OPSADA I ODBRANA SARAJEVA1992 - 1995.

Sarajevo, 2008.

IZDAVA: Institut za istraivanje zloina protiv ovjenostii meunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu,Sarajevo

ZA IZDAVAA: Prof. dr. Smail eki

RECENZENTI: Prof. dr. Omer IbrahimagiProf. dr. Nijaz Durakovi

GLAVNIUREDNIK: Dr. Hajriz Beirovi

LEKTOR: Samija Rizvanovi

DTP, KORICE IFOTOGRAFIJE*: Merima Kurtovi*autor(i) fotografijana koricama Izdavaunisu poznati

TAMPA: tamparija Fojnica

TIRA: 500 primjerakaCIP - Katalogizacija u publikacijiNacionalna i univerzitetska bibliotekaBosne i Hercegovine, Sarajevo[341.323.355.4] (497.6Sarajevo)1992/1995(063)(082)OKRUGLI sto Opsada i odbrana Sarajeva :1992-1995. godina (2005 ; Sarajevo)

Opsada i odbrana Sarajeva : 1992-1995.referati Okruglog stola odranog 23. novembra2005. godine. - Sarajevo : Institut zaistraivanje zloina protiv ovjenosti imeunarodnog prava Univerziteta, 2008. - 423 str.; 25 cmBibliografija i biljeke uz tekstISBN 978 - 9958 - 740 - 46 - 6COBISS. BH - ID 16653062

OPSADA I ODBRANA SARAJEVA1992 - 1995.

REFERATI SA OKRUGLOG STOLA ODRANOG 23.NOVEMBRA 2005. GODINE

7SADRAJ

PREDGOVOR.....................................................................................11

UVODNI REFERAT...........................................................................15

1. Dr. Hajriz Beirovi: O znaaju, ciljevima i sadraju projektaOpsada i odbrana Sarajeva u periodu 1992 - 1995............15

I MEUNORODNO-PRAVNI, POLITIKI I HISTORIJSKIZNAAJ ODBRANE SARAJEVA.........................................27

1. Prof. dr. Omer Ibrahimagi: Dravno-pravni i politiki znaajodbrane Sarajeva.....................................................................29

2. Prof. dr. Nijaz Durakovi: Meunarodni znaaj odbraneSarajeva u agresiji na BiH.......................................................32

3. Prof. dr. Mirko Pejanovi: Uloga Sarajeva u odbranimultietninosti i dravnosti BiH..............................................51

4. Prof. mr. Muharem Kreso: Historijski znaaj odbraneSarajeva u opsadi 1992. do 1995. godine.................................67

II VOJNA SAMOODBRANA SARAJEVA.....................................83

1. Mr. sci. Vahid Karaveli: Vojni znaaj odbrane Sarajeva1992 - 1995.............................................................................85

2. Nihad Halilbegovi: injenice o Patriotskoj ligi.............................973. Mr. sci. Faid Heo: Blokada i opsada Sarajeva..............................1064. Kemal Ademovi: Odbrana Sarajeva (1992-1995)........................1145. Kadrija krijelj: Kratak osvrt na organizaciju otpora

agresoru 1992 - 1995. i znaaj Patriotske lige.......................1176. Mr. sci. Nedad Ajnadi: Socioloka analiza poginule borake

populacije u jedinicama odbrambenih struktura u i okograda Sarajeva.......................................................................121

III SARAJEVO SE BRANILO I ISTINOM...................................1471. Salko Selimovi: Raniji gradonaelnici Sarajeva tokom

agresije i blokade u svom gradu.............................................1492. Prof. dr. Mujo Slatina: Sarajevo je svojim nainom odbrane

bilo institut za pedagogiju mira.............................................1533. Doc. dr. Enver Demirovi: Javnost faktor uspjene odbrane

slobode, demokratije i opeg razvoja.....................................1704. Prof. dr. Ismet Dizdarevi: Psihosocijalni preduvjeti dugoronog

pamenja dogaaja i linosti iz odbrane Sarajeva..................1795. Mr. sci. Smajo Halilovi: O nekim aspektima obiljeavanja,

uvanja i njegovanja historijskih dogaaja i linosti izperioda opsade i odbrane Sarajeva (1992-1995)....................186

6. Prof. dr. Fatima Laevi: Uloga ene u odbrani Sarajeva..............1967. Mevlida Serdarevi i Ajnija Omani: ene u

opkoljenom Sarajevu.............................................................2028. Prof. dr. Muhamed estanovi: Pisana rije u funkciji da se

ne zaboravi............................................................................221

IV SARAJEVO SE BRANILO I SPAAVANJEMKULTURNO-HISTORIJSKOG NASLJEA.......................225

1. Snjeana Mutapi: Znaaj odbrane Sarajeva sa aspektakulturno-historijskog nasljea...............................................227

2. Prof. dr. Enver Imamovi: Iskustva Zemaljskog muzeja BiH uratu 1992-1995. godine.........................................................235

3. Mevlida Serdarevi: Spaavanje batine u uvjetima opsadeSarajeva s posebnim osvrtom na spaavanjemuzejskog blaga....................................................................248

V SARAJEVO SE BRANILO I SVOJOM KULTUROM ICIVILIZIRANOSTI..............................................................265

1. Prof. dr. Salih Foo: Uloga i znaaj Univerziteta u Sarajevuu periodu opsade i odbrane Sarajeva (1992-1995).................267

2. Prof. dr. Faris Gavrankapetanovi: Uloga zdravstva uperiodu opsade i odbrane Sarajeva........................................275

8

3. Gradimir Gojer: Uloga i znaaj kulture u periodu opsade iodbrane Sarajeva...................................................................286

4. Prof. dr. Franjo Topi: HKD Napredak u ratnim godinama...........2925. Mirsada Balji: Uloga i znaaj umjetnika u okviru OS RBiH u

periodu opsade i odbrane Sarajeva........................................313

VI VJERSKE ZAJEDNICE U OPSJEDNUTOMSARAJEVU..........................................................................321

1. Ismail Smajlovi: Funkcioniranje Islamske zajednice uokolnostima opsade Sarajeva.................................................323

VII HUMANITARNE ORGANIZACIJE UOPSJEDNUTOM SARAJEVU.............................................347

1. Namik Hodi: Znaaj i uloga Crvenog kria Bosne iHercegovine u periodu opsade i odbrane Sarajeva................349

2. Edah Beirbegovi: Agresija na BiH i humanitarni radMDD Merhamet..............................................................357

VIII BORCI NOR-a 1941.-1945. U ODBRANI SARAJEVA........363

1. Vaso Radi: Borci NOR-a 1941-1945. grada Sarajeva uodbrani od agresije 1992-1995. godine..............................................3652. Prof. mr. Muharem Kreso: Mjesto i uloga SUBNOAR-a u

odbrani Sarajeva 1992. do 1995............................................368

IX POSLJEDICE OPSADE SARAJEVA: GENOCID,URBICID I EKOCID............................................................389

1. Prof. dr. Arif Smajki: Stradanja stanovnitva grada Sarajeva uperiodu 1992-1995. godine....................................................391

2. Prof. dr. Faruk Meki: Posljedice odbrane i opsade Sarajevasa stanovita ureenja i zatite okolia...................................408

3. Said Jamakovi: Uloga grada kao urbanog fenomena uodbrani grada.........................................................................418

9

PREDGOVOR

Ova knjiga je nastala kao rezultat viegodinjeg nastojanjaMinistarstva za boraka pitanja Kantona Sarajevo da se institucionalnoi pravno-normativno uredi vaan segment iz njegove nadlenosti:1) izgradnja i ureenje spomen-obiljeja kojim e simbolino za naukbuduim generacijama biti trajno predstavljen otpor graana Sarajevasrpsko-crnogorskoj agresiji na Bosnu i Hercegovinu i opsadu Sarajeva1992 - 1995. i 2) izgraditi institucije koje e biti osposobljene za dostoja-nstveno obiljeavanje i njegovanje tekovina i sjeanja na nadljudskotrpljenje, ali i na sve oblike suprotstavljanja najduoj opsadi jednogvelikog grada u dosadanjoj historiji ratovanja.

Upravo se u januaru ove godine navrilo etiri godine otkako sepoelo sa pripremama za izradu Projekta Opsada i odbrana Sarajeva1992 - 1995. U prilici smo da javnosti predstavimo prvu knjigu u kojojsu sabrani radovi Okruglog stola posveenog javnoj raspravi o idejizasnivanja toga projekta, njegovim ciljevima, kao i dotadanjim mjeramai aktivnostima na tematskom strukturiranju projekta. Okrugli sto odranje 23. novembra 2005. godine.

Projekat Opsada i odbrana Sarajeva 1992 - 1995., tematskisadri deset potprojekata:

1. kalendar obiljeavanja znaajnih dogaaja, datuma i linosti izperioda odbrambeno-oslobodilakog rata 1992 - 1995. godine je usvojen od strane Skuptine Kantona;

2. izgadnja centralnog spomen-obiljeja svim poginulim braniocimaSarajeva u opsadi u toku je;

3. izgradnja spomen-obiljeja ubijenoj djeci opkoljenog Sarajeva oekuje se ve u ovoj godini;

4. sanacija i stavljanje u funkciju D-B tunela u toku je izrada studije;

5. igmanski put spasa uraen je idejni projekat;

6. obiljeavanje vatrenih taaka opsade i odbrane Sarajeva uraenje idejni projekat;

11

7. obiljeavanje mjesta veih stradanja graana u Sarajevu uraen je idejni projekat;

8. izgradnja Memorijalnog centra u u toku je rjeavanjeimovinsko-pravnih odnosa na terenu;

9. pisana rije u funkciji da se ne zaboravi 1992 - 1995. godina knjiga koju objavljujemo prva je u seriji knjiga koje e bitiobjavljene;

10. sanacija i obnova mosta na rijeci eljeznici potprojekat zavren.

Knjiga koja je pred nama prva je knjiga koja se odnosi, ne samona zasnivanje Projekta, ve i na njegovu realizaciju u okviru Potprojekta:Pisana rije u funkciji da se ne zaboravi 1992 - 1995. godina. U njojje pored uvodnog izlaganja tadanjeg ministra Ministarstva za borakapitanja Kantona Sarajevo, dr. Hajriza Beirovia, objavljeno 34 referata.U radu Okruglog stola su uestvovali i usmeno izloili svoje referate,ali ih nisu priloili za objavljivanje Emin vraki, dr. emso Tucakovi,dr. Senaid Memi. Naalost, zbog drugih obaveza pozivu se nisu odazvalidr. Ivo Komi, dr. Ibrahim Buatlija, kardinal Vinko Pulji, Slavia uur,Jakob Finci, dr. air Filandra, Milivoje Lui, dr. don Pero Brki,Stjepan Kljuji, dr. Tatjana Ljuji-Mijatovi i Dragan Viki. Naveli smoova odsustva sa Okruglog stola iz razloga da nam se ne prigovori zatou ovoj knjizi nisu zastupljeni referati koji bi trebali svojim sadrajemzabiljeiti aktivnosti za vrijeme opsade i odbrane Sarajeva niza drugihorganizacija i oblasti ivota koje su, takoer, dale nemjerljiv svoj doprinosodbrani Sarajeva, o kojima su graani koji su ostali ivjeti u Sarajevudobro upoznati. S obzirom da je ovo tek prva knjiga tih zapisa, nadamose da e njen sadrajni nedostatak biti popunjen u narednim knjigamakoje emo objaviti u okviru ovog potprojekta.

Mada su referati na Okruglom stolu izlagani drukijim redoslijedomnego to su predstavljeni, smatrali smo, radi bolje preglednosti prezentiranogsadraja, korisnim da ih grupiemo po srodnosti tematskog sadraja kojimse jasnije otkriva odsustvo mnogih sadraja koji su koncepcijski, kako su tozamislili organizatori Okruglog stola, trebali biti, a nisu prezentirani.

12

Ovom prilikom elimo istai veliku ulogu koju su u donoenjuodluke o usvajanju Projekta Opsada i odbrana Sarajeva 1992 - 1995.godine imali Skuptina i Vlada Kantona Sarajevo, a posebno Ministarstvoza boraka pitanja, bez ije se politike i finansijske podrke ovaj projekatnije mogao ni realizovati.

Sarajevo, 2008. godine

Prof. dr. Omer Ibrahimagi,Osman Smajlovi, pomonik ministra za boraka pitanjaKantona Sarajevo

13

U V O D N I R E F E R A T

Dr. Hajriz Beirovi, kantonalni ministar za boraka pitanja

O ZNAAJU, CILJEVIMA I SADRAJUPROJEKTA OPSADA I ODBRANA

SARAJEVA U PERIODU 1992 - 1995.

I Uvod

Ve due vrijeme namee se potreba vrednovanja tekovina proizalihiz nae borbe za odbranu naroda BiH, te drave Bosne i Hercegovine. Utom smislu Ministarstvo za boraka pitanja Kantona Sarajevo je preduzeloaktivnosti da kroz projekat Opsada i odbrana Sarajeva 1992 - 1995.definie i uredi ovaj segment.

U organizaciji Ministarstva za boraka pitanja Kantona Sarajevopokrenute su aktivnosti na izradi projekta pod nazivom Opsada i odbranaSarajeva 1992 - 1995. godine pod motom Da se ne zaboravi i nikada neponovi u kojem je sastavni dio i devet potprojekata obiljeavanjaznaajnijih dogaaja, datuma i linosti iz perioda odbrambeno-oslobodilakog rata vezanih za podruje Kantona Sarajevo, a koji treba unarednom periodu da poslue za planiranje i organizovanje dostojnogobiljeavanja dogaaja, datuma i linosti koji su imali poseban znaajza odbranu Bosne i Hercegovine od agresije i time postali nezaobilazanidio nae novije istorije.

Projekat obiljeavanja znaajnih dogaaja, datuma i linosti izperioda odbrambeno-oslobodilakog rata 1992 - 1995. godine napodruju Kantona Sarajevo proistekao je iz potrebe da se obiljee inikada ne zaborave znaajniji dogaaji, datumi i linosti koji su obiljeiliperiod odbrane Bosne i Hercegovine od agresije, stradanje i herojskiotpor stanovnika Kantona Sarajevo, kao simbola otpora svih graanaBosne i Hercegovine, faistikom divljanju agresorskih hordi, a kojenije zabiljeeno u novijoj istoriji.

15

U tom smislu nastala je i ova ideja da se na jedan sveobuhvatan nainna naunoj, strunoj i sistematinoj osnovi, uz puno uee direktnihuesnika, utvrde sva znaajnija ratna dogaanja, datumi i linosti iz periodaodbrambeno-oslobodilakog rata na prostoru Kantona Sarajevo i tako stvorepretpostavke za njihovo dostojno obiljeavanje i uvanje od zaborava.

Kalendar obiljeavanja znaajnijih dogaaja, datuma i linosti izperioda odbrambeno-oslobodilakog rata 1992 - 1995. godine na podrujuKantona Sarajevo nije zamiljen da bude samo puko hronoloko evide-ntiranje istorijskih injenica nego ima izuzetan znaaj ne samo zastanovnike Kantona Sarajevo ve i za Bosnu i Hercegovinu u cjelini savie aspekata od kojih izdvajamo, prema naim ocjenama, najvanije, i to:

Dravno-pravni i politiki znaaj

Meunarodni znaaj

Istorijski znaaj

Geografski i geopolitiki znaaj

Vojni znaaj

Odgojno-obrazovni znaaj

Moralni znaaj

Obrazovno-edukativni znaaj

Svi ovi aspekti se mogu posmatrati pojedinano, ali su generalnomeusobno usko povezani pa je u pojedinim trenucima teko napravitijasnu razliku kada preovladava jedan od gore navedenih aspekata.

Istorijski znaaj

Sva ratna zbivanja i dogaaji u proteklom odbrambeno-oslobodi-ilakom ratu nisu bila samo puka borba za bioloki opstanak pojedinaca inaroda, nego su u istorijskom pa i u politikom smislu, imala znaajouvanja vjekovnog kontinuiteta bosanskohercegovake dravnosti isuprostavljanja tenjama podjele Bosne i Hercegovine.

16

Politiki znaaj

Borba za odbranu Bosne i Hercegovine od agresije, iako voena unepovoljnom odnosu vojne moi, u politikom smislu, imala je izuzetanznaaj sa aspekta ouvanja integriteta, suvereniteta i opstojnostimeunarodno priznate drave.

Takoer, jaanjem otpora jaala je i politika uloga i pozicija mlade,priznate drave i njenog rukovodstva u meunarodnim odnosima ipolitikoj borbi za njeno ouvanje.

Vojni znaaj

Sa vojnog aspekta, odbrana Bosne i Hercegovine od brutalne agresijemogla bi da se smatra udom, s obzirom da je izvreno suprotstavljanjejednoj od najjaih evropskih armija na ijoj je strani bila znaajna premou naoruanju, tehnici i ljudstvu.

Moralni znaaj

Sa moralnog aspekta, odbrana od agresije je jasno izdefinisala razlikeizmeu branilaca i agresora u mnogim segmentima, a prvenstvenoprema univerzalnim ljudskim vrijednostima.

Tako se razlike mogu definisati kao univerzalna borba dobra protivzla, borba slobodarskih ideja protiv ideja faizma i sl., a koje se, izmeuostalog, ogledaju u:

odnosu prema civilima,

odnosu prema ranjenim i zarobljenicima,

odnosu prema vjerskim i drugim objektima,

odnosu prema svim meunarodnim konvencijama imeunarodnom pravu.

17

Obrazovno-edukativni znaaj

Obrazovno-edukativni znaaj ovih aktivnosti ogledao bi se u tometo bi se mlade generacije uz odgovarajue sadraje (kulturno-sportskei druge manifestacije, primjerene asove istorije u obrazovnim ustanovamana podruju Kantona Sarajevo) upoznavale sa navedenim dogaajima,datumima i linostima iz nae novije istorije i tako se na tradicijamaoslobodilake borbe uile kako se voli i brani svoja domovina.

Kroz ovakav pristup usvajale bi se i njegovale moralne vrijednosti odznaaja za drutvo.

Kroz rad Okruglog stola na temu Opsada i odbrana Sarajeva uperiodu 1992 - 1995. godine pod radnim motom Da se ne zaboravii nikad ne ponovi o ovim temama svoju rije dae, po pojedinim oblastimaovdje prisutni eminentni nauni, drutveno-politiki i javni radnici i drugieksperti, kao i direktni uesnici oslobodilako-odbrambenog rata, a koji ena osnovu naunih, istorijskih i drugih pokazatelja istai sve aspektekoji se odnose na period 1992-1995. godine.

Pripremljeni Projekat znaajnih dogaaja, datuma i linosti iz periodaodbrambeno-oslobodilakog rata 1992 - 1995. godine nastao je na osnovusumiranih prijedloga svih borakih organizacija i udruenja KantonaSarajevo i drugih relevantnih organa i institucija (Vojske Federacije, MUP-aKantona Sarajevo, Instituta za istraivanje ratnih zloina i graana), te jeposluio kao osnova za pripremu ovog Okruglog stola.

U radu Okruglog stola oekujem da aktivno uee uzmu ovdjeprisutni istaknuti borci i komandanti iz perioda opsade i odbrane Sarajevai drugi eminentni javni, kulturni, znanstveni strunjaci, kao i predstavniciborakih organizacija i udruenja, institucija, ratni komandanti i svi onikoji izraavaju elju da uestvuju u radu i tako daju svoj doprinos ovomOkruglom stolu.

Za aktivno uee svih sudionika Okruglog stola planiraju se postiisljedei ciljevi:

18

Izdefinisati najznaajnije dogaaje, datume i linosti iz periodaodbrambeno-oslobodilakog rata sa podruja Kantona Sarajevo, akoji su vezani za organizaciju, pripremu i voenje oruane borbeu odbrani BiH od agresije, a imaju dravni, federalni, kantonalni,gradski, opinski ili znaaj za pojedinu MZ,

Inicirati naine trajnijeg obiljeavanja najznaajnijih dogaaja,datuma i linosti uz aktivno uee svih nivoa vlasti, organizacija iudruenja koja okupljaju borce-branitelje Bosne i Hercegovine,

Pokretanje inicijativa prema organima vlasti kako bi preuzeli dioobaveza na obiljeavanju najznaajnijih dogaaja, linosti i datumakroz donoenje odgovarajuih propisa i eventualno utvrivanjepojedinih datuma kao dravnih ili federalnih praznika,

Utvrivanju naina i nosilaca aktivnosti na obiljeavanju pojedinihdogaaja, datuma i linosti,

Pokretanje aktivnosti na izgradnji odgovarajueg centralnogspomen-obiljeja, spomenikih i drugih objekata koji e doprinijetitrajnom obiljeavanju ovih dogaaja, datuma i linosti,

Pokretanje aktivnosti na obrazovno-edukativnom planu kroz kojebi se mlade generacije kroz odgovarajue sadraje upoznavale sanavedenim dogaajima, datumima i linostima iz nae novijeistorije i tako se na tradicijama oslobodilake borbe uile kakose voli, predstavlja i brani svoja domovina,

Pokretanje aktivnosti i inicijativa da se najznaajniji dogaaji,datumi i linosti obiljeavaju kroz odgovarajue kulturno-sportskei druge manifestacije, kao i primjerene asove u obrazovnimustanovama na podruju Kantona,

Pokretanje drugih aktivnosti, a koje e doprinijeti njegovanjui uvanju tradicija odbrambeno-oslobodilakog rata 1992 -1995. godine.

19

II Opis projekta

Glavni projekat Opsada i odbrana Sarajeva 1992 - 1995. sastojise od 9 (devet) potprojekata i to:

1. Potprojekat obiljeavanja znaajnih dogaaja, datuma i linostiiz perioda odbrambeno-oslobodilakog rata 1992 - 1995. godine;

2. Potprojekat izgradnje centralnog spomen-obiljeja svim ivim imrtvim braniteljima opkoljenog Sarajeva;

3. Potprojekat izgradnje spomen-obiljeja svoj djeci opkoljenoggrada Sarajeva;

4. Potprojekat sanacije i stavljanja u funkciju D-B tunela;

5. Potprojekat Igmanski put spasa;

6. Potprojekat obiljeavanja vatrenih taaka opsade i odbrane Sarajeva;

7. Potprojekat obiljeavanja mjesta veih stradanja u Sarajevu;

8. Potprojekat izgradnje memorijalnog centra u;

9. Potprojakat Pisana rije u funkciji da se ne zaboravi 1992-1995.

III Ciljevi i sadraj projekta

I Potprojekat obiljeavanja znaajnih dogaaja, datuma i linosti izperioda odbrambeno-oslobodilakog rata 1992 - 1995. godine

Cilj potprojekta:

Izdefinisati najznaajnije dogaaje, datume i linosti iz periodaodbrambeno-oslobodilakog rata sa podruja Kantona Sarajevo, a koji suvezani za organizaciju, pripremu i voenje oruane borbe u odbrani BiH odagresije, a imaju dravni, federalni, kantonalni, gradski ili opinski znaaj.

Inicirati naine trajnijeg obiljeavanja najznaajnijih dogaaja, datumai linosti uz aktivno uee svih nivoa vlasti, organizacija i udruenjakoja okupljaju borce-branitelje Bosne i Hercegovine.

20

II- Potprojekat izgradnje centralnog spomen-obiljeja svim ivimi mrtvim braniteljima opkoljenog Sarajeva (spomenik otporu Sarajlijaopsadi Sarajeva)

Cilj potprojekta:

Da se izgradi spomen-obiljeje svim ivim i mrtvim braniteljimaopsjednutog Sarajeva sa ispisanim pojedinanim imenima i prezimenimamrtvih branilaca, koji e sluiti svima nama i svima onima koji su prijateljiove drave, a posebno buduim generacijama kao svjedok i kao opomenana dogaaje koji su se desili na ovim prostorima u periodu odbrambeno-oslobodilakog rata 1992 - 1995. godine.

Vlada Kantona Sarajevo je 12. 1. 2000. godine donijela odluku, broj02-05-17/2000, o raspisivanju javnog, anonimnog, anketnog i jednoste-penog konkursa za izradu idejnog projekta spomenika poginulimbraniocima Sarajeva i podsjeanje na 46 mjeseci opsade grada, sakonceptualnim prijedlogom prostorne organizacije Trga osloboenja -Alije Izetbegovia u Sarajevu. Ovim projektom je predvieno i trajnoobiljeavanje rtve, ne samo boraca, nego i svih graana Sarajeva uvrijeme agresije na BiH i grad Sarajevo. Za realizaciju navedenogprojekta bila su odobrena sredstva u iznosu od 64.298 KM. Poredobjavljenih tekstova konkursa u dnevnim listovima, Zavod za planiranjerazvoja Kantona Sarajevo je, u cilju propagiranja konkursa, uputiozamolnice za interno oglaavanje konkursa u sredinama gdje rade idjeluju arhitekti i umjetnici i to u Akademiju primijenjenih umjetnostiu Sarajevu, Urbanistiki zavod u Tuzli, Ministarstvo za prostorno ureenjei urbanizam ZE-DO kantona u Zenici, Urbanistiki zavod u Mostaru iMinistarstvo za prostorno ureenje i Ministarstvo za obnovu Unsko-sanskog kantona u Bihau. Na konkurs Kantona Sarajevo je dostavljeno 13radova. Na sjednici irija imenovanog odlukom Vlade Kantona Sarajevo,odranoj 26. 9. 2000. godine, odlueno je da se ne dodjeljuje prva nagrada,a da se dodijele dvije druge nagrade, jedna trea nagrada i da se izaberu triautorska rada za otkup. Detaljnije informacije o ovom projektu mogu sevidjeti u Informaciji Zavoda za planiranje razvoja Kantona, broj 04-

21

5566/2000, od 30. 10. 2000. godine. Ovaj projekat je za sada u fazi miro-vanja zbog planiranih aktivnosti opine Stari Grad na izgradnji podzemnihgaraa, koje e se ubrzo poeti graditi.

III Potprojekat izgradnje spomen-obiljeja svoj djeci opsjednutoggrada Sarajeva

Cilj potprojekta:

Ovim potprojektom se eli na simbolian nain izraziti stradanjedjece Sarajeva koja su ivjela u opkoljenom gradu i na neduni nainstradala kao rtve brutalne agresije i svirepog divljanja agresora u vremenuod 1992 - 1995. godine. Cilj projekta je da ovo obiljeje svjedoi iupozorava sve budue generacije da se ne ponove nemilosrdna stradanjanae nedune djece.

Projektom se eli, prvenstveno, sauvati sjeanje na svu djecu gradaSarajeva koja su kao nevine rtve bestijalne agresije izgubili ivote kao isvoj djeci Sarajeva koja su dijelila sudbinu graana Sarajeva u perioduagresije. Kroz realizaciju ovog projekta postigli bi, izmeu ostalog,edukativno-obrazovni cilj, prvenstveno usmjeren na mlau populaciju kakoBosne i Hercegovine, tako i cijelog svijeta, sa osnovnom porukom: Da sene zaboravi i nikada ne ponovi.

IV Potprojekat sanacije i stavljanja u funkciju D-B tunela

Cilj potprojekta:

Ovim potprojektom se ele vratiti sjeanje na herojski poduhvatARBiH i graana opsjednutog grada koliko je mudrosti, znanja, strpljenjai rada bilo potrebno uloiti da bi se odrao ivot u opkoljenom gradu.Takoe, ovim projektom se eli pokazati svim graanima svijeta i svimgraanima ove zemlje, a posebno naoj djeci i buduim generacijamakoliko je agresor imao elju da pokori ovaj grad i nau dravu Bosnu iHercegovinu i kojim se gnusnim metodama sluio. Meutim, ovaj

22

projekat treba da pokae da je ipak svjetlo jae od tame i da je elja zaivotom jaa od elje agresora da uniti ovaj narod i ovaj grad.

V Potprojekat Igmanski put spasa

Cilj potprojekta:

Cilj potprojekta je obiljeavanje jedine komunikacije, jedinog putakoji je opkoljeni grad Sarajevo povezivao sa slobodnom teritorijomdrave Bosne i Hercegovine. Igmanski Put spasa uz tunel Dobrinja- Butmir inio je ilu kucavicu koja je uveliko ulijevala nadu graanimaSarajeva da e se oduprijeti daleko tehniki nadmonijem agresoru.

VI Potprojekat obiljeavanja vatrenih taaka opsade iodbrane Sarajeva

Cilj potprojekta:

Ovim potprojektom se ele oznaiti i obiljeiti sve neuralgine vatrenetake i objekti opsade Sarajeva, odnosno poloaji agresora odakle je sijanasmrt po gradu i odakle je rueno Sarajevo. Takoe se ele obiljeiti ipoloaji branilaca koji su se neustraivo i herojski suprotstavili dalekonadmonijem agresoru i koji su odbranili grad Sarajevo.

VII Potprojekat obiljeavanja mjesta veih stradanja u Sarajevu

Cilj potprojekta:

Ovim potprojektom se ele oznaiti i obiljeiti sva mjesta veihstradanja u Sarajevu i na podruju Kantona Sarajevo od strane agresorskihgranata i agresorskih napada. Ova mjesta e svjedoiti koliko je agresorimao mrnje prema ovom gradu i ovom narodu kao i koliko je imao nemoida ga osvoji i pokori.

23

VIII Potprojekat izgradnje memorijalnog centra u

Cilj potprojekta:

Izgradnja memorijalnog centra u predstavlja jedan komplekskoji e simbolino sa svim drugim obiljejima predstavljati sadraje kojie svjedoiti o snazi bosanskog otpora, a takoe e sluiti kao opomenasvima nama da nikada ne zaboravimo ta se deavalo na ovim prostorima uperiodu odbrambeno-oslobodilakog rata 1992 - 1995. godine.

Kompleks u kao memorijalni centar treba da sadri:

1. Muzej genocida nad Bonjacima;

2. Galerijski prostor gdje e umjetnici moi izlagati svoje radove;

3. Priruna biblioteka;

4. Sala za uenike gdje e se moi prezentirati filmovi;

5. Radni prostori;

6. Posebno spomeniko obiljeje bitke na ui na kojem e bitiugravirani nazivi jedinica koje su branile u;

7. Grobna mjesta svih neznanih ehida i poginulih boraca;

8. Rute i mjesta za asove istorije u prirodi;

9. Panorama opsade i odbrane Sarajeva;

10. Drugi sadraji koji e biti ukomponovani u ovaj ambijent.

Kompleks u e biti polazno mjesto u obilasku svih obiljeenihkota, objekata i mjesta opsade Sarajeva (obrua) te obilaska ostalihspomenika i mezarja unutar grada.

24

IX Potprojekat Pisana rije u funkciji da se ne zaboravi1992 - 1995.

Cilj potprojekta:

Prikupljanje dragocjenih materijala koji zasluuju da se ovjekovjee,a to e biti mogue ako ih oblikujemo u odgovarajue naune studije itampamo u obliku knjiga razliitog karaktera. Znai, rije je o istraivakojgrai koja treba da se finalizira i postane dostupna javnosti i da vjenouva iskustva o tome kako se u uvjetima agresije stvarala oruana silanazvana, zajedno sa narodom iz kojeg je ponikla udom otpora.

Realizacijom glavnog projekta i svih potprojekata postiglo bi se dagrad Sarajevo, postane svojevrsni grad muzej, koji, kao i cijela Bosnai Hercegovina, svjedoi o velikoj, neravnopravnoj borbi naroda Bosnei Hercegovine protiv faizma, a za koji smo mislili da je davno poraeni odbaen na smetljite istorije.

Ostvarenjem ovog cilja Sarajevo bi postalo ivi svjedok i opominjuifaktor uspavane savjesti ovjeanstva sa osnovnom porukom Da se nezaboravi i nikada ne ponovi kako na ovim, tako ni na svjetskim prostorima.

Takoe, jedan od ciljeva je i da objekti koji e biti izgraeni u sklopuglavnog projekta doprinesu ukupnoj turistikoj ponudi Kantona Sarajevo,na dohodovnom principu ime bi se obezbijedilo vraanje uloenihsredstava i otvaranje novih radnih mjesta u oblasti ugostiteljsko-turistike,uslune i drugih prateih djelatnosti.

U tom smislu, pozivam prisutne da:

1. Usvoje glavni projekat Opsada i odbrana Sarajeva 1992.- 1995.pod motom: Da se ne zaboravi i nikad ne ponovi.

2. Usvoje kalendar znaajnih dogaaja, datuma i linosti 1992.-1995. iz perioda opsade i odbrane Sarajeva 1992 - 1995. godine.

3. Da daju podrku Ministarstvu za boraka pitanja KantonaSarajevo da operacionalizuje realizaciju projekta Opsada

25

i odbrana Sarajeva 1992 - 1995., donese odluke i preduzmeodgovarajue aktivnosti putem nadlenih institucija za realizacijuovog projekta.

4. Da upute prijedloge prema entitetskom i dravnim organimaBiH u realizovanju onih dijelova projekta koji se odnose naentitetski i dravni nivo njihovog obiljeavanja.

5. Da Ministarstvu za boraka pitanja Kantona Sarajevo dajupodrku u formiranju radne grupe koja e razmotriti primjedbe iprijedloge iz diskusija i sainiti konanu verziju kalendara.

6. Da Ministarstvu za boraka pitanja Kantona Sarajevo dajupodrku u formiranju strunih timova za realizaciju projektaOpsada i odbrana Sarajeva 1992 - 1995.

Napominjem da bi se za svaki potprojekat formirao struni tim kojibi u potpunosti dalje razradio ideju, osmislio eventualno nove sadrajei sainio finansijsku konstrukciju realizacije potprojekta. Pod finansijskomkonstrukcijom ne smatraju se samo potrebna finansijska sredstva zarealizaciju potprojekta i glavnog projekta, ve i naini obezbjeenja tihsredstava, kao i oekivani finansijski efekti nakon zavretka realizacijesvih potprojekata.

26

IMEUNARODNO-PRAVNI, POLITIKII HISTORIJSKI ZNAAJODBRANE SARAJEVA

Prof. dr. Omer Ibrahimagi

DRAVNO-PRAVNI I POLITIKI ZNAAJODBRANE SARAJEVA

Dravno-pravni i politiki znaaj odbrane Sarajeva najbolje semoe ocijeniti ako se identificiraju ciljevi agresije Srbije, Crne Gore iHrvatske na Bosnu i Hercegovinu. Na osnovu dosadanjih istraivanjasmatram da su agresori pred sebe postavili dva cilja: prvi, da se obezvrijedii poniti dravnost i nezavisnost Bosne i Hercegovine kao meunarodno-pravno priznate drave, i drugi, da se bosanski Muslimani, koji od agresoranisu priznavani kao zaseban politiki narod, svedu na zanemarljiv procenat,koji nee predstavljati ozbiljan politiki faktor, ve jednu folklornuinjenicu. Za prvo vrijeme za Muslimane je bilo rezervirano nekoliko malihenklava u kojima bi kao u getima bili jedno vrijeme tolerirani, a potomraseljeni. Slijedom tog agresorskog projekta u tu svrhu je trebalo da posluiu maju 1993. godine ustanovljivanje od strane UN est zatienih zona:Sarajevo, Gorade, epa, Srebrenica, Biha i Tuzla.

Rat protiv Bosne i Hercegovine bio je, dakle, neto vie i po sadrajuire, nego to obuhvata teorijski pojam agresije u meunarodnom pravu.Po meunarodnom pravu okupacija odreenog teritorija izvrena agresijomna jednu dravu podrazumijeva odgovornost okupatora da na prostorukoji je okupirao brine o ivotu na okupiranoj teritoriji i stanovnitvu istvara uslove za njegovo preivljavanje. S obzirom na ciljeve agresijemoe se rei da je to bio totalni rat ne samo protiv Bosne i Hercegovinekao drave ve i kao geopolitikog prostora, kao i rat protiv njegovog stano-vnitva, dakle genocidni rat, a ne prosta agresija.

S obzirom na nacionalno mjeovitu strukturu stanovnitva u Bosnii Hercegovini, da u njoj pored Bonjaka ive i Srbi i Hrvati, a da su agresijuizvrile Srbija, Crna Gora i Hrvatska, s ciljem da od bosanske teritorijeprave veliku Srbiju, Crnu Goru i Hrvatsku, u toj namjeri mobilizirali sunajvei broj svojih sunarodnika u Bosni i Hercegovini, stvorivi kvislinkeparadravne tvorevine, da se i sami ukljue u velikodravne projektestvarajui lanu predstavu kao da je rije o graanskom ratu a ne agresiji.

29

Jedina ispravna strategija organiziranog otpora toj agresiji bila je odbranacjelovitosti meunarodno-pravno priznatog bosanskohercegovakogdravnog teritorija; odbrana viestoljetne tradicije suivota pripadnikarazliitih etnikih zajednica i odbrana tradicije tolerancije meu pripadni-cima razliitih religija na ovom prostoru. Poto je ta strategija bilakompatibilna meunarodno-pravno usvojenim normama kojima su serukovodile UN, Evropska unija, OSCE i druge meunarodne organizacije,a podravalo svjetsko javno mnijenje i ako se tome, kao primarno, dodaorganizirani legitimni otpor drave i stanovnitva Bosne i Hercegovine,agresori nisu uspjeli u svojim namjerama. Ovdje pri tome neu ulazitiu elaboraciju svega onoga stranoga zla i stradanja Bosne i njenih ljudi.O tome e biti rijei u referatima koji slijede.

Ovom prilikom zadrat u se samo na jednom pitanju: Da li bi seBosna i Hercegovina ouvala kao drava i kao multietniko i multikonfe-sionalno drutvo da je u tom ratu protiv Bosne i Hercegovine i njenihstanovnika nekim sluajem Sarajevo palo? Ve je odbranjeno nekolikomagistarskih radova na tu temu. Razumije se, ovom prilikom nemamvremena za iru elaboraciju ovog pitanja i da nagaam ta bi bilo kad bibilo. Ali, ono iza ega sigurno mogu stajati i tvrditi i bez ire elaboracije:da je ouvanje slobodnog Sarajeva (sa svim onim to ono predstavljasamim sobom i u sebi, odbrani onih vrijednosti u njemu koje znaeistovremeno i vie nego prosjek vrijednosti koje ine drutveno bie Bosnei Hercegovine), presudno pomoglo da agresor ne uspije ostvariti svojeciljeve. Jer je Sarajevo predstavljalo ogledalo onoga to Bosna stvarnojeste i to nosi u svome viestoljetnom biu, i to je na tragu savremenihevropskih integracionih procesa, te da se nae konano politiko rjeenje zaBosnu i Hercegovinu, kojim joj je priznat dravno-pravni kontinuitet,lanstvo u UN i drugim meunarodnim organizacijama i sa instituciona-lnom dravnom strukturom kojom se mogla legitimirati kao meunarodno-pravni subjekt.

Razlog zbog ega smo se sastali na ovom Okruglom stolu podnaslovom Opsada i odbrana Sarajeva u periodu 1992 - 1995. godinejeste da pokuamo naznaiti koje su injenice, dogaaji, lokacije, datumi,osobe i sve drugo u vezi sa opsadom i odbranom Sarajeva znaajni da se

30

unesu u historiju Sarajeva, da ne bi bili zaboravljeni za budue generacije,kao doprinos nae generacije u ouvanju drave Bosne i Hercegovine injenih stanovnika. S obzirom da je ratni cilj agresije bio unitenje biolokesupstance najbrojnijeg od tri bosanska naroda, tj. Bonjaka, i debosnizacijaBosne kao geopolitikog prostora, to se za razliku od klasine odbraneu kojoj uestvuju samo osobe sposobne za sluenje u vojsci, za Sarajevomoe istai iskustvo da su branioci Sarajeva bili i djeca i starci i ene, jersu inili duu odbrane i motiv braniocima na linijama odbrane da izdre,svjesni da se nemaju kuda povui jer je cijeli grad predstavljao prvu liniju.Jednako su ginuli i djeca i starci i ene, ak i vie nego sami borci naliniji odbrane.

Smatram da tu injenicu ne smijemo izgubiti iz vida u projektu kojije danas pred nama na razmatranju.

Drugo, to ne smijemo izgubiti iz vida jeste da je dravno i politikorukovodstvo BiH svo vrijeme opsade Sarajeva bilo u Sarajevu i jednakokao i svi njegovi graani podnosilo teror opsade. Pitanje je, s obzirom nakarakter rata, da li bi se Sarajevo uspjelo odbraniti da je dravno rukovo-dstvo izilo iz Sarajeva na neku rezervnu lokaciju. Stoga smatram zabudunost veoma vanim da se pred zgradom Predsjednitva stavi spomen-obiljeje s podatkom koliko je granata palo na Predsjednitvo kao ratni ciljagresora da se uniti i onesposobi centar odakle se rukovodilo odbranomBosne i Hercegovine i vodila iva diplomatska aktivnost.

Sa gubitkom Sarajeva, kao dravnog centra, s obzirom na karakterrata s ciljem unitenja bosanske dravnosti i spaljivanjem zemlje i ljudi,periferne slobodne enklave teko da bi uspjele ouvati jedinstvo zemlje.One bi prije bile dokazom nemogunosti ouvanja cjelovitosti drave islijedilo bi njihovo dalje politiko usitnjavanje i neminovno ukljuivanjeu ve stvorene paradravne tvorevine koje bi bile anektirane u sastavsusjednih drava, po principu kako je bila zamiljena AP Zapadna Bosna.

Zato je vano da se nastavi nauno istraivati projekat Opsada iodbrana Sarajeva, za nauk buduim generacijama, da Sarajevo nikadavie ne doe u iskuenje da ponovo bude opsjednuto, a Bosna i Hercegovinartva agresije i genocida.

31

Prof. dr. Nijaz Durakovi

MEUNARODNI ZNAAJ ODBRANESARAJEVA U AGRESIJI NA BIH

Ova tema je izuzetno kompleksna i po samom naslovu i traimultidisciplinarni pristup, prije svega, kritiku analizu ukupnog odnosatzv. meunarodne zajednice, posebice i velikih sila prema agresiji naBosnu i Hercegovinu.

Metodoloki promiljano mora se kritiki propitati nekoliko bitnihstvari:

Prvo, da li je na Bosnu i Hercegovinu, tada Republiku, uope izvrenaagresija i od kojih agresora;

Drugo, ta je to uope meunarodna zajednica, koja je njena personalnaidentifikacija aplicirano na bosanskohercegovake prilike i ko su glavniinteresni nosioci u odreivanju sudbine bosanskohercegovake drave,a time i njenih graana i naroda;

Tree, treba definirati sam status grada Sarajeva, kao glavnog gradaRepublike Bosne i Hercegovine do aprila 1992. godine, zatim, stanjeopsjednutog i razaranog grada u periodu april 1992. do decembra 1995.godine, pokuaje da se od toga grada prave dvije prestolnice - Sarajevoonakvo kakvo je historijski stasalo i kakvo je oduvijek bilo i SrpskoSarajevo izmiljeno kao nakaradna tvorevina Karadieve i ukupnevelikosrpske politike;

etvrto, i bitno za naslovljenu temu, jeste da se kritiki osmisli ukupnasituacija jednog opkoljenog, komunikacijski presjeenog, svakodnevnobombardiranog, civilizacijski osuenog, vandalski razaranog, izmrcvarenogi izgladnjelog grada, u kome je danima ubijano, esto i preko stotinu ljudi;grada koji je doivio najveu opsadu i razaranje u modernoj povijesti; gradau kome je poginulo najmanje deset i po hiljada ljudi (a po nekim podacimai preko dvanaest hiljada), a od toga sigurno gotovo tri hiljade djece; gradau kome su, prvo spaljene biblioteke, historijski arhivi, obdanita i poro-

32

dilita, kole i fakulteti, sakralni objekti, i grada u kome se sahranjivanjednevno pobijenih jedino moglo obavljati po noi; grada aveti, patnje,gladi, smrti, zapravo, apokaliptinog grada.

Shodno navedenih etiri poglavlja, ovaj rad bi podrazumijevao jednukompleksnu i cjelovitu studiju. U ovom prigodnom referatu ja u apstrofiratisamo najznaajnije stvari i neke relevantne injenice.

I da krenem od onog to je notorno:

Agresija bive JNA i paravojski Srba iz Bosne i Hercegovine i Srbijei Crne Gore na meunarodno priznatu dravu Bosnu i Hercegovinu,po svim meritornim analizama, imala je iroke razmjere i karakter Blitz-Kriege, odnosno karakter brzo izvedene okupacije, okruenja i blokade,prije svega, velikih gradova kao centara ekonomske, politike, kulturnemoi i tradicijskog znaaja, te posebice blokade vitalnih komunikacija(cestovnog, eljeznikog, vazdunog, pa i rijenog saobraaja), a sve saciljem pripajanja cijele teritorije BiH tzv. Saveznoj Republici Jugoslaviji,a u kontekstu dogovora izmeu Tumana i Miloevia, znatan dio BiHje bio namijenjen projekciji Velike Hrvatske.

Slijedom dogaaja, agresija JNA i njenih paravojnih trabanata izsusjedne Hrvatske i Slovenije, brzo je prenesena na Bosnu i Hercegovinui to uz znanje i preutnu suglasnost tzv. meunarodne zajednice. Ona je zaupuene bila oekivana i mnogo prije aprila 1992. godine prognozirana.

Evropa i SAD su znali ta znai raspad SFRJ i ta znai agresija naBiH. Tadanjem rukovodstvu BiH, na elu sa Alijom Izetbegoviem,stizala su upozorenja s raznih strana: i iz Vaingtona, Brisela, Bea,Londona, pa i iz Ljubljane, Zagreba, itd.

Zato ta tzv. meunarodna zajednica nije odlunije reagirala i navrijeme suzbila zloin genocida - to je predmet jedne druge i ozbiljnijeanalize. Osnovni razlozi su sukobljeni interesi velikih sila s jedne,nejedinstvo unutar Evropske unije s druge, i kolebljiv ili, najblae reeno,nedefiniran stav SAD, s tree strane.

Ako se taj globalni sistem sa svim svojim suprotnostima stavi i ukontekst odnosa izmeu svjetskih velesila i njihovih interesa, posebno

33

na relaciji Evropa - Rusija i SAD - Rusija onda stvar do kraja izgledasloena i politiki zamrena. Bitna je stvar da ove odnose treba gledatiu svjetlu propasti socijalizma i raspada Sovjetskog Saveza, te daljegpostojanja de facto samo jedne svjetske sile - SAD, sa preuzetom i preosta-lom obavezom da aktivno uestvuje u globalnoj politici. (NedadAjnadi:Odbrana Sarajeva, str. 118).

U literaturi o opsadama, posebice o opsjednutim gradovima, poevod Troje, preko Rima, Konstantinopolja, Bea, Moskve i Staljingrada iLenjingrada, pa do Sarajeva, spominju se i razliite varijable sameopsade, a koje se u osnovi svode na: specijalizaciju, konfiguraciju,delegaciju (tab) i formalizaciju.

U izuzetno zanimljivoj knjizi Zijada Rujanca Opsjednuti grad dajuse odreena obrazloenja, po kojima je specijalizacija uvedena zbognezaobilazne potrebe u razumijevanju i prihvatanju odgovornosti u procesupodjele kompleksnog zadatka odbrane grada na parcijalne zadatke; konfi-guracija, po Rujancu, predstavlja arhitekturu organizacije (poetnioblici organiziranja, esto i spontanog, ulinog, samoinicijativnog, pado relativno cjelovitog vojnog sistema odbrane Sarajeva); koordinacija:ona u osnovi podrazumijeva meuljudske i komunikacijske tokove,te razradu nekih specifinih tipova organizacije; delegiranje(asistencija-stav) u procesu odbrane odreuje stepen fleksibilnosti voenjaorganizacije; formalizacija bi trebala da pokae veliinu i obim utvrenihpravila za postupanje u organizaciji, zatim raspored organizacijskihodgovornosti, statusa i mjesta samih lanova organizacije i sl.

Ne ulazei u razliite vojne i vojnoorganizacijske doktrine, odbranaSarajeva je bila jedan historijski fenomen i u svakom sluaju specifikum.Naime, ta odbrana je bila, prije svega, spontana, politiki i organizacionovrlo klimava, rastreena, nepovezana, gotovo nikako subordinirana.

Odbrana koja je organizirana iz oaja, osjeaja egzistencijalne ugroe-nosti, osjeaja biti ili ne biti, historijskog bila i spasa naroda.

Mnogi ponavljaju floskulu da je agresija na BiH bila planirana, alinije bio planiran otpor naroda. To je, dobrim dijelom, tano i fenomen

34

odbrane Sarajeva se uope racionalno teko da objasniti. Po mom sudu,uzeu jedan kljuni, za mnoge, vjerovatno, banalni argument: veliko-srpska, etnika agresija na Sarajevo nije uspjela, prije svega, izrazloga to je ta gebelsovska propaganda i ideologija nasjela nasopstvene lai. Samo kratko obrazloenje: Sarajevo je do 6. aprila1992. godine ve bilo potpuno odsjeeno. Komunikacijski presjeeno.Jedinice JNA i srpske paravojne (etnike) jedinice su ve bile na svimbitnim stratekim punktovima u Sarajevu, i oko Sarajeva i ire regije;gledano sa striktno vojnog stajalita, planom blokade, opsade i osvajanjeSarajeva je bilo veoma dobro zamiljeno; zaposjednute su sve vitalnetake: Trebevi, Zlatite, Brus, Osmice, u, Hum, Mrkovii, Borije,picasta stijena, itd. a koncentrirana vatrena mo je, po izjavama Karadia,Mladia i Vojislava eelja, bila takva da je bila dovoljna po zamiljenimprognozama artiljerijski da napadne Italiju. Pet bivih korpusa JNA, odRijekog, Zagrebakog, Uiko-valjevskog i Titogradskog, itd. je bilokoncentrirano i rasporeeno u BiH, a od toga glavnina vatrene moi okoSarajeva. Iza svake od tih stratekih zaposjednutih taaka, koje su Sarajevoimale kao na dlanu i koje su ga tako bezono unitavale i razarale, izasebe su imale struno napravljane komunikacijske i fortifikacijskelinije, kompletne saobraajnice, sa pozadinskom logistikom, doturommunicije, nafte, hrane i svega onoga to je bilo potrebno za unitavanjejednoga velikog grada.

Po svim objektivnim analizama i strunim vojnim procjenamaSarajevo je trebalo da padne za par dana. Karadi je predviao petnaestdana, Krajinik tri sedmice, ali uglavnom se procjena kretala da je odbranagrada mogua maksimum mjesec dana. Ispalo je da se Sarajevo braniloi odbranilo, kao opsjednuti grad, najdue u povijesti modernog ratovanja,za vie stotina dana due od povijesne odbrane Lenjingrada.

Naravno da je primarni razlog uspjenosti te odbrane bio u naim,prije svega, samoorganiziranim fanatinim borcima, dakle, s poetka uTeritorijalnoj odbrani, Patriotskoj ligi, Zelenim beretkama, naravno, kasnijeu onome to je bila glavna i osnovna snaga, u Armiji Bosne i Hercegovine.Danas ne treba licitirati koliko je ko od tih raznih formacija doprinio toj

35

odbrani. Odbrani su doprinijeli, prije svega, obini ljudi, graani ipatrioti ove zemlje, Sarajlije i svi oni koji su se u Sarajevu nali i branilisvoju domovinu.

Dakle, moja je teza da je velikosrpska propaganda nasjela na sopstvenelai, jer su najmanje godinu dana prije zvaninog poetka agresije na BiHsvi mediji iz Jugoslavije, a onda ve formirane romanijske RepublikeSrpske danonono ponavljali kako u Sarajevu ima 30.000 dobronaoruanih mudehedina, zelenih beretki, najmodernijeg iranskognaoruanja i sl. I na svu sreu, i toj svojoj banalnoj lai, su i sami povjerovalida je to tako. U suprotnom, sa vojnom silom kojom su raspolagali, saplanom opsade kojeg su imali, s krletkom koju su od Sarajeva nainili,oni su mogli umarirati u Sarajevo uz relativno male gubitke.

Sarajevo je, shodno velikosrpskom strategijskom planu, bilo epicentari glavni cilj agresije. U sluaju njegovog brzog pada zasigurno bi biliostvareni svi ciljevi agresora. Naime, sve valjane analize govore da jeSDS, kao idejni movens Miloevievske politike i velikosrpske agresije,prije svega, nastojao da izvri destrukciju legaliteta i legitimiteta svihorgana vlasti Republike Bosne i Hercegovine, a time da se i detroniziraSarajevo kao glavni grad Republike BiH. Zato su i formirali paralelniglavni grad, koji je jednom bio na Palama, zatim u tzv. Srpskom Sarajevu,pa onda u Banjoj Luci. Drugi cilj SDS bio je razgradnja unutarnjegmeunacionalnog tkiva BiH, unitavanje i strukturno destruiranje svakogoblika zajednitva, pa onda i ukupnih institucija sistema u odbrani, policiji,sudstvu, zdravstvu, obrazovanju, pa sve do elementarnih institucija,komunalnog ivota i sl., a iz toga je proizilazio koncept bezuslovnogzalaganja za formiranje srpskih opina, pa onda raznih SAO, AO, sve saciljem unitavanja elementarnih prerogativa dravnosti Republike Bosnei Hercegovine. Otuda su ve na paljanskoj Skuptini, polovinom 1992.godine, odluke ZAVNOBiH-a i samog AVNOJ-a proglaene nitavnim.Rezultat je bio bezakonje, anarhija, vandalizam i svi oblici terora, gotovonezapamenog u modernoj povijesti (konclogori, progoni, masovnaubistva, paljenje, protjerivanje, poniavanje, i svi oblici zloina genocida).

36

U kontekstu naslovljene teme, kako je tekla bestijalna opsada inezapameno razaranje i unitavanje civilizacijskog tkiva Sarajeva, takoje politiki i simboliki rastao znaaj odbrane Sarajeva.

U samom ratnom rukovodstvu Bosne i Hercegovine, personifi-ciranom, prije svega, u Aliji Izetbegoviu i SDA, iji je on bio predsjednik- bilo je dilema da li ostatak dravnog rukovodstva, olien prije svegau Skuptini BiH i Predsjednitvu Republike BiH, pa onda, naravno, i uVladi Bosne i Hercegovine, izmjestiti iz Sarajeva ili ostati u grotlu ratnograzaranja i svekolike kataklizme. Ne mali broj tadanjih ratnih ministarapredlagao je da to po analogiji nekih slinih, nama bliskih, povijesnihdogaaja, treba osnovati vladu u izbjeglitvu-izgnanstvu, odnosno dase, dakle, glavni organi vlasti izmjeste iz Sarajeva, naprimjer, u Zenicu,Zagreb, Be, i sl.

Na svu sreu, ta deperaderska-kapitulantska opcija nije prola ipreveliralo je uvjerenje da opstanak najviih dravnih organa u Sarajevujeste i zalog za opstanak cijele Bosne i Hercegovine. Tu su se lomilakoplja i vodile teke diskusije. Ali, gledano sa ove vremenske distance,jasno je da doista BiH ne bi bilo da je tada nae rukovodstvo odluiloda svoju politiku borbu vodi iz neke druge drave ili drugoga grada.

Da bismo shvatili meunarodni znaaj odbrane Sarajeva, neophodnose podsjetiti na neke bitne dogaaje i procese koji su prethodili destrukcijiBosne i Hercegovine i samoj agresiji na BiH. Polazim od teze, da jesudbina Sarajeva vezana za sudbinu BiH kao suverene i meunarodnopriznate drave i obrnuto.

Sarajevo je od tursko-vezirskog grada, preko upravnog, admin-istrativnog, dravnog i kulturnog centra Bosne i Hercegovine za vrijemeAustro-Ugarske, pa onda glavnog grada Bosne i Hercegovine za vrijemeKraljevine SHS, odnosno Kraljevine Jugoslavije, pa sve do SocijalistikeJugoslavije, odnosno do 1992. godine bilo nesporno Glavni grad, u ijiminstitucijama (dravnim) se doista provodila politika zajednitva,nacionalne ravnopravnosti, tolerancije, i svega onoga to ga obiljeava kaogradom susreta i isprepletenosti civilizacija i kultura, i onoga to se vepomalo profano zove multi, multi, multi.

37

Ali, kad se promilja period njegove opsade, a time i njegove odbrane,treba uzeti u obzir tanani i iri opejugoslavenski i tzv. meurepublikikontekst. I u svemu tome, s dozom kritike i opreza, promiljati nekepolitike pojave i dogaaje, koji nam danas izgledaju sasvim jasnim inedvojbenim. No, to ipak nije tako.

Naime, poslije pobjednike euforije i prividne idile meu naciona-lnim strankama, ubrzo se pokazala sva krhkost i lanost te vjetakisklopljene koalicije.

One su prvi i zadnji put zbiljski bile slone samo u borbi protivkomunista i skidanja s vlasti SK BiH SDP. Ve na prvim skuptinskimsesijama vidjelo se da taj vjetaki savez nee biti dugog vijeka, da samprincip tripartitne, tronacionalne vladavine po kome tri nacionalne strankepretendiraju da predstavljaju cijele narode i gdje se opozicija nastojisuspendirati i uiniti politiki minornom metodama apriorne eliminacije,preglasavanja, pa sve do grubog politikog diskreditiranja i vrijeanja nesamo da nije demokratski, ve se on iskazuje i kao potpuno nefunkcionalan.

To stoga to su potpuno suspendirana naela demokratskog parlame-ntarizma, gdje se poslanik ne gleda i ne tretira kao legalni predstavnikbiran od naroda, kao predstavnik koji odgovara svom birakom tijelu,ve se on tretira iskljuivo kao Musliman, Srbin ili Hrvat, od koga se traiapsolutna poslunost tabovima nacionalnih stranaka.

Time se Skuptina BiH ne ispoljava kao najvii organ vlasti, vesve vie kao tribina demonstriranja uskostranake volje i jednostavnointerpretiranog i uzurpiranog optenacionalnog interesa (muslimanskog,srpskog, hrvatskog).

Graanska pozicija (u koju su se zaklinjali prvaci nacionalnihstranaka) se potpuno suspendira, tako da Skuptina neminovno postajemjesto otvorene konfrontacije poslanika koji su svrstani po striktnonacionalnoj osnovi.

Time nacionalne stranke koje su dobile povjerenje samo 44% birakogtijela BiH (raunajui i one koji uopte nisu izali na izbore) provodesvojevrsnu tripartitnu diktaturu, Skuptinu ine potpuno neefikasnim

38

organom, jer je u toj lanoj koaliciji bilo dovoljno da samo jedna od tritzv. pobjednike stranke iskoi i da manifestira sopstveni interes, pa dadoe do blokade odluivanja i rada same Skuptine. Iluzorno je bilovjerovati da e se na tom principu odluivanja o vanim pitanjima moipostii konsenzus. Ponesene euforijom pobjede i uljuljkane u lanomjedinstvu, nacionalne stranke nisu htjele da se pomire s injenicom dase demokratsko odluivanje u krajnjem svodi i na glasanje i da se odlukemoraju donositi i veinskim putem, bez obzira ta ko u datom momentupodrazumijevao pod svojim nacionalnim interesom. Iz bojazni da nebude preglasana, odnosno ne mirei se s normalnom i svugdje u svijetuprihvaenom praksom da se veina odluka donosi jednostavno veinomglasova, prva se pobunila SDS, nagovjetavajui raskid koalicije.

S obzirom na ve tada zacrtane planove o razbijanju i podjeli BiH ponacionalnoj osnovi, licemjerstvo SDS se ogleda u tome to poinje danegira Skuptinu u kojoj ona (druga po broju mandata) vri vlast. Odtoga, pa do negiranja drave u kojoj se za tu vlast borila (i izborila) bioje samo korak.

Blokirana i nacionalno podijeljena Skuptina, iji je i predsjednikupravo poslanik SDS-a, koja beskrajno zasjeda i zbog opstrukcije glavnogkoalicionog partnera nije u mogunosti da donosi neophodne odluke, ijeste bio stvarni cilj SDS.

Takva Skuptina se pokazala kao idealno pokrie za paralelne radnjena stvaranju srpskih paradravnih tvorevina u BiH, njena blokada inemogunost donoenja odluka je dobro dola za potpuno raskidanjedravnosti BiH, suspenziju pravne drave i razvodnjavanje (eliminaciju)bilo kakve odgovornosti, a ujedno slue i kao dokaz o ugroenostisrpskog naroda u BiH, o pokuajima da mu se nametne veinska volja i dase protiv njega stvaraju neprincipijelne koalicije. Ergo, izlaz je da seSkuptina i nain odluivanja u njoj preuredi po mjeri i interesu SDS-aili da se srpski narod samoorganizira, formira svoju nacionalnu skuptinu,donese svoj ustav, odnosno stvori svoju dravu na tlu Bosne i Hercegovine,sa svim institucijama i organima vlasti koje drava podrazumijeva.

39

Karadiev plan je bio veoma jasan. On je Skuptinu BiH manipulisaou mjeri koliko mu treba za realizaciju njegovih stvarnih ciljeva, a oni su seprilagoavali primjereno aktuelnoj Miloevievoj strategiji. Naprimjer,kada SDS histerino upozorava da srpski narod trai garancije za svojuravnopravnost i da eli da ivi u Jugoslaviji, prvaci SDS izbjegavaju dadefiniu u kojoj i kakvoj Jugoslaviji ele da ive.

Krajem 1991. godine ve je jasno da oni pod tom Jugoslavijompodrazumijevaju najvie etiri republike (Srbija, Crna Gora, BiH iMakedonija), da bi se poslije iskazanog makedonskog opredjeljenja zasamostalnost, Jugoslavija ve svela na tri republike i u njihovoj vizuribila samo drugaije nazvana zamiljena velika Srbija.

Da bi se istestiralo takvo opredjeljenje, dok su u jeku razmirice idemonstriranje jednostrane volje u Skuptini Bosne i Hercegovine, ubrzanose i pod strogom ideolokom kontrolom SDS-a, uz mentorstvo glavnogMiloevievog taba, a uz svestranu podrku JNA, formiraju srpskeparadravne tvorevine, poev od SAO Bosanske krajine, Srpske autonomneoblasti u Hercegovini (sa sjeditem u Trebinju), SAO Romanije, pa do SAOBira i Semberije (sa sjeditem u Bijeljini). Druge dvije nacionalnestranke kao hipnotisane posmatraju Karadieva meetarenja i poigravanjas dravnou i suverenou Bosne i Hercegovine.

One jo ne nalaze snage da raskinu vjetaku koaliciju, da povukuradikalan rez, sve do rasputanja blokirane Skuptine i raspisivanjanovih izbora.

One su odve uljuljkane u vlasti koju uglavnom ne posjeduju,i umjesto da vuku hitne poteze u pravcu spasavanja BiH i ouvanja njenogteritorijalnog integriteta i suvereniteta, one umnogome nasjedaju na Kara-dieve metode, nastojei ih i sami dijelom primijeniti.

SDA, kao stranka koja ima najvie mandata u Skuptini BiH, svojukontroverznu politiku prilino kasno usmjerava na afirmaciju suverenitetaBiH, njene teritorijalne cjelovitosti, uz kasnije insistiranje na njenojnezavisnosti, pogotovo u odnosu na tekui srpsko-hrvatski sukob.

40

U vrijeme kada SDS faktiki ve kantonizira BiH, kada se vegotovo potpuno osamostalila i kada je Autonomna regija Krajinapoela da funkcionie kao posebna srpska paradravna tvorevina kojane priznaje vlast u Sarajevu, odnosno kada je ve formirana Skuptinasrpskog naroda u BiH (Karadiev cinizam ide dotle da se izborio dapredsjednik Skuptine BiH Momilo Krajinik ujedno bude i predsjedniknovoformirane srpske skuptine), donesen nacrt ustava i izvrene svepripreme za inauguraciju Srpske republike BiH.1

Program saoizacije BiH je bio u punom jeku, dok se SDA kolebala,premiljala da li da naelno prihvati program kantonizacije BiH koju suKaradievi bojovnici zduno zahtijevali, a koji je i otprije leao na srcuhercegovakom krilu HDZ-a na elu sa novim liderom Matom Bobanom.

Poslije relativnog primirja Evropska zajednica svoju panju usmjeravana prokljualu BiH. Lord Carrington, kao predsjedavajui Konferencije oJugoslaviji i Jose Kutiljero, kao predsjedavajui Evropske zajednice,obavljaju niz razgovora i pokuavaju da ponude recept za razrjeenjebosanskohercegovakog nacionalnog vora. Odmah na poetku njihovepregovarake misije bilo je jasno da oni zbiljski ne razumiju sutinubosanskohercegovakog problema, da ne razumiju pravu bit velikosrpskihhegemonistikih ambicija i da se apsolutno ne snalaze u podzemnimhodnicima probuenog balkanskog nacionalizma. Na startu prave greku,jer za pregovarae uzimaju iskljuivo predstavnike tri nacionalne stranke ina osnovu jednostrano podastrtih argumenata polaze od neminovnostikantonizacije BiH na etnikoj osnovi.

Uzaludna su bila upozorenja SDP-a i drugih opozicionih stranaka(MBO, Liberalna i DSS) da e upravo takva podjela dovesti do krvavog

41

1 Nacrt Ustava Srpske BiH kae da se Srpska Republika BiH sastoji od srpskihoblasti (ne preciziraju se granice tih teritorija). Krajika struja (u februaru 1992.)trai stvaranje najmanje dva srpska kantona (regije) u BiH Bosansku krajinu i istonuHercegovinu. Krajini bi se kasnije prikljuile Posavina i Semberija, a predviaa se ifuzija sa srpskim krajinama u Hrvatskoj. Istona Hercegovina, kao drugi srpski kantonu konfederalnoj BiH, obuhvatila bi i SAO Romaniju i Bira. Krajinici su za sjeditenove srpske drave predvidjeli Banju Luku, a Karadi je insistirao na Sarajevu kojebi se ili podijelilo ili imalo specijalni status, kao neka vrsta distrikta.

rata u BiH, da je BiH nemogue na demokratski nain podijeliti, da jepodjela na nacionalnoj osnovi anahrona, da e ona dovesti do preseljavanjastotina hiljada ljudi, do najveeg egzodusa stanovnitva u Evropu i da jeto uvod u realizaciju genocidnog programa koji je Karadi ve i javnoobznanio u Skuptini BiH. (Ukoliko se ne prihvati podjela BiH jedannarod bi mogao nestati.)

Neoborivi argumenti koji su iznoeni protiv te podjele, naalost,od strane Evropske zajednice nisu puno uvaavani. (Tome je dijelomdoprinijela i kolebljiva politika, pa i jeftino kompromiserstvo SDA i HDZ,naroito u poetku pregovora.)

Naprimjer, na osnovu popisa stanovnitva iz 1991. godine (situacijase bitno ne razlikuje od one iz 1981.), etnika karta BiH izgleda ovako:

Od 109 komuna u BiH, Muslimani su u apsolutnoj veini u 37komuna, u kojima ivi 1.125.338 stanovnika ili 59% od ukupne populacije.U relativnoj veini Muslimani su u 15 komuna, ali u njima ivi samo339.235 stanovnika ili 18%.

Dakle, 82% muslimanskog stanovnitva ivi u 52 komune u kojimasu Muslimani bilo u apsolutnoj bilo u relativnoj veini (u BiH imaukupno 1.905.829 Muslimana ili 43,7%).

to se tie rasporeda Srba, situacija izgleda ovako:

Srbi su u 32 komune u apsolutnoj veini sa 607.451 ili 44% ukupnesrpske populacije u BiH. U relativnoj veini su u pet komuna sa 79.312 ili6%. U manjini su u 72 komune sa 682.495 stanovnika, to ini 50% (popopisu iz 1991. godine u BiH ima ukupno 1.369.495 Srba ili 31,4%).

Hrvati u BiH su u apsolutnoj veini u 14 komuna sa 239.937 ili32% stanovnika.

U relativnoj veini su u est komuna sa 71.470 stanovnika ili 9%ukupne hrvatske populacije.

U 89 komuna, sa 445.188 stanovnika ili 59% stanovnika, Hrvati su umanjini (Hrvata u BiH je tada bilo 17,3%).

42

Poto se postavljalo i pitanje podjele grada Sarajeva, sa svojih desetoptina, i naglaavalo pravo Srba na Sarajevo, koje je trebalo da budei glavni grad Srpske Republike, treba rei da je npr. u Starom Gradu 78%Muslimana, u Centru 50,2%, Trnovu 69%, itd.2

Kada se pogleda ukupna nacionalna struktura, od svih desetgradskih optina, Muslimani su u veini u devet optina, a Srbi samona Palama (69%).

Iz svega ovoga proizilazi da bi kantonizacija BiH po principunacionalne (apsolutne i relativne) veine, dovela do toga da bi mimozamiljenog hrvatskog kantona ostalo 59% (445.188) ukupne hrvatskepopulacije u BiH.

Mimo srpskog kantona ostalo bi 50% Srba (682.495), a mimomuslimanskog 18% Muslimana.

Drugaije reeno 1.468.918 bi ostalo mimo svog nacionalnogkantona i faktiki bi se nalazilo u poloaju manjine. Upozorenja da bi setime od gotovog pravila veresija, da se od potpuno ravnopravnihi podjednako dravotvornih naroda 1,5 milion ljudi gura u egzodus,u poziciju manjine i da bi to bio uvod u etniko ienje i kolektivnunesreu BiH, slijepo su se ignorirala. Kada se i Karadi presabrao, onda onkao osnovicu zahtijevane podjele vie ne uzima rezultate popisa iz 1991.,niti pomenute principe. On se rae opredjeljuje za teritorijalni kriterij.Kalkuliui sa prostorom on izbacuje tezu da Srbima pripada 62% BiHteritorije (ta brojka e kasnije biti podignuta na 65%).3

Zagovornici kantonizacije iz HDZ-a, takoer, poveavaju svojeapetite, u podjelu uvode stranaki faktor (pobjedu na izborima) te neke

43

2 U 10 gradskih optina ima 49,2% Muslimana: u Ilijau 42%, Vogoi 51%,Centru 50,2%, Starom Gradu 78%, Palama 27%, Novom Sarajevu 36%, NovomGradu 51%, Ilidi 43%, Hadiima 64% i Trnovu 69%.

3 Karadi rauna na prostorno velike, ali veoma rijetko naseljene komune ukojima Srbi ine veinu: Drvar, B. Grahovo, B. Petrovac, Glamo, Nevesinje,Gacko, Trebinje, Bilea, Kalinovik, Ljubinje, itd. On namjerno previaa injenicuda u tim komunama u odnosu na ukupno srpsko stanovnitvo ima veoma mali brojSrba: npr. u Ljubinju ukupno stanovnitvo ini 4.162 lica, u Kalinoviku 4.657,Bosanskom Grahovu 8.803, u Glamou 12.421, itd.

kvazihistorijske razloge, zahtijevajui da u zamiljeni hrvatski kantonuu i mnoge komune u kojima Hrvati uope nisu u veini, kao npr.Mostar, Stolac, Bugojno, Travnik, Jajce, Gornji Vakuf, Fojnica, Kakanj,Modria itd.

Pravljene su i drugaije analize iz kojih opet proizilazi apsurdnosttakve podjele.

Naprimjer, od 109 optina u BiH (gdje se etiri sarajevske gradskeoptine posmatraju kao jedna), samo ih je deset etniki monolitnih, sa90 i vie procenata jedne nacije, u osam optina to uee je 80-89%,u 23 optine 70-79%. To znai da se u samo manjem broju optina nemogu javiti sporovi u podjeli kada se striktno pridrava nacionalnog kljua.Tako je npr. u optini Bosanska Krupa u stanovnitvu uestvovala 74,5%Muslimana i 23,6% Srba; od 48 naselja bilo je samo sedam sa mjeovitimsastavom, 15 muslimanskih i 26 srpskih (prema popisu iz 1981.). Akose po popisu iz 1991. pogleda nacionalna struktura nekih spornih komuna,opet se vidi apsurdnost i nemogunost podjele. Naprimjer, u Mostaru je35% Muslimana, 34% Hrvata, 19% Srba, 12% Jugoslovena.

U Doboju je 40% Muslimana, a 39% Srba, 13% Hrvata, itd.;

U Derventi je 41% Srba, 39% Hrvata, 13% Muslimana, 6%Jugoslovena;

U Foi je 52% Muslimana, 45% Srba i 3% Jugoslovena;

U Brkom je 44% Muslimana, Hrvata 25%, Srba 21%,Jugoslovena 9%, itd.

Najvei broj komuna, sa gro stanovnitva Bosne i Hercegovine jenacionalno toliko izmijean, da se vie ne radi samo o mjeovitim regijama,gradovima i naseljima, ulicama, stambenim blokovima i zgradama vei o izuzetno velikom broju mjeovitih brakova4 i djece koja su roena u timbrakovima i za koje se niko nije pitao kako ih podijeliti i nacionalno

44

4 Na primjer, u posljednjih dvadeset godina od ukupno sklopljenih brakovau Mostaru je bilo 28% mjeovitih, u Sarajevu 22%, u Zenici 19%, itd. A poanalizama Instituta za prouavanje nacionalnih odnosa od ukupno sklopljenihbrakova u BiH za zadnjih dvadeset godina 16% su bili mjeoviti.

razvrstati. No, megalomanski nacionalistiki programi nisu uvaavalinikakvu realnost i statistike, pogotovo ne traume i probleme ove vrste.

Uoi famoznog lisabonskog dogovora (mart 1992.) Carrington iKutiliero su ponovno ponudili koncept kantonizacije BiH, gdje je naprvo mjesto stavljen etniki kriterij.

Bez obzira na ponovna upozorenja da se time faktiki razgrauje idovodi u pitanje suverenost Republike, da su time potpuno zanemareniposebno ekonomski, pa onda i saobraajni, historijski i svaki drugi kriterij,5predstavnici nacionalnih stranaka, ipak, kao polaznu osnovu za razgovorprihvataju lisabonski papir koji je uraen mimo svih evropskih standardai koji za razrjeenje nacionalne krize u BiH nudi kriterije koji nigdje uEvropi nisu primijenjeni. (Mnogo je bilo pozivanja na primjer vajcarske,iako je njena kantonizacija bila historijski proces, stvarana od 13. vijeka,ureena na bitno drugaijim principima, sa potpuno razliitim kompete-ncijama savezne i kantonalnih drava, drugaije ureenim instrumentimai nacionalne ravnopravnosti itd.)

Iako je nacrt lisabonskog dokumenta od strane predstavnika naciona-lnih stranaka (Izetbegovi, Karadi, Lasi) potpisan (uz kasnije demantijeda se nije radilo ni o kakvom potpisivanju), razliit je bio stepen zadovoljstvapotpisnika, uz razliite interpretacije onoga to su potpisali, kao i razliitodjek u javnosti. Alija Izetbegovi je naiao na neoekivano otru reakcijuu javnosti, ali i u sopstvenoj stranci. Zato on odmah poslije Lisabonakae: Pravo da vam kaem, rezultatima razgovora u Lisabonu nisamzadovoljan. Miro Lasi tvrdi da je postignut sporazum da se Bosniprizna nezavisnost, uz kompenzaciju kantoniziranjem.

Kao da uopte nisu bili na istom dogovoru i razgovarali (potpisivali?)o istom dokumentu, Radovan Karadi izjavljuje: Ja sam obavijestiosvoje poslanike (u Srpskoj Skuptini BiH) da mi, zapravo, o nezavisnostiBosne i nismo govorili, jer to jo nije dolo na dnevni red, ve smo se

45

5 Na primjer, nonsens da se Bosanski Petrovac prije treba povezati s BanjomLukom nego sa Bihaem, Kalinovik s Trebinjem, a ne sa Sarajevom, to vai i zaPale i mnoge druge optine koje su vjetaki razdvojene i svrstane u neprirodneregije ili razne SAO-e.

dogovorili oko toga da nee biti otcjepljenja od BiH i prikljuenja nekomedrugome. Mi to, zaista, i neemo uraditi, s obzirom da BiH nee bitiunitarna tvorevina.6

Karadi je jasno iznio sutinu neslaganja. On nee nezavisnu BiH.

Ili e Bosna biti ureena onako kako predlae SDS (a to je do krajakonfederalizirana BiH u kojoj bi nacionalni kantoni imali izvrnu,zakonodavnu i sudsku dakle svu vlast, sa svojom upravom, vojskom,policijom, pa sve do svoje monete; kasnije su u vezi sa tim pravljeniustupci), ili e on pristupiti realizaciji svojih prijetnji, a to je (kako ese kasnije pokazati) rjeavanje tih pitanja vojnom silom i agresijom naBiH. Zato Izetbegovi kasnije pokuava ublaiti posljedice lisabonskeavanture i izjavljuje da u Lisabonu nije postignut nikakav dogovor i daoni sami (Izetbegovi, Karadi, Lasi) ne predstavljaju parlament, nitiimaju pravo da pretenduju na miljenje cjelokupnog naroda. On, takoer,dodaje da je lisabonskom raspravom otklonjena opasnost da Hrvatskaili Srbija uzmu komad teritorije, ali se sada pojavljuje bojazan da eunutar BiH biti podjela.

Vjerovatno namjeran previd je u tome to su te podjele ve uveliko bilena djelu, to je u BiH funkcionisala paralelna vlast i to oficijelna vlast BiHve nije kontrolisala najmanje etvrtinu bosanskohercegovake teritorije.

Isforsirani, umnogome iznueni, ali i zakanjeli referendum osuverenosti i nezavisnosti BiH, pripremao se i realizovao u toj krajnjenaelektrisanoj atmosferi, uz potpunu opstrukciju, pa i prijetnje SDS-a ipreporuku da srpski narod na referendum uopte ne izlazi.

Referendum je mimo oekivanja izuzetno uspio, odziv na glasakamjesta je bio velik i 64% graana se izjasnilo za suverenu i nezavisnu BiH.Na biralite je izaao i ne mali broj srpskih glasaa.

To je bila velika politika pobjeda i dodatni legitimitet predmeunarodnom javnou i za sve one koji se bore za ouvanje nezavisne,suverene i nedjeljive BiH.

46

6 Navedeno prema: Vreme br. 71, 2. mart 1992., str. 24.

No, to je, naalost, ubrzalo i velikosrpske planove za podjelomi okupacijom BiH.

SDS, zajedno sa JNA, SK-PJ, razliitim etnikim formacijama i sl.,intenzivira davno zapoeti posao na naoruavanju, ne vie samo svojihlanova i simpatizera, ve i masovno svih Srba koji to prihvataju i kojisu po njegovoj procjeni podobni da dobiju oruje. Auriraju se ratniplanovi, prave ratni rasporedi i zaduenja, itave ekipe oficira JNA pomauu razradi strategije, plana mobilizacije, ifriranju, pripremi terena, sve doplanskog stacioniranja oruja, municije, hrane.

JNA pod vidom vojnih vjebi zauzima sve strateke kote u BiH,potpuno kontrolira sve vanije saobraajnice, izmjeta vojnike i glavninutekog naoruanja iz kasarni, ukopava se i pravi fortifikacijske linije nasvim stratekim mjestima oko gradova, dovlai novo naoruanje,gorivo i municiju i naroito u pojedinim krajevima (kao u Bosanskojkrajini i istonoj Hercegovini) vri masovnu mobilizaciju, uglavnomsrpskog stanovnitva.7

U BiH se ve nalazi ogroman broj rezervista iz Srbije i Crne Gore,to uz postojeih est korpusa od Bihaa i Banje Luke do Tuzle, Sarajevai Mostara predstavlja strahovitu koncentraciju vojne sile, koja zveckaorujem i samo eka pravi trenutak i mig miloevievsko-karadievskogtaba za vojnu akciju.

Oficijelna vlast, kao i druge nacionalne stranke su uglavnom znaleza te pripreme.

Oni sa katastrofalnim zakanjenjem poduzimaju i neke kontramjere.

Vrlo neorganizovano podie za rezervni sastav milicije, prekostranakih kanala (SDA) dijeli se i, naalost, uglavnom za skupe novceprodaje lako oruje, pojedini emisari vre agitaciju i upozoravaju namoguu agresiju i sl.

47

7 Veina rezervista muslimanske i hrvatske nacionalnosti odbija da ide urezervu, u mnogim optinama se izuzimaju knjige vojnih obveznika, a i PredsjednitvoBiH je donijelo odluku kojom mladii prispjeli za vojsku ne moraju da se odazovupozivu u JNA.

Sve se to odvijalo u znaku loe organizacije, amaterizma, politikogdiletantizma i nedovoljnog shvatanja teine situacije, uz ubacivanje mnogihmeetara i ratnih profitera koji su i od oekivane agresije ostvarilifantastinu dobit.

Taj plan RAM koji je ve bio aktiviran i dijelom realiziran uHrvatskoj, bh. vlasti nisu ozbiljnije analizirale niti se pripremale zakontramjere u sluaju njegove primjene. On je, po svemu sudei, bio iosnov strategije i novog udara na BiH.

U osnovi taj plan je predviao sljedee: udruenim svesrpskimsnagama, lokalni naoruani teritorijalci, logistiki i sa otvorenimsadejstvom podrani od strane JNA, a potpomognuti razliitim etnikim,domaim i iz Srbije i Crne Gore dovedenim skupinama tipa arkanovaca,belih orlova, eeljevaca, martievaca i ostalih, uz svesrdnu pomojugoslovenske diplomacije i naroito beogradske (novosadsko-titogradske) propagandne mainerije zaposjesti granice velike Srbije.Sve to predstaviti kao nametnuti i od drugih izazvani etniki i religijski rat,kao borbu za spaavanje srpstva od ustake i islamske opasnosti, kaobitku za spaavanje makar i krnje Jugoslavije. Po nekim saznanjima planRAM je u meuvremenu dopunjen dodatnim planovima Drina iMost, a injeni su i znaajni napori da se u njegovu realizaciju ukljuei aspiracije Hrvatske na dio bh. teritorije, emu nesposobni i lakomiTuman nije uspio odoliti.8

Novinar Mensur amo, jo na poetku agresije na BiH, dobroprimjeuje kada kae:

Da bi se RAM realizirao doputen je svaki taktiki potez. Jednaod briljantnih to se Miloeviu mora priznati bila je odluka da sezatrai mirovno posredovanje UN, ime su vojne snage sa hrvatskog frontamogle biti povuene na BiH. Ipak, i u BiH se prepoznaje osnovni taktikimanevar, inae dobro ispraksiran u Hrvatskoj: lokalni teritorijalci izazovuincident, potom upadaju grupe terorista iz Srbije i Crne Gore i udarno

48

8 Mensur amo: RAM ZA SLIKU MOJE MRNJE, Nedjelja, Sarajevo, 21.april 1992., str. 9.

iste teritoriju od etniki nepodobnih stanovnika, nenaoruanog neprijateljai materijalnih dobara, da bi na kraju ula Armija i svojim tenkovimatamponirala osvojenu zonu. Redoslijed nije uvijek ovakav, ali se rijetkokoja od faza preskoi, izuzev u zapadnoj Hercegovini gdje su prve dvijestavke u svim tapskim procjenama morale biti oznaene kao pretjeranorizine. Zato se odmah i krenulo s avionima i tekom artiljerijom.9

Za vee gradove (kao to e se vidjeti na primjerima Sarajeva,Mostara, Gorada, Jajca itd.) RAM je predvidio i kombinovane mjere:stalna artiljerijska i snajperska vatra, teroristike akcije, potpunasaobraajna blokada, ekonomsko iznurivanje, medijska blokada ikontinuirana propaganda.

Sve to ide uz povremene pjeadijske proboje, iznenadno otvaranjevatre i ruenje svih vitalnih objekata.

Kada je stvarno poeo rat u BiH, stvar je razliitih ocjena? Jo ufebruaru je bilo sporadinih oruanih okraja, upada razliitih teroristikihgrupa, neosnovanih hapenja i progona stanovnika (npr. Bonjaka izBilee i Nevesinja) itd.

Mnogi smatraju da, zapravo, rat poinje 3. marta kada srpskiteritorijalci napadaju na Bosanski Brod, da bi ga ve 4. marta tukli izsvih tekih orua. No, sigurno je da je generalna proba agresije na BiHizvedena 2. marta 1992. godine, kada je pola Sarajeva bilo blokirano,barikadama ispresijecano i kada su se pojavile neke nove srpske strae,dobro naoruane i kapuljaama zamaskirane. Trei opet misle da je stvarnipoetak agresije na BiH uslijedio bombardiranjem i zauzimanjem selaRavno, koje se nalazi na obroncima Popova polja, nedaleko od Trebinja, naprostoru gdje su divljale crnogorske postrojbe i odakle su se razaraliKonavle, Dubrovnik i iri dubrovaki region;

No, to i nije bitno. Povlaenjem jedinica JNA iz Hrvatske, odnosnopremjetanjem Zagrebakog i Rijekog korpusa na prostore BiH, uzprisustvo Uikog i Podgorikog korpusa, te nikih specijalaca i mnogih

49

9 Mensur amo, Isto, str. 9.

paravojnih formacija iz Srbije i Kninske krajine, ozbiljno je poremetiloravnoteu moi u Bosni i Hercegovini, gdje je od 1990. godine, kakosmo istakli, vladala krhka i vjetaka koalicija tri nacionalne (naciona-listike) stranke. U to vrijeme, rukovodstvo Bosne i Hercegovine, na elusa Alijom Izetbegoviem, se nalazilo u izuzetno delikatnoj situaciji i predtekom odlukom. Da li ostati u ve krnjoj Jugoslaviji, koja je u to vrijemeve bila potpuno pod velikosrpskom dominacijom, sa izvjesnou daBiH, odnosno Bonjaci i Hrvati u BiH budu u poziciji Kosova i Albanacana Kosovu, ili se opredijeliti za nezavisnost i suoiti se s vrlo izvjesnimvojnim sukobom sa Srbijom, po scenariju i obrascu dogaaja vevienih u Hrvatskoj?

Poslije silnih oklijevanja, taktiziranja, javnih i tajnih pregovaranja,rukovodstvo SDA, kome se u zadnji momenat prikljuuje i HDZ, uzsvesrdnu podrku SDP-a i nekih drugih manjih opozicionih stranaka,opredijelilo se za referendum o nezavisnosti (29. februara i 1. marta 1991.godine) na kojem je takozvana muslimansko-hrvatska koalicija obezbijedilapotrebnu veinu za nezavisnost. Bosanskohercegovaki Srbi su u veinibojkotirali referendum, a kada je Bosna i Hercegovina i meunarodnopriznata, to je bio i pravi povod za rat koji faktiki, u punom kapacitetu,otpoinje na Bajram, 6. aprila 1992. godine organiziranim i dugopripremanim napadom na Sarajevo.

S obzirom na ogranienja koja sam iskazao na poetku ovog referata,ovaj moj prilog smatram samo inicijalnim, jer sam u dogovoru saorganizatorom ovoga skupa ostao u obavezi da napravim cjelovitiju studijuo razliitim aspektima meunarodnog znaaja odbrane Sarajeva, i to svie aspekata: politikih, vojnih, socio-psiholokih, geopolitikih i, ukrajnjoj konzekvenci, dravotvornih. Ono to e biti od mnogih shvaenokao provokacija, jeste da sam odluio da konano razotkrijem sramnuulogu bh. HVO, te posebno Vojske Republike Hrvatske u ne samo agresijina Bosnu i Hercegovinu, u zajednikim (ustako-etnikim) akcijama, vei u bezonom razaranju i granatiranju Sarajeva, posebno njegovojkomunikacijskoj i svakoj drugoj blokadi.

50

Prof. dr. Mirko Pejanovi

ULOGA SARAJEVA U ODBRANIMULTIETNINOSTI I DRAVNOSTI BIH

U Sarajevu bukvalno ivimo od danas do sutra kao izgladnjeli iporemeeni ljudi. U grad je stigao i novi, dosad nevieni talas borbe zaopstanak. Na stotine i hiljade raznih, runo napravljenih kolica gurajupo ulicama starci, ene, djeca, invalidi, i u njima vuku vodu za pie, zapreivljavanje, kilometrima i kilometrima daleko. Danima i nedjeljamatako, stalno rizikujui udar granate ili snajperski metak. U moru raznihkolica to prevoze karnistere sa vodom zadivljuje sarajevski duh...*

Sarajevo je najvei grad u Bosni i Hercegovini i glavni grad draveBosne i Hercegovine. Poziciju glavnog grada Bosne i Hercegovine,Sarajevo je zadobilo tokom viestoljetnog istorijskog razvoja. U svomsocijalnom i urbanom razvoju Sarajevo je imalo jednu istorijsku posebnost.Ova posebnost se ispoljava u tome to je demografska struktura Sarajevakroz vie vijekova oblikovana kao vienacionalna. Zapravo, grad Sarajevose u svom demografskom i socijalnom razvoju afirmisao kao multietnika,multikulturna i multireligijska zajednica ljudi.

U gradu Sarajevu su Bonjaci, Hrvati, Srbi i Jevreji tokomvievjekovnog zajednikog ivljenja izgradili TOLERANCIJU usocijalnim, etnikim i meureligijskim odnosima. U svim aspektimaovjekove egzistencije itelji Sarajeva su imali zajednike institucije:komunalne, proizvodne, obrazovne, zdravstvene, sportske i druge. Izgradilisu kulturu zajednikog ivljenja zasnovanoj na meusobnoj toleranciji.Ono to se javljalo kao posebnost bila je vjerska pripadnost. Otudaje na maloj udaljenosti u uem urbanom jezgru Sarajeva mogla nastatimultireligijska stvarnost sa etiri bogomolje: Begova damija, katolikaKatedrala, Saborna pravoslavna crkva i Jevrejski hram.

51

* Tihomir Miloin, zapisano 10. 8. 1993. godine u knjizi: IZ DANA U DAN -MEDIJSKO IZVJETAVANJE O RATU U BiH 1992 - 1996., Nezavisna unijaprofesionalnih novinara BiH, Media centar, Sarajevo, 2002., str. 91.

ivljenje u Sarajevu bilo je privlano za pripadnike svih etnikihskupina sa prostora Bosne i Hercegovine.

Razvoj industrijske proizvodnje u gradu Sarajevu, tokom XIX i XXstoljea dovela je do rasta stanovnitva. Prema popisu stanovnitva od 1991.godine Sarajevo je imalo 527.049 stanovnika sa izrazitom multietnikomstrukturom. To se vidi iz ove tabele:

Tabela 1. Broj i etnika struktura stanovnitva Sarajevapo popisu stanovnitva iz 1991. godine1

52

1 U tabeli nisu iskazani statistiki podaci za graaane koji su se u etnikom smisluizjasnili kao: Jugosloveni, Bosanci-Bonjaci, Crnogorci, Romi, Albanci, Ukrajinci,Katolici, Slovenci, Makedonci, Pravoslavci, Maaari, Italijani, esi, Poljaci, Nijemci,Hercegovci, Ostali, Nisu se izjasnili i Nepoznato, a iji broj iznosi 75.219 ili 14,27 %.Meautim, njihov broj je iskazan u ukupnom broju graaana grada Sarajeva koji iznosi527.049. Izvor podataka: Statistiki bilten br. 233 Zavod za statistiku Republike Bosnei Hercegovine Popis stanovnitva, domainstava, stanova i poljoprivrednihgazdinstava 1991. godine: ETNIKA OBILJEJA STANOVNITVA rezultati porepublikama i po optinama 1991. godine.

Drutveno-ekonomski, urbani i demografski razvoj Sarajeva od1945 - 1992. godine

Nakon Drugog svjetskog rata Sarajevo se razvijalo ubrzano. Postaloje centar razvoja industrijske proizvodnje u mnogim oblastima: metalnaindustrija, tekstilna industrija, elektro-industrija, proizvodnja automobila,drvno-preraivaka industrija, graevinarstvo. Razvile su se i brojneuslune djelatnosti.

Uz sve ovo razvile su se obrazovne, zdravstvene i nauno-istraivakeinstitucije. Univerzitet u Sarajevu, formiran je 1949. godine da bi za 40godina razvoja postao nosilac nauno-istraivakog rada i obrazovanjavisokostrunih kadrova za potrebe Bosne i Hercegovine.

Sarajevo je od 1945. do 1992. godine postalo sredite razvoja kulture,umjetnosti i sporta.

Sa prirodnim resursima i razvijenim kadrovskim potencijalom u svimoblastima ljudskog stvaranja Sarajevo je postalo kandidat i dobiloorganizaciju XIV zimskih olimpijskih igara 1984. godine. Da bi uspjenorealizovalo zimske olimpijske igre Sarajevo je izvelo dva velika projekta:

Projekt zatite ovjekove okoline: gasifikacija Sarajeva i urbanizacijabespravno izgraenih naselja i Projekt politiko-teritorijalne organizacijeSarajeva na prostoru deset optina: Stari Grad, Centar, Novo Sarajevo, NoviGrad, Ilida, Hadii, Vogoa, Ilija, Trnovo i Pale.

Na temelju ovih projekata izgraeni su infrastrukturni objekti nacijelom prostoru grada. Zapravo, rijeeno je snadbijevanje vodom, izgraeneceste, hoteli, stambena naselja i sportski tereni za potrebe odravanja XIVzimskih olimpijskih igara.

Uspjena ogranizacija XIV zimskih olimpijaskih igara donijela jeSarajevu medijsku promociju i meunarodnu afirmaciju. Zahvaljujui,televizijskom prenosu igara u veem broju zemalja Sarajevo je postalopoznato u svijetu, a preko toga i zemlja Bosna i Hercegovina u kojoj jeSarajevo njen glavni grad.

53

Sarajevo je imalo veoma razvijenu autonomnu gradsku vlast jer jeimalo poseban ustavni status u Socijalistikoj Republici Bosni i Hercegovini.Radi se o tome da je Sarajevo imalo odreenu nadlenost i sopstvenustrukturu vlasti sa Gradskim vijeem kao najviim organom te vlasti. UzGradsko vijee postojao je i izvrni odbor i gradska uprava. U okviru svojihsamostalnih nadlenosti, i zajednike nadlenosti sa optinama u sastavugrada, gradska vlast je uspjeno vodila projekte socijalnog, ekonomskog,kulturnog i urbanog razvoja grada Sarajeva. Tako je grad Sarajevoosamdesetih godina XX stoljea postao i najbrojnija gradska zajednicaivljenja ljudi u Bosni i Hercegovini i najsnaniji drutveno-ekonomskiobrazovni i kulturni centar u Bosni i Hercegovini, sa preko 200.000zaposlenih u privredi i drutvenim djelatnostima. Sve institucije uprivredi, uslugama i drutvenim djelatnostima bile su multietnikog sastava.

Zajedniko ivljenje u odnosima meuetnike tolerancije bila jedominantna karakteristika ivljenja ljudi u Sarajevu do 1992. godine.

Sarajevo u planovima za etniku podjelu Bosne i Hercegovine

Na prvim viestranakim izborima 1990. godine pobijedile su trietnike stranke: SDA, HDZ i SDS. Sa ovim izborima uveden jeviepartijski sistem vladanja u drutvu. Sve pozicije u vlasti SDA, HDZi SDS podijelile su dogovorno. Vladavina je uspostavljena na principupartnerstva, a ne na politikom programu ustanovljene koalicije. Zbogovog naina vrenja vlasti, a i zbog bitno razliitih i suprotstavljenihpolitikih stajalita etnike stranke su u prvoj godini svoga vladanja,zapravo u 1991. godini, ule u meusobno sukobljavanje.

Sukob se najprije pojavio kod odluivanja u Parlamentu i to o pitanjudravno-pravnog statusa Bosne i Hercegovine u procesu disolucijejugoslovenske socijalistike federacije. Kada je u Parlamentu Bosne iHercegovine, krajem 1991. godine, dolo do usvajanja Memoranduma osamostalnom i suverenom razvitku drave Bosne i Hercegovine sukob uvladajuoj koaliciji se produbio. U ovom sukobu oblikovale su se dvijepolitike opcije. Prva opcija je zagovarala suveren politiki razvitak

54

Bosne i Hercegovine i njeno meunarodno priznanje. Ovu opciju suzagovarale dvije vladajue stranke: SDA i HDZ i opozicione stranke uParlamentu. Druga opcija je zagovarala ostajanje cijele Bosne i Hercegovineu Miloevievoj Jugoslaviji ili etniku podjelu. Ovu opciju je zagovaralaSDS i Srpski pokret obnove.

Prva politika opcija svoje rjeenje dobiva na referendumu graana29. februara i 1. marta 1992. godine, na kome su graani svojom voljomopredijelili da se Bosna i Hercegovina u budunosti razvija kao suverena,nezavisna, cjelovita i meunarodno priznata drava.

Srpska demokratska stranka nije prihvatila graansku politiku volju ipolitiko rjeenje statusa Bosne i Hercegovine to je referendumom graanakao demokratskim oblikom upravljanja drutvenim razvojem postignuto.Srpska demokratska stranka se odluila na upotrebu vojne sile zaostvarivanje svojih politikih ciljeva. Odluila se na rat i agresiju uzpolitiku podrku i pomo Miloevievog reima i tadanje Jugoslovenskenarodne armije. Cilj rata je bio pripajanje cijele Bosne i Hercegovine ilinjenog najveeg dijela krnjoj Jugoslaviji. Ostvarivanje ovog cilja silomdovelo je do etnikog ienja nesrpskog stanovnitva, genocida i zloinanad civilnim stanovnitvom. Nosioci zloina poslije rata se procesuirajupred Hakim tribunalom.

U ovakvom planiranju ratnih ciljeva koji su vodili stvaranju etnikiistih prostora (prostora samo za Srbe) grad Sarajevo je bio nerjeivvor. Jer Sarajevo je velika koncentracija ljudi na relativno malomprostoru i to iz svih etnikih grupa2: bonjake, srpske, hrvatske, jevrejske,te pripadnika drugih etnikih skupina. Srpska demokratska stranka jeuvaavala realnost da Sarajevo nije mogue etniki oistiti, kao Viegrad iliFou i Zvornik. Osim toga imala se u vidu i spoznaja da graani Sarajevaimaju visok stepen samosvijesti o vrijednosti zajednikog ivljenja imultietnikoj toleranciji. Ta samosvijest e se pokazati kao osnova snanesamoodbrane Sarajeva tokom njegove dugogodinje opsade. Ove okolnosti

55

2 U Sarajevu je po popisu stanovnitva iz 1991. godine ivjelo 49,23% Bonjaka;29,83% Srba; 6,62% Hrvata i 0,07% Jevreja. Budui da je u Sarajevu ivjelo 157.134graaana srpske nacionalnosti to je bila injenica koja je odreaivala odnos i Srpskedemokratske stranke prema Sarajevu.

su, pretpostaviti je, i preovladajue uticale na izbor SDS-ove koncepcijeDUGOTRAJNE OPSADE I GRANATIRANJA SARAJEVA kako bi seiznurile snage otpora i odbrane Sarajeva i kako bi se promijenila njegovaetnika struktura. Po miljenju jednog antifaiste iz Drugog svjetskograta Karadiev vojni poraz zapoeo je na samom poetku rata jer jeveliki broj graana srpske nacionalnosti nije napustio Sarajevo.3

Radi se o tome da je odbrana Sarajeva sa njegovim multietnikimbiem znaila najvei ulog u odbrani ideje multietnike i cjelovite draveBosne i Hercegovine. Kada su vojna dejstva i granatiranje Sarajeva zapoeliu maju mjesecu 1992. godine i kad su nastavljeni tokom te i naredne 2003.godine pokazalo se da je SDS Sarajevu nametnula ulogu taoca uostvarivanju ratnih ciljeva. U svim mirovnim planovima Sarajevoje imalo posebno mjesto. Ali u pogledu mirovnog rjeenja za sam gradSarajevo bile su dvije opcije: cjelovito Sarajevo to je predlagaloPredsjednitvo Republike Bosne i Hercegovine i etniki podijeljenoSarajevo to je predlagala Srpska demokratska stranka. Sa Dejtonskimmirovnim sporazumom Sarajevo je dobilo status glavnog grada i FederacijeBiH i drave BiH i to sa predratnom teritorijom osim optine Pale i dijelaoptina Trnovo, Novo Sarajevo i Ilida.

Strategija odbrane multietnike strukture Sarajeva

U najteim danima patnji i stradanja graana Sarajeva oblikovala sestrategija odbrane i ouvanja multietnike strukture Sarajeva. Ova strategijaje imala vie svojih segmenata. Izdvajaju se kao najvaniji ovi segmenti:

politiki,

vojni,

drutveno-graanski,

kulturoloki.

56

3 Rije je o miljenju Rize Selmanagia: Znate, prvi poetak, pravi poetakKaradievog poraza je u injenici da Srbi nisu masovno napustili Sarajevo umomentu napada na grad. Vidi: Mirko Pejanovi, BOSANSKO PITANJE I SRBI UBIH, Bosanska knjiga, Sarajevo, 1999. god., str. 148.

Politika osnova formiranja odbrambene struktureu gradu Sarajevu

Sarajevo je do ratne 1992. godine bilo sjedite dravnih i politikihinstitucija, zatim sredite obrazovnih, zdravstvenih i privrednih institucija.Najvei broj parlamentarnih stranaka imale su sjedite u Sarajevu. Sveove institucije imale su multietniki sastav. Jednonacionalne su bile samonovoformirane etnike stranke: SDA, HDZ i SDS.

Kada se poetkom aprila 1992. godine Skuptina Bosne i Hercegovinenije mogla vie odravati, pet opozicionih stranaka4 je predloilo izjavukojom se inicirao meustranaki sporazum parlamentarnih stranaka oodbrani demokratske, suverene i nezavisne drave Bosne i Hercegovine.Ovom izjavom iniciran je proces popune Predsjednitva Bosne iHercegovine, jer su ostavke na lanstvo u Predsjednitvu bili podnijeli prof.Nikola Koljevi i prof. Biljana Plavi. Na prijedlog opozicionih stranaka,a na osnovu Izbornog zakona iz 1990. godine, u Predsjednitvo su izabraniprof. Nenad Kecmanovi i prof. Mirko Pejanovi. Na ovaj nain Predsje-dnitvo Bosne i Hercegovine je imalo i vieetniki i viestranaki sastav.

U junu mjesecu 1992. godine Predsjednitvo RBiH je usvojilo doku-ment pod nazivom: PLATFORMA ZA DJELOVANJE PREDSJE-DNITVA BOSNE I HERCEGOVINE U RATNIM USLOVIMA. OvaPlatforma je ustanovljena kao najira politika osnova za okupljanjepatriotskih snaga u odbrani integriteta i multietnikog bia bosansko-hercegovakog drutva.

U Platformi se polazi od stanovita da se drutveni ivot u Bosni iHercegovini zasniva na ravnopravnosti5 Bonjaka, Srba, Hrvata, tepripadnika drugih naroda u upravljanju dravnim poslovima.

57

4 Izjavu su 13. aprila 1992. godine potpisali predstavnici: Socijaldemokratskepartije, Saveza reformskih snaga, Demokratske stranke socijalista, Muslimanskebonjake organizacije i Liberalne stranke. Vidi: Mirko Pejanovi, BOSANSKOPITANJE I SRBI U BiH, Bosanska knjiga, Sarajevo, 1999., str. 287.

5 Platforma o radu Predsjednitva RBiH u ratnim uslovima usvojena u junumjesecu 1992. godine. Vidi: Mirko Pejanovi, BOSANSKO PITANJE I SRBI UBiH, Bosanska knjiga, Sarajevo, 1999. str. 293.

Ono to je posebno bitno jeste ustanovljena koncepcija Platformepo kojoj Bonjaci, Srbi i Hrvati imaju svoje nacionalne interese, ali iinterese koji proistiu iz tradicije vievjekovnog zajednikog ivljenja.6Na koncepciji Platforme ustanovljena je osnova za voenje optenarodneodbrambene borbe svih graana i svih naroda za suverenu, cjelovitu,demokratsku i multietniku dravu Bosnu i Hercegovinu. U ovomkontekstu oruane snage BiH e u svoje re