còng lµ mét t×nh yªu kh¸c thêng, l·ng m¹n vµ ®Çy chÊt lÝ tëng. NguyÖt yªu L·m tríc hÕt lµ yªu mét con ngêi cã lÝ tëng. L·m c¶m phôc yªu mÕn NguyÖt b¾t ®Çu tõ sù ngìng mé nh÷ng hµnh ®éng dòng c¶m trong chiÕn ®Êu, tõ sù ph¸t hiÖn vÎ ®Ñp t©m

KT

- 104 -

hån cña NguyÖt tríc bom ®¹n chiÕn trêng. §ã lµ mét t×nh yªu ®Ñp, trong tr¾ng, dùa trªn lßng c¶m phôc ®èi víi t×nh yªu Tæ Quèc.

d) VÎ ®Ñp l·ng m¹n cña M¶nh tr¨ng cuèi rõng ®îc thÓ hiÖn râ nÐt qua viÖc kh¾c ho¹ nh©n vËt NguyÖt. Gi÷a Trêng S¬n löa ®¹n, NguyÖt mang mét vÎ ®Ñp lÝ tëng, th¸ch thøc víi sù tµn khèc cña chiÕn tranh. NguyÖt võa cã ngo¹i h×nh ®Ñp (tõ khu«n mÆt m¸i tãc, th©n h×nh ®Õn ®«i gãt ch©n còng bãng hång s¹ch sÏ) võa cã phÈm chÊt ®Ñp (tù tin, dòng c¶m, th¸o v¸t, nhanh nhÑn, thuû chung trong s¸ng, giµu ®øc hi sinh). C« võa lµ ngêi yªu lÝ tëng, võa lµ ngêi chiÕn sÜ lÝ tëng.

e) Bøc tranh thiªn nhiªn ®îc m« t¶ trong t¸c phÈm còng ®Çy l·ng m¹n, gîi c¶m. Mét ®ªm chiÕn tranh mµ bÇu trêi ®ªm “trong v¾t, cao lång léng”, víi mét m¶nh tr¨ng s¸ng trong nh mét m¶nh b¹c, chËp chên Èn hiÖn. Víi nh÷ng ©m thanh cña sù sèng - tiÕng chim, víi con ®êng ch¹y trong nh÷ng líp s¬ng bång bÒnh

3. M¶nh tr¨ng cuèi rõng thÓ hiÖn nghÖ thuËt truyÖn ng¾n giµ dÆn cña ngßi bót NguyÔn Minh Ch©u. §¸ng chó ý lµ nghÖ thuËt m« t¶ nh©n vËt. ¤ng ®· ®Ó NguyÖt xuÊt hiÖn dÇn dÇn, mçi lóc mét râ h¬n, t¹o ®îc sù chê ®îi, t×m kiÕm ë ngêi ®äc (®iÒu nµy phï hîp víi t tëng chñ ®¹o cña t¸c phÈm: vÎ ®Ñp cña con ngêi ViÖt Nam qua chiÕn tranh kh«ng dÔ thÊy ngay, thÊy hÕt ®îc. Ph¶i ®i s©u ph¸t hiÖn t×m kiÕm). Còng nh khai th¸c triÖt ®Ó thñ ph¸p ®èi lËp lµm t¨ng thªm chÊt l·ng m¹n cho t¸c phÈm.

4. ChÊt tr÷ t×nh nång ®Ëm, chÊt th¬ bay bæng, bót ph¸p l·ng m¹n ®· t¹o cho M¶nh tr¨ng cuèi rõng, ®Æt nã vµo vÞ trÝ mét truyÖn ng¾n xuÊt s¾c vÒ ®Ò tµi chiÕn tranh.


§Ò 1: Ph©n tÝch vÎ ®Ñp cña nh©n vËt NguyÖt

Gîi ý:

VÎ ®Ñp cña nh©n vËt NguyÖt thÓ hiÖn ë nh÷ng ph¬ng diÖn sau:

Ngo¹i h×nh: “mét vÎ ®Ñp gi¶n dÞ vµ m¸t mÎ nh s¬ng nói táa ra nh nÐt mÆt, lêi nãi vµ tÊm th©n m¶nh dÎ”; m¸i tãc dÇy, mît vµ dµi; ®Æc biÖt lµ khu«n mÆt: “tr¨ng s¸ng soi th¼ng vµo khu«n mÆt NguyÖt lµm cho khu«n mÆt t¬i m¸t ngêi lªn vÎ ®Ñp l¹ thêng”.

VÎ ®Ñp t©m hån: niÒm tin m·nh liÖt vµo cuéc sèng trong hoµn c¶nh khèc liÖt cña chiÕn tranh; t×nh yªu trong s¸ng vµ thuû chung víi mét ngêi chiÕn sÜ l¸i xe mµ c« cha tõng gÆp mÆt.

VÎ ®Ñp anh hïng: dòng c¶m, b×nh tÜnh, gan d¹ dÉn ®êng vµ cøu xe khi m¸y bay ®Þch b¾n ph¸, che ch¾n cho ngêi l¸i xe, khi bÞ th¬ng vÉn b×nh tÜnh.

§ã lµ mét vÎ ®Ñp mang ®Ëm chÊt l·ng m¹n, v× nã ®èi lËp vµ vît lªn nh kh«ng hÒ m¶y may chÞu sù t¸c ®éng, chi phèi cña hoµn c¶nh chiÕn tranh, mµ tr¸i l¹i, nh÷ng thö th¸ch ¸c liÖt cña chiÕn tranh chØ cµng lµm r¹ng rì thªm vÎ ®Ñp toµn diÖn cña c« g¸i. T×nh yªu cña c« còng mang ®Ëm mµu s¾c l·ng m¹n: tù nguyÖn g¾n bã thñy chung víi mét ngêi lÝnh l¸i xe mµ c« cha tõng gÆp mÆt. Tr¶i qua nhiÒu n¨m th¸ng vµ sù tµn ph¸, huû diÖt cña bom ®¹n vµ t×nh yªu Êy vÉn kh«ng hÒ thay ®æi. VÎ ®Ñp cña NguyÖt còng nh h×nh ¶nh m¶nh tr¨ng cuèi rõng võa thùc l¹i võa huyÒn ¶o.

§Ò 2. Gi¶i thÝch nhan ®Ò cña thiªn truyÖn “M¶nh tr¨ng cuèi rõng” vµ nªu nhËn xÐt cña m×nh vÒ tùa ®Ò Êy (trang 155)

Gîi ý:

Qu¶ lµ NguyÔn Minh Ch©u ®· t×m ®îc cho truyÖn mét tùa ®Ò rÊt thÝch hîp. M¶nh tr¨ng cuèi rõng võa lµ mét h×nh ¶nh thùc ®îc miªu t¶ trong truyÖn vµ trë ®i trë l¹i nhiÒu lÇn, thµnh h×nh ¶nh næi bËt vµ bao trïm toµn bé khung c¶nh cña c©u chuyÖn. H¬n thÕ, ¸nh tr¨ng võa bao phñ lªn khung c¶nh vµ çc nh©n vËt mét kh«ng khÝ huyÒn ¶o, l¹i võa soi tá ch©n dung cña NguyÖt lµm cho vÎ ®Ñp cña c« nh r¹ng rì vµ lung linh. H×nh ¶nh m¶nh tr¨ng cuèi rõng cßn mang ý nghÜa biÓu tîng cho n÷ nh©n vËt chÝnh - NguyÖt. Tªn c« còng lµ tr¨ng vµ c« g¸i c«ng nh©n giao th«ng ë gi÷ rõng Trêng S¬n trong nh÷ng n¨m chiÕn tranh còng lµ mét “M¶nh tr¨ng cuèi rõng”. VÎ ®Ñp dÞu dµng, trong s¸ng vµ s©u th¼m cña g¬ng mÆt, ngo¹i h×nh vµ nhÊt lµ

- 105 -

t©m hån c« còng nh m¶nh tr¨ng n¬i cuèi rõng, nã thÊp tho¸ng Èn hiÖn, kh«ng dÔ mµ nhËn ra ngay ®îc. Tùa ®Ò cña truyÖn ®· gîi ra t tëng vµ c¶m høng chñ ®¹o cña t¸c phÈm, ®ã lµ kh¸t väng cña nhµ v¨n “g¾ng ®i t×m nh÷ng h¹t ngäc Èn giÊu trong bÒ s©u t©m hån con ngêi”.

§Ò 3. NhËn xÐt vÒ cèt truyÖn vµ t×nh huèng chÝnh trong M¶nh tr¨ng cuèi rõng.

Gîi ý:

Cèt truyÖn M¶nh tr¨ng cuèi rõng khai th¸c nh÷ng yÕu tè ngÉu nhiªn, bÊt ngê, thêng cã trong chiÕn tranh. Cuéc gÆp gì t×nh cê cña anh l¸i xe L·m víi c« g¸i ®i nhê xe, ngÉu nhiªn l¹i chÝnh lµ ngêi con g¸i ®ang chê ®îi anh. §ã lµ t×nh huèng chÝnh cña truyÖn. Nh÷ng truyÖn vÒ mèi t×nh cña ngêi l¸i xe víi c« g¸i thanh niªn xung phong hay c«ng nh©n giao th«ng trªn tuyÕn ®êng ra trËn ®· trë thµnh mét “m«-tÝp” kh¸ phæ biÕn trong v¨n häc thêi chèng MÜ. Tuy cã sö dông “m« tÝp” Êy, nhng NguyÔn Minh Ch©u kh«ng lÆp l¹i mét c©u chuyÖn ®· qu¸ quen thuéc. ë m¶nh tr¨ng cuèi rõng, chuyÖn t×nh yªu ®îc lång vµo cèt truyÖn vÒ cuéc t×m kiÕm nh mét “trß ó tim”, nhng kh«ng ph¶i ®Ó hÊp dÉn ®éc gi¶ b»ng sù li k× mµ ®Ó thÓ hiÖn nh÷ng vÎ ®Ñp Èn kÝn trong con ngêi cña thêi chiÕn tranh chèng MÜ.

Sãng

Xu©n Quúnh

Yªu cÇu

C¶m nhËn ®îc mét t©m hån phô n÷ lu«n kh¸t khao, ch©n thµnh, nång hËu vµ d¸m bµy tá kh¸t väng cña m×nh trong t×nh yªu.

ThÊy ®îc nh÷ng thµnh c«ng cña nghÖ thuËt bµi th¬ trong cÊu tø vµ h×nh ¶nh, nhÞp ®iÖu.



Xu©n Quúnh lµ nhµ th¬ cña h¹nh phóc ®êi thêng. Th¬ chÞ lµ tiÕng lßng cña mét t©m hån t¬i trÎ, lu«n kh¸t khao t×nh yªu, “n©ng niu chi chót” tõng h¹nh phóc b×nh dÞ ®êi thêng. Trong sè çc nhµ th¬ hiÖn ®¹i ViÖt Nam, Xu©n Quúnh xøng ®¸ng ®îc gäi lµ nhµ th¬ t×nh yªu. ChÞ viÕt nhiÒu, viÕt hay vÒ t×nh yªu trong ®ã “Sãng” lµ mét bµi th¬ ®Æc s¾c.

§Æc ®iÓm næi bËt trong th¬ t×nh yªu cña Xu©n Quúnh lµ chÞ võa kh¸t khao mét t×nh yªu lý tëng vµ híng tíi mét h¹nh phóc b×nh dÞ thiÕt thùc: “§Õn Xu©n Quúnh, th¬ hiÖn ®¹i ViÖt Nam míi cã mét tiÕng nãi bµy tá trùc tiÕp nh÷ng kh¸t khao t×nh yªu võa hån nhiªn ch©n thùc, võa m·nh liÖt s«i næi cña mét tr¸i tim phô n÷.

“Sãng” lµ bµi th¬ ®· kÕt tinh nh÷ng g× së trêng cña hån th¬ Xu©n Quúnh. Nhng thµnh c«ng ®¸ng kÓ nhÊt lµ Xu©n Quúnh ®· mîn h×nh tîng sãng ®Ó diÔn t¶ nh÷ng c¶m xóc võa phong phó phøc t¹p, võa thiÕt tha s«i næi cña mét tr¸i tim phô n÷ ®ang r¹o rùc khao kh¸t yªu ®¬ng.

II. Ph©n tÝch

1. §Ò tµi vµ cÊu tø :

T×nh yªu lµ ®Ò tµi mu«n thña cña th¬ ca. NhiÒu nhµ th¬ ®· viÕt vÒ t×nh yªu víi c¶m høng m·nh liÖt in dÊu Ên t©m hån vµ phong çch nghÖ thuËt cña m×nh. Xu©n DiÖu mîn h×nh tîng “biÓn” ®Ó nãi vÒ t×nh yªu, mét t×nh yªu lín réng chñ ®éng, ham hè ®Õn cuång nhiÖt. ChÕ Lan Viªn lÊy h×nh ¶nh “çnh kiÕn hoa vµng” ®Ó diÔn t¶ søc m¹nh nhiÖm mµu k× diÖu cña t×nh yªu qua sù chuyÓn hãa s¾c mµu, ®Õn thÕ giíi th¬ t×nh yªu cña Hµn M¹c Tö ta gÆp s¾c tr¾ng chãi lãa tr¾ng trong vµ m·nh liÖt cña mét t×nh yªu ®¬n ph¬ng cha hÐ ngá. Riªng Xu©n Quúnh l¹i chän h×nh tîng con sãng biÓn ®Ó diÔn t¶ sãng lßng, lÊy nhÞp ®Ëp tr¸i tim yªu ®Ó t¹o nªn søc sèng cña con sãng. Cã thÓ nãi “Sãng” lµ biÓu tîng cña t©m tr¹ng nh©n vËt tr÷ t×nh, lµ hãa th©n cña “Em”.

- 106 -

2. H×nh tîng “sãng” vµ “em”

§Ó kh¾c ho¹ h×nh tîng “sãng” bè côc bµi th¬ còng rÊt “sãng”. Víi 9 khæ th¬, 4 khæ ®Çu, 4 khæ cuèi, mçi khá cã 4 c©u, gièng nh 2 ch©n cña con sãng, cßn khæ chÝnh gi÷a cã 6 c©u nh ®Ønh sãng. ¢m hëng d¹t dµo nhÞp nhµng cña khæ th¬ 5 ch÷ còng gãp phÇn lµm næi bËt h×nh tîng sãng. Nh÷ng dßng th¬ thêng kh«ng ng¾t nhÞp, gîi nhÞp ®iÖu håi hoµn cña nh÷ng con sãng liªn tiÕp: lóc trµo d©ng m·nh liÖt, lóc ªm ¸i l¾ng dÞu. Mét bµi th¬ hay bao giê còng t¸c ®éng ®Õn ngêi ®äc tríc hÕt b»ng ©m ®iÖu cña nã. ¢m ®iÖu cña mét bµi th¬ bao giê còng lµ sù hßa ®iÖu gi÷a tiÕt ®iÖu ng«n tõ vµ c¶m xóc th¬. Nh nhan ®Ò, h×nh tîng sãng bao trïm toµn bµi. ¢m hëng d¹t dµo nhÞp nhµng cña bµi th¬ ®· t¹o nªn nhÞp ®iÖu cña con sãng biÓn ®ång ®iÖu víi nhÞp ®Ëp cña tr¸i tim yªu. Ph¶i ch¨ng nhÞp ®iÖu b¶n t×nh ca biÓn c¶ còng chÝnh b¶n hßa ©m t©m hån khao kh¸t yªu th¬ng khiÕn sãng biÓn ®· khuÊy ®éng sãng lßng, trµn ra c©u ch÷ ®Ó næi sãng trong th¬, næi sãng trong t©m hån ®éc gi¶ kh«ng chØ ®Õn b©y giê. Mîn sãng ®Ó nãi lªn kh¸t väng t×nh yªu, Xu©n Quúnh ®· chän mét h×nh tîng x¸c ®¸ng vµ vÎ ®Ñp.

3. “Sãng” lêi tù h¸t cña mét tr¸i tim tha thiÕt yªu ®¬ng

Më ®Çu bµi th¬ lµ mét tr¹ng th¸i t©m lý ®Æc biÖt cña mét t©m hån ®ang khao kh¸t yªu ®¬ng:

“D÷ déi vµ dÞu ªm

ån µo vµ lÆng lÏ”

Sãng mang hai nÐt t×nh c¶m ®èi lËp, ®Çy m©u thuÉn. §ã còng chÝnh lµ tr¹ng th¸i kh¸c thêng cña mét tr¸i tim ®ang cån cµo khao kh¸t yªu ®¬ng. NhÞp 2/3 céng hëng víi sù h« øng cña cÆp tõ vµ vÕ c©u: D÷ déi, ån µo, dÞu ªm, lÆng lÏ... ®· thÓ hiÖn sù ®èi cùc cña nhÞp sãng vµ nhÞp ®Ëp tr¸i tim ngêi con g¸i ®ang yªu. Sù tinh tÕ cña nhµ th¬ Êy lµ chÞ nh©n ra: dÉu d÷ déi, ån µo, song chiÒu s©u cña t×nh yªu lµ “dÞu ªm, lÆng lÏ” ®ã míi lµ c¨n cèt, lµ ®iÓm “vÒ” cña mäi x¸o ®éng t©m t cho vËy chÞ ®· viÕt:

“D÷ déi vµ dÞu ªm

ån µo vµ lÆng lÏ”

chø kh«ng viÕt “DÞu ªm vµ d÷ déi, lÆng lÏ vµ ån µo”. Nhê vËy Xu©n Quúnh võa diÔn ®¹t rÊt ®óng, rÊt tróng tÝnh khÝ t×nh yªu trong sù ®èi cùc tr¸i ngîc mµ vÉn rÊt ®»m th¾m dÞu dµng ®Çy n÷ tÝnh. Mçi con sãng nhá kia nh l¹i mang trong m×nh mét kh¸t väng lín. Còng nh sãng, tr¸i tim ngêi con g¸i kh«ng chÊp nhËn sù tÇm thêng, lu«n kh¸t khao v¬n tíi çi lín lao: S«ng kh«ng hiÓu næi m×nh

Sãng t×m ra tËn bÓ”.

TiÕt tÊu c©u th¬ thay ®æi tõ 2/3 chuyÓn sang 1/2/2. Mét tuyªn ng«n míi mÎ vÒ t×nh yªu vang lªn trong sù vÆn m×nh cña ©m ®iÖu: NÕu sãng kh«ng hiÓu næi m×nh, sãng sÏ døt kho¸t tõ bá n¬i chËt hÑp ®Ó ®Õn víi çi bao la kho¸ng ®¹t mét çch ®Çy tù tin, chñ ®éng. Ngêi con g¸i khao kh¸t yªu th¬ng nhng kh«ng cßn cam chÞu n÷a. Sãng t×m ra bÓ chÝnh lµ hµnh tr×nh nhËn thøc chÝnh m×nh, nhËn thøc gi¸ trÞ ®Ých thùc cña t×nh yªu: T×nh yªu t¹o ra tÊt c¶, trong ®ã cã chÝnh m×nh bëi b¶n chÊt t×nh yªu lµ s¸ng t¹o. Mét t×nh yªu thËt say ®¾m mµ còng thËt quyÕt liÖt. §ã lµ kh¸t väng t×nh yªu cña Xu©n Quúnh, kh¸t väng còng ®· lµm r¹o rùc x«n xao tr¸i tim bao ngêi, nh sãng biÓn lu«n trêng tån víi thêi gian. Tõ ngµn xa con ngêi ®· ®Õn víi t×nh yªu vµ m·i cßn ®Õn víi t×nh yªu nh con sãng ngoµi xa kia m¶i miÕt ch¹y vµo bê.

“¤i con sãng ngµy xa

Vµ ngµy sau vÉn thÕ

Nçi kh¸t väng t×nh yªu

Båi håi trong ngùc trÎ”

§øng tríc biÓn, ngêi ta thêng cã ý nghÜ: Hµng ngh×n n¨m xa cha cã m×nh, biÓn ®· x«n xao cån cµo nh thÕ, vµ ngh×n n¨m sau khi ta tan biÕn, biÓn vÉn x«n xao r¹o rùc thÕ kia... BiÓn lµ bÊt diÖt. Tríc çi v« cïng cña thêi gian, v« tËn cña kh«ng gian, Xu©n Quúnh t×m ®Õn sù trêng cöu cña t×nh yªu; víi con ngêi kh¸t väng t×nh yªu lµ vÜnh viÔn: dï ngµy xa hay ngµy sau vÉn thÕ. C©u th¬:

- 107 -

Båi håi trong ngùc trÎ lµ c©u th¬ thËt hµm sóc. Nã diÔn ®¹t thËt ®¾t con sãng biÓn phËp phång dÒnh lªn lÆn xuèng n¬i ngùc biÓn nhê ®èi xøng thanh luËt:

TTTBB

BBBTT

Nã cßn dµo lªn víi 2 líp nghÜa ®an xen: Kh¸t väng t×nh yªu lµ kh¸t väng vÜnh viÔn cña con ngêi nhÊt lµ cña tuæi trÎ. Kh¸t väng t×nh yªu lµm ngêi ta trÎ l¹i (bëi t×nh yªu kh«ng bao giê cã tuæi), nã lµm cho t©m hån con ngêi ®îc håi sinh, thËm chÝ nã cã søc m¹nh t¸i sinh nh nh÷ng con sãng tan ra l¹i hßa nhËp vµo biÓn ®êi m·i m·i. Sãng biÓn cån cµo bëi kh¸t väng t×nh yªu, ®Õn víi t×nh yªu con ngêi t×m kiÕm sù bÊt tö cho riªng m×nh. Tõ sù liªn tëng kÐp Êy, Xu©n Quúnh ®· bíc ®Çu lý gi¶i sãng biÓn ®Ó hiÓu ®îc sãng lßng:

“Tríc mu«n trïng sãng bÓ

Em nghÜ vÒ anh, em

Em nghÜ vÒ biÓn lín

Tõ n¬i nµo sãng lªn ?”

Con sãng tõ ®èi tîng c¶m nhËn ®· ®îc dÊy lªn thµnh ®èi tîng ®Ó suy t. Nh t×nh yªu sãng lu«n bÊt ngê vµ ®Çy bÝ Èn gîi kh¸t khao kiÕm t×m vµ lÝ gi¶i. §©y lµ ph¶n øng t©m lÝ th«ng thêng cña con ngêi tríc t×nh yªu. Xu©n DiÖu - «ng hoµng th¬ t×nh yªu ngêi ®· dµnh c¶ cuéc ®êi theo ®uæi m·i viÖc lÝ gi¶i t×nh yªu mµ kh«ng khái b¨n kho¨n: “Lµm sao c¾t nghÜa ®îc t×nh yªu. Cßn ë ®©y, Xu©n Quúnh ®· thó nhËn mét çch hån nhiªn sù bÊt lùc cña m×nh khi ®i lý gi¶i t×nh yªu: “Em còng kh«ng biÕt n÷a, Khi nµo ta yªu nhau”. Tuy nhiªn, ®Æt trong c¶ khæ th¬, ta l¹i thÊy ®ã chØ lµ sù khiªm nhêng n÷ tÝnh: Bëi chÞ ®· lý gi¶i kh¸ têng tËn con sãng biÓn trong chiÕu øng víi sãng lßng. Sù thó nhËn khiªm nhêng kia kh«ng lµm gi¶m søc thuyÕt phôc cña c©u th¬ mµ chót bèi rèi ®ã l¹i mang cho nã rÊt nhiÒu m¬ méng... NÕu kh«ng cã chót cho¸ng ngîp ®ã, e c©u th¬ sÏ qu¸ tØnh t¸o. Vµ ®ã còng khã cßn lµ t×nh yªu. “Khi ngêi ta biÕt râ m×nh yªu v× çi g× th× ®ã lµ lóc t×nh yªu ®· ra ®i”. “Tr¸i tim cã qui luËt riªng mµ lÝ trÝ kh«ng thÓ hiÓu næi” (Pascal). Bëi vËy tr¸i tim yªu kh«ng ham ph©n tÝch r¹ch rßi, dÉu nã ®ßi hái nhËn thøc m·nh liÖt: T×m ra tËn bÓ, ®Ó nghÜ suy, tr¨n trë. §ã lµ bøc xóc vÒ t×nh c¶m h¬n lµ vÒ trÝ tuÖ. Bëi vËy Xu©n Quúnh kh«ng ®a ra mét ®Þnh nghÜa hoµn h¶o vÒ t×nh yªu mµ chØ béc b¹ch sù bÊt lùc dÔ th¬ng cña m×nh tríc ®iÒu bÝ Èn nhÊt cña con ngêi: T×nh yªu !

MÆc dï thó nhËn “Em còng kh«ng biÕt n÷a / khi nµo ta yªu nhau”, song Xu©n Quúnh ®· ph¸t hiÖn ra tÝn hiÖu ®Çu tiªn chÊn rung t×nh c¶m con ngêi ®Ó høa hÑn mét t×nh yªu ®ã lµ nçi nhí. T×nh yªu lu«n ®ång hµnh cïng nçi nhí, mét tr¸i tim cßn nhí lµ mét tÊm lßng cßn yªu ! Xu©n Quúnh ®· diÔn t¶ nçi nhí cña ngêi con g¸i ®ang yªu thËt m·nh liÖt:

“Con sãng díi lßng s©u

Con sãng trªn mÆt níc

¤i con sãng nhí bê

Ngµy ®ªm kh«ng ngñ ®îc

Lßng em nhí ®Õn anh

C¶ trong m¬ cßn thøc”.

Khæ th¬ d«i h¼n 2 c©u. Nhí ngêi yªu lµ nçi nhí thêng trùc, trong câi thøc vµ c¶ trong câi méng, bao trïm c¶ kh«ng gian, thêi gian, cån cµo da diÕt triÒn miªn nh sãng biÓn. Xu©n Quúnh nhËn thøc mét ®iÒu v« cïng quan träng BiÓn cã sãng lµ bëi sãng nhí bê. T×nh yªu cña sãng ®· lµm nªn søc sèng cña biÓn c¶. Tõ nh÷ng con sãng v¹n biÕn: “díi lßng s©u, trªn mÆt níc” nhng vÜnh viÔn bÊt biÕn trong ®Ých híng tíi bê, Xu©n Quúnh ®a ra mét triÕt lý bÊt ngê mµ hîp lý: t×nh yªu lµ kh¸t väng bÊt biÕn gi÷a cuéc ®êi v¹n biÕn.

- 108 -

“DÉu xu«i vÒ ph¬ng B¾c

DÉu ngîc vÒ ph¬ng Nam

N¬i nµo em còng nghÜ

Híng vÒ anh - mét ph¬ng”

Sãng b¾t ®Çu b»ng nçi nhí, mang trong m×nh nçi nhí vµ nã chÝnh lµ nçi nhí. Nçi nhí lµ tÝn hiÖu ®Çu tiªn, lµ biÓu hiÖn râ nÐt nhÊt cña t×nh yªu. LÊy h×nh tîng sãng ®Ó diÔn t¶ t×nh yªu Xu©n Quúnh ®· v¬n tíi çi bÊt biÕn b»ng çi v¹n biÕn. T×nh yªu víi chÞ kh«ng chØ lµ t×nh c¶m ®¬n thuÇn mµ lµ lÏ sèng, søc sèng cña mçi con ngêi, lµm cho con ngêi mçi ngµy mét hoµn thiÖn h¬n, thÕ giíi mçi ngµy mét ®Ñp ®Ï h¬n. Muèn cã mét t×nh yªu bÊt biÕn ph¶i biÕt v¹n biÕn trong t×nh yªu bëi t×nh yªu lµ sù s¸ng t¹o, t×nh yªu gãp phÇn hoµn thiÖn nh©n çch mçi con ngêi. Qua h×nh tîng “sãng” vµ “em” Xu©n Quúnh ®· nãi lªn ch©n thµnh t¸o b¹o, kh¸t väng t×nh yªu s«i næi m·nh liÖt thuû chung nh nhÊt cña m×nh.

Lµ nhµ th¬ n÷ viÕt rÊt hay vµ rÊt nhiÒu vÒ t×nh yªu - ®Æc biÖt lµ nçi nhí, Xu©n Quúnh kh«ng hÒ giÊu diÕm t×nh c¶m nång nµn mª say cña ngêi con g¸i khi yªu còng nh íc nguyÖn thuû chung cña mét tr¸i tim phô n÷.

“ë ngoµi kia ®¹i d¬ng

Tr¨m ngµn con sãng ®ã

Con nµo ch¼ng tíi bê

Dï mu«n vêi çch trë

Cuéc ®êi tuy dµi thÕ

N¨m th¸ng vÉn ®i qua

Nh biÓn kia dÉu réng

M©y vÉn bay vÒ xa”

Bµi th¬ kÕt thóc víi niÒm kh¸t khao ®îc sèng hÕt m×nh cho t×nh yªu. NÕu nçi nhí cña con sãng t¹o nªn sù bÊt tö cña biÓn c¶, bëi biÓn kh«ng sãng th× lµ biÓn chÕt th× t×nh yªu lµm nªn sù bÊt tö cho mçi con ngêi, ý nghÜa cuéc sèng cña mçi ngêi. R.Tago - nhµ v¨n hãa, nhµ t tëng, nhµ gi¸o dôc, nhµ nghÖ sÜ vËy mµ tríc khi tõ gi· cuéc ®êi «ng chØ muèn mäi ngêi nhí tíi nh víi t çch lµ mét t×nh nh©n:

“Cuéc ®êi ¬i khi t«i tõ gi· cuéc ®êi

T«i chØ mét lêi th«i ë l¹i:

T«i ®· tõng yªu”

Cã thÓ thÊy kiÕm t×m sù bÊt tö víi t×nh yªu kh«ng ph¶i lµ ngo¹i lÖ cña Xu©n Quúnh.

Xu©n Quúnh viÕt Sãng n¨m 1967 khi chÞ ®· nÕm tr¶i ®æ vì trong t×nh yªu. Song ngêi phô n÷ hån nhiÒn tha thiÕt yªu ®êi nµy vÉn ñ Êp niÒm tin vµo h¹nh phóc t¬ng lai. Xu©n Quúnh kh¸t khao tin tëng mét t×nh yªu lín, nh sãng biÓn nhÊt ®Þnh sÏ tíi bê dï mu«n vêi çch trë. Tr¸i tim mÉm c¶m m¸ch b¶o chÞ ®ã mét hµnh tr×nh kh«ng ®¬n gi¶n trong nç lùc tét cïng lu«n vît lªn chÝnh m×nh ®Ó hoµn thiÖn chÝnh m×nh. Kh¸t väng ®îc sèng hÕt m×nh trong t×nh yªu, hãa th©n vÜnh viÔn trong t×nh yªu mu«n thña ®· kÕt tinh trong khæ th¬ cuèi cïng:

“Lµm sao ®îc tan ra

Thµnh tr¨m con sãng nhá

Gi÷a biÓn lín t×nh yªu

§Ó ngµn n¨m cßn vç”

- 109 -

NÕu con sãng trong th¬ t×nh Xu©n DiÖu lµ con sãng ham hè cuång nhiÖt, th× con sãng trong th¬ yªu Xu©n Quúnh l¹i lµ con sãng giµu n÷ tÝnh bëi kh¸t khao d©ng hiÕn, hy sinh: s½n sµng gãp t×nh yªu bÐ nhá vµo t×nh yªu réng lín ®Ó bÊt tö trong t×nh yªu.

Qua h×nh tîng sãng, ngêi ®äc c¶m nhËn mét çch thÊm thÝa vÎ ®Ñp cña mét t©m hån ®Çy n÷ tÝnh víi khao kh¸t mét t×nh yªu vÜnh cöu. §ã lµ kh¸t khao cña mu«n ngêi, mu«n ®êi song víi Xu©n Quúnh nh÷ng lêi th¬ ®îc viÕt ra dêng nh ®Òu ph¶i tr¶ gi¸ b»ng chÝnh tr¶i nghiÖm cuéc ®êi m×nh. §óng nh ai ®ã ®· nhËn ®Þnh: Xu©n Quúnh kh¸c nµo mét loµi x¬ng rång kiªn cêng vµ kú diÖu trªn sa m¹c ®· v¾t kiÖt m×nh ®Ó në nh÷ng b«ng hoa tuyÖt quý cho ®êi.

IV. KÕt luËn

Sãng lµ bµi th¬ tiªu biÓu cho phong çch th¬ Xu©n Quúnh giai ®o¹n ®Çu. Mét bµi th¬ võa xinh x¾n duyªn d¸ng võa ý nhÞ s©u xa, m·nh liÖt mµ hån nhiªn, s«i næi mµ ®»m th¾m. Sau nµy nÕm tr¶i nhiÒu cay ®¾ng trong t×nh yªu, giäng th¬ Xu©n Quúnh cßn ph¬i phíi bèc men say nhng kh¸t väng t×nh yªu lu«n kh¾c kho¶i trong tr¸i tim n÷ thi sÜ. Tr¸i tim “m·i yªu anh” ngay c¶ khi ngõng ®Ëp, bëi çi chÕt cã thÓ kÕt thóc mét cuéc ®êi chø kh«ng thÓ kÕt thóc mét t×nh yªu.

§Ò 1. H×nh tîng “sãng” trong bµi th¬ ®îc miªu t¶ nh thÕ nµo ?

Gîi ý :

Sãng lµ h×nh ¶nh Èn dô cña t©m tr¹ng ngêi con g¸i yªu ®¬ng, lµ sù hãa th©n, ph©n th©n cña çi t«i tr÷ t×nh cña nhµ th¬. Cïng víi h×nh tîng sãng, bµi th¬ nµy cßn cã mét h×nh tîng n÷a lµ em - çi t«i tr÷ t×nh cña nhµ th¬. T×m hiÓu h×nh tîng “sãng”, kh«ng thÓ kh«ng xem xÐt nã trong mèi t¬ng quan víi “em”.

H×nh tîng sãng tríc hÕt ®îc gîi ra tõ ©m hëng dµo d¹t, nhÞp nhµng cña bµi th¬. §ã lµ nhÞp cña nh÷ng con sãng trªn biÓn c¶ liªn tiÕp, triÒn miªn, v« håi v« h¹n. §ã lµ ©m ®iÖu cña mét nçi lßng ®ang trµn ngËp, khao kh¸t t×nh yªu v« h¹n, ®ang rung lªn ®ång ®iÖu, hßa nhÞp víi sãng biÓn.

Qua h×nh tîng sãng, Xu©n Quúnh ®· diÔn t¶ võa cô thÓ võa sinh ®éng nhiÒu tr¹ng th¸i, t©m tr¹ng, nh÷ng cung bËc t×nh c¶m kh¸c nhau trong tr¸i tim cña ngêi phô n÷ ®ang r¹o rùc khao kh¸t yªu ®¬ng. Mçi tr¹ng th¸i t©m hån cô thÓ cña ngêi con g¸i ®ang yªu ®Òu cã thÓ t×m thÊy sù t¬ng ®ång cña nã víi mét khÝa c¹nh, mét ®Æc tÝnh nµo ®ã cña sãng.

§Ò 2. Qua bµi th¬ Sãng, vÎ ®Ñp t©m hån cña ngêi phô n÷ trong t×nh yªu ®îc thÓ hiÖn nh thÕ nµo ?

Gîi ý:

Qua bµi th¬ Sãng, ta cã thÓ c¶m nhËn ®îc vÎ ®Ñp t©m hån cña ngêi phô n÷ trong t×nh yªu. Ngêi phô n÷ Êy m¹nh b¹o, chñ ®éng bµy tá nh÷ng khao kh¸t yªu ®¬ng m·nh liÖt vµ nh÷ng rung ®éng r¹o rùc trong lßng m×nh. Ngêi phô n÷ Êy thñy chung, nhng kh«ng cßn nhÉn nhôc, cam chÞu n÷a. NÕu “s«ng kh«ng hiÓu næi m×nh” th× sãng døt kho¸t tõ bá n¬i chËt hÑp ®ã, ®Ó “t×m ra tËn bÓ”, ®Õn víi çi cao réng, bao dung. §ã lµ nh÷ng nÐt míi mÎ, “hiÖn ®¹i” trong t×nh yªu.

T©m hån ngêi phô n÷ ®ã giµu khao kh¸t, kh«ng yªn lÆng: “v× t×nh yªu mu«n thuë - Cã bao giê ®øng yªn” (ThuyÒn vµ biÓn). Nhng ®ã còng lµ mét t©m hån thËt trong s¸ng, thñy chung v« h¹n. Quan niÖm t×nh yªu nh vËy rÊt gÇn gòi víi mäi ngêi vµ cã gèc rÔ trong t©m thøc d©n téc.

§Ò 3: Ph©n tÝch bµi “Sãng” cña Xu©n Quúnh

I. §Æt vÊn ®Ò

BiÓn vµ sãng lµ nh÷ng ®Ò tµi quen thuéc cña th¬ ca. Mçi nhµ th¬ nh×n biÓn theo c¶m høng riªng cña m×nh. V.Hugo trong “§ªm ®¹i d¬ng” khi ®øng tríc biÓn c¶ mªnh m«ng s©u th¼m, ®· nghe

ÐL

- 110 -

®îc”Nh÷ng tiÕng ngêi tuyÖt väng kªu la”. Puskin th× liªn tëng nh÷ng ®ît sãng thÐt gµo víi nçi cay ®¾ng trong t×nh yªu.

Xu©n Quúnh t×m ®îc nh÷ng suy nghÜ tinh tÕ vµ thó vÞ vÒ t×nh yªu qua h×nh ¶nh nh÷ng con sãng biÓn.

II. Gi¶i quyÕt vÊn ®Ò

1. Sãng biÓn vµ t×nh yªu

T¸c gi¶ ®· nh×n thÊy sãng qua hai tÝnh çch gÇn nh ®èi lËp nhau “d÷ déi”, “ån µo” víi “ªm dÞu”, “lÆng lÏ”. §Êy lµ h×nh ¶nh thùc tÕ vÒ sãng biÓn. Nhng nhµ th¬ cßn h×nh dung ra sãng nh thÓ mét con ngêi, con ngêi cña suy t, t×m kiÕm:

D÷ déi vµ ªm dÞu

ån µo vµ lÆng lÏ

Sãng kh«ng hiÓu næi m×nh

Sãng t×m ra tËn bÓ

Tõ h×nh ¶nh sãng ®i ra kh¬i xa råi sãng l¹i vç vµo bê, nhµ th¬ liªn tëng tíi t×nh yªu:

¤i con sãng ngµy xa

vµ ngay sau vÉn thÕ

Nçi kh¸t väng t×nh yªu

Båi håi trong ngùc trÎ

§©y lµ mét liªn tëng thó vÞ, bëi v× còng nh sãng biÓn tù bao giê cho tíi nay, t×nh yªu vÉn lu«n lu«n lµ nçi khao kh¸t cña con ngêi. NÕu t×nh yªu lµ nçi kh¸t väng cña con ngêi th× ®èi víi tuæi trÎ, t×nh yªu cµng trë nªn th©n thiÕt ®Õn nçi cã thÓ tuæi trÎ g¾n liÒn víi t×nh yªu. §Êy ph¶i ch¨ng lµ ®iÒu mµ Xu©n DiÖu tõng ph¸t biÓu:

Lµm sao sèng ®îc mµ kh«ng yªu

Kh«ng nhí kh«ng th¬ng mét kÎ nµo.

2. T×nh yªu cña anh vµ em

C¶ ®o¹n th¬ trªn nãi vÒ sãng biÓn vµ t×nh yªu mét çch chung, nh mét quy luËt cña cuéc sèng. §Õn ®o¹n th¬ tiÕp theo, t×nh yªu trë nªn cô thÓ, ®ã lµ t×nh yªu cña anh vµ cña em. ý th¬ ph¸t triÓn rÊt hîp lý, tø th¬ s©u s¾c lµm nªn d¸ng nÐt suy t trong th¬ cña Xu©n Quúnh:

Tríc mu«n trïng sãng bÓ

Em nghÜ vÒ anh, em

Em nghÜ vÒ biÓn lín

Tõ n¬i nµo sãng lªn

T¹i sao “tríc mu«n trïng sãng bÓ”, “em nghÜ vÒ anh, em” ?

Th¾c m¾c vÒ biÓn c¶, chÝnh lµ th¾c m¾c vÒ t×nh yªu. Bëi v× t×nh yªu chÝnh lµ th¾c m¾c vÒ ngêi m×nh yªu. §ã lµ mét hiÖn tîng t©m lý th«ng thêng trong t×nh yªu - yªu cã nghÜa lµ hiÓu rÊt râ vÒ ngêi m×nh yªu vµ ®ång thêi ngêi yªu vÉn lµ mét Èn sè kú thó ®èi víi m×nh. Còng nh vËy, ngêi ®ang yªu rÊt hiÓu vÒ t×nh yªu nhng ®ång thêi vÉn lu«n lu«n tù hái kh«ng biÕt thÕ nµo lµ t×nh yªu. ë ®©y, nhµ th¬ Xu©n Quúnh ®· liªn hÖ t©m lý Êy b»ng h×nh tîng nghÖ thuËt hån nhiªn, dÔ th¬ng vµ gîi c¶m:

Sãng b¾t ®Çu tõ giã

Giã b¾t ®Çu tõ ®©u

- 111 -

Em còng kh«ng biÕt n÷a

Khi nµo ta yªu nhau.

Yªu, râ rµng lµ thÕ mµ ®«i khi còng kh«ng biÕt nã lµ g×. Nã cô thÓ mµ m¬ hå, nã gÇn gôi mµ xa x«i, nã ®¬n gi¶n mµ phøc t¹p. Nã lµ con sãng. Nhµ th¬ l¹i trë vÒ nghÖ thuËt nh©n hãa:

Con sãng díi lßng s©u

Con sãng trªn mÆt níc

¤i con sãng nhí bê

Ngµy ®ªm kh«ng ngñ ®îc

Tëng tîng ®· gióp nhµ th¬ lý gi¶i mét hiÖn tîng cña thiªn nhiªn: con sãng nhí biÓn nhí bê cho nªn ngµy ®ªm liªn tôc vç vµo bê. §©u ®©y cã h×nh ¶nh ý th¬ cña Xu©n DiÖu:

Bê ®Ñp ®Ó çt vµng

Thoai tho¶i hµng th«ng ®øng

Nh lÆng lÏ m¬ mµng

Suèi ngµn n¨m bªn sãng

(BiÓn)

Còng nh vËy, yªu cã nghÜa lµ nhí. Nhí c¶ trong m¬ còng nh khi cßn thøc. Yªu anh cã nghÜa lµ nghÜ ®Õn nay, lu«n lu«n nghÜ ®Õn anh:

Lßng em nghÜ ®Õn anh

C¶ trong m¬ cßn thøc

Ph¶i ch¨ng ®ã lµ ®iÒu mµ NguyÔn BÝnh ®· thÓ hiÖn mét çch duyªn d¸ng qua h×nh thøc th¬ d©n d· cña m×nh:

Th«n §oµi ngåi nhí th«n §«ng

Mét ngêi chÝn nhí mêi mong mét ngêi

Çi nhí cña t×nh yªu chÝnh lµ nçi kh¸t khao v« h¹n, lµ nçi nhí kh«ng ngu«i:

Uèng xong l¹i kh¸t lµ t×nh

GÆp råi l¹i nhí lµ m×nh cña ta

(Xu©n DiÖu)

Nh÷ng liªn tëng trªn ®©y gióp ta thÊy çch diÔn t¶ c¶ Xu©n Quúnh ch©n thËt vµ hån nhiªn biÕt chõng nµo. ë th¬ cña Xu©n Quúnh cã sù liªn kÕt gi÷a çi hån nhiªn ch©n thËt Êy víi chÊt suy t mét çch tinh tÕ vµ chÆt chÏ lµm cho bµi th¬ ¸nh lªn vÎ ®Ñp cña mét t©m hån suy nghÜ.

Ngêi ta nãi yªu nhau tøc lµ cïng nhau nh×n vÒ mét híng. Cßn nhµ th¬ Xu©n Quúnh cña chóng ta th× l¹i b¶o:

DÉu xu«i vÒ ph¬ng B¾c

DÉu ngîc vÒ ph¬ng Nam

N¬i nµo em còng nghÜ

Híng vÒ anh - mét ph¬ng

H×nh ¶nh “híng vÒ anh mét ph¬ng” lµm ta nhí tíi mÊy c©u ca dao:

Quay t¬ th× gi÷ mèi t¬

- 112 -

DÉu tr¨m ngh×n mèi vÉn chê mèi anh

Êy ph¶i ch¨ng, tõ nçi nhí trong t×nh yªu, nhµ th¬ muèn lµm næi bËt t×nh c¶m thñy chung nh nhÊt cña ng-êi con g¸i. Dï ®i ®©u, dï xu«i ngîc bèn ph¬ng, t¸m híng, th× em còng chØ híng vÒ mét ph¬ng cña anh, cã anh, cho anh. Nhµ th¬ l¹i trë vÒ víi h×nh ¶nh nh÷ng con sãng ®Ó lµm ®iÓm tùa cho ý tëng cña m×nh. Bëi v×, dï cã xa vêi çch trë bao nhiªu, con sãng vÉn tíi ®îc bê:

ë ngoµi kia ®¹i d¬ng

Tr¨m ngh×n con sãng ®ã

Con nµo ch¼ng tíi bê

Dï mu«n vêi çch trë

3. T×nh yªu vµ cuéc ®êi

ë trªn, t¸c gi¶ liªn tëng sãng víi t×nh yªu. §o¹n th¬ cuèi cïng so s¸nh cuéc ®êi vµ biÓn c¶:

Cuéc ®êi tuy dµi thÕ

N¨m th¸ng vÉn ®i qua

Nh biÓn kia dÉu réng

M©y vÉn bay vÒ xa

T×nh yªu lµ mét biÓu hiÖn cña cuéc ®êi. T×nh yªu chÝnh lµ cuéc sèng. Cho nªn ®o¹n th¬ cuèi cïng më réng tø th¬ - t×nh yªu kh«ng ph¶i chØ lµ cña anh vµ em mµ t×nh yªu ph¶i hßa trong biÓn lín nhµ th¬ gäi lµ BiÓn lín t×nh yªu:

Lµm sao tan ®îc ra

Thµnh tr¨m con sãng nhá

Gi÷a biÓn lín t×nh yªu

§Ó ngµn n¨m cßn vç

III. KÕt luËn

Bµi th¬ tr÷ t×nh t×nh yªu nhng kh«ng qu¸ hêi hît, dÔ d·i. Tõ ©m ®iÖu cho tíi tø th¬. “Sãng” to¸t lªn phong çch cña Xu©n Quúnh. Bµi th¬ gióp ta hiÓu s©u s¾c ý nghÜa t×nh yªu trong cuéc ®êi.

Dêng nh biÓn c¶ bao la lu«n lu«n thu hót c¶m høng cña Xu©n Qïnh. BiÓn lµ t×nh yªu, sãng lµ nçi nhí, vµ c¶ sãng biÓn sÏ gióp nhµ th¬ xua ®i bao ®iÒu cay cùc:

BiÓn sÏ xãa ®i bao nhiªu cay cùc

Níc l¹i dÒnh trªn sãng nh÷ng lêi ru.


§Êt Níc

NguyÔn Khoa §iÒm

Môc ®Ých

C¶m nhËn ®îc t tëng cèt lâi cña nhËn thøc vÒ §Êt Níc trong bµi th¬ lµ t tëng: §Êt Níc cña nh©n d©n.

ThÊy ®îc nh÷ng ®Æc s¾c nghÖ thuËt th¬ NguyÔn Khoa §iÒm


- 113 -


NguyÔn Khoa §iÒm thuéc thÕ hÖ çc nhµ th¬ chèng Mü. Còng nh mét sè nhµ th¬ hµng ®Çu cña thêi kú nµy, NguyÔn Khoa §iÒm t©m huyÕt víi chñ ®Ò lín cña th¬ ca ®¬ng thêi lµ “§Êt níc”. Trêng ca “MÆt ®êng kh¸t väng”, lµ thµnh c«ng kh«ng chØ riªng NguyÔn Khoa §iÒm mµ cña c¶ nÒn th¬ ca kh¸ng chiÕn chèng MÜ trong viÖc chiÕm lÜnh ®Ò tµi Tæ quèc.

Ra ®êi 1974 trªn chiÕn trêng B×nh TrÞ Thiªn khãi löa, Trêng ca MÆt ®êng kh¸t väng ®· thµnh c«ng nhiÖm vô thøc tØnh tinh thÇn d©n téc cña tuæi trÎ ®« thÞ miÒn Nam, gióp thanh niªn vïng ®Þch t¹m chiÕm nhËn râ bé mÆt x©m lîc cña ®Õ quèc MÜ, híng vÒ nh©n d©n ®Êt níc, ý thøc ®îc sø mÖnh cña thÕ hÖ m×nh, xuèng ®êng ®Êu tranh hßa nhËp víi cuéc chiÕn ®Êu cña toµn d©n téc.

§o¹n trÝch “§Êt níc” chiÕm gÇn trän vÑn ch¬ng V cña b¶n trêng ca. §©y lµ ch¬ng hay nhÊt tËp trung nh÷ng suy nghÜ c¶m nhËn míi mÎ vÒ ®Êt níc, ®ång thêi thÓ hiÖn s©u s¾c t tëng cèt lâi cña t¸c phÈm: §Êt níc lµ cña nh©n d©n.

II. Ph©n tÝch

1. §Ò tµi vµ cÊu tø

§Êt níc lµ chñ ®Ò ®îc quan t©m hµng ®Çu cña nÒn V¨n häc ViÖt Nam - nÒn v¨n häc cña mét d©n téc 4000 n¨m dùng níc còng lµ 4000 n¨m gi÷ níc. T tëng §Êt níc cña nh©n d©n thùc ra ®· manh nha tõ trong lÞch sö xa xa... Nh÷ng nhµ t tëng lín, nh÷ng nhµ v¨n lín cña d©n téc ta ®· tõng nhËn thøc s©u s¾c vai trß cña nh©n d©n trong lÞch sö”: “ViÖc nh©n nghÜa cèt ë yªn d©n” (NguyÔn Tr·i)

“Tr¨m viÖc nghÜa kh«ng viÖc nghÜa nµo ngoµi viÖc nghÜa v× níc. Tr¨m ®iÒu nh©n kh«ng ®iÒu nh©n nµo ngoµi ®iÒu nh©n th¬ng d©n”

Cho ®Õn quan ®iÓm mang tÝnh d©n chñ s©u s¾c cña Phan Béi Ch©u

“D©n lµ d©n níc, níc lµ d©n”.

Song ph¶i ®Õn nÒn v¨n häc hiÖn ®¹i ViÖt Nam, ®îc soi s¸ng b»ng t tëng Hå ChÝ Minh, b»ng quan ®iÓm M¸c xÝt vÒ nh©n d©n, ®îc tr¶i nghiÖm trong thùc tiÔn vÜ ®¹i cña cuéc çch m¹ng mang tÝnh nh©n d©n s©u s¾c, v¨n häc tõ sau çch m¹ng th¸ng T¸m ®· ®¹t ®Õn sù nhËn thøc s©u s¾c vÒ nh©n d©n vµ c¶m høng vÒ ®Êt níc ®· mang tÝnh d©n chñ cao. §Æc biÖt giai ®o¹n chèng Mü, t tëng ®Êt níc cña nh©n d©n mét lÇn n÷a l¹i ®îc nhËn thøc s©u s¾c thªm bëi vai trß vµ nh÷ng ®ãng gãp hi sinh v« vµn cña nh©n d©n trong cuéc kh¸ng chiÕn dµi l©u vµ cùc k× ¸c liÖt. Çc nhµ th¬ trÎ thêi chèng MÜ ®· ph¸t biÓu mét çch thÊm thÝa c¶m nhËn míi mÎ vÒ ®Êt níc. Song t tëng §Êt níc lµ cña nh©n d©n cã lÏ ®îc kÕt tinh h¬n c¶ trong trÝch ®o¹n “§Êt n-íc” cña NguyÔn Khoa §iÒm trong Trêng ca MÆt ®êng kh¸t väng”.

NguyÔn Khoa §iÒm ®· kÕt hîp gi÷a chÝnh luËn vµ tr÷ t×nh ®Ó tr×nh bµy nh÷ng c¶m nhËn vµ suy tëng vÒ §Êt Níc díi h×nh thøc lêi trß chuyÖn t©m t×nh gi÷a ®«i løa yªu nhau. §Êt Níc ®îc c¶m nhËn toµn vÑn tõ nhiÒu b×nh diÖn: Trong chiÒu dµi cña thêi gian lÞch sö, trong bÒ réng cña kh«ng gian ®Þa lý, trong tÇm cao cña ®êi sèng v¨n hãa, phong tôc, t©m hån tÝnh çch cha «ng... Ba ph¬ng diÖn ®ã g¾n bã víi nhau lµm næi bËt t tëng c¬ b¶n: §Êt Níc nµy lµ §Êt Níc cña nh©n d©n. T tëng ®ã lµ hÖ qui chiÕu mäi xóc c¶m suy tëng cña t¸c gi¶ ®Ó tõ ®ã nhµ th¬ cã thªm nh÷ng ph¸t hiÖn míi lµm phong phó s©u s¾c h¬n quan niÖm vÒ ®Êt n-íc trong th¬ ca chèng MÜ.

2. C¶m nhËn míi mÎ vÒ §Êt Níc

Hai ch÷ §Êt níc trong toµn ch¬ng vµ trong ®o¹n trÝch ®îc viÕt nh mét mÜ tõ thÓ hiÖn t×nh c¶m thiªng liªng s©u s¾c cña nhµ th¬ víi ®Êt níc vµ t¹o nªn nçi xóc ®éng thiªng liªng cho ngêi ®äc. Sù vì t¸ch vµ nhËp ghÐp 2 ©m tiÕt: ®Êt níc trong mét ph¸t hiÖn ®îm phong vÞ triÕt häc:

- 114 -

§Êt lµ n¬i anh ®Õn trêng... nång th¾m

Anh lµ ®Êt - phï hîp víi khÝ chÊt v÷ng vµng kiªn ®Þnh, em lµ níc thËt dÞu dµng n÷ tÝnh. Khi nãi vÒ anh, vÒ em th× §Êt - níc t¸ch riªng, khi anh em hß hÑn ®¹i tõ nh©n xng chuyÓn hãa thµnh “Ta” th× ®Êt níc g¾n liÒn bªn nhau hµi hßa nång th¾m. Khi t¸ch riªng ra th× “§Êt lµ hßn nói b¹c”, Níc lµ “BiÓn kh¬i”, khi hîp nhÊt l¹i “§Êt Níc lµ n¬i d©n m×nh ®oµn tô”. Khi t¸ch riªng ra “§Êt lµ n¬i chim vÒ”, “Níc lµ n¬i rång ë” khi hîp nhÊt l¹i “§Êt Níc trong chóng ta hµi hßa nång th¾m”. NguyÔn Khoa §iÒm thÓ hiÖn ®Çy xóc ®éng c¶m nhËn míi mÎ vÒ ®Êt níc: §ã lµ sù thèng nhÊt gi÷a riªng vµ chung, gi÷a ç nh©n vµ céng ®ång, gi÷a thÕ hÖ nµy víi thÕ hÖ kh¸c. §Êt níc kh«ng chØ bªn ta, quanh ta mµ c¶ trong ta. §iÖp ng÷ §Êt Níc vang lªn nh mét khóc nh¹c thiªng tÊu lªn suèt chiÒu dµi ®o¹n th¬. §Êt Níc lµ 2 tÕ bµo khëi ®Çu cho mäi sù sinh thµnh. Chóng kÕt hîp giao hßa ®Ó t¹o nªn cã thÓ ®Êt ®ai, d¸ng h×nh xø së, cø thÓ ®Êt níc lín lªn trong t×nh yªu ®«i løa, trong thêi gian ®»ng ®½ng. Trong kh«ng gian mªnh m«ng, trong nç lùc cña mçi con ngêi hÕt lßng yªu th¬ng Tæ quèc m×nh. §Êt níc ch©n thùc nh “bói tãc cña mÑ, miÕng trÇu cña bµ” mµ v« cïng huyÒn ¶o víi “chim vÒ, rång ë. L¹c Long Qu©n vµ ¢u C¬...

Nh÷ng c©u th¬ cña NguyÔn Khoa §iÒm cã kh¶ n¨ng ®¸nh thøc t×nh c¶m céi nguån trong ®¸y t©m linh ViÖt:

“Hµng n¨m ¨n ®©u lµm ®©u

Còng biÕt cói ®Çu nhí ngµy giç tæ”

B»ng nh÷ng c©u th¬ cÊu t¹o nh ®Þnh nghÜa NguyÔn Khoa §iÒm ®· tæng kÕt lÞch sö trong qu¸ tr×nh sinh thµnh ®Êt níc, t¹o nªn ®Þa bµn c tró cña ngêi ViÖt suèt mÊy ngh×n n¨m qua. Nhµ th¬ ®· chØ râ chñ nh©n ch©n chÝnh cña ®Êt níc lµ nh©n d©n. §»ng sau mçi tªn ®Êt tªn s«ng lµ mçi cuéc ®êi vµ k× tÝch cha «ng. ChÝnh nh©n d©n ®· x©y dùng më mang vµ gi÷ g×n ®Êt níc. Hä lµ nh÷ng con ngêi b×nh dÞ, v« danh:

“Hä ®· sèng vµ ®· chÕt

Gi¶n dÞ vµ b×nh t©m

Kh«ng ai nhí mÆt ®Æt tªn

Nhng hä ®· lµm ra §Êt níc”.

§©y lµ c¶m quan lÞch sö míi vÒ vai trß cña nh©n d©n díi ¸nh s¸ng cña hÖ t tëng míi: Nh©n d©n lµ ngêi s¸ng t¹o ra lÞch sö. LÇn theo nh÷ng ®Þa danh suèt 3 miÒn B¾c, Trung, Nam, NguyÔn Khoa §iÒm d· dùng nªn diÖn m¹o non s«ng d¸ng h×nh xø së qua cuéc ®êi con ngêi: nhÊt lµ nh÷ng con ngêi b×nh thêng, v« danh... NguyÔn Khoa §iÒm ®· gãp thªm mét thµnh c«ng trong dµn hîp xíng vÒ ®Êt níc cña th¬ ca thêi chèng MÜ, lµm s©u s¾c thªm nhËn thøc vÒ nh©n d©n vµ §Êt níc cña V¨n hãa thêi kú nµy.

3. ChÊt liÖu v¨n hãa d©n gian gãp phÇn thÓ hiÖn t tëng: ®Êt níc cña nh©n d©n.

Thµnh c«ng cña ®o¹n trÝch cßn ë viÖc t¹o ra mét kh«ng khÝ, giäng ®iÖu kh«ng gian nghÖ thuËt riªng ®a ta vµo thÕ giíi gÇn gòi mÜ lÖ vµ giµu søc bay bæng cña ca dao truyÒn thèng, cña v¨n hãa d©n gian, nhng l¹i míi mÎ qua c¶m nhËn vµ t duy hiÖn ®¹i. §o¹n th¬ më ®Çu b»ng nh÷ng c©u th¬ b×nh dÞ võa th©n thiÕt gÇn gòi võa huyÒn diÖu thiªng liªng: “Khi ta lín lªn §Êt níc ®· cã råi”. Nã t¹o mèi liªn hÖ m¸u thÞt gi÷a mçi con ngêi víi ®Êt níc. T×nh c¶m mçi con ngêi ®èi víi ®Êt níc lín lªn theo n¨m th¸ng, sù trëng thµnh cña mçi ngêi lµm ®Êt níc thªm lín m¹nh. Tõ kh«ng gian huyÒn tho¹i, thêi gian cæ tÝch: “tõ ngµy xöa ngµy xa” chuyÓn hãa nhanh chãng sang kh«ng gian ®êi thêng, thêi gian hiÖn t¹i “MiÕng trÇu cña bµ, bói tãc cña mÑ b©y giê”. Sù co gi·n trong tõng c©u th¬ (ng¾n, dµi xen kÏ), çch më réng nghÜa trong trêng liªn tëng, lèi ®èi xøng xa nay ®Ó t¬ng sinh, çi huyÒn ¶o vµ ®êi thêng ®Æt c¹nh nhau mµ kh«ng t¬ng kh¾c khiÕn §Êt níc ®îc c¶m nhËn nh sù thèng nhÊt cña çc ph¬ng diÖn v¨n hãa, truyÒn thèng phong tôc, çi hµng ngµy vµ çi vÜnh h»ng, trong ®êi sèng cña mçi ç nh©n vµ c¶ céng ®ång. NguyÔn Khoa §iÒm ®· ®¹t tíi thèng nhÊt gi÷a tr÷ t×nh vµ triÕt lÝ, xóc c¶m vµ suy t, khiÕn giäng th¬ võa tha thiÕt võa trang nghiªm cã søc lay ®éng hµng “triÖu tr¸i tim trong hµng triÖu n¨m dµi. Thµnh c«ng cña ®o¹n th¬ mµ cßn ë chç NguyÔn Khoa §iÒm ®· sö dông chÊt liÖu v¨n hãa d©n gian ®Ó lµm nªn chÊt kÕt dÝnh çc h×nh ¶nh th¬ cña m×nh. Kh«ng chØ sö dông vÑn nguyªn mµ t¸c gi¶ cßn s¸ng t¹o, t¸i t¹o tõ nh÷ng g× quen thuéc nhÊt trong nÒn v¨n hãa d©n gian l©u ®êi, cho chóng mét søc sèng míi, mét ý nghÜa míi. Nh÷ng c©u th¬ thÊm ®Ém chÊt d©n gian truyÒn

- 115 -

thèng mµ rÊt hiÖn ®¹i. Nh÷ng c©u ca dao, tôc ng÷, thµnh ng÷, truyÒn thuyÕt quen thuéc nhng khi ®i vµo bµi th¬ ®· lÊp l¸nh ¸nh s¸ng tµi n¨ng, t©m hån t×nh c¶m NguyÔn Khoa §iÒm:

“Cha mÑ th¬ng nhau b»ng gõng cay muèi mÆn

§Êt níc lµ n¬i em ®¸nh r¬i chiÕc kh¨n trong nèi nhí thÇm”

§Êt níc cã trong t×nh yªu th¬ng cña mÑ cha trong kho¶nh kh¾c båi håi thÇm th¬ng trém nhí cña mçi ngêi. Chóng ta cã thÓ b¾t gÆp trong ®o¹n trÝch rÊt nhiÒu nh÷ng c©u th¬ ®Çy tÝnh s¸ng t¹o, lµm nªn nh÷ng h×nh tîng th¬ võa gÇn gòi míi mÎ, võa ®Ñp ®Ï ®Õn nh thÕ. Sù ®Ëm ®Æc cña yÕu tè d©n gian vµ çch nh×n çch thÓ hiÖn míi mÎ ®· t¹o ra mét bÇu khÝ quyÓn ®éc ®¸o huyÒn ¶o bao trïm suèt ®o¹n th¬ víi nh÷ng c©u th¬ cã kh¶ n¨ng ng©n vang trong câi tiÒm thøc vµ c¶ v« thøc cña ngêi ViÖt. Ngµy xa khi ®Þnh nghÜa vÒ ®Êt níc, Lý Thêng KiÖt ph¶i thiªng hãa qua “®Õ c” “thiªn th” NguyÔn §×nh ChiÓu ph¶i mîn h×nh ¶nh k× vÜ “NhËt nguyÖt chãi lßa”, “xa th ®å sé” ®Ó trang träng hãa ®Êt níc. HÖ thèng thi ph¸p cæ ®iÓn Êy ®· t¹o ra kho¶ng çch thiªng thÓ hiÖn niÒm ngìng väng v« biªn cña con ngêi ®èi víi ®Êt níc. Cßn ë ®©y, trong trÝch ®o¹n “§Êt níc” cña NguyÔn Khoa §iÒm, ng«n tõ ®Ëm chÊt liÖu v¨n hãa d©n gian ®· nç lùc b×nh dÞ ®Êt n-íc, NguyÔn Khoa §iÒm cã c«ng ®a ®Êt níc tõ trêi cao thîng ®Õ, ngai vµng ®Õ v¬ng xuèng miÕng trÇu cña bµ, bói tãc cña mÑ, h¹t g¹o mét n¾ng hai s¬ng nu«i dìng céng ®ång ViÖt, çi cét çi kÌo trong m¸i Êm th©n th¬ng cña mçi gia ®×nh... §Êt níc th©n th¬ng gi¶n dÞ xiÕt bao. Sö dông chÊt liÖu v¨n hãa d©n gian kh«ng cßn lµ thñ ph¸p nghÖ thuËt mµ lµ mét kh¸m ph¸ míi mÎ s©u xa cña t×nh yªu vÒ h×nh tîng §Êt níc. V¨n hãa d©n gian lµ cña nh©n d©n... ChÊt liÖu v¨n hãa d©n gian trong ng«n ng÷ vµ h×nh ¶nh th¬ ®· tËp trung thÓ hiÖn chñ ®Ò cña toµn t¸c phÈm: §Êt níc nµy lµ ®Êt níc cña nh©n d©n.

T tëng ®ã lµ ®iÓm qui tô mäi çch nh×n vÒ ®Êt níc tõ th¾ng c¶nh thiªn nhiªn k× thó: Nói väng phu, hßn trèng m¸i... trong mèi liªn hÖ m¸u thÞt víi ®êi sèng d©n téc. Tõ c¶m nhËn cô thÓ, t¸c gi¶ ®· qui n¹p hµng lo¹t hiÖn tîng ®Ó ®i ®Õn mét kh¸i qu¸t s©u s¾c ®Çy søc thuyÕt phôc: Vµ ë ®©u trªn kh¾p ruéng ®ång gß b·i

Ch¼ng mang mét d¸ng h×nh, mét ao íc, mét lèi sèng cña «ng cha

¤i ®Êt níc sau bèn ngh×n n¨m ®i ®©u ta còng thÊy

Nh÷ng cuéc ®êi ®· hãa nói s«ng ta”

Khi nghÜ vÒ lÞch sö 4000 cña ®Êt níc, t¸c gi¶ kh«ng ®iÓm l¹i çc v¬ng triÒu phong kiÕn, çc anh hïng næi tiÕng mµ nhÊn m¹nh c«ng ®øc nh÷ng con ngêi b×nh dÞ v« danh: “Trong 4000 líp ngêi... ra ®Êt níc” chÝnh nh÷ng ngêi v« danh b×nh dÞ Êy ®· gi÷ g×n vµ truyÒn l¹i cho ®êi sau bã ®uèc truyÒn thèng trong cuéc ch¹y tiÕp søc gi÷a çc thÕ hÖ çc gi¸ trÞ v¨n hãa, v¨n minh tinh thÇn vËt chÊt cña §Êt níc, d©n téc: H¹t lóa, ngän löa, tiÕng nãi, ng«n ng÷, NguyÔn Khoa §iÒm trë vÒ víi céi nguån v¨n hãa d©n gian ®Ó ®Þnh nghÜa mét çch bÊt ngê .

§Êt níc cña nh©n d©n, ®Êt níc cña ca dao thÇn tho¹i

NguyÔn Khoa §iÒm sö dông hai vÕ song song ®ång ®¼ng nh©n d©n - ca dao thÇn tho¹i. B»ng çch ®ã ®· ®Þnh nghÜa ®Êt níc lµ kÕt tinh cao quý nhÊt ®êi sèng trÝ tuÖ, t×nh c¶m cña nh©n d©n. Bëi vÎ ®Ñp tinh thÇn cña nh©n d©n kÕt tinh h¬n ®©u hÕt lµ ë ca dao d©n ca, cæ tÝch. C©u th¬ víi 2 vÕ song song ®ång ®¼ng ®· khiÕn ®Þnh nghÜa §Êt níc cña NguyÔn Khoa §iÒm võa gi¶n dÞ võa huyÒn ¶o. T¸c gi¶ chän trong kho tµng d©n gian 3 c©u nãi vÒ 3 ph¬ng diÖn quan träng nhÊt cña §Êt níc ®îc t¸c gi¶ c¶m nhËn vµ ph¸t hiÖn trong çi nh×n tæng hîp toµn vÑn mang ®Ëm t tëng

truyÒn thèng d©n téc: RÊt say ®¾m trong t×nh yªu (yªu em). RÊt quÝ träng t×nh nghÜa (Quý c«ng c¾m vµng...) nhng còng thËt quyÕt liÖt trong c¨m thï vµ chiÕn ®Êu (biÕt trèng tre... l©u).

nh©n d©n trong viÖc sö dông phong phó çc yÕu tè v¨n hãa, v¨n häc d©n gian mét çch s¸ng t¹o, rÊt thÝch hîp víi t tëng “®Êt níc lµ cña nh©n d©n” cña t¸c phÈm. Tõ ®ã nhµ th¬ chØ ra tr¸ch nhiÖm, bæn phËn cña mçi ngêi ®èi víi ®Êt níc.

- 116 -

4. Tr¸ch nhiÖm bæn phËn cña mçi ç nh©n ®èi víi ®Êt níc: §Êt níc kh«ng ë ®©u xa mµ kÕt tinh hãa th©n trong cuéc sèng mçi con ngêi:

“Em ¬i em §Êt níc lµ m¸u x¬ng cña m×nh

Ph¶i biÕt g¾n bã vµ san sÎ

Ph¶i biÕt ho¸ th©n cho d¸ng h×nh xø së

Lµm nªn §Êt níc mu«n ®êi...”

§o¹n th¬ nh mét lêi nh¾n nhñ thiÕt tha. Më ®Çu b»ng tiÕng gäi tha thiÕt: Em ¬i em ... khiÕn tÝnh chÝnh luËn kh«ng mang mµu s¾c gi¸o huÊn mµ nh mét lêi tù nhñ tù dÆn ch©n thµnh: sù sèng cña mçi ç nh©n kh«ng ph¶i lµ chØ riªng cña ç nh©n mµ cßn lµ cña ®Êt níc, bëi mçi cuéc ®êi ®Òu ®îc thõa hëng nh÷ng di s¶n v¨n hãa tinh thÇn vËt chÊt cña d©n téc, mçi ç nh©n ph¶i cã tr¸ch nhiÖm g×n gi÷, ph¸t triÓn nã, truyÒn l¹i cho çc thÕ hÖ tiÕp theo. Tr¸ch nhiÖm cña mçi ç nh©n kh«ng chØ lµ bæn phËn b¶o vÖ biªn c¬ng ®Þa giíi, tiÕp nèi truyÒn thèng lÞch sö, mµ cßn ë viÖc b¶o lu v¨n hãa phong tôc, gi÷ g×n nÐt ®Ñp t©m hån tÝnh çch d©n téc. Qu¸ khø lu«n cã mÆt trong hiÖn t¹i, lÞch sö lu«n hiÖn diÖn víi h«m nay, trong miÕng trÇu cña bµ, bói tãc cña mÑ lµ c¶ truyÒn thèng 4000 n¨m tuæi. H¹t g¹o mét n¾ng hai s¬ng h«m nay còng lµ nh÷ng h¹t g¹o nu«i dìng d©n téc ViÖt 4000 n¨m qua. Tr¸ch nhiÖm cña mçi ngêi ®èi víi ®Êt níc trong hiÖn t¹i lµ sù tr©n träng ®èi víi qu¸ khø lµ x©y dùng nÒn t¶ng cho t¬ng lai, lµm nªn huyÕt m¹ch nu«i dìng cã thÓ ®Êt ®ai, t¹o søc sèng trêng cöu cña d©n téc. Cã lÏ trong th¬ ca cha cã ai nãi mét çch ch©n thµnh, xóc ®éng vµ thÊm thÝa ®Õn thÕ vÒ tr¸ch nhiÖm cña mçi ç nh©n ®èi víi d©n téc ®Êt níc nh NguyÔn Khoa §iÒm trong trÝch ®o¹n “§Êt níc” nµy: §Êt níc kh«ng chØ lµ mét kh¸ch thÓ ë ngoµi mçi chóng ta mµ tån t¹i ngay trong c¬ thÓ, sù sèng cña mçi con ngêi. Sù sèng cña mçi ç nh©n chØ cã ý nghÜa trong sù trêng tån cña ®Êt níc.

III. KÕt luËn

§Êt níc lµ ®Ò tµi, c¶m høng chñ ®¹o cña th¬ ca kh¸ng chiÕn chèng MÜ. Mçi nhµ th¬ l¹i cã c¶m nhËn riªng vÒ §Êt níc nhng tÊt c¶ ®Òu xuÊt ph¸t tõ tÊm lßng chung ®ã lµ t×nh yªu thiÕt tha víi quª h¬ng ®Êt níc. Tõ thùc tiÔn cña cuéc kh¸ng chiÕn chèng MÜ, NguyÔn Khoa §iÒm nhËn thøc s©u s¾c vai trß vµ sù ®ãng gãp to lín, nh÷ng hi sinh v« vµn cña nh©n d©n trong cuéc chiÕn tranh dµi l©u vµ cùc k× ¸c liÖt nµy. T tëng ®Êt níc cña nh©n d©n tõ trong v¨n häc truyÒn thèng ®· ®îc NguyÔn Khoa §iÒm ph¸t triÓn ®Õn ®Ønh cao, mang tÝnh d©n chñ s©u s¾c. ChÊt liÖu v¨n hãa d©n gian ®îc nhµ th¬ sö dông nhuÇn nhuyÔn, biÕn ¶o ®Çy s¸ng t¹o chÝnh lµ nÐt ®Æc s¾c thÈm mÜ thèng nhÊt víi t tëng “®Êt níc cña nh©n d©n, §Êt níc cña ca dao thÇn tho¹i” cña bµi th¬. Nh vËy t¸c gi¶ ®· vît qua tÝnh thêi sù cña mét thêi ®Ó nãi lªn tiÕng nãi cña mu«n ®êi .


§Ò 1. Ph©n tÝch vµ ph¸t biÓu c¶m nghÜ cña m×nh vÒ ®o¹n sau:

Trong anh vµ em h«m nay

§Òu cã mét phÇn ®Êt níc

Khi hai ®øa cÇm tay

§Êt níc trong chóng ta hµi hßa nång th¾m

Khi chóng ta cÇm tay mäi ngêi

§Êt níc vÑn trßn, to lín

Mai nµy con ta lín lªn

Con sÏ mang ®Êt níc ®i xa

§Õn nh÷ng th¸ng ngµy m¬ méng

Em ¬i em ®Êt níc lµ m¸u x¬ng cña m×nh

- 117 -

Ph¶i biÕt g¾n bã vµ san sÎ

Ph¶i biÕt hãa th©n cho d¸ng h×nh xø së

Lµm nªn ®Êt níc mu«n ®êi...

Gîi ý:

Trong phÇn ®Çu cña ®o¹n th¬, t¸c gi¶ ®· c¶m nhËn vÒ ®Êt níc mét çch trän vÑn, tæng hîp tõ nhiÒu b×nh diÖn: thêi gian lÞch sö vµ kh«ng gian ®Þa lý, huyÒn tho¹i, truyÒn thuyÕt vµ ®êi sèng sinh ho¹t hµng ngµy cña mçi gia ®×nh. §Êt níc ®îc c¶m nhËn võa thiªng liªng, s©u xa l¹i võa gÇn gòi th©n thiÕt. Nh÷ng dßng th¬ ë cuèi phÇn lµ mét sù c¶m nhËn s©u s¾c vµ ph¸t hiÖn míi mÎ cña t¸c gi¶ vÒ ®Êt níc trong sù sèng, t×nh yªu, trong vËn mÖnh vµ tr¸ch nhiÖm cña mçi ç nh©n.

Trong anh vµ em h«m nay

§Òu cã mét phÇn ®Êt níc.

§Êt níc kh«ng chØ lµ nói s«ng, rõng, biÓn, kh«ng chØ lµ lÞch sö dùng níc vµ gi÷ níc mµ §Êt níc cßn ®îc kÕt tinh vµ tån t¹i trong sù sèng cña mçi ç nh©n, mçi chóng ta h«m nay. Qu¶ vËy, sù sinh thµnh cña mçi ç nh©n ®Òu cã céi nguån s©u xa tõ d©n téc vµ ®îc thõa hëng thµnh qu¶ vËt chÊt vµ tinh thÇn do bao thÕ hÖ t¹o dùng lªn. Nhng sù sèng cña mçi ç nh©n chØ cã thÓ tån t¹i vµ cã ý nghÜa trong sù hµi hßa víi nh÷ng ç nh©n kh¸c vµ toµn thÓ céng ®ång:

Khi hai ®øa cÇm tay

§Êt níc trong ta hµi hoµ nång th¾m

Khi chóng ta cÇm tay mäi ngêi

§Êt níc vÑn toµn to lín.

§Êt níc ®îc trêng tån qua sù tiÕp nèi cña çc thÕ hÖ vµ çc thÕ hÖ mai sau sÏ ®a ®Êt níc tíi sù ph¸t triÓn xa h¬n, ®Õn “Nh÷ng th¸ng ngµy m¬ méng”.

Nh÷ng c©u th¬ cña NguyÔn Khoa §iÒm ®· ph¸t hiÖn mét ch©n lÝ gi¶n dÞ mµ s©u s¾c vÒ ®Êt níc. §Êt níc kh«ng chØ lµ mét kh¸ch thÓ ë ngoµi mçi chóng ta mµ tån t¹i ngay trong c¬ thÓ, trong sù sèng mçi ngêi. §Êt níc trë nªn hÕt søc thiªng liªng mµ gÇn gòi víi mçi ngêi. Ch©n lÝ Êy mét lÇn n÷a ®îc t¸c gi¶ nh¾c l¹i nh lêi nh¾n nhñ tha thiÕt “Em ¬i em, ®Êt níc lµ m¸u x¬ng cña m×nh”. Tõ ®ã dÉn ®Õn lêi nh¾c nhë vÒ tr¸ch nhiÖm thiªng liªng cña mçi ngêi víi ®Êt níc.

“Ph¶i biÕt g¾n bã vµ san sÎ

Ph¶i biÕt hãa th©n cho d¸ng h×nh xø së

Lµm nªn ®Êt níc mu«n ®êi”.

§Ò 2. V× sao Cã thÓ nãi t tëng “§Êt níc cña nh©n d©n” ®· qui tô mäi çch nh×n vµ ®a ®Õn nh÷ng ph¸t hiÖn ®éc ®¸o cña t¸c gi¶ vÒ ®Êt níc ?

Gîi ý:

T tëng “§Êt níc cña nh©n d©n” ®· ®îc t¸c gi¶ ph¸t biÓu trùc tiÕp trong phÇn hai cña ®o¹n th¬ “§Êt níc” nhng ®ã còng chÝnh lµ t tëng bao trïm, lµ ®iÓm xuÊt ph¸t vµ n¬i quy tô mäi c¶m xóc vµ ph¸t hiÖn cña t¸c gi¶ vÒ ®Êt níc trong ®o¹n th¬.

§Êt níc ®îc c¶m nhËn trong chiÒu réng cña kh«ng gian, trong vÎ ®Ñp vµ sù phong phó cña nói s«ng víi nh÷ng th¾ng c¶nh k× thó. Nhng ®iÒu quan träng lµ t¸c gi¶ ®· ph¸t hiÖn ra sù g¾n bã s©u xa, mËt thiÕt cña thiªn nhiªn ®Êt níc víi cuéc sèng vµ sè phËn cña nh©n d©n, cña v« vµn nh÷ng con ng-êi b×nh dÞ:

Nh÷ng ngêi vî nhí chång gãp cho ®Êt níc nh÷ng nói Väng phu

- 118 -

CÆp vî chång yªu nhau gãp nªn hßn Trèng m¸i...

Ngêi häc trß nghÌo gãp cho ®Êt níc Bót non Nghiªn.

Nh×n vµo thiªn nhiªn ®Êt níc, nhµ th¬ ®· “®äc” ®îc t©m hån, nh÷ng íc väng vµ sù göi g¾m cña bao thÕ hÖ con ngêi. Tõ ®ã t¸c gi¶ c¶m nhËn ®îc mét ch©n lÝ hiÓn nhiªn vµ s©u xa:

¤i ®Êt níc, sau bèn ngh×n n¨m ®i ®©u ta còng thÊy,

Nh÷ng cuéc ®êi ®· hãa nói s«ng ta

Khi nãi vÒ lÞch sö bèn ngh×n n¨m dùng níc vµ gi÷ níc cña d©n téc t¸c gi¶ kh«ng nªu çc triÒu ®¹i, çc anh hïng næi tiÕng mµ mäi ngêi ®Òu nhí, mµ tríc hÕt nh¾c ®Õn v« vµn nh÷ng con ngêi b×nh th-êng, v« danh, nh÷ng ngêi “kh«ng ai nhí mÆt ®Æt tªn, hä ®· sèng vµ chÕt, gi¶n dÞ, b×nh t©m. Nhng chÝnh hä ®· lµm ra ®Êt níc”.

§Êt níc cßn ®îc c¶m nhËn trong chiÒu s©u cña v¨n hãa, lèi sèng, phong tôc, cña t©m hån vµ tÝnh çch d©n téc. §Ó nãi vÒ nh÷ng ph¬ng diÖn ®ã, NguyÔn Khoa §iÒm còng l¹i t×m vÒ víi nguån phong phó cña v¨n hãa d©n gian. Nh©n d©n kh«ng chØ lµ ngêi s¸ng t¹o lÞch sö, t¹o dùng nªn çc gi¸ trÞ vËt chÊt mµ cßn lµ ngêi s¸ng t¹o vµ lu truyÒn çc gi¸ trÞ v¨n hãa, tinh thÇn cña d©n téc. Hä ®· “truyÒn löa qua mçi ng«i nhµ, truyÒn giäng ®iÖu m×nh cho con tËp nãi”. Cßn vÎ ®Ñp t©m hån d©n téc ®· ®îc kÕt ®äng trong kho tµng phong phó, mÜ lÖ cña ca dao, d©n ca, tôc ng÷, truyÒn thuyÕt vµ cæ tÝch. Bëi vËy NguyÔn Khoa §iÒm ®· rÊt cã lÝ khi nªu mét ®Þnh nghÜa “§Êt níc cña ca dao thÇn tho¹i” tiÕp liÒn sau mÖnh ®Ò “§Êt níc cña nh©n d©n”.

§Ò 3. §o¹n th¬ cã sö dông nhiÒu chÊt liÖu cña v¨n häc d©n gian. H·y nªu mét sè vÝ dô cô thÓ vµ nhËn xÐt vÒ çch sö dông chÊt liÖu d©n gian cña t¸c gi¶.

Gîi ý: §o¹n th¬ ®· sö dông ®Ëm ®Æc chÊt liÖu v¨n hãa d©n gian trong ®ã cã v¨n häc d©n gian. Tõ çc truyÒn thuyÕt vµo lo¹i xa xa nhÊt cña d©n téc ta nh L¹c Long Qu©n vµ ¢u C¬, Th¸nh Giãng, Hïng V¬ng ®Õn truyÖn cæ tÝch, nh TrÇu Cau, ®Æc biÖt lµ nhiÒu c©u ca dao, d©n ca, cña nhiÒu miÒn ®Êt níc:

VÝ dô: “Cha mÑ th¬ng nhau b»ng gõng cay muèi mÆn” Lµ tõ c©u ca dao:

Tay bng chÐn muèi ®Üa gõng

Gõng cay muèi mÆn xin ®õng quªn nhau

“D¹y anh biÕt yªu em tõ thuë trong n«i” gîi nhí ®Õn c©u ca dao:

“Yªu em tõ thuë trong n«i

Em n»m em khãc anh ngåi anh ru”

“BiÕt quÝ träng c«ng cÇm vµng nh÷ng ngµy lÆn léi” lµ ®îc rót tõ c©u ca dao:

CÇm vµng mµ léi qua s«ng

Vµng r¬i ch¼ng tiÕc, tiÕc c«ng cÇm vµng.

ChÊt liÖu v¨n häc d©n gian ®· ®îc t¸c gi¶ sö dông vµo ®o¹n th¬ mét çch linh ho¹t vµ s¸ng t¹o. Kh«ng lÆp l¹i hoµn toµn çc c©u ca dao, d©n ca, nhµ th¬ thêng chØ dïng mét h×nh ¶nh hoÆc mét phÇn cña çc c©u ca ®ã ®Ó ®a vµo t¹o nªn c©u th¬ cña m×nh. Çc truyÒn thuyÕt vµ truyÖn cæ tÝch còng ®îc sö dông theo çch gîi nh¾c tíi b»ng mét h×nh ¶nh hoÆc tªn gäi. T¸c gi¶ võa ®a ngêi ®äc nhËp c¶ vµo m«i trêng v¨n hãa, v¨n häc d©n gian ®ång thêi l¹i thÓ hiÖn ®îc sù ®¸nh gi¸, c¶m nhËn ®îc ph¸t hiÖn cña t¸c gi¶ vÒ kho tµng v¨n ho¸ tinh thÇn Êy cña d©n téc.

Gîi ý: §Ò 4. C¶m høng vÒ ®Êt níc lµ mét trong nh÷ng c¶m høng chñ ®¹o cña th¬ ca ViÖt Nam tõ 1945 - 1975. H·y ph©n tÝch vµ so s¸nh c¶m høng Êy ë çc bµi th¬ ViÖt B¾c (Tè H÷u), §Êt níc (NguyÔn §×nh Thi) vµ ®o¹n th¬ §Êt níc (NguyÔn Khoa §iÒm).

- 119 -

CÇn nªu lªn ®iÓm chung trong c¶m høng vÒ ®Êt níc ë ba bµi th¬, ®ã lµ quan niÖm ®Êt níc g¾n liÒn víi nh©n d©n. §iÒu quan träng lµ ph©n tÝch lµm næi râ nh÷ng nÐt riªng trong c¶m høng vµ sù kh¸m ph¸ cña mçi t¸c gi¶ vÒ ®Êt níc.

ë bµi §Êt níc cña NguyÔn §×nh Thi: Tõ c¶m høng vÒ mïa thu ®Êt níc qua nh÷ng hoµi niÖm ®Çy Ên tîng vÒ mïa thu Hµ Néi n¨m xa vµ mïa thu nay ë chiÕn khu ViÖt B¾c, t¸c gi¶ ®i tíi çi nh×n kh¸i qu¸t vÒ ®Êt níc trong m¸u löa, ®au th¬ng nhng ®· “rò bïn ®øng dËy s¸ng lßa”. Bµi th¬ kÕt hîp ®îc nh÷ng rung c¶m tinh tÕ víi nh÷ng suy tëng kh¸i qu¸t, nh÷ng h×nh ¶nh cô thÓ, gîi c¶m vµ nh÷ng h×nh ¶nh biÓu tîng.

Bµi ViÖt B¾c cña Tè H÷u: c¶m høng vÒ ®Êt níc g¾n liÒn víi c¶m høng vÒ chiÕn khu ViÖt B¾c trong çch m¹ng kh¸ng chiÕn vµ trong dù c¶m vÒ ngµy mai t¬i s¸ng. Bµi th¬ lµ mét khóc h¸t ©n t×nh ngîi ca nghÜa t×nh g¾n bã cña nh©n d©n víi çch m¹ng, cña ngêi çn bé çch m¹ng víi chiÕn khu ViÖt B¾c, cña hiÖn t¹i víi qu¸ khø.

§o¹n th¬ “§Êt níc” cña NguyÔn Khoa §iÒm: Sù c¶m nhËn vÒ ®Êt níc mang tÝnh toµn vÑn, tæng hîp tõ nhiÒu b×nh diÖn kh«ng gian ®Þa lý, thêi gian lÞch sö, chiÒu s©u v¨n hãa - phong tôc, t©m hån vµ tÝnh çch d©n téc vµ tÊt c¶ ®Òu lµm næi bËt quan niÖm ®Êt níc cña nh©n d©n.


Lý thuyÕt

1. Hå ChÝ Minh (kh¸i qu¸t).

2. Tè H÷u (kh¸i qu¸t).

3. NguyÔn Tu©n (kh¸i qu¸t).

4. Xu©n DiÖu (kh¸i qu¸t).

5. Hoµn c¶nh s¸ng t¸c cña Vi hµnh.

6. Hoµn c¶nh s¸ng t¸c cña T©y tiÕn.

7. Hoµn c¶nh s¸ng t¸c cña TiÕng h¸t con tµu.

8. Hoµn c¶nh s¸ng t¸c cña Bªn kia s«ng §uèng.

9. Hoµn c¶nh s¸ng t¸c cña Míi ra tï, tËp leo nói.

10. Hoµn c¶nh s¸ng t¸c cña ViÖt B¾c.

11. Hoµn c¶nh s¸ng t¸c cña T©m t trong tï.

12. Hoµn c¶nh s¸ng t¸c cña NhËt ký trong tï.

(Vµ cã thÓ hái vÒ hoµn c¶nh s¸ng t¸c cña mét vµi t¸c phÈm kh¸c.)

T¸c phÈm Th¬

13. ChiÒu tèi - Hå ChÝ Minh.

14. Gi¶i ®i sím - Hå ChÝ Minh.

15. Míi ra tï, tËp leo nói - Hå ChÝ Minh.

16. T©m t trong tï (phÇn giíi h¹n) - Tè H÷u.

17. ViÖt B¾c - Tè H÷u.

18. KÝnh göi cô NguyÔn Du - Tè H÷u.

19. Çc vÞ La H¸n chïa T©y Ph¬ng (phÇn giíi h¹n) - Huy CËn.

- 120 -

20. Bªn kia s«ng §uèng (PhÇn giíi h¹n) - Hoµng CÇm.

21. T©y tiÕn - Quang Dòng.

22. §Êt níc - NguyÔn §×nh Thi.

23. §Êt níc - NguyÔn Khoa §iÒm

24. TiÕng h¸t con tµu (phÇn giíi h¹n) - ChÕ Lan Viªn.

25. Sãng - Xu©n Quúnh.

T¸c phÈm v¨n xu«i.

26. Vi hµnh - Hå ChÝ Minh.

27. Tuyªn ng«n §éc lËp - Hå ChÝ Minh.

28. Ngêi l¸i ®ß s«ng §µ - NguyÔn Tu©n.

29. §«i m¾t - Nam Cao.

30. Vî chång A Phñ - T« Hoµi.

31. Vî nhÆt - Kim L©n.

32. Mïa l¹c - NguyÔn Kh¶i.

33. Rõng xµ nu - NguyÔn Trung Thµnh.

34. M¶nh tr¨ng cuèi rõng - NguyÔn Minh Ch©u.

Documents

On thi dai_hoc_mon_van_2010