oqtaploiduri tritikales da xorblis SejvarebiT …...bunebaSi ararsebuli sinTetikuri pureuli kulturebi, botanikuri saxeobebi da gvarebi, xolo genetikis, citologiis, Soreuli hibridizaciis,

saqarTvelos saxelmwifo agraruli

universiteti

xelnaweris uflebiT

qeTevan mWedliSvili

oqtaploiduri tritikales da xorblis SejvarebiT

saseleqcio sawyisi masalis miReba

soflis meurneobis doqtoris

akademiuri xarisxis mosapoveblad warmodgenili

d i s e r t a c i a

62 – seleqcia da meTesleoba

samecniero xelmZRvaneli: _ samadaSvili cotne, soflis meurneobis

mecnierebaTa doqtori, sruli profesori.

konsultanti: _ nasyidaSvili petre, saqarTvelos soflis meurneobis

mecnierebaTa akademiis akademikosi,

saqarTvelos mecnierebaTa erovnuli akademiis

wevr-korespondenti, saqarTvelos mecnierebis

damsaxurebuli moRvawe, saqarTvelos

saxelmwifo premiis laureati, soflis

meurneobis mecnierebaTa doqtori, profesori.

Tbilisi

2007

saqarTvelos saxelmwifo agraruli

universiteti

xelnaweris uflebiT

qeTevan mWedliSvili

oqtaploiduri tritikales da xorblis SejvarebiT

saseleqcio sawyisi masalis miReba

soflis meurneobis doqtoris

akademiuri xarisxis mosapoveblad warmodgenili

d i s e r t a c i a

62 – seleqcia da meTesleoba

samecniero xelmZRvaneli: _ samadaSvili cotne, soflis meurneobis

mecnierebaTa doqtori, sruli profesori.

konsultanti: _ nasyidaSvili petre, saqarTvelos soflis meurneobis

mecnierebaTa akademiis akademikosi,

saqarTvelos mecnierebaTa erovnuli akademiis

wevr-korespondenti, saqarTvelos mecnierebis

damsaxurebuli moRvawe, saqarTvelos

saxelmwifo premiis laureati, soflis

meurneobis mecnierebaTa doqtori, profesori.

Tbilisi

2009

2

S i n a a r s i

Sesavali ..................................................................................................................................................................................5

1. tritikales miRebis istoria, seleqciis miRwevebi da perspeqtivebi.............12

2. mindvris cdebis niadagur-klimaturi pirobebis mokle

daxasiaTeba, kvlevis meTodika da sawyisi masala...............................................................21

2.1. mindvris cdebis niadagur-klimaturi pirobebis mokle daxasiaTeba............21

2.1.1. muxranis saswavlo-sacdeli meurneobis niadaguri da klimaturi

pirobebis mokle daxasiaTeba.................................................................................................................21

2.2. kvlevis meTodika da agroteqnika........................................................................................................25

2.3. sawyisi masala..........................................................................................................................................................29

3. saqarTvelos centraluri zonis pirobebSi tritikales

oqtaploiduri jiS-nimuSebis ZiriTadi biologiuri da sameurneo

niSnebis mixedviT Seswavlis Sedegebi............................................................................................30

3.1. savegetacio periodis xangrZlivoba................................................................................................30

3.2. Cawolisadmi gamZleoba...................................................................................................................................34

3.3. marcvlis mosavlianoba da misi struqturis ZiriTadi elementebi..............36

3.3.1. produqtiuli bartyoba da produqtiuli ReroTdgomissixSire....................37

3.3.2. TavTavis Semarcvla.........................................................................................................................................40

3.3.3. 1000 marcvlis masa............................................................................................................................................42

3.3.4. erTi TavTavis da mcenaris marcvlis masa.............................................................................44

3.3.5. farTobis erTeulze marcvlis mosavali................................................................................47

3.3.6. oqtaploiduri tritikales jiS-nimuSebidan gamorCeuli formebis

sameurneo da seleqciuri Rirebuleba.........................................................................................51

3.3.6.1. oqtaploiduri tritikales gamorCeuli formebis mwvane masis

mosavlianoba........................................................................................................................................................54

4. oqtaploiduri tritikales saxeobisSida, saxeobaTSorisi da

gvarTaSorisi hibridizaciisas damtvervis vadis, wesis da

reciprokuli Sejvarebis gavlena hibriduli marcvlebis

gamonaskvis raodenobaze da sicocxli unarianobaze...................................................58

4.1. oqtaploiduri tritikales saxeobisSida, saxeobaTSorisi da

gvarTaSorisi hibridizaciisas damtverianebis wesis gavlena

hibriduli marcvlebis gamonaskvaze da sicocxlis unarianobaze................60

3

4.2. oqtaploiduri tritikales saxeobisSida, saxeobaTSorisi da

gvarTaSorisi hibridizaciisas damtverianebis vadis gavlena

ganayofierebis aqtiurobaze......................................................................................................................63

4.3. oqtaploiduri tritikales hibridizaciisas reciprokuli

Sejvarebis gavlena hibriduli marcvlebis gamonaskvis raodenobaze........68

5. oqtaploiduri tritikales saxeobisSida, saxeobaTSorisi

da gvarTaSorisi pirveli (F1) da meore (F2) Taobis hibridebis

TaobebSi formaTa warmoqmnis Taviseburebani da sagvartomo

mcenareTa gamorCeva.............................................................................................................................................71

5.1. hibriduli marcvlebis (F0) mindvrad aRmocenebis unarianoba.............................72

5.2. oqtaploiduri tritikales hibridebis pirveli Taobis

hibridebis gamozamTrebis unarianoba.............................................................................................75

5.3. oqtaploiduri tritikales pirveli Taobis hibridebis

gadarCenis unarianoba......................................................................................................................................76

5.4. oqtaploiduri tritikales pirveli Taobis hibridebSi

savegetacio periodis xangrZlivobis memkvidreoba.........................................................78

5.5. oqtaploiduri tritikales saxeobisSida, saxeobaTSoris da

gvarTaSoris hibridebSi (F1-F2) odenobrivi niSnebis memkvidreoba..................80

5.5.1. pirveli da meore Taobis hibridebSi mcenaris

simaRlis memkvidreoba..................................................................................................................................80

5.5.2. pirveli da meore Taobis hibridebSi produqtiuli

bartyobis memkvidreoba...............................................................................................................................84

5.5.3. sokovani daavadebebisadmi gamZleobis memkvidreoba

pirvel da meore TaobaSi..........................................................................................................................88

5.5.4. pirveli da meore Taobis hibridebSi TavTavis

sigrZis memkvidreoba......................................................................................................................................89

5.5.5. pirveli da meore Taobis hibridebis mTavar TavTavze

ganviTarebuli TavTunebis memkvidreoba...................................................................................92

5.5.6. pirveli da meore Taobis hibridebis mTavar TavTavSi

marcvlebis raodenobis memkvidreoba...........................................................................................95

5.5.7. pirveli da meore Taobis hibridebis mTavar TavTavis

4

marcvlis masis memkvidreoba...............................................................................................................100

5.5.8. pirveli da meore Taobis hibridebSi erTi mcenaris

marcvlis masis memkvidreoba...............................................................................................................104

5.6. meore da Semdgom TaobebSi formaTa warmoqmnis

procesi da saintereso formaTa gamorCeva.........................................................................107

6. oqtaploiduri tritikales seleqciis genetikuri safuZvlebi.........................130

6.1. mokleReroianobis ganmapirobebeli genetikuri faqtorebis

gamovlena da am faqtorebis matarebeli formebis dadgena.................................131

6.2. hibriduli qondarobis genetikuri faqtorebis gamovlena

da am faqtorebis matarebeli formebis dadgena..............................................................138

6.3. hibriduli nekrozis genetikuri faqtorebis gamovlena

da am faqtorebis matarebeli formebis dadgena..............................................................143

7. oqtaploiduri tritikales jiS-nimuSebis da maT safuZvelze

miRebuli hibriduli kombinaciidan gamorCeuli formebis

da xazebis seleqciuri Sefaseba da daxasiaTeba...............................................................150

7.1. gamorCeuli formebis da xazebis seleqciuri gamocdis Sedegebi................150

7.2. gamorCeuli tritikales da xorblis perspeqtiuli

xazebis daxasiaTeba..........................................................................................................................................156

7.2.1. tritikales sakoleqcio jiS-nimuSebidan gamorCeuli

tritikales perspeqtiuli xazebis daxasiaTeba...........................................................156

7.2.2. oqtaploiduri tritikales saxeobisSida, saxeobaTSoris

da gvarTaSoris hibriduli kombinaciebidan gamorCeuli

tritikales perspeqtiuli xazebis daxasiaTeba..............................................................161

7.2.3. oqtaploiduri tritikales rbil xorbalTan SejvarebiT

miRebuli hibriduli kombinaciebidan gamorCeuli rbili

xorblis perspeqtiuli xazebis daxasiaTeba.....................................................................165

daskvnebi..............................................................................................................................................................................174

praqtikuli rekomendaciebi............................................................................................................................182

gamoyenebuli literatura...............................................................................................................................184

danarTi.................................................................................................................................................................................201

5

Sesavali

Temis aqtualoba: soflis meurneobis warmoebis Semdgomi

srulyofa da sasoflo-sameurneo kulturaTa produqtiulobis

amaRleba didad aris damokidebuli seleqcia-meTesleobis rogorc

mecnierebis mniSvnelovani dargis ganviTarebaze.

seleqciis istoriuli ganviTarebis analizi naTlad gviCvenebs rom

marcvleulis warmoebis gadideba Cven qveyanaSi, aseve mis farglebs

gareT xdeboda da xdeba Soreul warsulSi adamianis mier veluri

floridan aRebuli da SemdgomSi esTetikuri da warmoebis

moTxovnilebis Sesabamisad TandaTan gaumjobesebuli uZvelesi

kulturebis (xorbali, Wvavi, simindi, qeri, Svria, brinji) srulyofiT.

Tanamedrove pirobebSi sasoflo sameurneo warmoeba moiTxovs iseT

maRalproduqtiul jiSebs da hibridebs, romlebic mkveTrad cvalebad

ekologiur pirobebSi mogvcemen maRal da myar mosavals. amis gamo

amJamad mcenareTa jiSebis srulyofa mimdinareobs mecnieruli seleqciis

gziT. warmoebaSi inergeba axali jiSebi da hibridebi, iqmneba bunebaSi

ararsebuli biologiuri saxeobebi da gvarebi.

axla genetikuri da seleqciuri mecnierebis winaSe arnaxuli

amocanebia dasaxuli, am amocanebis warmatebiT ganxorcielebiT unda

gadawydes mcenareTa rekonstruqciis mniSvnelovani sakiTxebi, Seiqmnas

mcenareTa iseTi jiSebi da hibridebi, romlebic heqtarze 2-3-jer met

marcvleulisa da sakvebi kulturebis mosavals mogcemen. pirvel rigSi

unda gadaiWres ZiriTadi pureuli kulturis-xorblis produqtiulobis

potenciuri SesaZleblobis gazrdis amocana.

msoflioSi Catarebuli seleqciuri muSaobis miRwevebis analizi

gviCvenebs, rom saWiroa Seiqmnas iseTi axali marcvleuli kultura,

romelic Tavisi genetikuri potenciuri SesaZleblobiT aRemateba

tradiciul kulturas. xelovnurad miRebul kulturaSi dadebiTad unda

Seerwyas iseTi niSan-Tvisebebi, rogoricaa yinva-da zamTar gamZleobis

unari, gvalvagamZleoba, daavadebebisa da mavneblebis mimarT

kompleqsuri imuniteti, maRalmosavlianobasTan erTad cilis

biologiuri srulfasovneba da sxva. am mxriv metad saintereso aRmoCnda

xorblis kulturis Sejvareba monaTesave velur marcvlovanebTan.

6

mecnierebis ganviTarebis Tanamedrove etapze seleqciis

genetikasTan mWidro kavSiriT SesaZlebloba iqmneba gamoyvanili iqnes

bunebaSi ararsebuli sinTetikuri pureuli kulturebi, botanikuri

saxeobebi da gvarebi, xolo genetikis, citologiis, Soreuli

hibridizaciis, poliploiidisa da seleqciis gamoyenebiT axali

kulturebis jiSebi da hibridebi. am mxriv metad mniSvnelovani

perspeqtivebi isaxeba egreT wodebuli amfidiploidebis SeqmniT. aseTi

axali mcenarea amfidiploidi tritikale.

xorblis (Triticum) da Wvavis (Secale) SejvarebiT miRebul axal

marcvleul kulturas - tritikales ganviTarebis Zalian mokle istoria

aqvs, mis warmomSob genomebs ar gauvlia adaptaciisaTvis aucilebeli

evoluciuri gza. miuxedavad amisa xorblisa da Wvavis sterilur

hibridebze, erTsaukunovani intensiuri seleqciuri da genetikuri

muSaobis Sedegad miRebuli iqna tritikales mravalferovani formebi da

jiSebi. dRes mTel rig qveynebSi tritikales jiSebi did farTobebze

iTeseba. tritikales me-4 saerTaSoriso simpoziumis monacemebiT es

kultura 2005 wlisaTvis mTel msoflioSi daTesili iyo 3 milion

heqtarze. yvelaze meti daTesilia poloneTSi, sadac am kulturis jiSebs

ukaviaT 736 aTasi heqtari, ruseTSi - 500 aTasi heqtari, germaniaSi – 436

aTasi heqtari, aSS-Si – 350 aTasi heqtari, avstraliaSi – 245 aTasi

heqtari, safrangeTSi – 165 aTasi heqtari. aRniSnuli periodisaTvis

saqarTveloSi daTesili iyo 2 aTasi heqtari.

tritikales perspeqtiva da Rirseba saxalxo meurneobaSi dRiTidRe

izrdeba misi mravalmxrivi gamoyenebis gamo. mas iyeneben sasursaTod,

sakvebad, aseve xorblis kulturis seleqciaSi donorad – tritikaledan

xorbalze genetikuri masalis gadasatanad.

tritikales namjidan da marcvlidan mzaddeba kombinirebuli

sakvebi. zogierT qveyanaSi (espaneTi, poloneTi) tritikales marcvali

gamoyenebulia sasursaTod da ludis warmoebaSi. tritikales fqvils

axasiaTebs xorblisagan gansxvavebiT Taviseburi Tvisebebi da amiT

mkveTrad gansxvavdeba sawyis saxeobebisagan,amitom misgan purisa da pur-

funTuSeulis gamosacxobad damuSavebulia specialuri teqnologia.

7

ukanasknel periodSi miRebulia tritikales konkurentunariani

mravali jiSi, magram arsebul jiSebs axasiaTebs mTeli rigi naklovani

niSan-Tvisebebi. kerZod gvianmwifoba, citogenetikurad ara stabiluroba,

endospermis amouvsebloba da sxva. amitom kvlav dasamuSavebelia

genetikuri da seleqciuri muSaobis meTodebi. unda amaRldes

tritikales genetikuri potencialis realizaciis efeqturoba.

tritikales axali jiSebi msoflioSi Seiqmna 40 wlis winaT, xolo

tritikales jiSebis miReba saqarTveloSi dawyebuli iqna saqarTvelos

sasoflo-sameurneo institutis genetikisa da seleqcia-meTesleobis

kaTedris TanamSromlebis (l. dekapreleviCi, p. nasyidaSvili,

c. samadaSvili, m. jaSi) mier 30 wlis winaT da maT mier Seqmnili jiSebi

qarTli 2-is da qarTli 5-is saxelwodebiT daraionda 15 wlis winaT.

saqarTvelos pirobebSi sasoflo-sameurneo warmoebisaTvis unda

Seiqmnas samarcvled da sakvebad vargisi maRalmosavliani da

maRalxarisxiani jiSebi, romlebic srulad daakmayofileben

mosaxleobis mzard moTxovnebs sursaTze da mecxoveleobas

srulfasovani koncentrirebuli sakvebiT. amitom Cvens mier

ganxorcielebuli RonisZieba saSemodgomo tritikales msoflio

koleqciis jiS-nimuSebidan gamorCeviT da maT safuZvelze xorbalTan

hobridizaciis meTodis gamoyenebiT tritikales da xorblis jiSebis

seleqciisaTvis axali sawyisi masalis Seqmna, metad droulia da

aqtualuria.

kvlevis mizani da amocanebi: Cveni gamokvlevis mizani iyo

n. vavilovis saxelobis memcenareobis institutis (q. sanqt-peterburgi)

msoflio koleqciis tritikales oqtaploiduri jiS-nimuSebis Seswavla

kompleqsurad. individualuri gamorCevis meTodis gamoyenebiT Zvirfasi

niSan-TvisebaTa matarebeli jiS-nimuSebidan sagvartomo mcenareebis

gamoyofa, da agreTve gamogvevlinebina seleqciisaTvis efeqturi

wyaroebi, maTi saxeobisSida, saxeobaTaSorisi da gvarTaSorisi

SejvarebiT Segveqmna tritikales da rbili xorblis seleqciisaTvis

axali sawyisi masala.

amasTan dakavSirebiT Cveni gamokvlevis amocanaSi Sedioda:

8

- Segveswavla oqtaploiduri tritikales da saqarTvelos xorblis

tetraploiduri endemuri da sxva saxeobebi da agreTve saqarTvelos

rbili xorblis aborigenuli jiS-populaciebisa da seleqciuri jiSebis

seleqciuri Rirebuleba;

- gamogvevlinebina tritikales sawyisi masala Semdgomi seleqciisaTvis;

- dagvedgina individualuri gamorCevis meTodis gamoyenebiT tritikales

gaumjobesebis SesaZlebloba;

- Segveswavla tritikales seleqciuri gaumjobebisaTvis Sejvarebis

sxvadasxva meTodebis gamoyeneba: tritikales (2n=56) tritikalesTan

(2n=56) Sejvareba, tritikales (2n=56) tritikalesTan (2n=42) Sejvareba,

tritikales (2n=56) sxvadasxva tetraploidur xorbalTan (2n=28)

Sejvareba da tritikales (2n=56) rbili xorblis (2n=42) jiSebTan

Sejvareba;

- Sesajvarebeli mSobliuri wyvilebis SerCeva da oqtaploiduri

tritikales sxvadasxva warmoSobis tritikalesTan da xorblis

sxvadasxva saxeobebTan da jiSebTan Sejvarebadobis dadgena;

- F1 da F2 hibridebis sicocxlis unarianobis dadgena;

- dagvesabuTebina individualuri gamorCevis gamoyenebis paralelurad,

nilson-eles da friuvitis mier SemoTavazebuli meTodebis gamoyenebis

aucilebloba.

- F1 da F2 hibridebSi seleqciisaTvis Zvirfasi niSnebis da Tvisebebis

memkvidreobis da daTiSvis xasiaTis dadgena;

- Segveqmna tritikales da rbili xorblis seleqciisaTvis axali

saseleqcio sawyisi masala.

kvlevis obieqti da kvlevis adgili. kvlevis obieqtad SerCeuli

gvqonda saqarTvelos xorblis endemuri tetraploiduri saxeobebi

(T. carthlicum – jiSi dika 9/14, T. georgicum –saxesxvaoba chvamlicum),

saqarTveloSi gavrcelebuli magari xorblis seleqciuri jiSi –TavTuxi

19/28, aborigenuli jiSi Savfxa, xorbal turgidiumis martivTavTaviani

saxesxvaoba (var. striatum) da rbili xorblis aborigenuli jiS-populaciebi

(axalcixis wiTeli dolis puri- var. ferrugineum, xulugo – var. lutescens,

korboulis dolis puri – var. aestivum) da seleqciuri jiSebi da formebi

9

(Tbilisuri 5, muxranula 1, dolis puri 35-4, mowinave – var. aestivum),

standartuli jiSi – bezostaia 1 – var. lutescens. oqtaploiduri

tritikales sakoleqcio jiS-nimuSebi (ruseTis, ukrainis, daRestnis,

Sveciis, poloneTis, CexeTis, germaniis da iaponiis) da heqsaploiduri

tritikales jiSebi AD 206, qarTli 2, qarTli 5. cdis eqsperimentuli

nawili Sesrulebuli iqna, saqarTvelos saxelmwifo sasoflo-sameurneo

universitetis muxranis saswavlo-sacdel meurneobis, genetikisa da

seleqcia-meTesleobis kaTedris sacdel nakveTze 1985-1992 ww. cdis

Sedegebs aqvs siaxle da seleqciisaTvis praqtikuli Rirebuleba

tritikales da xorblis seleqciisaTvis.

mecnieruli siaxle. saqarTvelos centraluri zonis pirobebSi

pirvelad ganxorcielda oqtaploiduri tritikales seleqciuri

gaumjobeseba individualuri gamorCevis meTodis gamoyenebiT. Catarda

gamorCeuli formebis Sefaseba sameurneod Zvirfasi niSnebis mixedviT.

gamovlenili iqna mosavlianobis struqturuli elementebis optimaluri

SeTanawyoba. gamovlenili iqna oqtaploiduri tritikales sawyis jiS-

nimuSebTan da xorbalTan SedarebiT, ufro metad produqtiuli,

marcvlis maRali xarisxiT, daavadebebisadmi gamZle, Cawolisadmi gamZle,

Semoklebuli ReroTi da sxva sameurneod Zvirfasi niSan-Tvisebebis

matarebeli formebi, romlebic warmoadgenen Zvirfas axal sawyis

masalas tritikales seleqciisaTvis, rogorc samarcvled, aseve sakvebi

mimarTulebis jiSebis Sesaqmnelad.

pirvelad iqna dadgenili saqarTvelos xorblis endemuri da sxva

tetraploiduri saxeobebis da rbili xorblis aborigenuli da

seleqciuri jiSebis Rirebuleba da maTi perspeqtiuloba oqtaploiduri

tritikalesTan Sesajvareblad da Zvirfas axali sawyisi masalis

misaRebad tritikales da rbili xorblis seleqciisaTvis.

dadgenili iqna tritikales Sejvarebadobis unarianobis gadidebaSi

damtvervis wesisa da damtverianebis vadebis efeqturoba.

dadgenili iqna pirvel da meore TaobebSi seleqciurad saintereso

niSan-Tvisebebis memkvidreobis xasiaTi da agreTve daTiSvisa da formaTa

warmoqmnis Taviseburebani meore da Semdgom TaobebSi. gamovlenili iqna

10

TaobebSi ZiriTad niSan-TvisebaTa gamovlenaSi mdedrobiTi formis

upiratesoba – matrokliniis movlena da damtverianebis wesis gavlena.

dadgenili iqna, rom martivi SejvarebiT SesaZlebelia miRebuli

iqnes sasurveli axali saseleqcio sawyisi masala.

hibridul yvela kombinaciaSi meore da Semdgom TaobebSi

gamoiTiSebian mcenaris simaRlis mixedviT mokleReroiani, Cawolisadmi

da daavadebebisadmi gamZle maRalproduqtiuli sagvartomo mcenareebi.

dasabuTebuli iqna sxvadasxva hibridul TaobebSi individualuri

gamorCevis paralelurad gamorCevis nilson-eles da friuvitis

SemoTavazebuli “akari meTodis” da “gamorCevis germanuli meTodis”

gamoyenebis upiratesoba. dadgenili iqna, rom oqtaploiduri

tritikales da xorblis hibridizaciis warmateba didad aris

damokidebuli SejvarebaSi monawile formebis genotipze.

Sromis praqtikuli mniSvneloba. Seqmnili iqna tritikales da

rbili xorblis seleqciisaTvis Zvirfasi sameurneo da biologiuri

niSan-Tvisebebis matarebeli axali sawyisi masala. Semdgomi

gamoyenebisaTvis rekomendacia mieca mokleReroian, ufro metad saadreo

savegetacio periodis mqone, daavadebebisadmi da Cawolisadmi gamZle,

maRalproduqtiul da marcvlis maRali xarisxis mqone, axal sawyis

masalas, tritikales da rbili xorblis seleqciisaTvis.

gamovlenili iqna, mokleReroianobis, adreulobis, maRalmosavli-

anobis da daavadebebisadmi gamZle donorebi.

gamoyvanili iqna gamorCevis individualuri, akarisa da germanuli

meTodis gamoyenebiT maRalproduqtiuli Cawolisa da daavadebebisadmi

gamZle mokleReroiani axali perspeqtiuli formebi da xazebi − (forma 1,

forma 5, forma 7, forma 9, forma 14, forma 22, forma 28, xazi 01, xazi 03,

xazi 06, xazi 07, xazi 08, xazi 09, xazi 010, 012, xazi 013, xazi 14, xazi 15,

xazi 16, xazi 021, xazi 022, xazi 030, xazi 031, xazi 032, xazi 033, xazi 034,

xazi 0141, xazi 0142, xazi 0160, xazi 0161, xazi 0162, xazi 0163, xazi 0165,

xazi 0166, xazi 0167, xazi 0180, xazi 0181, xazi 0182, xazi 0183, xazi 0184,

xazi 0185, xazi 0186, xazi 0187, xazi 0188), romlebic marcvlis

mosavlianobiT mniSvnelovnad aRematebian xorblisa da tritikales

standartul jiSebs.

11

gamokvlevebis Sedegebis realizacia. Seqmnili iqna tritikales 35-

ze meti da rbili xorblis 32-ze meti forma da xazi, romelic CarTuli

iqna saqarTvelos saxelmwifo sasoflo-sameurneo universitetis

genetikisa da seleqcia-meTesleobis kaTedris seleqciuri muSaobis

programaSi, rogorc sameurneo da biologiurad mniSvnelovani niSan-

Tvisebebis donorebi.

naSromis aprobacia. sadisertacio naSromis Sedegebi moxsenebuli

iqna: 1) saqarTvelos saxelmwifo sasoflo-sameurneo universitetis

genetikisa da seleqcia-meTesleobis kaTedris sxdomaze (1986-1997 ww);

2) n.i. vavilovis dabadebidan 100 wlisTavisadmi miZRvnil sakavSiro

samecniero konferenciaze (Tbilisi, 1987); 3) saqarTvelos genetikosTa da

seleqcionerTa me-5 yrilobaze (Tbilisi, 1986 w); 4) l. l. dekapreleviCis

dabadebidan 110 wlisTavisadmi miZRvnil saerTaSoriso samecniero

konferenciaze (1997 w); 5) al. gorgiZis dabadebidan 70 wlisTavisadmi

miZRvnil saerTaSoriso samecniero konferenciaze (1998w).

kvlevis Sedegebis publikacia. sadisertacio naSromis irgliv

gamoqveynebulia 46 naSromi.

disertaciis moculoba da struqtura. sadisertacio naSromi

Sedgeba kompiuterze nabeWdi 200 gverdisagan, moicavs 54 cxrils, maT

Soris danarTSia 27. Sedgeba 7 Tavisagan, daskvnebisa da praqtikuli

winadadebebisagan. gamoyenebuli literaturis sia Sedgeba 203

dasaxelebisagan, maT Soris 161 dasaxelebis ucxouria.

12

1. tritikales miRebis istoria, seleqciis

miRwevebi da perspeqtivebi

didi xania mecnierTa yuradRebas ipyrobs Soreuli saxeobaTa-

Sorisi da gvarTaSoris Sejvarebis problema. am problemis Seswavlas

aqvs or saukuneze meti xnis istoria, romelsac safuZveli Cauyara sankt-

peterburgis mecnierebaTa akademiis profesorma i. kelreiterma. man

pirvelma msoflio mecnierebaSi Tambaqosa da wekos SejvarebiT

praqtikulad daasabuTa saxeobaTa Soris hibridizaciis SesaZlebloba.

xorblisa da Wvavis gvarTaSorisi xelovnuri Sejvarebis pirveli cda

moewyo erT saukuneze meti xnis winaT. xorblisa da Wvavis SejvarebiT

pirveli unayofo hibridi 1875 wels inglisSi miiRo vilsonma.

xorblis-Wvavis konstanturi Sualeduri tipis pirveli

amfidiploidi Seiqmnili iqna germanel seleqcioner v. rimpaus mier 1888

wels. manve aRwera es amfidiploidi 1891 wels. v. rimpaus mixedviT, aseTi

amfidiploidi warmoiqmna xorblis (ufxo wiTelTavTaviani) WvavTan

SejvarebiT miRebul hibridebis TaobaSi. maTi SejvarebiT miRebuli oTxi

hibriduli marcvlidan aRmocenda oTxi mcenare, aqedan sami dediseuli

tipis iyo, xolo erTi xorbal-Wvavis pirveli Taobis hibridis tipis. am

ukanasknels axasiaTdeba Zalian grZeli da viwro TavTavi. yvavilobda

Riad, ramdenime dRis ganmavlobaSi. am TavTavidan v. rimpaum miiRo

TxuTmeti marcvali, romelsac xorblis garegnuli niSnebi hqonda. es

marcvlebi Zalian amouvsebeli da bJiri iyo. v. rimpaus xorblisa da

Wvavis SejvarebiT miRebuli pirveli Taobis hibriduli mcenareebis

irgliv eTesa maTi mdedrobiTi forma xorbali da am xorblis hibridebi,

amitom savsebiT SesaZlebelia, rom xorbal-Wvavis SejvarebiT miRebuli

pirveli Taobis hibriduli mcenareebidan warmoqmnili marcvlebi

yofiliyo xorbalTan aRmavali Sejvarebis produqti. 15 marcvlidan v.

rimpaum meore TaobaSi miiRo sami iseTi mcenare, romlebic aSkarad

xorbliT bekrosis Sedegi iyo, erT mcenares hqonda yomrali Sefervis

skverxeduli tipis TavTavi, xolo ors – mokle, TeTri Sefervis

skverxeduli agebulebis nawilobriv Semarcvluli TavTavi. v. rimpau

13

Tvlida, rom aseTi tipis TavTavebis marcvlidan mcenareebi warmoiqmna

xorbal-Wvavis pirveladi mcenareebis irgliv naTesi xorblis

jiSTaSorisi pirveli Taobis hibridebis mtvriT damtverianebiT. meore

Taobis danarCeni Tormeti mcenare erTmaneTis da pirveli Taobis

mcenareebis msgavsi iyo da nayofierebis maRali doniT gamoirCeodnen.

sawyis formebTan SedarebiT, axasiaTebdaT ufro Zlieri zrda, farTe

TavTavi, TavTunis kilis kbilaki ki – iseTi, rogorc xorbal-Wvavis

hibridebs. mesame TaobaSi miRebuli iyo rogorc fxiani, aseve ufxo

TavTaviani formebi. yovelive aman safuZveli misca rimpaus evarauda, rom

xorbal-Wvavis hibridebi TviTdamtverviT momravlebisas yovelTvis

unayofoni arian.

amrigad, v. rimpaum pirveli TaobaSi miiRo ara individualurad

poliploiduri mcenare, aramed pirveli Taobis mcenareze calkeuli

TavTavebi mcire ploiduri qsovilebiT. v. rampaus mier meore TaobaSi

gamovlenili Tormeti mcenare tritikales pirveli formebia, riTac

dasabami mieca axali mcenaris – axali marcvleuli kulturis Seqmnas.

bunebrivia, ibadeba kiTxva, ram ganapiroba aseTi mcenaris, anu

adamianTa momavali puris Seqmnis aucilebloba? mecnierebisaTvis didi

xania cnobili iyo is faqti, rom botanikuri gvaris xorblis saxeobebSi

adamianisaTvis aucilebeli, sameurneo Zvirfasi niSnebis da Tvisebebis

gamapirobebeli genetikuri potenciuri SesaZlebloba garkveul

CarCoebSia moqceuli. amave dros isic gaxda cnobili, rom marto

xorblis safuZvelze SeuZlebelia Seiqmnas misgan gansxvavebuli ufro

maRali genetikuri potencialis mqone da sruliad axali niSan-

Tvisebebis matarebeli mcenare, romelic daakmayofilebda adamianTa

momaval gazrdil moTxovnilebas rogorc raodenobrivi, aseve

xarisxobrivi maCveneblebis mixedviT. gamorkveulia, rom marcvlovanTa

ojaxSi Semavali mravali gvaris kulturuli da veluri formebis

mcenareebSi gvxvdeba adamianisaTvis metad Zvirfasi niSnebi da Tvisebebi.

am saWiro niSan-TvisebaTa erT organizmSi, anu erT mcenareSi Tavmoyris

idea Caisaxa jer kidev asi wlis winaT.

xorblis genetikasa da seleqciaSi momuSave mecnierebi daaxloebiT

asi welia ocnebobdnen imis Sesaxeb, rom xorblis mcenare

14

gaemdidrebinaT misTvis ucxo, magram adamianisaTvis sasargeblo axali

niSan-Tvisebebis mqone genetikuri faqtorebiT da SeeqmnaT bunebaSi

ararsebuli marcvlovanTa axali kultura. mecnierTa es ocneba me-20

saukuneSi axda – Seiqmna “momavlis puri” arsobisa, marcvlovanTa axali

kultura – tritikale. tritikales mcenare kargad xarobs yovelnair

niadagze, kargad itans uamindobas, iZleva rogorc marcvls, aseve mwvane

masis maRal mosavlis (Дорофеев В. Ф., Куркиев У. К., 1975; Махалин М. А.,

1976; p. nasyidaSvili, 1986 da sxva).

genetikurma gamokvlevebma cxadyo, rom marcvlovanTa ojaxSi

Semavali ori gvaris – xorblis da Wvavis erT organizmad gaerTianebas,

garda didi mecnieruli Rirebulebisa, aqvs Zalian didi seleqciuri da

sameurneo mniSvneloba.

xorblis da Wvavis safuZvelze axali mcenaris da SemdgomSi axali

kulturis miReba imiTac aris ganpirobebuli, rom xorbals ar

axasiaTebs zamTargamZleobis maRali donis gamovlenis genetikuri

faqtorebi, TavTavis Rerakze mravalTavTunianoba. WvavSi ki es niSnebi

kargad aris gamosaxuli da ganpirobebulia genetikuri faqtorebiT.

pirvelad germaniaSi miRebuli xorblisa da Wvavis Sualeduri

tipis hibridebi mecnierebisaTvis ucnobi iyo naxevari saukunis

ganmavlobaSi. e. i. manamde, vidre rus da ukrainel mecnierebma ar

daasabuTes nayofiani hibridebis miRebis praqtikuli SesaZlebloba. rus

da ukrainel mecnierebma aseTi hibridebi aRmoaCines bunebriv pirobebSi.

maTma gamokvlevebma dasabami misca mTel msoflioSi marcvleulis axali

kulturis – tritikales miRebas. amJamad am kulturis Seqmnaze muSaoben

xorblis mTesveli msoflios yvela qveynis seleqcionerebi. am mxriv

aRsaniSnavia ruseTis, ukrainis, ungreTis, bulgareTis, meqsikis,

indoeTis, germaniis, kanadis, iaponiis, saqarTvelos da sxva

seleqcionerTa miRwevebi. amJamad msoflios mraval qveyanaSia miRebuli

sawarmoo mniSvnelobis tritikales jiSebi, maT Soris didi popularoba

moipova rus da ukrainel seleqcionerebis mier Seqmnilma jiSebma.

warmoebaSi myofi tritikales jiSebidan gansakuTrebuli mniSvneloba

aqvs pirutyvis sakvebad gamosayenebel jiSebs. am tipis mcenares

15

axasiaTebs mwvane masis uxvmosavlianoba da amave dros misi xarisxi

saukeTesoa.

tritikales axali jiSebis misaRebad sakmao muSaoba mimdinareobs

saqarTveloSic. saqarTvelos saxelmwifo sasoflo-sameurneo

universitetis genetikisa da seleqcia-meTesleobis kaTedram 30 wlis

samecniero-kvleviTi muSaobis Sedegad Seqmna tritikales metad

mravalferovani rogorc samarcvle, ise pirutyvis sakvebi perspeqtiuli

formebi. kaTedris mier Seqmnili tritikales axali perspeqtiuli

formebidan cnobilia “qarTli-1”, “qarTli-2”, “qarTli-3”, “qarTli-5”.

aqedan tritikales jiSebi “qarTli-2” da “qarTli-5” warmoebaSia

daraionebeli (l. dekapreleviCi, p. nasyidaSvili, c. samadaSvili, m. jaSi).

tritikales miReba, rogorc zemod avRniSneT, yovelmxrivi

Seswavla warmoebs mraval qveyanaSi. am mxriv metad saimedo da

sayuradRebo Sedegebia miRebuli yofil sabWoTa kavSirSi, ungreTSi,

meqsikaSi, amerikis SeerTebul StatebSi, kanadaSi, bulgareTSi,

poloneTSi, germaniaSi, iaponiaSi, espaneTSi da mTel rig sxva qveynebSi.

gansakuTrebul yuradRebas imsaxurebs n. i. vavilovis saxelobis

memcenareobis institutSi miRebuli Sedegebi. am institutis daRestnis

sacdel sadgurSi Catarebuli mravalwliuri da mravalmxrivi Seswavlis

Sedegebi naTlad gviCvenebs, rom tritikales arsebuli mravalferovani

formebidan maRalproduqtiulobiT gamoirCevian heqsaploiduri (2n=42)

formebi. tritikales heqsaploiduri jiS-nimuSebi TavTavze TavTunebis

raodenobiT 1,5 - 2-jer, xolo TavTavSi marcvlebis ricxviT 1,2 – 1,5-jer

aRematebian xorblis cnobil jiSs bezostaia 1.

amasTanave erTad gamoirkva, rom tritikales zogierTi forma

daavadebis mimarT kompleqsuri gamZleobiT da imunitetiT ar

Camouvardeba am mxriv cnobil xorblis saxeobas – tetraploidur

zandurs. tritikales zogierTi jiS-nimuSi gamoirCeva marcvalSi cilis

da cilaSi Seunacvlebeli aminmJava – lizinis maRali SemcvelobiT.

tritikales zogierTi jiS-nimuSis marcvalSi cila 5 – 6%-iT da cilaSi

Seunacvlebeli aminmJava lizini 1,5-1,7%-iT metia, vidre saSemodgomo

xorblis jiS bezostaia 1-is marcvalSi. gamovlenilia tritikales iseTi

formebic, romelTa purcxobis xarisxi ar Camouvardeba Zlieri xorblis

16

jiSebisas. dadgenilia, rom v. e. pisarevis mier miRebuli amfidiploidebi

xasiaTdebian gamozamTrebis maRali unariT iseT pirobebSic ki sadac

saSemodgomo xorblis moyvana praqtikulad SeuZlebelia. did

yuradRebas imsaxurebs a. f. Sulindinis mier Seqmnili samsaxovani

amfidiploidebi, romlebSic dadebiTad aris Serwymuli marcvlis

maRalmosavlianobis unari zamTargamZleobasa da sxva sameurneo Zvirfas

niSnebTan (Дорофеев В. Ф., Кур Киев У. К., 1975; p. nasyidaSvili, 1986).

yofili sabWoTa kavSiris, evropis, Crdilo da samxreT amerikis

qveynebis tritikales sxvadasxva ploidobis jiS-nimuSebis Seswavlis

Sedegad xarkovis seleqciis centrSi gamovlenilia sameurneod Zvirfasi

niSnebis mqone formebi (Рабинович С. В. и др., 1976).

saintereso Sedegebia miRebuli msoflios mraval qveyanaSi

tritikales oqtaploiduri da heqsaploiduri formebis miRebis,

gamoyenebis da axali jiSebis Seqmnis modelebis damuSavebis saqmeSi.

ganviTarebadi qveynebisaTvis 1964 wels meqsikaSi SemuSavda

tritikaleze muSaobis programa, romelSic gansakuTrebuli yuradReba

gamaxvilebulia heqsaploiduri tritikales jiSebis Seqmnaze.

oqtaploiduri tritikale gamoyenebulia heqsaploiduri tritikales

formebisaTvis sameurneo niSnebis gadasacemad. hibridizaciis meTodis

farTo gamoyenebiT meqsikaSi miRebulia tritikales metad saintereso

heqsaploiduri formebi, romlebic gamoirCevian TavTavis fertilobis

maRali unariT, Cawolisa da daavadebis mimarT gamZleobiT, dRis

sididisadmi aramgrZnobiarobiT da sxva. meqsikaSi Catarebuli

gamokvlevebiT cnobilia, rom Cveulebrivi gamorCevis meTodis gamoyeneba

ar iZleva karg Sedegs, kerZod, gamorCeva maRalmosavlianobisa da

marcvlis kargad ganviTarebis TvalsazrisiT – miRebuli formebis

marcvalSi mcirdeba proteinis Semcveloba. am mxriv kargi Sedegia

miRebuli mcenareTa individualuri gamorCeviT da maTi marcvlis

vizualuri SemowmebiT. Catarebuli mravalmxrivi gamokvlevebiT

dadgenilia, rom tritikales sxvadasxva formis gamoyeneba SeiZleba

sasursaTod, sakvebad da teqnikuri miznebiT. am kulturis marcvali,

pirvel rigSi, SeiZleba gamoyenebul iqnes safuraJed, xolo purad

gamoyenebisas mis fqvili Sereuli unda iyos Zlieri xorblis fqvilTan.

17

tritikales uSualod sasursaTod gamoyeneba SesaZlebelia misi

Sesabamisi jiSebisa da formebis miRebis Semdeg. tritikales sasursaTod

gamoyenebis mimarTulebiT saimedo seleqciuri muSaoba tardeba yofil

sabWoTa kavSirSi, evropaSi, alJirSi, daniaSi, CrdiloeT indoeTSi da

sxva.

tritikales seleqciaSi kargi Sedegebi aqvT miRebuli bulgarel

seleqcionerebs. 1965 wels bulgareTSi, saSemodgomo xorblis jiS

bezostaia 1 da Wvavis jiS C-s SejvarebiT miRebuli hibridis xorblis

jiS okerman-17-is narevi mtvriT damtvervis Sedegad Seiqmna tritikales

oqtaploiduri (2n=56) forma da AD-COC-3-is saxelwodebiT. tritikales

am formis mravalwliani da mravalmxrivi SeswavliT dadgenilia, rom es

forma adreulobiT uaxlovdeba saSemodgomo xorblis sayovelTaod

aRiarebul jiSs bezostaia 1-s da adreulobasTan erTad axasiaTebs

mtkice da Cawolisadmi gamZle Rero, zamTargamZleobis maRali unari,

fotosinTezis didi SesaZlebloba, fotomasinTezirebeli masis maRali

Semcveloba (foTlis farTobis erTeulze didi raodenobiT qlorofili,

A da B karotinoidebi), da daavadebebisadmi kompleqsuri gamZleoba,

marcvalSi cilis 4 – 6%-iT da metiT) da cilaSi Seunacvlebeli

aminomJavas Llizinis meti Semcveloba, vidre es axasiaTebs xorblis jiS

bezostaia 1-s. cilebis kompleqsis eleqtroforezuli da fraqciuli

SedgenilobiT, dafqvisa da purcxobis xarisxiT tritikales forma AD-

COC-3 uaxlovdeba xorblis jiS bezostaia 1-s, produqtiuloba

damakmayofilebeli aqvs, axasiaTebs msxvili marcvali, advilad

ujvardeba saSemodgomo xorbals da sxva heqsaploidur da oqtaploidur

tritikales formebs. am formisaTvis damaxasiaTebeli niSan-Tvisebebis

gamo tritikales es jiSebi da formebi farTod gamoiyeneba seleqciur

muSaobaSi msoflios mraval qveyanaSi (Kiss A., 1974).

tritikales kulturaze momuSave seleqcionerTa yuradRebas

ipyrobs meqsikuri seleqciis sagazafxulo heqsaploiduri formebi.

meqsikuri seleqciis tritikales jiS-nimuSebi, xorblis jiSebTan

SedarebiT, gamoirCevian adreulobiT, daavadebebis mimarT gamZleobiT,

proteinis da lizinis maRali SemcvelobiT da sxva dadebiTi niSan-

TvisebiT.

18

meqsikuri seleqciis tritikales jiS-nimuSebs iyeneben xorblisa da

TviT tritikales seleqciaSi. am mxriv saqarTveloSi Catarebulia metad

mniSvnelovani gamokvlevebi.

rbili xorblis seleqciaSi tritikales gamoyenebisaTvis

saqarTveloSi muSaoba daiwyo am axali kulturis arsebuli formebis

SeswavliT. am mizniT genetikisa da seleqcia-meTesleobis kaTedram

(p. nasyidaSvili, m. jaSi) Seiswavla tritikales msoflio koleqciis

jiS-nimuSebi. am koleqciis SeswavliT gamoirkva, rom saqarTvelos rbili

xorblis seleqciaSi perspeqtiulia meqsikuri seleqciis mokleReroiani,

saadreo da maRalproduqtiuli formebis gamoyeneba. tritikales jiS-

nimuSebSi Seswavlili iyo zamTargamZleoba, savegetacio periodi,

sokovani daavadebebis mimarT gamZleoba, mcenaris simaRle da

Cawolisadmi gamZleoba, mcenaris da TavTavis produqtiulobis

ganmapirobebeli elementebi da am maCveneblebis mixedviT ganisazRvra

rbili xorblis seleqciaSi maTi gamoyenebis perspeqtiuloba

(p.p. nasyidaSvili, 1977; p. nasyidaSvili, c. samadaSvili, m. jaSi, 1980;

П. Наскидашвили, Ц. Самадашвили, М. Джаши, 1982).

miuxedavad imisa, rom meqsikuri seleqciis tritikales jiS-nimuSebi

sagazafxuloa, muxranis velis pirobebSi Semodgomaze Tesvis Sedegad

miRebul mcenareTa SeswavliT gamoirkva, rom zamTargamZleobis unariT

isini uTanabrdebian saSemodgomo rbili xorblis jiS-populaciebs, maT

Soris axalcixis wiTeli dolis purs.

tritikale, rogorc axali kultura safuZvlianad gamoikvlia

ungrelma seleqcionerma a. kiSma (Kiss J., 1975) da amerikelma (Bernard M. N.,

1976) da didi britaneTis (Bishnoi V. R., Sapra V. T., 1975) seleqcionerma. isini

tritikales axali jiSebis misaRebad SejvarebaSi iyenebdnen

oqtaploiduri da heqsaploiduri formebis xorbalTan Sejvarebas da

tritikales formebTa Soris Sejvarebas. am SejvarebiT miRebuli

pirveli Taobis hibridebis Canasaxis kultivirebas axdendnen xelovnur

areSi (Lartet E., 1975).

msoflio masStabiT, maT Soris, yofil sabWoTa kavSirSi

Catarebuli gamokvlevebi naTlad gviCvenebs, rom tritikales sawarmoo

mniSvnelobis jiSebi konkurencias uweven xorblis, Wvavis da qeris

19

ZiriTad sawarmoo jiSebs. miRebulia tritikales iseTi jiSebi,

romlebic, maRalproduqtiulobasTan erTad, xasiaTdebian marcvalSi

cilis maRali SemcvelobiT da amave dros aqvT Cawolisadmi gamZle

Rero (Gregory R. S., 1975).

damuSavebulia tritikales miRebis sxvadasxva meTodi. xorblisa da

Wvavis Seujvareblobis gasadideblad iyeneben hibriduli Canasaxis

xelovnur areSi aRzrdis meTods (Lartet E. N., 1974; Kohli M. N., 1973-1974).

gamorkveulia, rom xorblisa da Wvavis cudi Sejvarebis unarianoba

aZnelebs pirveladi tritikales miRebas. gamovlenilia, rom

Sejvarebulobis dominanturi aleluri genebi apirobeben samtvre

milebis zrdis Seferxebas, xolo am genebis recesiuli alelebi

gavlenas ver axdeben Wvavis mtvris milis zrdaze (Kiss J., 1975).

Wvavis diploidur da tetraploidur saxeobebTan xorblis 14

saxeobis Sejvarebis unarianobis SeswavliT dadgenilia, rom

Sejvarebulobis unari da misi xarisxi cvalebadobs SejvarebaSi

monawile rbili xorblis jiSebisa da sawyisi saxeobebis Sesabamisad

(Ригин Б. В., 1976).

xorblisa da Wvavis SejvarebiT miRebul hibridebze kolxicinis

0,25%-iani wyalxsnaris zemoqmedebiT gamovlinda, rom kolxicinis Reroze

zemoqmedebiT miRebul mcenareTa 41% fertiluria, 49% steriuli da 10%

iRupeba. amave koncentraciis kolxicinis wyalsxnaris fesvTa sistemaze

zemoqmedebiT miRebul mcenareSi 69% fertiluria, 25% steriluri da 6%

mcenarebisa iRupeba.

xorbal-Wvavis oqtaploiduri hibridis diploiduri Wvavis rva

jiSTan, tetraploiduri Wvavis or jiSTan da Wvavis merve Taobis

hibridebTan SejvarebiT miRebulia 35 qromosomiani hibridebi, xolo

xorbal-Wvavis hibridis tetraploidur WvavTan SejvarebiT miRebul

hibridebs hqondaT 42 qromosoma. es orive tipis hibridebi yvavilobs

Wvavze gvian, xolo tritikalesTan SedarebiT adre. 35-qromosomian

hibridebSi hibriduli marcvlebis gamonaskvam Seadgina 0,13%, xolo 42-

qromosomianSi – 0,33% (Müntzing A., 1974).

20

a. f. Sulindinis da n. g. maqsimovas (Шулындин А. Ф., Максимова Н. Г.,

1960-1978) cdebSi tritikales da xorblis SejvarebiT hibriduli

marcvlebis gamonaskvam Seadgina 32,2%, Sebrunebuli Sejvarebisas ki es

maCvenebeli 2,1-jer izrdeba, magram Sesajvarebel formad xorblis

gamoyenebiT miRebul hibridSi aRiniSneba Zalian didi fiziologiur-

bioqimiuri da struqturuli cvlileba Canasaxis embriologiuri

ganviTarebis procesSi, ris Sedegad miRebuli marcvlebi bJiria da ara

aqvs aRmocenebis unari. SejvarebaSi tritikales mdedrobiT formad

gamoyenebis SemTxvevaSi miRebul marcvlebs axasiaTebT SedarebiT maRali

cxovelmyofelobis unari, erTi saxeobis genetikuri masalis,

gansakuTrebiT ki veluri winaprebidan meoreSi gadacemis SesaZlebloba,

didi xania specialistebis yuradRebis centrSia da garkveuli Sedegebia

miRebuli, magram genetikuri masalis introgresiisaTvis damatebiTi

SesaZleblobis Zieba kvlav pirvelxarisxovani amocanaa (Baeva K., Khristova

Y., 1975).

xorbalSi Wvavis genetikuri masalis gadatanis mizniT xorbal-

Wvavis pirveli Taobis hibridebis gamoiyeneba daiwyes da sayuradRebo

gamokvlevebi Caatares mecxramete saukunis bolos saratovis sacdel

sadgurSi. muSaoba am mimarTulebiT, kerZod, pirveli Taobis xorbal-

Wvavis steriluri hibridebis xorblis mtvriT bekrosireba, ufro

safuZvlianad gamokvleuli da aprobirebulia rogorc Cvens qveyanaSi,

aseve mis farglebs gareT. dadgenilia, rom pirveli Taobis xorbal-

Wvavis hibridebs aqvT unari miiRon ucxo mtveri. isini sawyisi xorblis

saxeobebs da Wvavs, agreTve pirveli Taobis tritikales sakmaod Znelad

ujvardebian. maT pirvel TaobaSi gamonaskva SedarebiT maRalia, maSin,

roca is tritikales mtvriT imtvereba (Дорофеев В. Ф., Куркиев У. К., 1975).

tritikale xorbalTan pirvelad Seajvares 59 wlis winaT. am mxriv

muSaobam SedarebiT farTo xasiaTi miiRo 41 wlis winaT, magram

jerjerobiT ar aris Seqmnili xorblis jiSi. am mimarTulebiT muSaoba

metad aqtualuria da amave dros warmoadgens problemur sakiTxs.

21

2. mindvris cdebis niadagur-klimaturi pirobebis mokle

daxasiaTeba, kvlevis meTodika

da sawyisi masala

2.1. mindvris cdebis niadagur-klimaturi pirobebis mokle daxasiaTeba

saqarTvelos teritoria mdebareobs mTebsa, zRvasa da naxevrad

udabnos tipis vakeebs Soris. igi daserilia qedebiT da mdinareebiT.

riTac qmnis vakeebs, xeobebsa da ferdobebs, aq mkveTrad aris

gamokveTili vertikaluri zonaloba.

saqarTvelos teritoriis did nawilze niadagur-klimaturi

pirobebi xelSemwyobia marcvleuli kulturis normaluri

ganviTarebisaTvis (p. nasyidaSvili, m. sixaruliZe, e. CerniSi, 1983).

sadisertacio naSromis eqsperimentuli kvlevebi Sesrulebuli iqna

saqarTvelos saxelmwifo sasoflo-sameurneo universitetis muxranis

saswavlo sacdel meurneobaSi, romelic mdebareobs muxran-saguramos

vakeze. es vake warmoadgens Sua qarTlis dablobis gagrZelebas,

mdebareobs mis samxreT-aRmosavleTiT da moqceulia mTagrexilebs

Soris. misi simaRle zRvis donidan 450-dan 600 metramdea da patara

samkuTxedis forma aqvs. igi TiTqmis yoveli mxridan mTagrexilebiTaa

daculi (k. kelenjeriZe, 1954).

2.1.1. muxranis saswavlo-sacdeli meurneobis niadaguri

da klimaturi pirobebis mokle daxasiaTeba

cdis niadagis daxasiaTeba. niadagi rTuli bunebrivi istoriuli

sxeulia, romelic warmoiqmna erTi mxriv garemo faqtorebis gavleniT da

meores mxriv adamianis sawarmoo pirobebis zemoqmedebiT. amitom niadagis

genezisis sakiTxi ganxiluli unda iqnes misi istoriuli ganviTarebis

procesSi. niadagi ar aris statistikurad ucvleli sxeuli. is

ganuwyvetliv ganicdis gardaqmna-ganviTarebas sxvadasxva faqtorTa

zemoqmedebis safuZvelze. niadagis warmoqmnis pricesSi adamianis roli

22

Zalzed didia da igi xSirad cvlis niadagwarmomqmnel bunebriv

faqtorTa mimarTulebebs (d. gedevaniSvili, t. tarasaSvili, v. lataria,

1951; m. sabaSvili, 1965).

muxran-saguramos vake warmoqmnilia Zvel aluviur da meoTxeuli

periodis tbis danaleqebze, romelTa amovsebas Semdgom xels uwyobda

mdinareebis (qsani, aragvi) mier Camotanili masala, garda amisa aq

ganviTarebul niadagebis warmoqmnaSi monawileobas iRebda kalciumis

karbonatebiT mdidari deluviuri nafenebi.

muxranis vakeze gavrcelebuli niadagebi Seswavlili iqna

d. gedevaniSvilis, m. tarasaSvilis, g. talaxiZis, v. latarias da sxvaTa

mier, romelTa gamokvlevebis Tanaxmad, muxran-saguramos vakeze

gavrcelebulia mdelos yavisferi niadagebi, romlebic xasiaTdebian

naklebi humusianobiT, saxnav fenaSi humusi cvalebadobs 2.1 – 3.02-mde. am

niadagebze mineraluri da organuli sasuqebis Setana efeqtur Sedegs

iZleva.

Cvens mier eqsperimentuli xasiaTis kvlevebi Catarebuli iqna

mdelos yavisfer dawidul niadagebze, romelzec miwaTmoqmedebis

sistemis sworad gamoyeneba, agroteqnikuri RonisZiebis kompleqsuri

gatareba, SesaZlebels xdis marcvleuli kulturebis maRali da myari

mosavlis miRebas.

klimaturi pirobebis mokle daxasiaTeba. muxran-saguramos vake

mdebareobs mTavari kavkasionis samxreT dasavleT ferdobTan da

warmoadgens goris vakis aRmosavleT gagrZelebas, misi simaRle zRvis

donidan 450 — 600 m farglebSi cvalebadobs, igi daculia TiTqmis

yoveli mxridan mTagrexilebiT, marTalia es mTiani zRudeebi muxran-

saguramos vakes Zlieri qarebis pirdapiri moqmedebisagan icavs, magram

miuxedavad amisa igi mainc ver axerxebs mis izolirebas haeris saerTo

dinebebisagan, romelic klimatis Semqmnel erT-erT faqtors warmoadgens.

muxranis vakes, dasavleTis SemaRlebuli zoli, gamohyofs Sida qarTlis

vakisagan (a. javaxiSvili, 1947).

k. kelenjeriZis (1954) monacemebis mixedviT muxran-saguramos vake

gamoirCeva SedarebiT grZeli savegetacio periodiT da saSemodgomo

kulturebis mosavlis aRebis Semdeg darCenili savegetacio periodi

23

aqtiuri temperaturis (roca dRe-Ramuri saSualo temperatura 100-s

aRemateba) 102 – 107 dRe grZeldeba, rac saSualebas iZleva am vakeze

sanawveralo kulturebs mieces sawarmoo xasiaTi (k. kelenjeriZe, 1954).

i. baxtaZe aRniSnavs, rom muxran-saguramos vakeze zamTari mSralia

da ar aris mkacri, gazafxuli Tbilia da adre dgeba, misi pirveli

naxevari mSralia, zafxuli cxeli, naleqebi mometebuli raodenobiT

modis maisSi da zafxulis dasawyisSi, xolo zafxulis meore naxevari ki

mSralia, Semodgoma SedarebiT Tbilia da mSrali, zogjer mas

gaxangrZlivebuli xasiaTi aqvs, klimatis sirbile SesaZlebels xdis

sagazafxulo xorblis formebis Semodgomaze daTesvas.

mravalwliuri monacemebis mixedviT muxran-saguramos vakeze,

Tviuri temperaturis mixedviT yvelaze civi Tve ianvaria, xolo

temperaturis maqsimumi aRiniSneba ivlissa da agvistoSi, Semdeg ki

temperatura TandaTanobiT ecema. k. kelenjeriZe miuTiTebs, rom muxran-

saguramos vake CrdiloeTidan, samxreTidan da samxreT-dasavleTidan

Semofarglulia qedebiT, ris gamoc iqidan Camodenili civi haeris masebi

(roca temperaturuli invensiebi myardeba) mowmendil wynar RameebSi Tavs

iyris am vakis Zirze da amiT apirobebs temperaturis mniSvnelovan

dacemas. temperaturul miwispira invesiaTa Sedegad vakeze yinvebi

SemodgomiT ufro adre iwyeba da gazafxulze gvian wydeba, es mtkicdeba

arsebuli monacemebis mixedviT, romlic mocemulia cxr. d. 2. 1. 1. 1.

sasoflo-sameurneo kulturebis adreulobas eniWeba metad didi

mniSvneloba, radgan maTi mosavlis adre aRebis SemTxvevaSi, SesaZlebeli

xdeba meore mosavlis miReba, rasac sruliad pasuxobs muxran-saguramos

klimaturi pirobebi.

haeris fardobiTi tenianobis sididis mixedviT muxran-saguramos

vakis hava miekuTvneba tye-velis havas; fardobiTi tenianoba maissa da

ivnisSi unda aixsnas imiT, rom am TveebSi, iseve rogorc Cveulebriv

aRmosavleT saqarTveloSi aqac atmosferuli naleqTa mniSvnelovani

raodenoba modis. agroklimatur mSral dReebad Tvlian im dReebs, roca

haeris fardobiTi tenianoba 5%-mde da mis dabla ecema. savegetacio

periodis ganmavlobaSi mSrali amindiani dReebis yvelaze meti

raodenoba agvistos Tveze modis. eqsperimentuli kvlevis periodSi

24

haeris SefardebiTi tenianobis meCvenebelze warmodgenas iZleva cxrili

d. 2. 1. 1. 2.

aRsaniSnavia is faqti, rom muxran-saguramos vakeze naleqebis

raodenoba didi ar aris, atmosferul naleqTa yvelaze naklebi ki

zafxulis danarCen TveebSi, gansakuTrebiT ki agvistoSi. noembridan

aprilamde atmosferuli naleqebi umetesad Tovlis saxiT modis,

ganuwyvetili Tovlis safaris mravalwliuri xangrZlivoba saSualod 30-

40 dRes utoldeba. zogierT wels Tovlis safari sruliad ar gvxvdeba,

sakmaod xSirad Tovls mindvrebidan Zlieri qarebi gadaadgilebs.

atmosferuli naleqebis ganawileba ar aris Tanabari, rasac iwvevs

qarTlis qedi, romelic mTavari amindgamyofia muxranis vakis, romelic

haeris saerTo cirkulacias arRvevs. saguramos qedebi akaveben tenis

momtan haeris masebs, rogorc dasavleTidan – Savi zRvis mxridan, aseve

aRmosavleTidan kaspiis zRvidan. am qedebis ferdobebze haeris masebis

iZulebiTi aRmavali denebi apirobeben kondensaciuri da saerTo wvimis

warmomqmnel procesTa gamZleobas. amis Sedegad qedebis maxlobel

regionebSi, umTavresad ki mTiani zRudeebis ferdobebze naleqebis

SedarebiT meti raodenoba modis vidre TviT muxran-saguramos vakeze.

eqsperimentuli kvlevebis Catarebis wlebSi mosuli atmosferuli

naleqebis raodenobaze naTel warmodgenas gvaZlevs cxr. d. 2. 1. 1. 3.

klimaturi maCveneblebis mixedviT cxrili d. 2. 1. 1. 4 muxran-saguramos

vakeze hava saSualo maCveneblebis mixedviT. muxran-saguramos vakeze hava

saSualo kontinentalobiT xasiaTdeba, rac dasturdeba centr borisovis

havis kontinentalobis maCveneblis formuliT. muxranis vakis havis

kontinentalobis zona K - 58%-s. es ki niSnavs imas, rom, temperaturis

mxriv muxranis hava ganpirobebulia havis kontinentalobis faqtorebiT,

zRvisa da tyis havis faqtorebiT ki ganpirobebulia 42%-is raodenobiT,

magram es Sefardeba welTa manZilze ar rCeba ucvleli, aramed zog

wlebSi aRmosavleTidan kontinentaluri faqtorebis zegavlena mkveTrad

matulobs da muxran-saguramos vakeze myardeba mkveTrad gomokveTili

gvalviani periodi, romlis mavne moqmedebas aZlierebs aRmosavleTis

mSrali qarebi, amitom aucilebeli xdeba morwyviTi reJimis Catareba

(k. kelenjeriZe, 1954; g. melaZe, e. gogliZe, 1991).

25

amrigad, cdis Catarebis wlebSi saSualo temperatura, haeris

SefardebiTi tenianoba da naleqebis raodenoba xasiaTdeboda

mravalwliuri saSualo meterologiur monacemebTan miaxloebiT. amitom

cdis arcerT wels adgili ar hqonda mcenareTa daRupvas garemo

pirobebis gavleniT. cdis yovel wels mcenareTa gamozamTreba da

gadarCena normaluri iyo.

mravalwliani monacemebiT Tviuri saSualo temperaturis jami

yvelaze maRalia ivlisSi – 22,1 °C, xolo yvelaze dabali ianvarSi ‐ 1,1 C.

(cxrili d. 2. 1. 1. 4). naleqebis saSualo wliuri raodenoba udris 518 mm.

saSemodgomo kulturebis savegetacio periodSi modis 389 mm. yvelaze

mcire raodenobiT naleqi modis zamTarSi 65 mm. ufro naleqiania aprili,

maisi da ivnisi. miuxedavad amisa saSemodgomo naTesebi saWiroeben 2‐3

morwyvas (j. gubelaZe, 1955).

haeris SefardebiTi tenianoba udris 71%-s, SedarebiT maRalia

Semodgoma. zamTarSi – 80,0%. xSiria aRmosavleTis da dasavleTis qarebi.

aRmosavleTis cxeli qarebi metia zafxulSi, rac iwvevs TavTavianebis

aodvas. amitom am zonisaTvis metad mniSvnelovania seleqcia adreulobis

mimarTulebiT.

2.2. kvlevis meTodika da agroteqnika

1986-1998 wlebSi saqarTvelos saxelmwifo sasoflo-sameurneo

universitetis muxranis saswavlo-sacdel meurneobaSi iswavleboda

Sesajvareblad SerCeuli mSobliuri formebi da hibridebi. cdisaTvis

gaTvaliswinebuli nakveTis winamorbedi kultura muxranSi iyo simindi.

sacdeli nakveTi saTanadod moixna 25 – 27 sm-is siRrmeze, Tesvis win

damuSaveba xdeboda diskoebiani kultivatoriT da farcxiT. Tesva

tardeboda xeliT SemodgomiT – 20 oqtombramde. naTesi ar irwyveboda.

gazafxulidan dawyebuli mcenareTa vegetaciis ganmavlobaSi vatarebdi

jiSobriv da gvarobriv margvlas.

hibridebis Tesva tardeboda SemdegnairiT sqemiT: ♀ F1-F2 ♂, yovel

hibridis daTesvamde iTeseboda standartuli jiSi bezostaia 1. momdevno

26

wlebSi (F3-F6) hibridebi iswavleboda seleqciur da sakontrolo

sanergeSi, xolo perspeqtiuli formebi winawari jiSTa gamocdaSi.

mSobeli wyvilebis Sejvareba Catarda 1986 wels, SezRudul-

Tavisufali (boTlis meTodi) meTodiT. miRebuli iqna martivi (wyviladi)

reciprokuli hibridebi.

mdedrobiT formad SerCeuli mcenaris kargad ganviTarebul

TavTavze kastracia tardeboda maSin, rodesac TavTavis 2/3 gamosuli iyo

vaginidan. kastracia tardeboda dilis saaTebSi, xolo Sesabamisi amindis

pirobebSi mTeli dRis ganmavlobaSi (roca grili dRe iyo). TiToeul

TavTavze kastracia tardeboda 20-20 yvavileze. TiToeuli TavTunis or

ganapira yvavils ukeTdeboda kastracia. TiToeuli kombinaciisaTvis

SerCeuli kastrirebuli da agreTve damtvervili 5-5 TavTavi Tavsdeboda

pergamentis qaRaldiT damzadebul parkSi.

kastrirebuli yvavilebi imtvereboda Cveulebriv kastraciidan 3 –

5 dRis Semdeg. damtvervis vadis dasadgenad kastrirebuli yvavilebi

imtvereboda dawyebuli kastraciis dRidan 12 – 15 dRis ganmavlobaSi.

damamtverianeblad SerCeuli mcenare iWreboda Rerodan da Tavsdeboda

wyliT savse WurWelSi da edgmeboda kastrirebul TavTavebs ise, rom

TavTavidan gadmocvenili mtvris marcvlebi Tavisuflad moxvedroda

kastrirebul TavTavSi arsebuli butkos dings. sul miRebuli iqna 290

hibriduli kombinacia. maTgan ukeTesi mocemuli gvaqvs sadisertacio

naSromSi Sesabamisi cxrilebis saxiT.

mcenaris vegetaciis ganmavlobaSi tardeboda fenologiuri

dakvirvevebi, iswavleboda aRmoceneba, bartyoba, gamozamTreba, aRereba,

daTavTaveba da marcvlis simwife. mSobeli formebi da TiToeuli

hibriduli kombinacia da am ukanasknelidan miRebuli hibriduli formebi

da Sesabamisi xazebi Seswavlil iqna Cawolisadmi da daavadebebisadmi

gamZleobis mixedviT.

mcenareTa Cawolisadmi gamZleoba Sefasda 5 baliani sistemis

mixedviT, xolo daavadebebis gamovlenis xarisxi fasdeboda procentebSi

(v. krivCenko, 1977).

sruli simwifis fazaSi hibridebi da mSobliuri formebi aRebuli

iqna fesvebianad. pirveli Taoba aRebuli iqna mTlianad kombinaciebis

27

mixedviT, aseve mTlianad iqna aRebuli meore Taobis hibriduli

kombinaciebi, xolo TiToeuli mSobliuri forma 10-10 mcenaris

raodenobiT.

pirveli Taobis da agreTve maTi mSobel formebi iswavleboda

Semdegi odenobrivi niSnebis dasadgenad: mcenaris simaRle, produqtiuli

da araproduqtiuli bartyoba, TavTavis sigrZe, TavTavze TavTunis

raodenoba, TavTavSi marcvlebis ricxvi, erTi TavTavis da mcenaris

marcvlis masa da agreTve 1000 marcvlis masa. garda am maCveneblebisa

pirveli Taobis mcenareebze iswavleboda TavTavis fxianobas, ufxooba,

fxis feri, TavTavis TavTunebis Seferva, marcvlis konsistencia,

amovsebuloba da forma.

meore da mesame Taobis hibriduli populaciis mcenareTa

odenobrivi niSnebis SeswavliT dadgenili iqna daTiSvis xasiaTi,

Catarda gamorCeva sasurveli formebis mixedviT. dadginda hibriduli

populaciis Sedgeniloba da TiToeuli hibriduli populacia dayofili

iqna Sesabamisi tipebis mixedviT.

aRmocenebis, gamozamTrebis da gadarCenis da agreTve yvela

odenobrivi niSnis WeSmariti heterozisi gansazRvruli iqna d. omarovis

(1973) mier SemuSavebuli formuliT:

WeSmariti heterozisi 100×=Puk

Puk-F,

sadac F – hibridis saSualo ariTmetikuli; Puk – ukeTesi mSoblis

saSualo ariTmetikuli;

fenotipuri dominirebis xarisxi Seswavlili iqna C. Beil da E. Aikins

(1965) formuliT:

mpPukMPFhp−

−= ,

sadac hp – dominirebis xarisxi; F – hibriduli forma; MP – saSualo

ariTmetikuli monacemebi orive mSiblis; Puk – ukeTesi mSobeli.

rodesac:

a) hp=0 – dominirebas adgili ara aqvs, hibridis da mSoblebis niSan-

Tvisebebi erTnairia; b) hp=1 – sruli dominireba; g) hp>1 –zedominireba;

28

d) hp<1 – depresia; e) 0,5<hp<0,5 – Sualeduri damemkvirdeba; v) 0,5<hp<1 –

nawilobrivi dominireba.

raodenobrivi niSnebis damemkvidrebis xasiaTi, transgresiuli

cvalebadobis xarisxi, maRal TaobebSi isazRvreboda g. voskresenskis da

e. Spotas meTodiT.

transgresiis xarisxi (dadebiTi):

%100)(×

−=

XPmXPmXFTgc ,

sadac Tgc – transgresiis xarisxi; XF – hibridis niSnebis maqsimaluri

mniSvneloba F2-Si (saSualo sami saukeTeso mcenaris); XPm – ukeTesi

mSoblis niSnis maqsimaluri mniSvneloba (sami ukeTesi mcenaris

saSualo). ukeTesi transgresiis xarisxi:

%100)(×

−=

XPmXPmXFTgc ,

sadac Tgc –uaryofiTi transgresiis xarisxi; F2-Si (saSualo sami

uvargisi); XPm uvargisi mSoblis minimaluri mniSvneloba (saSualo sami

mcenaridan):

dadebiTi transgresiis sixSire:

FnFnTgc 100−

= ,

sadac Tgc – dadebiTi transgresiis sixSire; Fn – hibriduli mcenareebis

ricxvi, romlebic sjobnian mocemuli niSniT ukeTes mSobels; Fn –

hibriduli mcenareebis saerTo ricxvi.

uaryofiTi transgresiis xarisxi:

FnFnmTgr 100−

= ,

sadac Tgr – uaryofiTi transgresiis sixSire; Fnm – hibriduli

mcenareebis ricxvi, romlebic CamoirCebian mocemuli niSniT uares

mSobels; Fn – hibriduli mcenareTa saerTo ricxvi.

sakontrolo sanergis, winaswar jiSTa gamocdis da sakonkurso

jiSTa gamocdis Sedegebi damuSavebuli iqna dispresiuli analizis

meTodiT.

29

2.3. sawyisi masala

aRmosavleT saqarTvelos centraluri zonis pirobebisaTvis

vargisi saSemodgomo oqtaploiduri tritikales gamovlenisaTvis,

n. vavilovis saxelobis memcenareobis institutis msoflio koleqciidan

Sesaswavlad aRebuli iqna oqtaploiduri tritikales Semdegi qveynebis

jiS-nimuSebi: moskovis olqis 6 jiS-nimuSi, stavropolis mxaris – 3,

ukrainis – 5, daRestnis – 11, Sveciis – 8, poloneTis – 5, CexeTis – 3,

germaniis – 5 da bulgareTis – 1, sul 47 jiS-nimuSi. heqsaploidur

tritikaledan standartul formebad gamoyenebuli iyo ukrainuli

seleqciis jiSi AD 206 da qarTuli seleqciis jiSebi qarTli 2 da

qarTli 5.

oqtaploidur tritikalesTan Sesajvareblad SerCeuli iqna yofil

sabWoTa kavSirSi gasavrceleblad daSvebuli heqsaploiduri tritikales

jiSi AD 206. gvarTaSorisi hibridebis misaRebad gamoyenebuli iqna

saqarTvelos xorblis tetraploiduri saxeobebi da rbili xorblis

aborigenuli da seleqciuri jiSebi. SejvarebaSi gamoyenebuli iqna

saqarTvelos xorblis Semdegi saxeobebi: 1. tetraploiduri endemuri

saxeobebi – T. Carthlicum, jiSi dika 9/14 – var. stramineum, T. georgicum

(saxesxvaoba Chvamlicum), xorbal turgidiumis martivTavTaviani

saxesxvaoba var. striatum, magari xorblis aborigenuli jiS-populacia

Savfxa da seleqciuri jiSi TavTuxi 19/28 (var. caeralescens) da rbili

xorblis axalcixis wiTeli dolis puri – var. ferrugineum, xulugo – var.

lutescens, korbolis dolis puri – var. aestivum da agreTve hibriduli

formebi (Tbilisuri 8, Tbilisuri 11 – var. lutescens, mowinave

gasavrceleblad daSvebuli krasnodaruli seleqciis jiSebi (bezostaia

1, spartanka).

30

3. saqarTvelos centraluri zonis pirobebSi tritikales

oqtaploiduri jiS-nimuSebis ZiriTadi biologiuri da

sameurneo niSnebis mixedviT Seswavlis Sedegebi

3.1. savegetacio periodis xangrZlivoba

TavTavian marcvleul kulturebSi, kerZod tritikales mcenaris

savegetacio periodi erT-erTi mTavari da amave dros genetikuri

TvalsazrisiT metad rTuli niSania. es niSani yalibdeba jiSis an

formis genetikuri TaviseburebebiT da garemo pirobebis

urTierTzemoqmedebis Sedegad. TavTaviani kulturebis, maT Soris

tritikales savegetacio periodi ganisazRvreba mcenaris zrda-

ganviTarebis yvela fazis xangrZlivobiT. magram, dadgenilia, rom

samxreTis regionebSi, maT Soris saqarTvelos centraluri zonis

pirobebSi, TavTaviani kulturebis, maT Soris xorblis, qeris, Wvavis da

agreTve tritikales momwifebis periodSi xSiria aRmosavleTis cxeli

qarSoSinebi, ris gamoc aRniSnuli kulturebi iZulebiT mwifdeba

naadrevad, da SeuZlebeli xdeba am kulturis jiSebsa da formebs Soris

savegetacio periodis xangrZlivobis dadgena. amitom aseT pirobebSi

gamoyenebulia daTavTavebis periodis dadgena (p. nasyidaSvili,

m. sixaruliZe, e. CerniSi. 1983 w.) da miCneulia, rom adreulobis erT-erTi

utyuari maCvenebelia daTavTavebis dro.

amrigad, dRemde Catarebuli mravalmxrivi gamokvlevebiT

dadgenilia, rom jiSis adreulobas da gvianmwifadobas ganapirobebs

genetikuri da garemo faqtorebis urTierTzemoqmedeba (p. p. nasyidaSvili,

1986; m. z. jaSi, 1989; p. nasyidaSvili, m. sixaruliZe, e. CerniSi, 1983;

Ш.Н. Зангурашвили, 1991; c. S. samadaSvili, 1994).

savegetacio periodis xangrZlivobiT da calkeuli fazis

xangrZlivobiT dgindeba Sesaswavli jiSis Tu formis mocemul

konkretul pirobebSi misi gavrcelebis vargisianoba.

31

Cvens eqsperimentSi tritikales oqtaploidur, aseve heqsaploidur

jiS-nimuSebSi aRiniSna savegetacio da fazaTSoris periodebSi

gansxvavebuloba wlebis mixedviT.

tritikales yvela formis, rogorc mTlian savegetacio periodis

mixedviT, aseve fazaTSoris periodis xangrZlivoba ufro metia, vidre

maT sawyis mSobliur formebSi. am mxriv Cvens mier miRebuli Sedegebi ar

ewinaaRmdegeba sxva mkvlevarTa mier miRebul Sedegebs (Дорофеев В. Ф.,

1977; Дорофеев В. Ф., Куркиев У. К., Сечняк, Сулима Ю. Г., 1984; p. nasyi-

daSvili, m. sixaruliZe, e. CerniSi, 1983; p. nasyidaSvili, 1986 da sxva).

muxranis velis pirobebSi saSemodgomo tritikales, rogorc heqsap-

loidur, aseve oqtaploidur formebSi aRniSnuli iqna cvalebadobis

farTo amplituda, rogorc saerTo savegetacio periodis xangrZlivobis

mixedviT, aseve fazaTSorisi periodebis mixedviT.

Cvens cdaSi Tesva-aRmoceneba fazis xangrZlivobam Seadgina 10-11

dRe, aRmoceneba Tanabari iyo. optimalur vadaSi – 20 oqtomberi Tesvisas.

mcenaris bartyobis nasvkidan viTardeba 3-4 Rero da mcenare karg

mdgomareobaSi Sedis zamTarSi.

saSemodgomo tritikale ufro metad sagvianoa, vidre saSemodgomo

xorblis jiSi bezostaia-1 da tritikales standartuli jiSebi qarTli

2 da qarTli 5. heqsaploidur tritikales jiS-nimuSebis savegetacio

periodma, Seswavlis wlebSi, saSualod Seadgina 316 dRe da standartul

rbili xorblis jiS bezostaia 1-Tan SedarebiT 13 dRiT sagvianoni arian,

xolo oqtaploiduri jiS-nimuSebi ufro metad sagvianoebi arian da

maTma sevegetacio periodis xangrZlivobam Seadgina 311 dRe, anu

heqsaploiduri jiS-nimuSebTan SedarebiT 19 dRiT sagvianoni arian

(cxrili d. 3. 1. 5)

savegetacio periodis xangrZlivobis Seswavlam gviCvena, rom

rogorc tritikaleSi, aseve xorbalSi SeiniSneba saerTo erTnairi

tendencia – savegetacio periodis xangrZlivobis cvalebadoba wlebis

mixedviT (cxrili d. 3. 1. 5).

tritikales, ise rogorc sxva marcvleul kulturebSi savegetacio

periodis xangrZlivoba damokidebulia aRmoceneba-daTavTavebis da

daTavTaveba-simwifis fazaTaSoris periodebis xangrZlivobaze. am

32

fazebis xangrZlivoba mniSvnelovan wilad damokidebulia

meteorologiur pirobebze, magram daTavTavebis fazis xangrZlivoba

ufro metad ganpirobebulia genetikuri faqtorebiT, vidre simwifis

faza. amasTan dakavSirebiT Seswavlis wlebSi savegetacio periodis

xangrZlivoba da daTavTaveba simwifis periodis korelaciis

koeficientma Seadgina (r=0,763), magram 1987 wels es maCvenebeli dabali

iyo (r=0,472). simwifis dros maRali temperaturis gamo, mniSvnelovani iyo

kavSiri aRmoceneba-daTavTavebis periodTan (r=0,528). mcenaris orive

fazisaTvis xelsayrel pirobebSi, mcenaris savegetacio periodi

damokidebulia daTavTavebis fazis dasawyisze. aseTnairi kavSirze adre

aRniSnuli aqvT mraval avtors (Мережко А. Ф., 1976-1984; Дорофеев В. Ф.,

1984, Наскидашвили П. М., 1984; p. p. nasyidaSvili, m. sixaruliZe, e. CerniSi,

1983 da sxv).

daTavTaveba simwifis fazaTSoris periodi mniSvnelovan wilad

damokidebulia amindis pirobebze. saSemodgomo xorbalSi da WvavSi 1 °C

temperaturis gadideba momwifebas saSualod aCqarebs 3 dRes. haeris

temperaturisa da daTavTaveba-simwifis xarisxi da xasiaTis kavSiri am

periodis xangrZlovobasTan gamoisaxeba koeficientiT r=0,72 ± 0,059.

heqsaploidur tritikaleSi daTavTaveba simwifis fazis periodis

variaciis koeficienti maRali iyo (v=23,6%), vidre oqtaploidebSi (10,3%).

heqsaploidur tritikales genotipSia tetraploiduri xorblis

saxeobebi, romlebic saWiroeben momwifebisaTvis ufro maRal

temperaturas, vidre oqtaploidur tritikaleSi Semavali rbili

xorbali. mTlianobaSi heqsaploidur da oqtaploidur tritikaleSi

daTavTaveba – simwifis periodi 8–14 da 10–16 dRiT metia xorbalTan

SedarebiT.

Cvens mier Seswavlil tritikales jiS-nimuSebidan seleqciisaTvis

mniSvnelovania iseTi formebi, romlebSic kargad aris Serwymuli

zamTargamZleoba da produqtiuloba (cxrili 3. 1. 6).

amrigad, Cvens mier Seswavlil saSemodgomo tritikales axasiaTebs

sxvadasxva sididis savegetacio periodi. Cvens mier gamovlenili iqna

33

saerTo tendencia fazaTSorisi periodebis xangrZlivobis

damokidebuleba amindis pirobebze. Semdgomi seleqciuri muSaobis

cxrili 3. 1. 6

sxvadasxva ploidobis saSemodgomo tritikales zamTargamZle saadreo

jiS-nimuSebis savegetacio periodis xangrZlivoba

(muxranis saswavlo-sacdeli meurneoba, 1986 – 1988 ww.)

vir-is

katal

ogis

#

tritikales jiS-nimuSebis

saxelwodeba da warmoSoba

zamTar-gamZleoba balebSi

savegetacio periodi dReebSi

1 m2-ze marcvle-bis masa gr-Si

aRmoceneba-daTavTaveba

daTavTaveba-sruli simwife

heqsaploiduri tritikale – 2n=42

092 768 ПРАГ 48/7 daRestnis

assr 8,5 199 63 622

092 722 ПРАГ 79 daRestnis

assr 8,5 197 64 725

093 685 ДРУЖБА uralis sacdeli-sadguri

7,7 194 62 850

092 279 altaiski 1 altais samec. s. k. instituti

7,7 194 59 710

0105 839 ad 205 _"_ 6,5 195 62 720 0105 840 ad 225 _"_ 6,5 197 60 654 0105 845 ad 206/236 _"_ 6,8 197 62 595 0105 849 ad 274 × ad 196 _"_ 6,8 198 57 676 0105 853 pp 257 × ad 206 _"_ 6,8 198 60 655 0105 854 ad 208/13 _"_ 6,6 199 57 710 0105 857 ad (bl × ad 14/95) 6,9 197 62 575 0105 858 ad (b1 × A104) 6,5 199 59 714 410 5857 HT- 77-F4 Svecia 6,5 199 63 485 416 440 Svecia 6,0 199 62 570 405 310 HT-F4 Svecia 6,8 202 64 595

oqtaploiduri tritikale – 2n=56 092 874 ПРАО-9 daRestnis assr 6,8 199 59 637 092 810 ПРАО-15 6,6 200 62 710

091 479 AD 702 stavropolis

mxare 4,5 203 63 458

085 576 AD-1403 moskovis olqi 5,0 202 66 372 085 577 AD-1410 5,0 201 66 425 st bezostaia 1 5,4 207 60 565 st AD 206 ussr 4,5 211 66 330

praqtikisaTvis sainteresoa Cvens mier gamorCeuli, rogorc

heqsaploiduri ПРАГ 48/7, ПРАГ 79, Дружба, АД 205, АД 225, АД 206/236, АД

274 × АД 196, ПП 257 × АД 206, АД 280/13, АД (Бс × АД 14/95), АД (Б1 × А 104),

НТ-77-F4, HT, HT-F4), aseve oqtaploidur (ПРАО-9, ПРАО-15, АД 702, АД 1403,

АД 1410, АДnakajima, K-095320, 430434, 4884, 46033, 47917, 47915, 442311, 0103095,

34

49700, 442311, 092783, 47922, 48837, 47913, 43643, 47911, 47933, 46052, БН, 424472,

42445, 47900, 47930, 095320) tritikale, romlebSic dadebiTad aris

Serwymuli mokle savegetacio periodi produqtiulobasTan da

zamTargamZleobasTan.

3.2. Cawolisadmi gamZleoba

TavTavian kulturebSi da maT Soris tritikaleSi, rogorc

samarcvle, aseve sakvebi mimarTulebis maRalintensiuri jiSebis erT-

erTi mTavari niSania Cawolisadmi gamZleoba, rac didad aris

damokidebuli mcenaris simaRleze. gamorkveulia, rom mcenaris Reros

SemoklebiT izrdeba misi simtkice da Cawolisadmi gamZleoba. amitom

tritikales samarcvle mimarTulebis jiSebis seleqciaSi didi

mniSvneloba eniWeba mokle da mtkice Reroiani (80 – 90 sm simaRlis)

jiSebis miRebas, xolo sakvebi mimarTulebis tritikales seleqciaSi

didi mniSvneloba aqvs 130 _ 150 sm-is simaRlis da mtkice Reroiani

jiSebis miRebas.

dadgenilia, rom mcenaris simaRle morfologiuri niSania da

miekuTvneba odenobriv niSnebis ricxvs, romlis genetikuri struqtura

rTulia.

Catarebuli gamokvlevebiT dadgenilia, rom mokleReroiani da

Cawolisadmi gamZle jiSebis Seqmna srulad pasuxobs Tanamedrove

pirobebSi jiSisadmi wayenebul moTxovnebs.

tritikales oqtaploiduri formebis safuZvelze mokleReroiani

tritikales jiSebis gamoyvana am kulturis morfologiis

rekonstruqciaa. aseT jiSebSi kargad unda iqnas Serwymuli metad

Zvirfasi sameurneo niSnebi: Reros simaRle, Cawolisadmi gamZleoba,

TavTavis maRalproduqtiuloba, xelsayreli Sefardeba marcvlisa da

Calis masis (sakvebi mimarTulebis jiSebSi foTlebisa da Calis masis)

Soris, morfologiis aseTi Secvla mosavlianobis gadidebis axali gzaa.

CawoliT gamowveuli danakargebi xSirad aRwevs 50 - 60%-s

(Дорофеев В. Ф., Пономарев Б. А., 1970 da sxva). garda amisa, CawoliT

uaresdeba marcvlis xarisxi da agreTve mosavlis aReba kombainiT.

35

saqarTvelos centraluri nawilis, kerZod muxran-saguramos velis

pirobebSi orjer Catarebulma morwyvam gviCvena, rom tritikales jiS-

nimuSebi mcenaris simaRlis mixedviT erTmaneTisagan mkveTrad

ganirCeodnen. Sesaswavlad SerCeuli tritikales jiS-nimuSebis

absoluturi umravlesoba mcenaris simaRlis mixedviT mkveTrad

aRematebodnen standartul jiS bezostaia 1-s. heqsaploiduri

tritikales jiS-nimuSebis simaRle cvalebadoba 87,4 sm-dan 175 sm-mde

farglebSi, xolo oqtaploidur jiS-nimuSebSi 107,4 sm-dan 189,5 sm-mde

farglebSi, rogorc cxrili d. 3. 2. 7-Si motanili monacemebi gviCvenebs,

ufro maRalmozardebia oqtaploiduri tritikales jiS-nimuSebi.

saSemodgomo tritikales sxvadasxva ploidobis jiS-nimuSebis sami

wlis ganmavlobaSi Seswavlis Sedegebma gviCvena, rom isini

erTmaneTisagan ganirCevian ara marto mcenaris simaRlis mixedviT,

agreTve maT Soris mkveTri sxvaobaa Cawolisadmi gamZleobis mixedviTac.

Cawolisadmi gamZleobis Sefaseba tardeboda orjer daTavTavebis da

cvilisebr-simwifis fazebSi.

Seswavlis yovel wels Cawolisadmi gamZleoba gamoavlines,

rogorc heqsaploidur, aseve oqtaploidur tritikales mokleReroianma

jiS-nimuSebma. Semdgomi seleqciuri muSaobisaTvis heqsaploiduri jiS-

nimuSebidan gamorCeuli iqna Semdegi jiS-nimuSebi: ПРАГ 113/1, ПРАГ 123,

ПРАГ 124, НТ, xolo oqtaploiduri jiS-nimuSebidan: ПРАО-9, ПРАО-13

(daRestnis jiS-nimuSebi). amave jiS-nimuSebSi Catarda individualuri

gamorCeva da ris Sedegad miRebuli iqna SedarebiT dabalmozardi

formebi (cxrili d. 3. 2. 7). msoflio koleqciidan gamoyofili jiS-

nimuSebis da maTgan gamorCeuli formebis Cawolisadmi gamZleoba

Sefasda gamZleobis umaRlesi baliT – 5 baliT. msoflio koleqciidan

gamoyofili heqsaploidur tritikales jiS-nimuSebi da maTgan

gamorCeuli formebis mcenaris simaRle cvalebadobs 87,4 sm-dan 126,3

sm-mde farglebSi, xolo oqtaploidebSi – 107,4 sm-dan 118,5 sm-mde

farglebSi. amasTan erTad gamoirCevian kargi zamTargamZleobis unariT

da axasiaTebT ufro mokle savegetacio periodi da agreTve

maRalmosavlianebia (cxrili d. 3. 2. 7), riTac aRematebian standartul

xorblis jiS bezostaia 1.

36

amrigad saSemodgomo tritikales sxvadasxva ploidobis mqone jiS-

nimuSebis simaRlis Seswavlis Sedegad dadgenili iqna, rom sxvadasxva

geografiuli warmoSobis tritikales nimuSebi erTmaneTisagan

gamoirCevian rogorc mcenareTa simaRliT, aseve Reros simtkiciT,

Cawolisadmi gamZleobiT, da agreTve zamTargamZleobiT,

produqtiulobiT da savegetacio periodis xangrZlivobiT. Catarebuli

gamokvlevebiT Cvens mier gamorCeuli iqna mokleReroiani, zamTargamZle,

saadreo da maRalmosavliani jiS-nimuSebi da formebi.

3.3. marcvlis mosavlianoba da misi struqturis

ZiriTadi elementebi

saqarTvelos pirobebisaTvis marcvleuli kulturebis

produqtiulobis gadideba miCneulia seleqciuri muSaobis erT-erT

ZiriTad problemad. Cvens pirobebSi am problemis gadawyvetis saqmeSi

mniSvnelovani rolis Sesruleba SeuZlia seleqciaSi axali sawyisi

masalis gamoyenebas. am mxriv mniSvnelovania marcvleulis axali

kulturis – tritikales saSemodgomo maRalproduqtiuli formebis

seleqciaSi gamoyeneba. tritikales zogierT formaSi kargad aris

Serwymuli Wvavis mravalTavTunianoba da xorblis mravalyvavilianoba,

axasiaTebT ufro maRali produqtiulobis SesaZlebloba, vidre

xorbals.

genetikuri da seleqciuri gamokvlevebiT dadgenilia, rom

produqtiuloba genetikuri TvalsazrisiT rTuli niSania, romelic

Sedgeba ramodenime maCveneblisagan, rogorc erTmaneTTan aseve garemo

pirobebTan mWidrod arian dakavSirebuli. marcvleulSi mcenaris

produqtiuloba aris mcenaris saSualo mosavlianoba. mcenaris

produqtiuloba Sedgeba ramdenime elementisagan: kerZod mcenaris

produqtiuli Reroebisagan, erTi TavTavis marcvlebis ricxvisagan, erTi

TavTavis marcvlis masisagan, 1000 marcvlis masisagan, erTi mcenaris

marcvlis masisagan da sabolood yvelaferi es Tavs iyris farTobis

erTeulze (1m2) marcvlis mosavalSi. gamorkveulia, rom erTnairi

mosavlianobis jiSebSi ar aris iSviaTi faqti imis Sesaxeb, rom

37

ganirCevian mosavlianobis gamapirobebeli elementebis sididiT. am

elementebis Camoyalibebaze moqmedebs jiSis genetikur-biologiuri

Taviseburebani da am elementis Camoyalibebis dros amindis pirobebi.

genetikuri gamokvlevebiT dadgenilia, rom mcenaris produqtiulobis

gamapirobebeli elementebi, rogoricaa produqtiuli bartyoba,

marcvlebis raodenoba mTavar TavTavSi, erTi TavTavis marcvlis masa,

1000 marcvlis masa, reproduqtiuli heterozisis maCveneblebia.

3.3.1. produqtiuli bartyoba da produqtiul

ReroTdgomis sixSire

produqtiuli bartyoba – erT-erTi biologiuri Taviseburebaa,

romelic damokidebulia genotipis memkvidrul faqtorebze, niadagis

nayofierebaze, agroteqnologiaze, mcenaris zrdisa da ganviTarebis

periodSi amindis pirobebze.

xorblis mosavlis formirebaSi bartyobis mniSvnelobaze arsebobs

gansxvavebuli Sexedulebebi, nawili mkvlevarebisa miiCnevs, rom

bartyoba, rogorc faqtori did rols asrulebs mosavlianobis

formirebaze (p. nasyidaSvili, m. sixaruliZe, e. CerniSi, 1983;

П. П. Наскидашвили, 1984 da sxva). CIMMIT seleqcionerebi meqsikaSi,

pirvel rigSi gamoarCeven iseT mcenareebs, romlebsac axasiaTebT maRali

produqtiuli bartyoba, am SemTxvevaSi gansakuTrebul yuradRebas

aqceven daTavTavebis sinqronulobas (Мережко А. Ф., 1974; Дорофеев В.А.

da sxva, 1974). mklevarTa udidesi raodenoba (Вавилов Н. Н., 1957;

Носатовский А. И., 1965; Лукьяненко П. П., 1961; p. nasyidaSvili, m. sixa-

ruliZe, e. CerniSi, 1983; П. П. Наскидашвили, 1984; da sxva) miiCneven, rom

mkveTrad gadidebuli produqtiuli bartyoba uaryofiT gavlenas axdens

mosavlianobaze.

xorbal-Wvavis amfidiploidebi, f. l. zilCenskis (1978), monacemebis

mixedviT, xasiaTdebian, xorbalTan SedarebiT dabali produqtiuli

bartyobis unariT, xolo a. f. Sulindinis (1981), mixedviT aRiniSneba

Sebrunebuli kanonzomiereba.

38

f. d. zilinski (1978) aRniSnavs, rom seleqciuri muSaobis Sedegad,

saukeTeso tipis mcenareze bartyobis gadidebiT tritikales

mosavlianoba mniSvnelovnad swrafad izrdeba, vidre rbil xorbalze.

Cvens cdebSi saqarTvelos centraluri zonis pirobebSi

saSemodgomo tritikales produqtiuli bartyoba mniSvnelovan wilad

damokidebuli aRmoCnda garemo pirobebze, da yovelwliurad maRali iyo

saSemodgomo rbili xorblis jiS bezostaia 1-Tan SedarebiT (cxrili d.

3. 3. 1. 8). es maCveneblebi heqsaploidur tritikales jiS-nimuSebSi

cvalebadoba 3,0-dan 5,1-mde, xolo oqtaploidur jiS-nimuSebSi – 3,8 – 5,1-

mde farglebSi, standartul jiS bezostaia 1-Tan SedarebiT am

maCveneblis matebis procentuli odenoba heqsaploidur formebSi

meryeobs 15,4%-dan 96,2%-mde farglebSi, xolo oqtaploidurSi – 46,2 –

96,2%-is farglebSi. amrigad, rogorc cxrili d. 3. 3. 1. 8-Si motanili

monacemebis analizi gviCvenebs xorbalTan SedarebiT produqtiuli

bartyobis donis mixedviT oqtaploiduri tritikales yvela jiS-nimuSi

gamoirCeva maRali doniT, vidre es axasiaTebs heqsaploidur formebs

(zogierTi jiS-nimuSis gamoklebiT).

1 m2-ze produqtiuli ReroTdgomis sixSiriT yovelwliurad

gamoirCeoda stavropolis mxaris heqsaploiduri tritikales jiS-

nimuSebi, rac unda aixsnas imiT, rom mis SeqmnaSi Sedis maRali

produqtiuli bartyobis unaris mqone mravalwliani Wvavi. germaniis,

poloneTisa da CexeTis jiS-nimuSebis produqtiuli Reroebis raodenoba,

wlis amindis pirobebTan dakavSirebiT, mniSvnelovnad cvalebadoben (1986

w – 290 – 370 da 1987 w – 194 – 315 1 m2-ze Rero calobiT). saSualod

saSemodgomo xorblis 58,8 – 82,6%-s. tritikales sxvadasxva ekologiuri

jgufis jiS-nimuSebi uaxlovdebodnen standarts (190,2 – 97,9%).

oqtaploiduri tritikales saSemodgomo jiS-nimuSebi (4,2-6,2 cali)

mniSvnelovnad aRematebodnen saSemodgomo xorbals (2,4-2,8 cali)

produqtiuli bartyobis doniT da am ukanasknels aRematebodnen erTeul

farTobze produqtiul Reris dgomis sixSiriTac (cxrili d. 3. 3. 1. 8).

maT am niSnebis ganviTarebaze naklebi doniT gavlena moaxdina amindis

pirobebma, vidre heqsaploidurze.

39

cxrili 3. 3. 1. 9

saSemodgomo tritikales sxvadasxva ploiduri formebis produqtiuli

bartyoba, produqtiul ReroTdgomis sixSire da

marcvlis mosavlianoba

(muxranis saswavlo-sacdeli meurneoba 1985 – 1986 ww.)

vir-is

katal

ogis

# nimuSebis warmoSobaOBA

saxelwodebaEBA

produqtiuli bartyoba

ReroTa raodenoba

marcvlis masa, gr.

1 m2-ze 1985 w.

1986 w.

1985 w.

1986 w.

1 2 3 4 5 6 7

heqsaploiduri 2n=42 097 843 АД 3220 moskovis olqi 5,6 5,8 356 648 725

085 575 АД 1355 _"_ 5,7 5,9 480 504 900

095 320 ПРАГ 110/1 daRestani 4,9 4,8 472 460 850

095 323 ПРАГ 113/1 _"_ 4,7 4,8 418 482 740

097 841 ПРАГ 123 _"_ 4,9 4,9 392 450 910

0105 841 АД 206/164 xarkovis olqi 4,3 4,7 340 328 650 093 273 altaiski altais mxare 4,2 4,9 464 528 710 416 439 HT-77 Svecia 4,9 5,3 356 400 840 416 433 _"_ 5,1 5,8 416 339 850 420096 HHT-604 CexeTi 4,7 4,9 318 466 769

oqtaploiduri 2n=56 48 825 ПРАО-5/2 daRestani 5,3 5,0 512 403 815

48 830 ПРАО 5/4 _"_ 5,0 4,2 448 364 780

482 792 LT 406/74 PpoloneTi 5,5 6,2 464 320 700

382 739 LT 208/74 PpoloneTi 5,0 4,6 356 460 633

424 430 Svlefkuuzs germania 4,7 5,1 443 512 610

424470 Ideal10xSelige _"_ 4,2 5,1 386 372 715 bezostaia 1 saqarTvelo 2,4 2,8 417 267 534

48336 АД 206 ukraina 5,3 3,7 444 260 507

produqtiul ReroT dgomis sixSire mniSvnelovan gavlenas axdens

marcvlis mosavlianobis doneze – (1986 wels – r=0,38 ± 0,07 – heqsaploi‐

durisaTvis da r=0,33 ± 0,09 – oqtaploidurisaTvis, xolo 1987 welSi –

Sesabamisad ploidobis jgufebis mixedviT r=0,52 ± 0,06, r=0,047 ± 0,06).

tendencia farTobis erTeulze produqtiuli Reroebis ricxvis

gadidebis monawileoba, mosavlianobis donis formirebaSi, SedarebiT

myarad aris SenarCunebuli sxvadasxva wlebSi gamozamTrebis da

savegetacio periodis mqone tritikales umetes wil jiS-nimuSebSi

(cxrili 3. 3. 1. 9). am Taviseburebaze miuTiTebdnen germaniis pirobebSi

tritikales moyvanisas.

40

Cvens mier gamorCeuli iqna tritikales jiS-nimuSebi (cxrili 3. 3. 1.

9). gamorCeuli jiS-nimuSebi saqarTvelos centraluri zonis (muxranis

saswavlo-sacdeli meurneoba) pirobebSi, produqtiuli bartyobis doniT,

erTeul farTobze produqtiul ReroTa raodenobiT da farTobis

erTeulze marcvlis mosavlianobiT aRematebian rbili xorblis

standartul jiSs.

3.3.2. TavTavis Semarcvla

tritikales seleqciaSi erT-erTi umniSvnelovanesi problemaa

TavTavis nawilobrivi sterilurobis daZleva, romelic a. miuncingis

(1972) mixedviT ganpirobebulia ara marto meiozuri darRvevebiT.

TavTavis Semarcvlis maCvenebeli damokidebulia agreTve mcenaris

genotipze abioturi faqtorebis zemoqmedebaze (Куркиев У. К., 1975;

Махалин М. А., 1976; Ригин Б. В., Орлова И. Н., 1977; p. nasyidaSvili, m. sixa-

ruliZe, e. CerniSi, 1983).

muxranis saswavlo-sacdeli meurneobis pirobebSi sxvadasxva

wlebSi da amindis pirobebSi Cvens mier gamovlenili iqna mniSvnelovani

cvalebadoba TavTavis SemarcvlaSi tritikales warmoSobisa da

genotipis mixedviT (cxrili d. 3. 3. 2. 10).

mTavari TavTavis Semarcvlis doniT tritikales jiS-nimuSebi

CamorCebian xorbals (am maCvenebelma tritikaleSi saSualod Seadgina 72

– 82%, xolo xorblis jiS bezostaia 1-Si 90,6%). heqsaploiduri

tritikales jiS-nimuSebi TavTavSi marcvlebis raodenobiT aWarbeben

oqtaploidur tritikales da standarts, rac ganpirobebulia TavTunis

Sua yvavilebis meti SemarcvliT.

mTavari TavTavis TavTunebis Semarcvla wlebis mixedviT

cvalebadobda heqsaploidur tritikalebSi 1,59 da 1,69-is farglebSi,

xolo oqtaploidurSi – 1,19 – 1,50 marcvali erT TavTunSi, maSin,

rodesac standart xorblis jiS bezostaia 1-Si es maCvenebeli iyo 1,96 –

1,98 marcvali.

mTavar TavTavis TavTunSi marcvlebis ricxvi daRestanis

tritikales nimuSebSi saSualod cvalebadobda 1,42 – 1,90 marcvlis

41

farglebSi, xolo moskovis da xarkovis nimuSebSi iyo 1,06 – 1,54

marcvali, rodesac daRestanis saukeTeso oqtaploidur tritikales

formebSi marcvlebis ricxvi TavTunSi ar aRemateboda 1,43 – 1,66

marcvals erT TavTunSi. oqtaploidur tritikales maRali SemarcvliT

gamoirCeodnen germaniis (1,67 – 1,39) da polonuri jiS-nimuSebi (1,52 – 1,40).

Cvens mier Seswavlili tritikales jiS-nimuSebisagan TavTavis

ufro metad maRali SemarcvliT gamoirCevian daRestnis, poloneTis,

CexeTis nimuSebi. am qveynebis tritikales TavTavSi marcvlebis ricxvi

saSualod cvalebadobda 40,7 – 50,0 marcvlis farglebSi. am nimuSebSi

maRalia fertilobis indeqsic (1,92 – 1,96). TavTavSi yvelaze meti

marcvlebis ricxviT (TavTunSi 3 marcvalze meti) gamoirCeodnen Semdegi

jiS-nimuSebi: puSkinis (leningradis olqis, ПРАГ 45/7, ПРАГ 114, ПРАГ 123

(daRestani), LT-204/75, LT-484-72 (poloneTi), H-424448, T-103/72 (germania) da

agreTve Sveciis jiS-nimuSebi (H-416428, N-416432, N-416463).

tritikales jiS-nimuSebi ПРАГ-124,123 45/13 genotipSi atareben

mokleReroianobis gamapirobebel genebs Wvav EM-1-dan da Cawolisadmi

gamZleni arian.

TavTavis fertilobis done garkveulwilad ganapirobebs jiSis

mosavlianobas, erTi TavTavis da erTi mcenaris marcvlis masas.

tritikales Tanamedrove formebi, marTalia gamoirCevian maRali

SemarcvliT, magram saWiroeben am maCveneblis gadidebas, rogorc

heqsaploiduri, aseve oqtaploiduri tritikales formebi.

Cvens mier Seswavlili tritikales koleqciidan gamorCeuli iqna

TavTavSi 60 marcvalze meti ricxvis mqone, rogorc heqsaploiduri

formebi, aseve oqtaploiduri formebi (ПРАО 13, ПРАО 9, ПРАО 5/6

daRestani), romlebic warmoadgenen Zvirfas wyaros TavTavis da mcenaris

produqtiulobis gasadideblad (romlebic Cvens mier gamoyenebuli iqna

rbil xorbalTan Sesajvareblad).

42

3.3.3. 1000 marcvlis masa

produqtiulobaze did gavlenas axdens marcvlis simsxo, romelic

Tavis gamosaxulebas poulobs 1000 marcvlis masaSi. В. Ф. Дорофеев (1975),

p. p. nasyidaSvili, m. a. sixaruliZe, e. s. CerniSi (1983), П. П. Наскидашвили

(1984) da sxvebi 1000 marcvlis masis maCvenebels akuTvneben jiSobriv

niSans. tritikales marcvlebis simsxo damokidebulia mSobliur

formebze da genetikur faqtorebze, maT Soris ploidurobis efeqtze

(Шулындин А. Ф., 1968; Куркиев У. К., 1974; Ригин Б. В., Орлова И. Н., 1977; p.

p. nasyidaSvili, m. a. sixaruliZe, e. s. CerniSi, 1984; p. p. nasyidaSvili da

sxv.). 1000 marcvlis masa ramdenadme ufro stabiluria mosavlianobis

elementebs Soris, magram, rogorc nebismieri niSani, damokidebulia

garemo pirobebze. daTavTaveba – sanTlisebr simwifis periodSi, garemo

pirobebi, gansakuTrebiT Zlier gavlenas axdens marcvlis simsxoze.

gamokvlevis wlebSi muxran-saguramos velze (kerZod muxranis

saswavlo-sacdel meurneobis pirobebSi) naleqebi da temperatura

daTavTaveba-simwifis periodSi iyo gansxvavebuli. 1987 weli iyo

ramdenadme xelsayreli msxvili marcvlebis ganviTarebisaTvis. 1000

marcvlis masaze uaryofiT gavlenas axdens naTesis Zlieri Cawola da

mcenareTa daavadeba, kerZod fuzariozi, gamocdis wlebSi niSani “1000

marcvali” Seswavlil tritikales jiS-nimuSebSi Zlier cvalebadobda

(30,0-dan 60,3 gr-mde) jiS-nimuSebis mixedviT (cxrili 3. 3. 3. 11).

heqsaploidur tritikales marcvali SedarebiT msxvilia, romelTa

1000 marcvlis masam saSualod Seadgina 48,9 – 51,6 gr Sesabamisad 1985 –

1986 wlebSi. msxvili marcvliT (58,2 – 60,3 gr) ramdenadme dabali

cvalebadobiT (v=8,8 – 6,9%) gamoirCeoda tritikales polonuri jiS-

nimuSebi. wvril marcvliani (30,0 – 33,9 gr) da 1000 marcvlis masis niSnis

dabali cvalebadobiT (v=2,0 – 7,3%) xasiaTdebodnen stavropolis jiS-

nimuSebi. sxva geografiuli zonis tritikales nimuSebi am maCveneblis

mixedviT ikaveben Sualedur mdgomareobas. oqtaploiduri tritikales

jiS-nimuSebi mniSvnelovnad CamoirCebodnen 1000 marcvlis masiT (48,8 –

49,4 gr) heqsaploidurebs. maTi es maCvenebeli ramdenadme uaxlovdeba

43

xorblis standartul jiSs bezostaia 1-s (saSualo 44,7 gr). magram

oqtaploidur tritikales jiS-nimuSebSi iyo iseTic, romelTa 1000

marcvlis masa (55,9 gr) uaxlovdeboda heqsaploidur maRali masis mqone

jiS-nimuSebs. maRali 1000 marcvliT gamoirCeodnen daRestnis, germaniis,

poloneTis jiS-nimuSebi.

amrigad, 1000 marcvlis masis Sedegebis safuZvelze, Semdgomi

seleqciuri muSaobisaTvis gamorCeuli iqna sagvartomo mcenareebi.

oqtaploiduri tritikales Semdegi qveynebis jiS-nimuSebidan: moskovis

olqis, ukrainis (xarkovis), daRestnis, Sveciis, germaniis, poloneTis.

TiToeuli am qveynebis jiS-nimuSebidan gamorCeuli iqna saSualod 8-8

sagvartomo mcenareebi, romelTa Semdgomi Taoba, rogorc donorebi

msxvil marcvlianobis da sxva niSnebis mixedviT seleqciur muSaobaSi

gamosayeneblad.

cxrili 3. 3. 3. 11

saSemodgomo tritikales sxvadasxva ploiduri formebis

1000 marcvlis masa


warmoSoba

1000 marcvlis masa gr

variaciis koeficienti

%

1985 1986 X 1985 1986 XHheqsaploiduri (2n=42)

moskovis olqi 43,4 45,0 44,2 10,6 7,9 9,3 daRestani 54,6 56,0 55,3 17,3 15,9 16,6 ukraina 48,0 49,7 48,0 12,3 9,7 11,0 stavropolis mxare 30,0 33,9 32,0 2,0 7,3 4,7 cimbiri 48,9 49,4 49,2 10,9 8,3 9,6 Svecia 54,9 59,4 57,1 17,4 17,0 17,2 poloneTi 58,2 60,3 59,3 8,8 6,9 7,9 CexeTi 52,4 56,8 54,6 10,3 9,8 10,1 germania 50,0 54,2 52,1 7,6 5,3 6,5

oqtaploiduri (2n=56) moskovis olqi 39,8 40,5 40,2 12,2 13,8 13,0 ukraina 43,7 46,4 45,1 6,0 7,2 6,6 daRestani 45,4 49,6 47,4 12,0 11,8 11,9 Svecia 47,4 49,6 48,3 9,0 8,3 9,1 germania 52,5 54,8 53,7 10,2 8,1 9,2 poloneTi 52,4 55,8 54,2 12,9 11,6 12,3

heqsaploiduri tritikale (2n=42) 48,9 51,6 50,2 10,9 9,7 10,3

oqtaploiduri tritikale (2n=56) 46,8 49,4 48,1 10,7 10,1 10,4 bezostaia 1 43,7 45,7 44,7 2,4 2,8 2,6 ad 206, ukraina 52,4 51,8 52,1 4,2 3,7 3,9

44

3.3.4. erTi TavTavis da mcenaris marcvlis masa

p. p. lukianenkos (1973), v. f. dorofeevis da sx. (1976), p. p. nasyida-

Svilis, m. a. sixaruliZis, e. s. CerniSis (1983) mixedviT produqtiulobis

gamapirobebel elementebs Soris, metad mniSvnelovan elements

warmoadgens TavTavis marcvlis masa.

saqarTvelos centraluri zonis (muxranis saswavlo-sacdeli

meurneoba) pirobebSi SeswavliT dadgenili iqna, rom Cvens mier

Seswavlili tritikales jiS-nimuSebi xasiaTdebian erTmaneTisagan

gansxvavebuli mTavari TavTavis marcvlis masiT da es maCvenebeli

mkveTrad iyo damokidebuli garemo pirobebze da nimuSis genotipze

(cxrili 3. 3. 4. 12, cxrili 3. 3. 4. 13, cxrili 3. 3. 4. 14).

cxrili 3. 3. 4. 12

saSemodgomo tritikales sxvadasxva warmoSobisa da ploidobis

formebis TavTavis marcvlis masa


warmoSoba

erTi TavTavis marcvlis masa, gr

mTavari TavTavis marcvlis masa, gr

1985 w 1986 w X %st 1985 w 1986 w X %st Hheqsaploiduri (2n=42)

moskovis olqi 1,68 1,85 1,72 107 2,58 3,13 2,86 159 ukraina 1,46 1,48 1,47 92 2,50 2,54 2,52 140 Crdilo kavkasia 1,21 1,19 1,20 75 1,72 1,64 1,68 93 daRestani 2,17 2,21 2,13 133 3,81 4,36 4,09 227 cimbiri 2,13 1,40 1,77 110 2,33 2,24 2,28 126 Svecia 2,66 3,03 2,65 178 3,99 4,31 4,15 230 germania 2,04 2,30 2,17 136 3,87 3,93 4,90 216 poloneTi 2,51 2,49 2,10 156 3,06 3,21 3,13 173 CexeTi 2,23 2,53 2,33 149 3,70 4,15 2,93 218

oqtaploiduri (2n=56) moskovis olqi 0,73 0,52 0,63 41 1,22 1,19 1,20 66 ukraina 0,94 0,91 0,92 59 2,31 2,39 2,35 130 Crdilo kavkasia 0,68 0,63 0,61 39 0,87 0,96 0,91 51 daRestani 1,13 1,35 1,24 80 1,95 1,81 1,88 104 Svecia 1,69 1,10 1,39 90 1,93 1,66 1,79 99 germania 1,58 1,46 1,52 98 2,54 3,06 2,80 155 poloneTi 1,57 1,16 1,37 88 2,53 1,94 2,23 123 heqsaploiduri tritikale (2n=42) 2,01 2,05 2,03 130 3,06 3,03 3,05 169

oqtaploiduri tritikale (2n=56) 1,19 1,02 1,10 71 1,91 1,85 1,88 104

st bezostaia 1 1,6 1,5 1,55 100 1,8 1,85 1,8 100 ad 206 2,09 1,82 1,96 126 3,20 2,12 2,67 147

45

heqsaploiduri tritikales nimuSebis mcenareebis erTi TavTavis

marcvlis masa (saSualod cvalebadoba 2,01 – 2,03 gr-is formebSi), xolo

am nimuSebis mcenareebis mTavari TavTavis marcvlis masa (3,06 – 3,05)

meti iyo oqtaploidurze (1,19‐1,10 da 1,91‐1,85). mTlianad

heqsaploiduri tritikales TavTavis produqtiuloba 30 – 60%-iT

maRalia rbil xorbalze, xolo oqtaploiduri tritikale ukanasknels

CamorCeba 4 – 23%-iT.

maRali produqtiulobiT heqsaploidur tritikaledan gamoirCeva

Semdegi qveynebis jiS-nimuSebi Sveciidan, poloneTidan da CexeTidan. jiS-

nimuSebi ukrainidan da Crdilo kavkasiidan am maCveneblebiT

CamoirCebian standartul xorblis jiS bezostaia 1-s. oqtaploiduri

jiS-nimuSebis TavTavis marcvlis dabali masa ganpirobebulia TavTavis

xrtul-marcvlianobiT da deformirebuli marcvliT. saSemodgomo

tritikales koleqciis SeswavliT gamorCeuli iqna maRalproduqtiuli

TavTavis mqone nimuSebi (cxrili 3. 3. 4. 13).

mosavlianobis struqturuli elementebidan erT-erTi

mniSvnelovani elementia erTi mcenaris marcvlis masa, romlis sidide

nimuSebis mixedviT cvalebadobs heqsaploidur tritikaleSi 3,8 gramidan

11,3 gramamde farglebSi, xolo, variaciis koeficientia 31,6%;

oqtaploidur tritikaleSi _ 3,3‐17,6 grami da variaciis koeficientia

36,4%. xorblis standartuli jiSis erT mcenaris marcvlis masa iyo

3,4 gr.

cxrili 3. 3. 4. 13

saSemodgomo tritikales sxvadasxva ploiduri formebis 1 mcenaris

marcvlis masis kavSiri mosavlianobis struqturul elementebTan

maCvenebeli heqsaploiduri

(2n=42) oqtaploiduri

(2n=56) 1985 w. 1986 w. 1985 w. 1986 w.

produqtiuli bartyoba 0,11±0,18 0,24±0,08 0,56±0,04 0,70±0,09 marcvlebis ricxvi TavTavSi 0,50±0,13 0,51±0,14 0,74±0,06 0,76±0,04 1000 marcvlis masa 0,38±0,08 0,44±0,07 0,66±0,04 0,62±0,07 erTi TavTavis marcvlis masa 0,61±0,11 0,58±0,14 0,89±0,01 0,72±0,03 produqtiuli Reroebis raodenoba 1 m2-ze -0,24±0,07 -0,16±0,09 -0,29±0,8 -0,25±0,07

erTi mcenaris marcvlis maRali masa (6,0 – 8,5 gr) aRniSnuli iqna,

daRestnis, CexeTis, germaniis, poloneTis da Sveciis calkeuli

46

mokleReroian jiS-nimuSebSi, rac unda aixsnas produqtiuli

ReroTdgomis sixSiriT (201 – 282 cali), maRali zamTargamZleobiT (65 –

75%) da TavTavis maRalproduqtiulobiT (2,66 – 2, 17 gr).

miRebuli Sedegebis analiziT, dadgenili iqna, rom tritikales

mcenaris produqtiuloba kavSirSia masavlianobis elementebTan (cxrili

3. 3. 4. 13).

cxrili 3. 3. 4. 13-Si motanili monacemebi naTlad gviCvenebs, rom

saSemodgomo tritikales mcenaris produqtiulobis mTavar faqtors

warmoadgens erTi TavTavis marcvlis masa, heqsaploidurSi r=0,61 – 0,58,

cxrili 3. 3. 4. 14

maRalproduqtiuli TavTavis da mcenaris mqone saSemodgomo

sxvadasxva ploidobis mqone tritikales formebi

vir-is

katal

ogis

N# nimuSebis saxelwodebebi

da warmoSoba

Seswavlis wlebi – 1985 - 1986

erTi TavTavis marcvlis masa, gr

mTavar TavTavSi marcvlebis ricxvi, calobiT

1000 marcv-

lis masa, gr

erTi mcenaris marcvlis masa, gr

Hheqsaploiduri (2n=42)

091483 puSkinski, leningradis olqi

4,0 – 3,2 76 – 88 52,6 – 54,4 7,8 – 8,3

098273 altaiski, altais mxare (vir-iT gamorCeuli)

4,8 – 3,8 82 – 84 58,6 – 62,1 7,3 – 7,9

ad 45 × ad 206 daRestani 3,8 – 4,4 76 – 89 68,4 – 72,3 8,9 – 7,9 097842 ПРАГ 124 _"_ 2,7 – 2,9 70 – 78 58,2 – 60,1 6,5 – 7,3

097841 ПРАГ 123 _"_ 2,5 – 2,3 69 – 72 54,0 – 59,2 6,3 – 6,8

095324 ПРАГ 113/3 _"_ 2,7 – 2,9 65 – 73 53,2 – 56,4 5,8 – 6,3

095294 ПРАГ 45/13 _"_ 3,3 – 3,7 66 – 74 54,3 – 56,8 5,8 – 6,1

И-416441 HT-77 Svecia 3,8 – 4,4 78 – 84 58 – 62 7,2 – 7,5

И-416434 _"_ 4,2 – 4,6 88 – 96 62,2 – 83,7 8,5 – 9,1

И-416464 _"_ 3,9 – 4,2 82 – 110 65,6 – 66,8 10,7 – 13,8

И-424448 RHP-9-14 germania 3,3, 3,9 78 – 92 66,3 – 68,4 8,6 – 9,4

И-420096 R-604 CexeTi 3,6 – 4,0 82 – 88 59,6 – 62,3 6,8 – 7,0

oqtaploiduri (2n=56) 488020 ПРАО-5/4 daRestani 1,8 – 1,9 57 – 52 54,0 – 60,2 5,2 – 4,6

48831 ПРАО 5/5 _"_ 1,7 – 1,8 52 – 54 49,8 – 54,2 8,7 – 8,6

И-424470 Ideal10xSelige, germania 1,9 – 2,2 58 – 62 59,7 – 64,9 5,1 – 7,4

И-424478 Spelsx HN.KИИZS _"_ 1,9 – 2,4 60 – 68 57,8 – 66,3 6,0 – 8,2

И-382792 LT 406/74 poloneTi 1,8 – 2,6 66 – 74 62,3 – 64,8 6,7 – 8,9

И-382789 LT 208/74 _"_ 1,7 – 2,8 68 – 72 58,9 – 64,0 6,4 – 8,4

xolo oqtaploidurSi r=0,89 – 0,72. danarCeni maCveneblebi lagdeba

47

mniSvnelobis mixedviT: TavTavSi marcvlebis ricxvi, 1000 marcvlis masa,

produqtiuli bartyoba. mcenaris produqtiulobaze uaryofiT gavlenas

axdens farTobis erTeulze (1m2-ze) ReroT dgomis sixSire.

produqtiulobis mimarTulebiT seleqciisaTvis sawyis masalad

gamoyenebuli unda iqnes erTi TavTavis marcvlis maRali masis mqone

saSemodgomo tritikales jiS-nimuSebi (cxrili 3. 3. 4. 14). am cxrilSi (3.

3. 4. 14) motanilia, rogorc heqsaploiduri, aseve oqtaploiduri jiS-

nimuSebidan gamorCeuli jiS-nimuSebi da maTSi gamorCeuli iqna

sagvartomo mcenareebi, romlebic xasiaTdebian erTi TavTavis da

mcenaris marcvlis maRali masiT. gamoyofili mcenareebi CarTuli iqna

seleqciaSi mcenareTa produqtiulobis gasaumjobeseblad.

3.3.5. farTobis erTeulze marcvlis mosavali

jiSebis mosavlianobis mixedviT Sefasebis mTavari kriteriumia

farTobis erTeulze (1m2-ze) marcvlis mosavali. misi sidide

damokidebulia jiSis biologiur Taviseburebze, garemo pirobebze da

agroteqnologiis doneze.

sxvadasxva pirobebisaTvis formebis miReba, romelSi maqsimaluri

raodenobiT iqneba Serwymuli Zvirfasi niSnebi, warmoadgens mecnieruli

seleqciis mTavar amocanas, razec jer kidev adre miuTiTebda n. i. vavi-

lovi.

tritikales sxvadasxva ploidobis saSemodgomo jiS-nimuSebis

Seswavlis Sedegebi motanili gvaqvs cxril 3. 3. 5. 15-Si, sadac naCvenebia,

rom tritikales heqsaploiduri formebis marcvlis masiT erTeul

farTobze (1m2), xorblis jiS bezostaia 1-s aRemateba 7%-iT, xolo

oqtaploiduri jiS-nimuSebi mTlianad Seswavlis wlebSi CamorCa 23%-iT.

mosavlianoba Zlier cvalebadobs, rogorc jiSebs Soris da

warmoSobis adgilis mixedviT, agreTve wlis pirobebis mixedviT.

magaliTad, xelsayrel 1986 wels aRniSnuli iqna tritikales maRali

produqtiuloba da marcvlis saSualo mosavalma 1m2-ze heqsaploidur

tritikaleSi Seadgina 685 gr da umniSvnelod gadaaWarba xorblis

48

cxrili 3. 3. 5. 15

saSemodgomo sxvadasxva ploidobis tritikales nimuSebis

produqtiuloba da erTi mcenaris masa

(muxranis saswavlo meurneoba, 1986 – 1987 ww.)

warmoSoba

marcvlis masa 1m2, gr 1 mcenaris marcvlis masa, gr

1985-1986

1986-1987 X

st-Tan SefardebiT

±, %

1985-1986

1986-1987 X

st-Tan SefardebiT

±, %

heqsaploiduri (2n=42) moskovis olqi 665 429 547 +2 5,7 6,1 5,9 +73 ukraina 524 401 463 -13 3,8 5,6 4,7 +38 Crdilo kavkasia 606 432 519 -3 5,8 6,2 6,0 +7,0 daRestani 788 672 731 +36 7,2 8,0 7,6 +123 cimbiri 679 416 547 +2 7,5 6,4 6,9 +103 Svecia 773 515 644 +20 8,2 7,6 7,9 +132 germania 763 446 600 +12 6,3 6,9 6,5 +91 poloneTi 720 286 503 -6 8,5 7,9 8,2 +141 germania 653 536 594 +12 8,3 7,8 8,1 +138

oqtaploiduri (2n=56) moskovis olqi 309 206 257 -52 3,6 2,8 3,2 -6 ukraina 456 313 399 -23 3,7 3,9 3,8 +11 Crdilo kavkasia 333 228 281 -43 2,9 3,0 2,9 -14 daRestani 516 542 529 -2 5,2 7,5 6,3 +85 Svecia 518 238 378 -29 7,2 6,2 6,7 +95 germania 633 602 620 +16 5,6 5,8 5,7 +70 poloneTi 500 378 439 -18 6,4 5,3 5,8 +69 heqsaploiduri tritikale (2n=42) 685 459 572 +7 6,8 6,9 6,9 +102

oqtaploiduri tritikale (2n=56) 469 358 413 -23 5,1 4,9 5,0 +47

st bezostaia 1 667 401 534 100 3,9 2,8 3,4 100

АД 206 548 417 507 -27 5,3 6,4 5,8 +50

standartul jiS bezostaia 1-s – 667 gr. tritikales daRestnuri,

Sveciis, germaniis da poloneTis seleqciis nimuSebis 1m2-ze marcvlis

mosavlianoba meryeobda 720 gramidan 788 gramamde. 1987 wels naTesi

Zalian meCxeri iyo. heqsaploidur tritikales nimuSebSi farTobis

erTeulze marcvlis mosavali cvalebadobda 286 gramidan 674 gramamde,

xolo mTlianad saSualod miRebuli iqna 459 gr 1m2-ze, Tumca standarts

aRemateboda (401 gr).

oqtaploiduri tritikales nimuSebis farTobis erTeulze

marcvlis mosavalma 1986 wels saSualod Seadgina 469 gr da

mniSvnelovnad CamorCa standartul jiS bezostaia 1-s (667 gr). es

maCvenebeli jiS-nimuSebis mixedviT cvalebadobda 304 gramidan 633

49

gramamde farglebSi. 1987 wels naTesSi adgili hqonda simeCxeres, magram

simeCxeris done sakmaod dabali iyo heqsaploiduri tritikales jiS-

nimuSebTan SedarebiT. 1m2-ze oqtaploiduri tritikales formebSi iyo

saSualod 352 Rero, xolo heqsaploidurSi – 239 Rero, xorbalSi – 267

Rero. magram TavTavis dabali produqtiulobis gamo, tritikales

oqtaploiduri jiS-nimuSebSi, ver iqna formirebuli maRali mosavali

(cxrili 3. 3. 5. 15)

tritikales, rogorc heqsaploiduri, aseve oqtaploiduri

formebidan gamorCeuli iqna farTobis erTeulze marcvlis

maRalmosavliani jiS-nimuSebi. oqtaploidur tritikales Semdeg

nimuSebidan poloneTis da germaniis jiS-nimuSebi. tritikales

mosavlianobis struqturuli elementebis analizis Sedegebi

warmodgenilia cxril d. 3. 3. 5. 16-Si da cxril 3. 3. 5. 17-Si. gamoirkva,

rom mosavlianobis kavSiris done, yvela elementTan erTnairi ar aris.

mosavlianobis gamapirobebeli mTavari faqtoris done wlebis mixedviT

heqsaploidur tritikaleSi cvalebadobda r=0,38–0,53-is farglebSi, xolo

oqtaploidurebSi r=0,33–0,47. heqsaploidur tritikales mosavlianobis

Zlieri kavSiri produqtiuli ReroTdgomis sixSiresTan unda aixsnas am

ploidobis mcenareTa susti zamTargamZleobis gamo gamowveuli

dabali gadarCenis unarianobiT. mosavlianobis gamapirobebeli mTavari

faqtoris kavSiris donem erT TavTavSi marcvlebis ricxvTan

oqtaploidur tritikaleSi Seadgina r=0,26–0,62, xolo heqsaploidur

tritikaleSi am faqtorebis kavSiris koeficienti udrida r=0,28–0,31.

oqtaploidur tritikaleSi mosavlianobis donis Zalian didi

damokidebuleba TavTavSi marcvlebis ricxvTan unda aixsnas

aneuploidebis Zalian didi ricxviT, es movlena aqveiTebs TavTavis

Semarcvlas da produqtiulobas, miuxedavad imisa aseTi ploidobis

mcenareTa sakmaod maRali zamTargamZleobisa da SedarebiT ReroTdgomis

sixSirisa.

mosavlianobis gamapirobebeli struqturul elementebis analizma

gviCvena, rom mosavlianobis ukanaskneli Sedegi, farTobis erTeulze

damokidebulia, mosavlianobis gamapirobebel am elementebs Soris

optimalur kavSirze, ramdenadac maRalia optimaluri kavSiri

50

mosavlianobis elementebs Soris, imdenad maRalia farTobis erTeulze

marcvlis mosavali. am debulebis sisworeze naTel warmodgenas gvaZlevs

cxrili d. 3. 3. 5. 18-Si sakontrolo sanergeSi gamovlenili saSemodgomo

tritikales maRalproduqtiuli jiS-nimuSebis Seswavlis Sedegebi.

sakontrolo sanergeSi ( sami ganmeoreba, danayofis sidide 5 m2)

gamovlenili iqna daRestnis jiS-nimuSebidan heqsaploiduri tritikales

3 jiS-nimuSi (ПРАГ 45/2, АД 45, АД 206, Л-813-607) da oqtaploiduri

tritikalidan sami jiS-nimuSi (ПРАО 13, Ideal10 ×Selige, LT 484/72) (cxrili d.

3. 3. 5. 18). heqsaploiduri tritikales daRestnis jiS-nimuSebidan

gamovlenilma formebma marcvlis mosavlianobiT standartul jiS

bezostaia 1-s gadaaWarbebs 46 – 59%-iT. saSemodgomo tritikales jiS-

nimuSebidan saSualod marcvlis yvelaze maRali mosavali miRebuli iqna

1096 grami marcvali АД 45×АД 206. am nimuSis marcvlis maRali mosavali

1m2-ze SeiZleba axsnili iqnes TavTavis maRali produqtiulobiT da 1000

marcvlis maRali masiT (62 – 68 grami).

oTxi wlis Seswavlis SedegebiT da sakontrolo sanergeSi

miRebuli monacemebiT, marcvlis maRalmosavlianobiT oqtaploiduri

tritikales jiS-nimuSebidan gamoirCeva Semdegi nimuSebi: ПРАО 5/4 (К-

48830), ПРАО 13 (И-092818), ПРАО 9 (И-092814), Ideal10 ×Selige (И-424470), И-382792,

И-382788.

Cvens mier gamorCeuli tritikales aRniSnuli jiS-nimuSebi

SeiZleba gamoyenebuli iqnes, rogorc Zvirfasi sawyisi masala. maRal

produqtiulobis niSnis gadidebis mimarTulebiT seleqciaSi, yvela

aRniSnuli jiS-nimuSi gamoyenebuli iqna rogorc sahibridizacio

mSobliuri komponentebi. produqtiulobis elementebis analizis

Sedegad, Cvens mier dadgenili iqna, rom saqarTvelos centarluri zonis,

kerZod muxran- saguramos velis pirobebSi heqsaploidur tritikaleSi

marcvlis mosavlianobas ganapirobebs farTobis erTeulze produqtiuli

Reroebis raodenoba r=0,384 – 0,526, xolo oqtaploidur tritikaleSi –

erTi TavTavis marcvlis masa r=0,268 – 0,620. niSan produqtiuli Reroebis

raodenobis (1 m2) optimaluri raodenoba 400 – 450 cali, xolo niSan

erTi TavTavis marclis – 3 gr-ze meti.

51

cxrili 3. 3. 5. 17

saSemodgomo tritikales mosavlianobis variaciis koeficienti

produqtiulobis elementebTan

korelaciis niSnebi 1985 1986

2n=42 r±Sr r±Sr

mosavali - TavTavis marcvlebis ricxvi 0,28±0,08 0,31±0,07

- mTavar TavTavSi marcvlebis ricxvi 0,36±0,05 0,42±0,07

- 1000 marcvlis masa 0,32±0,08 0,46±0,07

- produqtiuli Reroebis sixSire 0,38±0,07 0,52±0,06

- produqtiuli bartyoba 0,18±0,09 0,43±0,07

- mcenaris marcvlis masa 0,47±0,08 0,68±0,08

2n=56 r±Sr r±Sr

mosavali - TavTavis marcvlebis ricxvi 0,26±0,08 0,62±0,07

- mTavar TavTavSi marcvlebis ricxvi 0,27±0,07 0,50±0,07

- 1000 marcvlis masa 0,27±0,09 0,48±0,06

- produqtiuli ReroTdgomis sixSire 0,33±0,09 0,47±0,06

- produqtiuli bartyoba 0,30±0,08 0,46±0,07

- mcenaris marcvlis masa 0,37±0,08 0,59±0,06

3.3.6. oqtaploiduri tritikales jiS-nimuSebidan gamorCeuli

formebis sameurneo da seleqciuri Rirebuleba

tritikales msoflio koleqciis oqtaploiduri jiS-nimuSebidan,

Semdgom seleqciur muSaobaSi gamoyenebis mizniT, gamorCeuli iqna, cdaSi

monawile xorblis jiS bezostaia 1-is Tanabari simaRlis mqone, ufro

meti bartyobis unaris mqone, ufro metad grZelTavTaviani da TavTavze

met TavTuniani, marcvlebis met ricxviani da erTi TavTavis marcvlis

maRali masis mqone, xolo tritikaleze ufro metad msxvili da ufro

meti amovsebuli marcvlebis mqone sagvartomo mcenareebi, romelTa ori

wlis ganmavlobaSi Seswavlis Sedegebi naCvenebia cxril d. 3. 3. 6. 19-Si.

mcenaris simaRle da Cawolisadmi gamZleoba. ukanasknel dros

warmoebaSi danergilia tritikales saukeTeso jiSebi, magram yvela

maTganis uaryofiTi niSania Cawola, romelic iwvevs mosavlis

danakargsac da gamouyenebelic xdeba maRal agrofonze mosavlianobis

52

gasazrdelad. amitom tritikales Tanamedrove idealuri jiSis misaRebad

aucilebelia mokle da mtkice Reros mqone jiSebi. amitom tritikaleSi

Reros simaRles da Cawolisadmi gamZleobas gansakuTrebuli mniSvneloba

eniWeba imis gamoc, rom arsebobs tritikales jiSebis ori mimarTuleba:

1. – sakvebi, sadac saWiroa grZeli Rero da 2. – samarcvle, saWiroa

mokle da mtkice Rero. Seswavlili jiS-nimuSebidan Reros simaRlis

mixedviT miRebuli iqna mravalferovani masala. CvenTvis saintereso

samarcvle formebis mcenaris simaRle cvalebadobs 55 – 99 sm-mde. xolo

sakvebi mimarTulebis 110 sm da maRali. aseTnairi formebi saukeTeso

genetikuri wyaroa xorblis seleqciisaTvis.

Cvens mier gamorCeuli samarcvle mimarTulebis mokleReroiani

formebis mcenaris simaRle cvalebadobs 70,9 santimetridan 99,0 sm-mde

farglebSi, romelTa raodenoba Seadgens gamorCeul formaTa saerTo

raodenobis 33,4%, xolo xorblis jiS bezostaia 1-Tan SedarebiT

maRalmozardi gamorCeuli forma ufro meti raodenobiTaa da maTi

raodenoba Seadgens saerTo raodenobis 67%-is. am ukanaskneli jgufis

formaTa mcenaris simaRle meryeobs 100 sm-dan 117,2 sm-mde farglebSi,

orive jgufis formebi xasiaTdebian Cawolisadmi gamZleobiT, aqvT

mtkice Rero da maTi gamZleoba Sefasebuli iqna umaRlesi baliT – 5.

produqtiuli bartyoba. mravali mkvlevaris azriT produqtiuli

bartyoba dadebiTi Tvisebaa. rac ufro meti bartyoba axasiaTebs jiSs,

miT meti mosavlis mocema SeuZlia intensiuri miwaTmoqmedebis pirobebSi.

mklevarTa erTi nawili ki miiCnevs, rom mTavari TavTavi ZiriTadi

ganmsazRvrelia mosavlianobis. produqtiuli bartyobis Seswavlis dros

mxedvelobaSi unda gvqondes is, rom nabartyis TavTavoba mimdinareobdes

erTdroulad. am mxriv tritikales jiS-nimuSebi metad mravalferovania.

maTi produqtiuli bartyoba meryeobs 3,4-dan 6,8-mde farglebSi.

umniSvneloa mcenareze unayofo Rero.

rogorc Seswavlis Sedegebma gviCvena tritikales maRalxarisxovani

marcvlis misaRebad saukeTeso produqtiul bartyobad SeiZleba miCneul

iqnes mcenareze 3–4 produqtiuli Rero. tritikales da xorblis

seleqciuri gaumjobesebis saqmeSi, saukeTeso donorebad SeiZleba

53

gamoyenebuli iqnes Cvens mier gamorCeuli yvela forma (cxrili d. 3. 3. 6.

19).

TavTavis sigrZe da ganviTarebuli TavTunebi. dadgenilia, rom

TavTavis sigrZe ar gansazRvravs mosavlianobas, magram maszea

damokidebuli TavTunebis raodenoba da simkvrive, romelic pirdapir

kavSirSia TavTavis produqtiulobasTan. grZeli TavTavi saSualebas

gvaZlevs gavzardoT, rogorc TavTunebis raodenoba, ise simkvrivesTan

dakavSirebiT marcvlis xarisxi. cxrilidan d. 3. 3. 6. 19 Cans, rom

tritikales Cvens mier gamorCeuli formebis TavTavis sigrZe xasiaTdeba

polimorfizmiT, e. i. maT Soris aris formebi: 1) grZeli TavTaviTa da

mravali TavTuniT; 2) grZeli TavTavi, farCxati, naklebi TavTunebiT; 3)

mokle TavTavi naklebi TavTunebiT da 4) mokle TavTavi, kompaqturi,

mravali TavTuniT. TavTavis sigrZis da TavTunebis raodenobis Zvirfasi

donorebia Cvens mier gamorCeuli yvela forma.

TavTavis Semarcvla da erTi TavTavis marcvlis masa. tritikales

jiS-nimuSebi xasiaTdebian TavTavis Semarcvlis araerTnairi doniT.

TiToeuli jiS-nimuSis SigniT aRiniSneba TavTavSi marcvlebis

raodenobis mixedviT mkveTri siWrele. bevri maTganisaTvis

damaxasiaTebelia xrtul marcvlianoba, TiToeuli jiS-nimuSebSi iyo

TavTavebi, romlebSic marcvlebis ricxvi meryeobda 10 – 94-is farglebSi.

am niSnebis mixedviT Catarda gamorCeva da gamorCeul sagvartomo

mcenareTa TiToeuli mTavari TavTavis marcvlebi daiTesa calcalke

xazebad. ori wlis ganmavlobaSi Catarebuli Seswavlis Sedegebma

gviCvena, rom gamorCeul formebSi TavTavis marcvlebis ricxvi

cvalebadobda 45,0-dan 64,0 marcvlamde farglebSi; am maCveneblis

mixedviT orjeradi gamorCeviT miRebuli iqna formebi, romlebSic

mniSvnelovnad gaizarda saSualod TavTavSi marcvlebis ricxvi da erTi

TavTavis marcvlis masa. erTi TavTavis marcvlis masa meryeobda 2,65-dan

3,9gr-mde farglebSi. yvela am gamorCeulma formebma jiS bezostaia 1-s

marcvlis mosavlianobiT saSualod gadaaWarbebs 30%-iT.

amrigad, oTxi wlis ganmavlobaSi tritikales koleqciis jiS-

nimuSebis SeswavliT da orjeradi gamorCevis meTodis gamoyenebiT

niSanTa kompleqsiT gamorCeuli iqna Semdgom seleqciur muSaobaSi

54

gamoyenebis mizniT oqtaploiduri tritikales 60 forma, romlebic

SeiZleba gamoyenebuli iqnes, rogorc donorebi maRalproduqtiuli

jiSebis seleqciis saqmeSi.

mecxovleobisaTvis sakvebi bazis Seqmnis saqmeSi didi mniSvneloba

aqvs iseTi jiSebis miRebas, romlebsac eqneba unari SeinarCunos, rogorc

marcvlis, aseve mwvane masis maRal produqtiulobis da stabilurobis

unari daavadebebisadmi gamZleobasTan erTad. amis gamo did yuradRebas

imsaxurebs sakvebi mimarTulebis tritikales jiSebi.

literaturaSi arsebuli monacemebis mixedviT sakvebi RirebulebiT

da ekonomikuri efeqturobiT tritikales moyvana sakvebad srulad

uTanabrdeba iseT tradiciul marcvleul kulturebs, rogorebic arian

qeri, Svria da Wvavi. (Тимофеев Б. В., 1985; Modileva V. L., 1982;

p. nasyidaSvili, 1986 da sx.).

3.3.6.1. oqtaploiduri tritikales gamorCeuli

formebis mwvane masis mosavlianoba

kargi bartyobis, gazafxulze swrafi wamozrdis da Zlieri

balaxdgomis gamo tritikale warmoadgens mniSvnelovan rgols mwvane

konveirSi (Briggle L., 1969).

tritikale gamoiyeneba, rogorc mwvane sakvebad, aseve sasilosed,

senaJad da balaxis fqvilad (Шулындин А. Ф., 1971; p. nasyidaSvili, 1986

da sxv.). amitom am mimarTulebiT seleqcia did yuradRebas imsaxurebs da

tritikales seleqciisaTvis aqtualuri problemaa axali sawyisi masalis

Seqmna. am mizniT, Cvens mier Sesaswavlad SerCeul tritikales

oqtaploiduri formebidan gamorCeuli iqna saSemodgomo tritikales

oqtaploiduri formebi, romlebsac axasiaTebT mwvane masis maRali

mosavali (cxrili 3. 3. 6. 1. 20). daRestnuri seleqciis (ПРАО-13) da

polonuri seleqciis (LT-484/72) jiS-nimuSebidan gamorCeuli iqna

formebi, romelTa damaxasiaTebel Taviseburebas warmoadgens is, rom

gadarCenis maRalunarianobis paralelurad gamoirCevian gazafxulze

intensiuri wamozrdis maRali unariTac.

55

oqtaploiduri tritikales jiS-nimuSebidan, Cvens mier niSanTa

kompleqsiT, gamorCeuli formebSi mwvane masis mosavali 1m2-ze

kilogramebSi cvalebadobda 6,4 kilogramidan 10,9 kilogramade

farglebSi. Seswavlili 50 formidan, standartuli jiSs АД 206

(heqsaploiduri) mwvane masis mosavlianobiT 2,6%-dan 43,3%-mde gadaWarba

36 formam, cdis saSualoze meti mosavlianobiT xasiaTdeboda 25 forma.

maT Soris mwvane masis 25 procentiT da ufro meti mosavali miRebuli

iqna mxolod 15 formidan (cxrili 3. 3. 6. 1. 20). xorblis jiS bezostaia

1-Tan SedarebiT gamorCeuli yvela forma maRalmosavliania. Cvens mier

miRebuli SedegebiT naTelia, rom standartul jiS АД 206-Tan SedarebiT

gamorCeuli formebi SeiZleba miCneuli iqnes (36, 40, 43, 49, 50)

perspeqtiulad. es formebi gaTibvis periodSi, e. i. daTavTavebis faza,

mwvane masis maRalmosavlianobasTan erTad gamoirCevian gazafxulze

swrafi wamozrdis unariT da marcvlis sruli simwifis fazaSi

Cawolisadmi gamZleobiT.

oqtaploiduri tritikales gamorCeuli yvela formisaTvis

damaxasiaTebelia Wvavis daTavTavebis fazaSi mwvane masis aRebis

ramdenadme dabali mosavali, vidre tritikales daTavTavebis periodSi

aRebisas. tritikales sruli daTavTavebis Semdeg mcirdeba saerTo mwvane

masis mosavalSi foTlebis masa, amitom tritikales mwvane masad

gamoyenebisaTvis, sasurvelia gaTibva Catardes daTavTavebis dasawyisSi,

maSin saerTo masaSi foTlebis masa formebis mixedviT cvalebadobs

24,1%-dan 30,5%-mde farglebSi. amasTan erTad am fazaSi aRebul masaSi

TavTavis wilze modis 9,5 – 13,2%. mwvane konveierSi sasurvelia iseTi

jiSis gamoyeneba, romlis saerTo masaSi iqneba foTlebis maRali masa.

Seswavlis Sedegad Cvens mier gamorCeul oqtaploiduri

tritikales formebs axasiaTebT ara marto mwvane masis maRali mosavali,

agreTve xasiaTdebian mTeli rigi sameurneo da biologiuri niSnebiTac,

rogorcaa daavadebisadmi gamZleoba, Cawolosadmi gamZleoba (5 bali),

marcvlis maRali mosavali. amasTanave erTad daTavTavebis fazaSi

aRebuli tritikales mwvane masa Seicavs nedl cilas 13 -14% (WvavSi –

17,8%), magram masaSi erTeul farTobze miRebuli cilis da aminomJavebis

saerTo raodenobiT tritikale mniSvnelovnad aWarbebs Wvavs.

56

cxrili 3. 3. 6. 1. 20

oqtaploiduri tritikales gamorCeuli formebis mwvane masis mosavali

daTavTavebis fazaSi (sakontrolo sanerge, 1987 – 1988 ww.) NNNNN rig

ze

formebis dasaxeleba

mosavlis struqtura mosavali

Rer

osi

foTleb

is

daT

avTavebis

1 m2-z

e kilo-

grameb

Si

standar

tTan

Sef

ardeb

iT

%-Si

1 2 3 4 5 6 7

1 ПРАО-13-dan

gamorCeuli forma 1 60,7 27,3 12,0 8,6 113,2

2 forma 2 59,0 28,0 13,0 9,2 121,5

3 forma 3 60,2 27,8 12,0 9,1 120,0

4 forma 4 60,1 27,3 12,6 9,5 125,0

5 forma 5 59,0 28,5 12,5 9,6 126,3

6 forma 6 60,0 28,1 11,9 9,8 128,9

7 forma 7 60,0 28,1 11,9 9,7 127,7

8 forma 8 60,0 26,1 13,3 8,2 108,0

9 forma 9 59,7 28,4 12,0 8,3 108,5

10 forma 10 60,0 27,6 12,4 8,0 105,3

11 forma 11 61,0 26,5 12,5 6,7 88,2

12 forma 12 61,0 26,9 12,0 7,0 92,1

13 forma 13 60,0 26,8 13,2 7,4 97,6

14 forma 14 61,4 25,4 12,3 7,6 100

15 forma 15 59,4 28,1 12,2 8,0 105,3

16 forma 16 60,3 28,3 11,7 8,3 108,5

17 forma 17 61,5 26,5 11,0 7,6 100

18 forma 18 60,1 28,1 11,8 7,8 102,6

19 forma 19 61,4 26,6 12,0 8,0 105,3

20 forma 20 60,0 29,9 11,7 9,2 121,5

21 forma 21 60,5 29,2 10,3 9,1 120,0

22 forma 22 60,4 28,6 11,0 8,8 115,7

23 forma 23 61,2 28,5 10,3 6,5 85,5

24 forma 24 60,5 29,1 10,4 8,6 113,2

25 forma 25 60,6 28,1 11,0 7,6 100

26 forma 26 62,0 27,0 12,0 7,6 100

27 forma 27 60,0 27,8 12,2 9,5 125,0

28 forma 28 61,0 26,5 12,1 9,1 120,0

29 forma 29 60,4 27,1 12,1 7,0 92,1

30 forma 30 60,1 27,1 12,4 6,7 88,1

31 LT-484/72 (poloneTi) gamorCeuli forma 31 61,2 27,6 11,7 6,4 84,2

32 forma 32 60,6 28,4 10,0 7,6 100

33 forma 33 60,0 28,5 11,0 9,5 125,0

34 forma 34 60,5 28,4 11,0 9,1 120,0

35 forma 35 60,2 27,1 12,7 9,2 121,5

36 forma 36 60,0 30,5 9,5 10,6 132,5

57

cxrili 3. 3. 6. 1. 20-is gagrZeleba

37 forma 37 61,4 28,0 10,6 9,5 125,0

38 forma 38 61,1 28,0 10,9 8,6 113,2

39 forma 39 60,1 28,1 11,8 9,1 120,0

40 forma 40 61,1 27,6 11,3 10,9 143,4

41 forma 41 64,1 24,1 11,8 7,4 97,3

42 forma 42 62,5 25,2 12,3 6,9 90,8

43 forma 43 60,3 30,3 10,6 10,1 132,9

44 forma 44 61,4 27,3 11,3 9,5 125,0

45 forma 45 60,6 26,7 12,7 9,5 125,0

46 forma 46 60,4 27,8 11,8 9,0 118,4

47 forma 47 61,5 27,1 11,4 9,2 121,5

48 forma 48 60,4 28,2 11,4 9,5 125,0

49 forma 49 60,1 27,4 12,5 10,1 132,9

50 forma 50 60,4 28,4 11,2 10,2 138,2

АД 206 (2n=42) 62,7 24,6 12,7 7,6 100

saSemodgomo tritikales oqtaploidurma formebma (36, 40, 43, 49, 50)

biologiuri Rirebulebis gamo, kerZod gazafxulze intensiuri

wamorzdis unarisa da farTobis erTeulze mwvane masis maRali

gamosavliT, SeiZleba mtkiced daimkvidron mwvane konveierSi Wvavsa da

mravalwlian balaxebs Soris adgili.

amrigad, Cvens mier gamoyofili formebi (forma 36, forma 40, forma

43, forma 49, forma 50), warmoadgens Zvirfas formebs da aqvT

saqarTvelos centraluri zonis pirobebSi Zalian didi praqtikuli

mniSvneloba sakvebi bazis gadawyvetis saqmeSi, da agreTve Zvirfasi

sawyisi masalaa sakvebi mimarTulebis tritikales da samarcvle

mimarTulebis jiSebis misaRebad. amasTanave erTad SeiZleba warmatebiT

iqnes gamoyenebuli xorblis seleqciaSi.

58

4. oqtaploiduri tritikales saxeobisSida, saxeobaTaSorisi

da gvarTaSorisi hibridizaciisas damtvervis vadis, wesis da

reciprokuli Sejvarebis gavlena hibriduli marcvlebis

gamonaskvis raodenobaze da sicocxlis unarianobaze

Catarebuli mravalmxrivi gamokvlevebiT cnobilia, rom tritikale

yvavilobis xasiaTiT uaxlovdeba xorbals, magram misgan gansxvavebiT,

tritikaleSi Ria yvaviloba metia, vidre daxuruli yvaviloba.

tritikaleSi xangrZlivia Ria yvaviloba da didi raodenobiT

warmoqmnili mtvris marcvlebiT haeri gajerebulia, amis gamo

tritikaleSi jvaredini damtverianeba ufro xSiria vidre es xorbalSia.

aris gamokvlevebi imis Sesaxebac, rom tritikales dingze mtvris

marcvlebis mimRebianoba iwyeba yvavilobis dawyebamde 2 – 3 dRiT adre

da mimRebianobis unari maqsimums aRwevs yvavilobis dawyebisas.

tritikales dingi sicocxlisunarianobas inarCunebs kastraciis dRidan

10 – 12 dRis ganmavlobaSi (p. nasyidaSvili, m. sixaruliZe, e. CerniSi, 1983;

p. nasyidaSvili, 1986; m. jaSi, 1989 da sxv.)

tritikales momwifebuli mtvris marcvlebi ganayofierebis unars

inarCunebs, Cveulebriv mindvris pirobebSi 18–25 wuTis ganmavlobaSi,

xolo Senaxvis pirobebSi 3 saaTs. tritikales mtvris marcvlebi haerSi

maqsimaluri raodenobiTaa yvavilobis dawyebidan 2–6 dRis ganmavlobaSi,

misi mtvris marcvlebi qaris saSualebiT SeiZleba gadatanili iqnes

naTesidan 450 metris manZilze.

tritikale, rogorc aRvniSneT, xorblis msgavsad TviTdamamtve-

rianebelia, magram tritikale TviTdamamtverianebeli saxeobebidan

gamoirCeva imiT, rom aqvs SesaZlebloba daimtveros jvaredinadac (Kiss,

1954; miuncigi, 1965; Muntzing, 1956; Krolow, 1963, 1967; Sulindini, lazareviCi,

1978; maqsimova, maqsimovi, Sulindini, 1980; seCniaki, sulima, sinkeviCi, 1980;

Sulindini, 1976; p. nasyidaSvili, 1986; p. nasyidaSvili, m. sixaruliZe,

e. CerniSi, 1983 da sxv.).

tritikales yvavilis kilebi Sualeduria xorbalsa da Wvavs

Soris, magram tritikales yvavili Ria mdgomareobaSia ufro didi xnis

59

ganmavlobaSi, vidre xorbalSi (tarkovski, 1975; lazareviCi, 1977, 1978;

kolCevskaia, simineli, 1978; simineli, kolCevskaia 1981, 1982;

p. nasyidaSvili, 1986 da sxv.), rac adidebs imis SesaZleblobas, rom

daimtveros jvaredinad.

tritikales hibridizaciisas farTod aris gamoyenebuli

damtverianebis sxvadasxva wesi, kerZod: Tavisufali, Tavisufal-

SezRuduli da iZulebiTi damtverianebis wesi. maT Soris ufro metadaa

gamoyenebuli Tavisufal_SezRuduli damtverianebis wesi, romelsac

“boTlis” meTodsac uwodeben, romelic SemuSavebuli iqna akademikos

p. p. lukianenkos mier (1934). xorbalze am wesebis gamoyenebiT dadgenili

iqna, rom hibriduli marcvlebis yvelaze meti raodenoba miiReba

Tavisufali damtverianebiT, am mxriv meore adgilzea Tavisufal-

SezRuduli damtverianebis wesi, xolo mesame adgils ikavebs iZulebiTi

damtverianebis wesi, rac aixsneba mravali mizeziT, kerZod, iZulebiTi

damtverianeba xorcieldeba erTxel, mtvris marcvlebis gaRiveba-

wamozrda damokidebulia butkos dingis momwifebaze, rac gavlenas

axdens marcvlebis gamonaskvaze. maRali temperaturis pirobebSi

iZulebiTi damtverianebisas SeiniSneba mtvrisa da dingis Wknoba da

agreTve xmoba, yovelive es mniSvnelovan gavlenas axdens mtvris

marcvlebis gaRivebaze da ganayofierebis unarze.

literaturaSi gvxdeba monacemebi, romlis Tanaxmadac iZulebiTi

damtverianebis dros marcvlebis gamonaskva Seadgens 14,2%, xolo

Tavisufal-SezRuduli damtverianebis wesis gamoyenebiT es maCvenebeli

orjer izrdeba (28,6%). msgavsi Sedegebi miRebuli iqna saqarTvelos

saxelmwifo sasoflo-sameurneo universitetis genetikisa da seleqcia-

meTesleobis kaTedraze Catarebuli gamokvlevebiT (p. nasyidaSvili, m.

sixaruliZe, e. CerniSi, 1983; П. П. Наскидашвили, 1984; p. nasyidaSvili, 1986;

m. jaSi, 1989; c. samadaSvili, 1994; S. zanguraSvili, 1991; b. memarniSvili,

1991 da sxva).

sahibridizacio nakveTi.

SezRuduli _ Tavisufali damtverianebis meTodiT Sejvareba.

60

4.1. oqtaploiduri tritikales saxeobisSida, saxeobaTaSorisi da

gvarTaSorisi hibridizaciisas damtverianebis wesisi gavlena hibriduli

marcvlebis gamonaskvaze da sicocxlisunarianobaze

oqtaploidur tritikaleze hibridizacia tardeboda sami wlis

ganmavlobaSi (1986 – 1988 ww). yovel wliurad vRebulobdi samive wesiT

(iZulebiTi, Tavisufal-SezRuduli da Tavisufali) damtverianebis

gamoyenebiT, sxvadasxva jgufis (saxeobisSida, saxeobaTSoris da

gvarTaSoris) hibridebis misaRebad. am mizniT sami wlis ganmavlobaSi

miRebuli iqna da SeviswavleT 63 hibriduli kombinacia. TiToeuli

hibriduli kombinaciis misaRebad, kastracia utardeboda 10–10 TavTavs,

TiToeul TavTavze kastraciisaTvis gamoyenebuli iyo 20 kargad

ganviTarebuli yvavili, sul sami wlis ganmavlobaSi kastrirebuli da

damtverili iqna 630 TavTavis 12600 yvavili pirdapiri SejvarebisaTvis da

amdenive raodenobis Sebrunebuli SejvarebisaTvis. amrigad samive wlis

ganmavlobaSi kastrirebuli da damtverili iqna 1260 TavTavis 25200

yvavili (miRebuli Sedegebi naCvenebia cxrili 4. 1. 21).

kastracia da damtverianeba tardeboda dilis 9 saaTidan 12

saaTamde da dRis meore naxevarSi 17-19 saaTze.

literaturaSi arsebuli masalis analizi naTlad gviCvenebs rom,

rogorc xorblis, aseve tritikales SemTxvevaSi ganayofierebis

fiziologiur aqtiurobaze, hibriduli Taobis sicocxlisunarianobaze,

mis siZlieresa da produqtiulobaze, sawyisi formebis sworad

SerCevasTan da Sesabamis pirobebSi aRzrdasTan erTad, gavlenas axdens

Sesajvareblad gamoyenebuli damtverianebis wesi.

oqtaploidur tritikales saxeobisSida, saxeobaTaSorisi da

gvarTaSorisi Sejvarebisas deda formebis kastrirebuli TavTavebis

Tavisufali, jgufur-SezRuduli da iZulebiTi damtvervisas hibriduli

Teslebis gamonaskva – ganayofierebis aqtiuroba yvela SemTxvevaSi ufro

maRalia Tavisufali damtverianebis wesiT Sejvarebisas (cxrili 4. 1. 21).

damtverianebis es wesi amave dros naklebad Sromatevadia. aq

acilebelia xelovnuri izolacia – deda mcenareebis, mama mcenareebidan

ar gvWirdeba mtvrianebis Segroveba, kastrirebuli TavTavebis

61

damtverianeba da saizolacio parkSi moTavseba. Sejvarebis am wesis

gamoyenebisaTvis mowyobili iyo Sesajvarebel formaTa specialuri

naTesi. am naTesSi kastrirebuli deda mcenare izolaciis gareSe da

cxrili 4. 1. 21.

damtverianebis sxvadasxva wesis gavlena ganayofierebis aqtiurobaze

kombinaciis dasaxeleba damtvervis wesi

hibriduli marcvlebis raodenoba

%

100 marcvlis

masa gr ♀ ♂

oqtaploiduri tritikale (2n=56)

ПРАО 5/4 (daRestani)


LT 406/74 (poloneTi)

Tavisufali 58,2 3,962 SezRuduli-Tavisufali

23,5 2,780

iZulebiTi 17,5 1,310



heqsaploiduri tritikale (2n=42) АД 206 (xarkovi)


19,5 2,644




xorbali qarTlikumi (2n=28)

dika 9/14 (saqarTvelo)


28,5 1,697




xorbali georgikumi (2n=28) kolxuri asli


16,5 1,541




magari xorbali (2n=28) TavTuxi

19/28


29,5 1,400


oqtaploiduri tritikale (2n=56) ПРАО5/4 (daRestani)

xorbali turgidumi (2n=28) martivTavTaviani


26,5 1,410




rbili xorbali (2n=42) axalcixis wiTeli dolis

puri


12,5 1,391


SeuzRudavad uxvad imtvereba yoveldRe, yovelsaaTSi, rac metad

xelSemwyobia ganayofierebis aqtiurobisa da hibriduli Teslis

xarisxovnebisaTvis. am wesiT hibriduli marcvlebis gamonaskvis

procentic maRalia, rogorc saxeobisSida, aseve saxeobaTaSoris da

gvarTaSoris Sejvarebisas. miRebuli Tesli ufro metad aris

amovsebuli, vidre amas aqvs adgili damtverianebaTa sxva wesebis

gamoyenebis SemTxvevaSi (cxrili d. 4. 1. 22). aseve maRalia miRebuli

hibriduli Teslidan mcenareTa gadarCena, mcenaris simaRle,

62

produqtiuli bartyoba, TavTavSi marcvlebis ricxvi, erTi TavTavis

marcvlis masa, 1000 marcvlis masa da erTi mcenaris marcvlis masa

(cxrili d. 4. 1. 22).

jgufur-Tavisufali damtverviT miRebuli hibriduli marcvlebis

raodenoba da misi procentuli odenoba CamorCeba Tavisufal

damtverianebiT miRebul maCvenebels, miRebul yvela jgufis SejvarebaSi

(cxrili 4. 1. 21). damtverianebis es wesic SedarebiT advilia,

pirvelisagan gansxvavebiT ar saWiroebs specialurad mowyobil naTess.

SesaZlebelia am wesis ganxorcieleba Cveulebriv yvela tipis naTesSi.

ise rogorc Tavisufali damtverianebis wesiT damtverianebisas miRebuli

hibriduli Teslidan aRmocenebuli pirveli Taobis mcenareTa gadarCena

TiTqmis uaxlovdeba pirvels, magram aRiniSneba maTTan SedarebiT

CamorCena. damtverianebis am wesis gamoyenebiT pirveli Taobis mcenareTa

gadarCenis unarianoba, mcenaris simaRle, produqtiuli bartyoba,

TavTavSi marcvlebis ricxvi, erTi TavTavis marcvlis masa, 1000 marcvlis

masa met naklebi doniT CamorCeba Tavisufal damtverianebiT miRebuli

hibriduli marcvlebis sicocxlis unarianobas (cxrili d. 4. 1. 22).

iZulebiTi damtverviT Sejvareba, rogorc wesi metad Sromatevadia.

hibriduli marcvlebis gamonaskviTa (cxrili 4. 1. 21) da pirveli Taobis

mcenareTa cxovelunarianobiT (cxrili d. 4. 1. 22) mcenareTa gadarCena,

mcenaris simaRle, produqtiuli bartyoba, TavTavSi marcvlebis ricxviT,

erTi TavTavis marcvlis masiT, 1000 marcvlis masiT, erTi mcenaris

marcvlis masiT CamorCeba pirvel ors. am wesiT Sejvareba xorcieldeba

gansakuTrebul SemTxvevaSi.

amrigad, oqtaploiduri tritikales Sejvarebisas damtverianebis

wesi did gavlenas axdens hibriduli marcvlebis gamonaskvis odenobaze

da miRebuli marcvlebis sicocxlisunarianobaze. gamoirkva, rom

oqtaploidur tritikalesTan Sejvareba damtverianebis wesTan

dakavSirebiT, hibriduli marcvlebis gamonaskvis odenoba cvalebadobs

17,5%-dan (iZulebiTi damtverianeba) 58,5%-mde (Tavisufali damtverianeba)

farglebSi. am mxriv Sualeduri mdgomareoba ukavia SezRudul-

Tavisufal damtverianebas (23,5%).

gamovlenili iqna, rom oqtaploiduri tritikales heqsaploidur

63

tritikalesTan SejvarebiT damtverianebis samive wesis gamoyenebis

SemTxvevaSi hibriduli marcvlebis gamonaskvis procentuli odenoba

meryeobs 15,3%-dan (iZulebiTi damtverianebis wesi) 41,5%-mde (Tavisufali

damtverianeba) farglebSi. am SejvarebaSic SezRudul-Tavisufali

damtverianeba ikavebs Sualedur mdgomareobas (19,5%).

yuradRebas imsaxurebs is faqti, rom oqtaploiduri tritikales

tetraploiduri xorblis saxeobebTan Sejvarebisas hibriduli

marcvlebis gamonaskva gansxvavebul Sedegs iZleva. tetraploiduri

xorblis saxeobebidan oqtaploidur tritikalesTan, damtverianebis

samive wesis gamoyenebiT, Sejvarebisas hibridul marcvlebis gamonaskvis

procentuli odenoba mcirdeba, da es Semcireba TvalsaCinoa.

oqtaploidur tritikalesTan Sejvarebis SedarebiT maRali unarianoba

axasiaTebs erT-erT mSobliur formad magari xorblis da xorbal

turgidiumis SejvarebaSi gamoyenebas.

miRebulma Sedegebma gviCvena, rom oqtaploiduri tritikales

heqsaploidur xorbalTan, kerZod rbil xorbalTan SejvarebiT

hibriduli marcvlebis gamonaskvis odenoba, zemoT ganxilul

SejvarebebTan SedarebiT mkveTrad dabalia. oqtaploiduri tritikales

rbili xorblis jiS axalcixis wiTeli dolis purTan SejvarebiT,

hibriduli marcvlebis gamonaskva mkveTrad dabalia da cvalebadobs

10,5%-dan (iZulebiTi damtverva) 25,6%-mde (Tavisufali damtverianeba)

farglebSi.

SejvarebaTa yvela jgufSi miRebuli hibriduli marcvlebi

amouvsebelia, bJiria, magram sicocxlisunarebianebia. axasiaTebT 100

marcvlis dabali masa (cxrili 4. 1. 21).

4.2. oqtaploiduri tritikales saxeobisSida, saxeobaTaSorisi da

gvarTaSorisi hibridizaciisas damtverianebis vadis

gavlena ganyofierebis aqtiurobaze

literaturaSi arsebuli masalis mimoxilva naTlad gviCvenebs, rom

tritikales hibridizaciaSi gamoyenebisas saWiroa vicodeT

damtverianebis wesi da misi ganxorcielebisaTvis Sesabamisi teqnika.

64

tritikales hibridizaciis meTodikisa da teqnikis sakiTxebis

Seswavla, rogorc aRvniSneT didad aris damokidebuli am kulturis

mcenaris yvavilobis biologiaze. am ukanaskneli sakiTxis Seswavlisas

erT-erTi mniSvnelovani momentia dingis cxovelmyofelobis

xangrZlivobis gansazRvra, kerZod kastraciidan meramdene dRes

xasiaTdeba tritikale ganayofierebisadmi metad maRali fiziologiuri

aqtivobiT.

tritikales yvavilobis biologiis da ganayofierebis aqtiurobis

es mniSvnelovani momenti Cvens mier Seswavlili iqna iZulebiTi da

jgufur-Tavisufali damtverianebiT miRebul masalaze (cxrili 4. 2. 23,

cxrili 4. 2. 24, cxrili 4. 2. 25).

miRebulma eqsperimentalurma masalam gviCvena, rom tritikales

ganayofierebis fiziologiur aqtiurobas ganapirobebs butkos

mzadyofna-momwifeba, mtvris marcvlebis cxovelmyofeloba da amindis

pirobebi.

Catarebuli cdebiT (cxrili 4. 2. 23) gamoirkva, rom tritikales

butko kastraciis dResve ar aris mzad gasanayofiereblad. saqarTvelos

centraluri zonis, kerZod muxran-saguramos velis (muxranis saswavlo-

sacdeli meurneoba) pirobebSi arc meore da arc mesame dRes srulad ar

aris mzad mtvris marcvlebis misaRebad. e. i. arc meore da mesame dRes

ar aris mizanSewonili kastrirebuli TavTavis damtverianeba. Cvens

eqsperimentSi ukeTesi Sedegebi miRebuli iqna kastraciidan me-5–7 dReze

damtverianebis Sedegad. Semdeg vadebSi butko TandaTan berdeba, ris

Sedegadac ganayofierebis aqtiurobac daqveiTebulia. oqtaploiduri

tritikales saxeobisSida Sejvarebis dros kastraciis dResve

damtverviT gamonaskva 0-is toli iyo, xolo kastraciidan 4 dRis Semdeg

damtvervisas hibriduli marcvlebis gamonaskvam miaRwia 16,5%, 5 dRis

Semdeg 21,5%, 6 dRis Semdeg es monacemebi Semcirda da Seadgina 20,0%, me-7

dRes – 15%, xolo me-8 dRes es maCvenebeli gautolda 10%-s, me-9 dRes

damtvervisas aRiniSna 7,5%, me-10 dRes 5,5%, me-11 dRes – 4,5%, me-12 dRes

3,0%. tritikales kastrirebuli yvavilis butko cxovelmyofelobas

inarCunebs me-14 dRes da es unari qreba me-15 dRes.

amrigad, oqtaploiduri tritikales dingi mtvris marcvlebis

65

miRebis unarianobas inarCunebs 14 dRis ganmavlobaSi, ris gamoc

SesaZlebelia saadreo da sagviano formebis Sejvareba. mdedrobiTi

formebad aRebuli unda iqnes adreuli formebi.

cxrili 4. 2. 23.

oqtaploiduri tritikales saxeobisSida Sejvarebisas damtvervis vadis

gavlena ganayofierebis aqtiurobaze

(ПРАО 5/4 (2n=56) × LT 406/74 (2n=56))

damtvervis dro

komb

inac

iebis

rao

denoba

kastrir

ebuli

yvavil

ebis

rao

denoba

hibriduli marcvlebis gamonaskvis

%

minimumi maqsimumi saSualo

1. kastraciis dRes 1 100 0 0 0,0 2. kastraciis meore dRes 1 100 0 4 2,0 3. kastraciis mesame dRes 1 100 4 8 6,0 4. kastraciis meoTxe dRes 1 100 12 21 16,5 5. kastraciis mexuTe dRes 1 100 18 27 22,5 6. kastraciis meeqvse dRes 1 100 15 25 20,0 7. kastraciis meSvide dRes 1 100 11 19 15,0 8. kastraciis merve dRes 1 100 9 11 10,0 9. kastraciis mecxre dRes 1 100 6 9 7,5 10. kastraciis meaTe dRes 1 100 4 7 5,5 11. kastraciis meTerTmete dRes 1 100 3 6 4,5 12. kastraciis meTormete dRes 1 100 2 4 3,0 13. kastraciis mecamete dRes 1 100 1 2 1,5 14 kastraciis meToTxmete dRes 1 100 0 1 0,5 15. kastraciis meTxuTmete dRes 1 100 0 0 0,0

oqtaploiduri tritikales heqsaploidur tritikalesTan

Sejvarebis SemTxvevaSic, oqtaploiduri tritikales butko, rogorc

kastraciis dResve, aseve meore dRes ar aris mzad gasanayofiereblad.

heqsaploiduri tritikales mtvris marcvlebis mimRebianoba umniSvnelo

odenobiT (3%) iwyeba kastraciidn mesame dRes damtvervis dros (cxrili

4. 2. 24), xolo maqsimums aRwevs, kastraciidan meeqvse–meSvide dRes,

damtvervis SemTxvevaSi (19–17%). kastaciidan me-9 dRes damtverianebis

dros oqtaploiduri tritikales butko aqveiTebs heqsaploiduri

tritikales mtvris marcvlebis miRebis unarianobas da es unari qreba

kastraciidan me-15 dRes damtverianebis dros (cxrili 4. 2. 24).

oqtaploiduri tritikales heqsaploidur xorbalTan (rbili

66

xorblis jiSis axalcixis wiTeli dolis puri) Sejvarebisas damtvervis

vadis Seswavlam (cxrili 4. 2. 25) gviCvena igive kanonzomiereba, rac

aRniSnuli iyo saxeobisSida da saxeobaTaSoris Sejvarebis SemTxvevaSi.

cxrili 4. 2. 24. oqtaploiduri tritikales saxeobaTaSorisi Sejvarebisas damtvervis

vadis gavlena ganayofierebis aqtiurobaze

(ПРАО 5/4 (2n=56) × АД 206 (2n=42))

damtvervis dro

komb

inac

iebis

rao

denoba

kastrir

ebuli

yvavil

ebis

rao

denoba


%


1. kastraciis dRes 1 100 0 0 0,0 2. kastraciis meore dRes 1 100 0 0 0,0 3. kastraciis mesame dRes 1 100 2 4 3,0 4. kastraciis meoTxe dRes 1 100 4 8 6,0 5. kastraciis mexuTe dRes 1 100 10 16 13,0 6. kastraciis meeqvse dRes 1 100 16 22 19,0 7. kastraciis meSvide dRes 1 100 14 10 17,0 8. kastraciis merve dRes 1 100 10 14 12,0 9. kastraciis mecxre dRes 1 100 8 10 9,0 10. kastraciis meaTe dRes 1 100 6 8 7,0 11. kastraciis meTerTmete dRes 1 100 3 5 4,0 12. kastraciis meTormete dRes 1 100 2 3 2,5 13. kastraciis mecamete dRes 1 100 2 2 2,0 14 kastraciis meToTxmete dRes 1 100 1 1 0,5 15. kastraciis meTxuTmete dRes 1 100 0 0 0,0

gansxvaveba mdgomareobs imaSi, rom oqtaploiduri tritikales butko

rbili xorblis mtvris marcvlebis unarianobas iwyebs kastraciidan

meore dRes, miiReba hibriduli marcvlebi, romelTa raodenoba ar

aRemateba 1,5%-s. wina ori jgufisagan gansxvaveba mdgomareobs imaSic,

rom hibriduli marcvlebis gamonaskvis maqsimaluri done SedarebiT

dabalia da maqsimaluri odenoba miiReba kastraciidan me-5 da me-6 dRes

damtvervis SemTxvevaSi (16,5-15,0%).

amrigad, oqtaploiduri tritikales kastrirebuli yvavilis butkos

cxovelmyofelobis SeswavliT dadgenili iqna, rom cxovelmyofelobas

inarCunebs 14 dRis ganmavlobaSi da savsebiT SesaZlebelia tritikales

saadreo da sagviano formebis urTierTSejvareba. adreuli formebi

gamoyenebuli unda iqnes dedadmwarmoeblad. amasTan erTad dadgenili

67

iqna, rom oqtaploiduri tritikales saxeobisSida, saxeobaTSorisi da

gvarTaSorisi SejvarebisaTvis ar iqmneba siZneleebi, marTalia

hibriduli marcvlebis Sejvarebulobis procentuli odenoba maRali ar

aris, magram miiReba sicocxlisunariani hibriduli marcvlebi.

dakvirvebebiT gamoirkva, rom tritikales yvelanairi ploidobis da

formis TavTavs axasiaTebT xorbalTan SedarebiT gaxangrZlivebuli

yvaviloba. tritikales kastrirebuli yvavilobis damtverianebis

optimaluri vadaa me-4 – 8 dRe, xolo xorblis me-3 – 4 dRe.

cxrili 4. 2. 25.

oqtaploiduri tritikales da xorblis gvarTaSorisi Sejvarebisas

damtvervis vadis gavlena ganayofierebis aqtiurobaze

(ПРАО 5/4 (2n=56) × axalcixis wiTeli dolis puri (T. aestivum(2n=42))

damtvervis dro

komb

inac

iebis

rao

denoba

kastrir

ebuli

yvavil

ebis

rao

denoba


%


1. kastraciis dRes 1 100 0 0 0,0

2. kastraciis meore dRes 1 100 1 2 1,5

3. kastraciis mesame dRes 1 100 4 6 5,0

4. kastraciis meoTxe dRes 1 100 5 7 6,0

5. kastraciis mexuTe dRes 1 100 11 22 16,5

6. kastraciis meeqvse dRes 1 100 10 20 15,0

7. kastraciis meSvide dRes 1 100 9 18 13,5

8. kastraciis merve dRes 1 100 7 12 9,5

9. kastraciis mecxre dRes 1 100 6 10 8,0

10. kastraciis meaTe dRes 1 100 5 7 6,0

11. kastraciis meTerTmete dRes 1 100 4 6 5,0

12. kastraciis meTormete dRes 1 100 3 5 4,0

13. kastraciis mecamete dRes 1 100 2 4 3,0

14 kastraciis meToTxmete dRes 1 100 1 2 1,5

15. kastraciis meTxuTmete dRes 1 100 0 0 0,0

68

4.3. oqtaploiduri tritikales hibridizaciisas reciprokuli

Sejvarebis gavlena hibriduli marcvlebis

gamonaskvis raodenobaze

xorbalze, aseve tritikaleze Catarebuli muSaobiT miRebuli

Sedegebi imis magaliTs iZleva, rom hibridizaciis meTodiT muSaobisas

calkeul kombinaciaSi ar aris sulerTi SejvarebaSi monawile

mSobliuri formebidan, romeli iqneba deda Tu mamamwarmoeblad

gamoyenebuli anda damtverianebis romeli wesi iqneba gamoyenebuli.

garemo pirobebi garkveul wyvilTa Sejvarebisas gavlenas axdens agreTve

ganayofierebis fiziologiur aqtiurobaze da Sedegad marcvlebis

gamonaskvis raodenobaze.

daRestanis oqtaploiduri tritikales polonuri seleqciis

oqtaploidur tritikalesTan SejvarebiT miRebuli hibriduli

marcvlebis raodenobas Soris reciprokul kombinaciaSi did sxvaobas ar

aqvs adgili, magram SedarebiT es maCvenebeli maRalia maSin, rodesac

polonuri tritikale damtvervili iyo daRestanis tritikales mtvris

marcvlebiT, pirdapir da Sebrunebul kombinaciebs Soris sxvaoba 3,0%-ia

(cxrili d. 4. 3. 26); aseTive sxvaoba damtverianebis wesebis mixedviTac.

oqtaploidur da heqsaploiduri tritikales formebi Sejvarebisas

hibriduli marcvlebis meti procentuli odenoba miRebuli iqna maSin,

roca miRebul hibridul kombinaciis mdedrobiTi forma iyo

qromosomebis naklebi ricxvis mqone tritikale, e. i. maSin, roca

heqsaploiduri tritikale damtvervili iqna oqtaploiduri tritikales

mtvris marcvlebiT (cxrili d. 4. 3. 26) da gamoyenebuli iyo jgufur-

Tavisufali damtverianebis wesi.

wina orive jgufis kombinaciebTan SedarebiT, oqtaploiduri

tritikales Sejvarebulobis unarianoba mcirdeba xorbalTan Sejvarebis

dros, rogorc pirdapiri, aseve Sebrunebuli Sejvarebis dros

damtverianebis orive wesis gamoyenebisas qarTuli xorblis endemur

saxeobebTan (2n=28) da rbili xorblis aborigenul jiS axalcixis

wiTeli dolis purTan (2n=42) Sejvarebisas mkveTrad gansxvavebuli

Sedegi ar miiReba, magram am jgufis SejvarebebSic hibriduli

69

marcvlebis gamonaskvis procentuli odenoba izrdeba, rodesac

qromosomebis mcire ricxviani saxeoba (e. i. tetraploiduri xorbali)

imtvereba oqtaploiduri tritikales mtvris marcvlebiT da

damtverianebis jgufur-Tavisufali wesis gamoyenebiT. am SemTxvevaSi,

rodesac qarTuli xorbali imtvereba oqtaploiduri tritikales mtvris

marcvlebiT hibriduli marcvlebis raodenoba, tetraploiduri

saxeobebis SemTxvevaSi, saSualod 5–6%-iT metia, vidre Sebrunebul

SejvarebaSi, msgavsi Sedegebi iqna miRebuli rbili xorblis (2n=42)

mdedrobiT formad gamoyenebisas.

oqtaploiduri tritikales saxeobisSida, saxeobaTSorisi da

gvaTaSorisi reciprokuli najvaris Sedegad miRebuli hibriduli

marcvlebi sakmaod bJiria, magram marcvlis sibJiris done ufro metad

maRalia maSin, rodesac gamoyenebuli iyo iZulebiTi damtverianebis wesi,

ramac Tavisi gavlena hpova 100 marcvlis masaSi (cxrili d. 4. 3. 26).

amrigad, Cvens eqsperimentSi miRebuli SedegebiT dadgenili iqna,

rom oqtaploiduri tritikales saxeobisSida da saxeobebs Sorisi

Sejvarebebs Soris Sejvarebadobis done erTmaneTisagan mkveTrad ar

gansxvavdeba, orive SemTxvevaSi Sejvarebadobas Soris sxvaoba

umniSvneloa, magram Sejvarebadobis done SedarebiT maRalia

saxeobaTSorisi Sejvarebisas, rac ganpirobebulia SejvarebaSi monawile

mSobliuri formebis genetikuri gansxvavebulobiT. am mxriv Cvens mier

miRebuli iqna literaturaSi arsebuli masalebisagan gansxvavebuli

Sedegi.

oqtaploiduri tritikales xorbalTan Sejvarebadobis donis

Seswavlam naTelyo, rom maT Soris hibridizacia ar aris gaZnelebuli,

magram miRebuli SedegebiT dadginda, rom xorblis rogorc

tetraploiduri, aseve heqsaploiduri saxeobebis SejvarebaSi gamoyeneba

mkveTrad gansxvavebul Sedegs ar iZleva. hibridul marcvlebis

gamonaskva SedarebiT maRalia, roca rbili xorbali gamoyenebulia

mdedrobiT formad, magram miRebuli hibriduli marcvlebi ufro metad

amovsebulia maSin, roca oqtaploiduri tritikale imtvereba xorblis

mtvris marcvlebiT. aseTi sxvaoba unda aixsnas imiT, rom xorbal-Wvavis

amfidiploidis genotipis gamdidreba an gajereba xorbliT iwvevs

70

xorblis marcvlis endospermis amouvseblobis donis amaRlebas, e. i.

Cvens mier ganxorcielebuli eqsperimenti SeiZleba miesadagos aRmavali

(bekrosi) an safexurebrivi Sejvarebis meTodebis gamoyenebas.

amrigad, oqtaploiduri tritikales saxeobisSida, saxeobaTSorisi

da gvarTaSorisi hibridizaciisas dadgenili iqna, rom:

• oqtaploiduri tritikales saxeobisSida, saxeobaTSorisi da

gvarTaSorisi hibridizaciisas tritikales Sejvarebadobis unari

didad aris damokidebuli Sesajvareblad SerCeul formaTa genotipze;

• oqtaploiduri tritikales SejvarebaSi gamoyeneba sxva raime

damatebiTi RonisZiebas ar saWiroebs. igi kargad ujvardeba sxva

ploidobis mqone tritikales da xorbals, rogorc tetraploidur

aseve heqsaploidur saxeobebs da jiSebs;

• tritikales warmatebuli Sejvarebis unarianoba didad aris

damokidebuli damtverianebis wesze, damtverianebis vadaze, da agreTve

reciprokuli Sejvarebis gamoyenebis meTodze;

• tritikales hibridizaciisas miRebuli hibriduli marcvlebis F0

aRmocenebis da mcenaris (F1) gadarCenis unarianoba damokidebulia

damtverianebis wesze, damtverianebis vadaze da reciprokul

SejvarebaSi mdedrobiT da mamrobiT formad gamoyenebul mSobliur

formaTa genotipze.

71


gvarTaSorisi pirveli (F1) da meore (F2) Taobis hibridebis

seleqciuri niSnebisa da Tvisebebis memkvidreoba, meore da

Semdgom TaobebSi formaTa warmoqmnis Taviseburebani da

sagvartomo mcenareTa gamorCeva.

hibridizaciis meTodiT miRebul masalis Seswavlis saqmeSi didi

mniSvneloba aqvs hibriduli masalis Taobebis mixedviT Seswavlas. imis

gamo rom pirveli Taobis hibridebi atareben mSobliuri formebisaTvis

damaxasiaTebel niSnebs da Tvisebebs, amitom seleqciuri muSaobis

praqtikaSi miRebulia, rom hibridebis Seswavla dawyebuli unda iqnes

pirveli Taobidan. p. lukianenko aRniSnavda, rom Tu hibridebi pirvel

TaobaSive avaddeba, maSin am hibridebze Semdgomi muSaobis gagrZeleba ar

aris mizanSewonili, radgan sasurvel Sedegebs ver miviRebT. amave

daskvnamde mividnen saqarTvelos sasoflo-sameurneo universitetis

genetikisa da seleqcia-meTesleobis kaTedris TanamSromlebi

(p. nasyidaSvili, m. sixaruliZe, e. CerniSi, 1983). garda daavadebebisa,

analogiuria produqtiuloba, zamTargamZleoba, adreuloba da sxva

maCveneblebis Sedegebi pirvel TaobaSi, mravalmxrivi mecnieruli

gamokvlevebiT dadgenilia, rom Tu pirveli Taobis hibridebi ar

xasiaTdeba seleqcionerisaTvis sasurveli niSnebiTa da TvisebebiT,

SemdgomSi maTgan sasurveli Sedegebis miRebas ar unda velodoT, aseTi

hibriduli kombinaciebi dawunebuli unda iqnes pirvel TaobaSi. magram

literaturaSi arsebobs sawinaaRmdego Sexedulebac.

Cvens gamokvlevebSi pirveli Taobis hibridebi Seswavlili iqna

sicocxlisunarianobis maCveneblebis mixedviT, kerZod davadgineT

hibriduli marcvlebis (F0) aRmocenebis unarianoba da agreTve

ganvsazRvreT pirveli Taobis (F1) mcenareTa zamTargamZleoba da am

mcenareTa gadarCenisunarianoba. garda am maCveneblebisa davadgineT

pirveli Taobis mcenareTa savegetacio periodis xangrZlivoba, daav

adebisadmi gamZleoba, mcenaris simaRle, Cawolisadmi gamZleoba,

produqtiuli bartyoba da agreTve TiToeuli hibriduli kombinacia

72

Seswavlili iqna mosavlianobis gamapirobebeli Semdegi ZiriTadi

elementebis mixedviT: TavTavis sigrZe, TavTavze ganviTarebuli da

ganuviTarebeli TavTunebis raodenoba, TavTavSi marcvlebis ricxvi,

TavTavis marcvlis masa, 1000 marcvlis masa, erTi mcenaris marcvlis,

masa da ganvsazRvreT TavTavis fertilobis done.

5.1. hibriduli marcvlebis (F0) mindvrad aRmocenebis unarianoba

dRemde Catarebuli mecnieruli gamokvlevebis analizi naTlad

gviCvenebs, rom rogorc xorblis, aseve tritikales maRali mosavlis

miRebis safuZvels warmoadgens jiSebis marcvlis mindvrad aRmoceneba

da sabolood am mcenareTa gadarCena.

mTeli rigi gamokvlevebiT dasabuTebulia, rom hibridul

marcvlebis mindvrad aRmoceneba SedarebiT dabalia, vidre es axasiaTebT

maT mSobliur formebs (p. nasyidaSvili, 1974-1986; p. nasyidaSvili,

m. sixaruliZe, e. CerniSi, 1983; Sulindini, jaSi, 1990; zanguraSvili, 1991

da sxva). es unda aixsnas im faqtiT, rom hibriduli marcvlebi

formirebulia cudad, bJiria (p. nasyidaSvili, 1984-1986). zogierTi

mkvlevari miiCnevs, rom arsebobs urTierTkavSiri hibriduli marcvlebis

gamonaskvasa da maT sicocxlisunarianobas Soris (p. nasyidaSvili,

m. sixaruliZe, e. CerniSi, 1983; p. nasyidaSvili, 1984-2007; jaSi, 1990;

zanguraSvili, 1991 da sxva). am avtorTa monacemebiT mTel rig

kombinaciebSi, ramdenadac maRalia hibriduli marcvlebis gamonaskvis

procentuli odenoba, amdenadve dabalia maTi mindvrad aRmocenebis da

gadarCenis unari.

Catarebuli gamokvlevebis analizi gviCvenebs, rom hibriduli

marcvlebis (F0) aRmocenebis unarianobaze da pirveli Taobis (F1)

mcenareTa gadarCenis doneze garkveul rols asrulebs hibridebis

miRebaSi monawile mdedrobiTi forma. xorblis saxeobaTSoris

SejvarebebSi p. nasyidaSvils (1984), i. nasyidaSvils (1993) da sxvebs

aRniSnuli aqvT rbili da magari xorblis jiSebis SejvarebiT miRebul

hibriduli marcvlebis (F0) aRmoceneba da pirveli Taobis mcenareebis (F1)

gadarCena maRali aqvT maSin, roca hibridis miRebaSi mdedrobiT formad

73

aRebulia qromosomebiT met ricxviani – heqsaploiduri rbili xorbali.

msgavsi Sedegebi sxvadasxva dros xorblis sxvadasxva saxeobebis

SejvarebiT miRebuli aqvT sxvadasxva avtors (nasyidaSvili, sixaruliZe,

CerniSi, 1983; p. nasyidaSvili, 1973-2007 da sxva mravali).

yvela gamokvlevaSi, romelic exeba tritikalesa da xorblis

Sejvarebas aRniSnulia, rom (F0) Tesli bJiria da maTi aRmoceneba

dabalia (e. koxi, 1936; u. kurkievi, 1974; b. rigini, 1965; a. Sulindini,

a. Sulindini, 1971-1972; A. Kiss, 1955; l. seCniaki, u. sulima, 1984;

p. nasyidaSvili, 1996; m. jaSi, 1990; S. zanguraSvili, 1991; b. memarniSvili,

1991; p. nasyidaSvili, 1986 da sxva). Cvens eqsperimentSi oqtaploiduri

tritikales saxeobisSida, saxeobaTSoris da gvarTaSoris F0 hibriduli

marcvlebis aRmocenebis unarianoba ganvsazRvreT mindvrad daTesili

hibriduli marcvlebidan aRmocenebis Sedegad miRebuli mcenareebis

aTvliT (cxrili d. 5. 1. 27).

oqtaploiduri tritikales (daRestnis) polonuri seleqciis

oqtaploidur tritikalesTan SejvarebiT miRebuli hibriduli

marcvlebis aRmocenebis procentuli odenoba gansxvavebulia, rogorc

damtvervis wesis mixedviT, aseve reciprokuli SejvarebiT miRebul

kombinaciebs Soris. gamoirkva rom jgufur-Tavisufali damtverianebis

SemTxvevaSi gamonaskvuli hibriduli marcvlebis raodenoba iZulebiT

damtverianebis wesiT miRebuli hibriduli marcvlebis raodenobasTan

SedarebiT pirdapiri Sejvarebisas matulobs 5%-iT, xolo Sebrunebuli

Sejvarebis dros 2,2%-iT. sagulisxmoa is, rom hibridul kombinaciaTa

yvela jgufSi naTlad vlindeba damtverianebis wesis da reciprokuli

Sejvarebis efeqti.

oqtaploidur da heqsaploidur tritikales SejvarebiT miRebul

marcvlebis aRmocenebis unarianoba saxeobisSida hibridul marcvlebTan

SedarebiT mkveTrad mcirdeba, magram am jgufis SejvarebaSic gamovlinda

damtverianebis wesis da reciprokuli Sejvarebis efeqti. irkveva, rom

oqtaploiduri da heqsaploiduri tritikales jgufur-Tavisufali wesiT

SejvarebiT miRebuli hibriduli marcvlebi pirdapiri Sejvarebisas da

agreTve Sebrunebuli Sejvarebisas iZulebiT damtverianebis wesiT

74

miRebul hibridebTan SedarebiT, xasiaTdebian aRmocenebis ufro maRali

unariT.

amrigad, gamoirkva rom oqtaploiduri tritikales saxeobisSida da

saxeobaTSoris SejvarebiT miRebuli hibriduli marcvlebi xasiaTdebian

aRmocenebis maRali unariT, maSin, rodesac maTi miReba tardeba jgufur-

Tavisufali damtverianebis wesis gamoyenebiT. am orive jgufis

hibridebSi hibriduli marcvlebis aRmocenebis unarianoba maRalia maSin,

rodesac daRestnuri seleqciis oqtaploiduri tritikale hibridis

miRebaSi gamoyenebuli iyo, rogorc dedamwarmoebeli.

cxrili d. 5. 1. 27-Si motanili monacemebi naTlad gviCvenebs, rom

oqtaploidur tritikales xorblis tetraploidur saxeobebTan (Triticum

carthlicum, Triticum georgicum, Triticum durum, Triticum turgidum) da heqsaploidur

saxeobasTan (Triticum aestivum) SejvarebiT, miRebul hibridul

kombinaciasTan SedarebiT ki aRmocenebis unarianoba umniSvnelod

mcirdeba.

oqtaploidur tritikales saxeobebTan SejvarebaSi xorbal

georgikumis gamoyenebiT miRebuli aRmocenebul mcenareTa raodenoba

mkveTrad CamorCeba Cvens mier miRebul yvela jgufis hibridul

kombinaciebs. irkveva, rom xorbali georgikumi (qarTuli asli) ufro

nakleb siaxloves avlens tritikalesTan, vidre xorblis sxva saxeobebi.

oqtaploidur tritikales xorblis tetraploidur saxeobebTan, aseve

heqsaploidur saxeobebTan SejvarebiT miRebuli hibriduli marcvlebi

aRmocenebis unarianobiT mkveTrad CamorCebian oqtaploidur tritikales

saxeobisSida hibridul marcvlebs, magram SedarebiT ukeTes Sedegs

iZleva pirdapiri Sejvarebis dros oqtaploidur tritikales

heqsaploidur tritikalesTan SejvarebiT miRebul hibriduli

marcvlebis aRmocenebis donesTan SedarebiT.

amrigad, oqtaploidur tritikales saxeobisSida, saxeobaTSoris da

gvarTaSoris miRebuli hibriduli marcvlebis aRmocenebis unarianobiT

dadgenili iqna, rom:

1. oqtaploidur tritikales saxeobisSida, saxeobaTSoris da

gvarTaSoris SejvarebiT miRebuli hibriduli marcvlebi aRmocenebis

75

unariania, magram misi done maRalia, maSin rodesac oqtaploiduri

tritikale imtvereba oqtaploiduri tritikales mtvris marcvlebiT

da aseve SedarebiT maRalunarianobiT gamoirCevian hibriduli

marcvlebi, romelTa miRebaSi mdedrobiT formad gamoyenebuli iyo

oqtaploiduri tritikale;

2. miRebuli hibriduli marcvlebis aRmocenebis unarianoba SedarebiT

maRalia maSin, rodesac maTi miReba tardeba damtverianebis jgufur-

Tavisufali wesiT;

3. oqtaploidur tritikalesTan Sesajvareblad xorblis saxeobidan

ufro metad maRali aRmocenebis unari aqvs hibridebs, romelTa

SeqmnaSi monawileobda rbili xorbali;

4. oqtaploidur tritikales saxeobisSida, saxeobaTSoris, gvarTaSorisi

damtvervis yvela wesis da reciprokuli Sejvarebisas miRebuli

hibridul kombinaciaTa marcvlebis aRmocenebis unarianoba mkveTrad

mcirdeba sawyis mSobliur formebTan SedarebiT.

aRmocenebis procentuli odenoba mSobliur formebTan SedarebiT

samjer da metjer mcirdeba iZulebiT damtvervisas Sebrunebul

kombinaciebSi.

5.2. oqtaploiduri tritikales hibridebis pirveli Taobis

hibridebis gamozamTrebis unarianoba

Catarebulma gamokvlevam naTlad gviCvena, rom muxran-saguramos

velis zamTris pirobebi damakmayofilebelia, rogorc saSemodgomo

xorblis, aseve saSemodgomo tritikales gamozamTrebisaTvis. Cveni cdis

wlebSi zamTari SedarebiT civi iyo, vidre saSualo mravalwliani

monacemebiTaa dadgenili, magram arc ise civi, rac naTlad Cans cxril

d. 5. 2. 28-Si motanil sagazafxulo xorblis jiSebis gamozamTrebis

unarianobaSi.

yuradRebas imsaxurebs is faqti, rom gamozamTrebis yvelaze

maRali unarianobiT gamoirCevian hibriduli kombinaciebi, romelTa

miRebaSi orive mSobeli oqtaploiduri tritikalea, an oqtaploidurTan

SejvarebaSi monawileobs SedarebiT maRali zamTargamZleobis unaris

76

mqone rbili xorblis jiSi axalcixis wiTeli dolis puri. am

maCveneblis mixedviT damtverianebis wesis da reciprokuli Sejvarebis

gavlena marTla SeiniSneba, magram maT Soris sxvaoba umniSvneloa, e. i.

sxvaoba damajerebeli ar aris.

5.3. oqtaploiduri tritikales pirveli Taobis hibridebis

gadarCenis unarianoba

miRebulma Sedegebma naTlad gviCvena, rom hibriduli kombinaciebi

erTmaneTisgan gansxvavebulia. sxvaoba SeiniSneba, rogorc damtverianebis

wesis mixedviT, aseve reciprokuli Sejvarebis mixedviTac (cxrili d. 5.

3. 29). gamoirkva, rom kanonzomiereba, romelic aRniSnuli gvqonda,

hibriduli marcvlebis aRmocenebis unarianobaSi vlindeba agreTve

pirveli Taobis mcenareTa gadarCenis unarianobaSic. sxvaoba mxolod

imaSia, rom Teslis aRmocenebis unarianobasTan SedarebiT, pirveli

Taobis hibridul mcenareTa gadarCenis unarianoba kidev ufro metad

dabalia (Cvens cdaSi pirveli Taobis mcenareTa gadarCenis procentuli

odenoba dadgenili iqna Cveulebrivi aTvlis meTodiT, kerZod mosavlis

aRebisas miRebuli mcenareebis SefardebiT gamozamTrebul mcenareebTan).

Cvens eqsperimentSi hibridul mcenareebze aRniSnuli iqna hibriduli

qondarobis da nekrozis movlenebi, ramac garkveul wilad Seamcira

gadarCenili mcenareTa raodenoba (cxrili d. 5. 3. 29).

cxrili d. 5. 3. 29-is analiziT gamovlenili iqna, rom TiTqmis

yvela hibridul kombinaciaSi, rogorc pirdapir, aseve SebrunebulSi

gadarCenili mcenareTa raodenoba maRalia, rodesac maTi miReba

ganxorcielda jgufur-Tavisufali damtverianebis wesiT.

iZulebiT damtvervis wesiT miRebul pirdapir kombinaciaTa

mcenareTa gadarCenis procentuli odenoba cvalebadobs 14,1%-dan

(ПРАО5/4(2n=56)×qarTuli asli(2n=28)) 36,5%-mde (ПРАО5/4(2n=56)×LT406/74(2n=56))

farglebSi, xolo Sebrunebul kombinaciaSi 12,5 %-dan (qarTuli

asli(2n=28) × ПРАО5/4(2n=56)) 29,5%-mde (LT406/74(2n=56) × ПРАО5/4(2n=56)) farglebSi.

amave wesiT damtverianebis SemTxvevaSi kombinaciebSi tetraploiduri

xorblebis monawileobisas gadarCenil mcenareTa raodenobaSi mkveTr

77

sxvaobas ara aqvs adgili. sagulisxmoa is faqti, rom pirdapiri

SejvarebiT miRebul kombinaciebSi xorblis monawileobiT miRebul

saxeobebs Soris gadarCenis maRali unariT gamoirCeva heqsaploiduri

xorblis saxeobiT miRebuli hibriduli kombinacia, romlis pirveli

jgufis kombinaciis Semdeg am maCvenebliT meore adgilzea.rogorc

aRvniSneT SedarebiT maRali unarianobiT gamoirCevian jgufur-

Tavisufali damtverianebiT miRebuli kombinaciebi, romelTa gadarCenis

procentuli odenoba cvalebadobs 16,5%-dan (ПРАО5/4(2n=56)×qarTuli

asli(2n=28)) 39,5%-mde (ПРАО5/4(2n=56)×LT406/74(2n=56)), xolo Sebrunebul

kombinaciaSi 14,5%-dan (qarTuli asli(2n=28) × ПРАО5/4(2n=56)) 36,5%-mde

(LT406/74(2n=56) × ПРАО5/4(2n=56)) farglebSi.

jgufur-Tavisufali damtverianebis wesis SemTxvevaSic gadarCenis

maRali unarianobiT gamoirCevian oqtaploiduri tritikales

saxeobisSida, saxeobaTSoris da gvarTaSoris, kerZod oqtaploiduri

tritikales da heqsaploiduri xorblis SejvarebiT miRebuli hibriduli

kombinaciebi. oqtaploiduri tritikalesa da tetraploiduri xorblis

saxeobebiT miRebuli kombinaciebi gadarCenis unarianobis mixedviT

mkveTrad ar ganirCevian.

amrigad, dadgenili iqna, rom:


gvarTaSorisi hibriduli kombinaciebis gadarCenis unarianobaze

garkveul gavlenas axdens damtverianebis wesi da reciprokuli

Sejvareba.

2. gadarCenis unarianoba maRalia maSin, rodesac oqtaploiduri

tritikale damtverili iyo heqsaploiduri tritikaleTi an xorblis

mtvris marcvlebiT.

3. gvarTaSoris hibridebi gadarCenis maRalunarianobiT gamoirCevian

maSin, rodesac maT miRebaSi mdedrobiT formad gamoyenebuli iyo

oqtaploiduri tritikale.

4. saerTo kanonzomiereba, rac gamovlenili iqna yvela jgufis hibridul

kombinaciebSi mdgomareobs, imaSi rom pirveli Taobis mcenareTa

gamozamTrebis da gadarCenis unarianoba garkveulwilad

78

damokidebuli aRmoCnda SejvarebaSi monawile orive mSoblis an erT-

erTis genotipSi komplementaluri letalobis gamomwvevi dominanturi

genis arsebobiT. am ukanasknelze yuradReba gamaxvilebuli iqneba

paragrafSi “hibriduli nekrozi”.

5.4. oqtaploiduri tritikales pirveli Taobis hibridebSi

savegetacio periodis xangrZlivobis memkvidreoba.

akademikos n. vavilovis xelmZRvanelobiT Catarebuli

gamokvlevebis SedegebiT naCvenebia, rom savegetacio periodis

xangrZlivoba da calkeuli fazebis gavla damokidebulia temperaturaze,

naleqebis raodenobaze, dRis sinaTlis xangrZlivobaze da agreTve jiSis

genetikur Taviseburebaze da am faqtorTa urTierTzemoqmedebaze.

vavilovis xelmZRvanelobiT Catarebul cdebSi naCvenebi iqna, rom

sxvadasxva ekologiuri jgufis jiSebma erT da igive adgilze moyvanisas,

SeiZleba gamoavlinon erTnairi savegetacio periodi, miuxedavad imisa,

rom maT SeiZleba hqondeT am niSnis sxvadasxvanairi genetikuri

struqtura.

mravalmxrivi seleqciuri gamokvlevebiT dadgenilia, rom

savegetacio periodi seleqciisaTvis erT-erTi wamyvani niSania, romelic

ganpirobebulia jiSis genetikuri faqtorebiT da aseve garemo pirobaTa

kompleqsiT. termini “savegetacio periodis” qveS gulisxmoben dros

aRmocenebidan srul simwifemde.

tritikales savegetacio periodis xangrZlivobis memkvidreobis

Sesaxeb literaturaSi gvxdeba Zalian mcire monacemebi da yvela eseni

erTmaneTis sawinaaRmdegoa. xorbalze Catarebuli cdebiT aRniSnaven, rom

pirvel TaobaSi adreuloba dominirebs gvianmwifadobaze. sxva

mkvlevarTa monacemebiT, pirveli Taobis hibridebSi savegetacio

periodis memkvidreoba Sualeduri xasiaTisaa (p. nasyidaSvili,

m. sixaruliZe, e. CerniSi, 1983; p. nasyidaSvili, 1974-1984).

savegetacio periodi genetikuri TvalsazrisiT sakmaod rTuli

niSania, xorbalze Catarebuli dakvirvebebiT aRniSnulia, rom am niSans

ganapirobebs 1-4 ganetikuri faqtori da SeiZleba savegetacio periodis

79

xangrZlivobas akontrolebdes mravali genetikuri faqtori. zogierT

gamokvlevaSi naCvenebia, rom savegetacio periods akontrolebs erTi

genetikuri faqtori. aRniSnulia am niSnis heterozisi da rogorc

aRvniSneT Sualeduri memkvidreoba da sagvianobis nawilobrivi an sruli

dominireba.

gamokvlevebiT cnobilia, rom hibridebSi savegetacio periodis

memkvidreobis xasiaTi damokidebulia maTi moyvanis adgilze da

genotipis Taviseburebaze.

Cvens mier miRebul hibridebze fenologiurma dakvirvebam (cxrili

d. 5. 4. 30) SesaZlebloba mogvca dagvedgina oqtaploiduri tritikales

SejvarebiT miRebul yvela jgufis hibridebis savegetacio periodis

xangrZlivoba muxran-saguramos velis pirobebSi. am pirobebSi

iswavleboda, rogorc hibridebi, aseve maTi mSobliuri formebi.

mSobliuri formebis savegetacio periodis xangrZlivoba meryeobda 256

dridan (dika9/14(2n=28)) 281 (LT406/74(2n=56)), xolo hibridebis 256 dRidan (dika

9/14(2n=28) × ПРАО5/4(2n=56)) 280-mde (LT406/74(2n=56) × ПРАО5/4(2n=56)) farglebSi.

Cvens eqsperimentSi yvela mSobliuri forma xasiaTdeboda grZeli

savegetacio periodiT. yvela kombinaciaSi aRiniSna savegetacio periodis

xangrZlivobis Sualeduri memkvidreoba. hibriduli formebi, rogorc

pirdapiri, aseve Sebrunebuli kombinaciebi erTmaneTisagan ganirCeodnen

daTavTavebis fazis droiT, xolo am fazis Semdeg maT Soris sxvaoba

Zalian umniSvneloa.

oqtaploidur tritikales SejvarebiT miRebuli saxeobisSida,

saxeobaTSorisi da gvarTaSorisi pirveli Taobis mcenareebi zrdis

sawyis fazaSi zrdis xasiaTiT anu zrdis tempiT CamorCebodnen

mSobliur formebs da sabolo jamSi pirveli Taobis hibridul

mcenareebis savegetacio periodis xangrZlivobiT gadaxrili iyvnen

sagviano mSoblebisaken.

80

5.5. oqtaploiduri tritikales saxeobisSida, saxeobaTSoris da

gvarTaSoris hibridebSi (F1-F2) odenobrivi

niSnebis memkvidreoba

tritikales intensiuri tipis jiSebis Seqmnis saqmeSi

gansakuTrebuli mniSvneloba eniWeba, ise rogorc xorbalSi,

mosavlianobis ganpirobebeli odenobrivi niSnebis memkvidreobis codnas.

am niSnebis da Tvisebebis memkvidreobis Seswavla hibridul TaobebSi da

maTi kavSiris erTmaneTTan dadgena, da agreTve pirvel TaobaSi

memkvidreobis xasiaTis TaviseburebaTa codnas da amave dros TaobebSi

daTiSvisas transgresiis garkvevas gansakuTrebuli mniSvneloba eniWeba.

literaturuli monacemebiT cnobilia, rom odenobrivi niSnebis

didi umravlesoba ganpirobebulia mravali faqtoriT da aqvT rTuli

genetikuri struqtura. xorbalze am mimarTulebiT Catarebulia

mravalmxrivi gamokvlevebi, xolo tritikaleze monacemebi umniSvnelo

raodenobiTaa gamoqveynebuli.

5.5.1. pirveli da meore Taobis hibridebSi mcenaris simaRlis memkvidreoba

dadgenilia, rom mcenaris simaRle metad mniSvnelovani odenobrivi

niSania da am niSniT SeiZleba garkveuli iqnes jiSis an formis

ekologiuri kuTvnileba da agreTve SeiZleba vimjeloT ama Tu im

klimaturi da ekologiuri faqtorebis mimarT jiSebis reaqciaze.

tritikales mcenaris simaRle naklebad aris Seswavlili,

miuxedavad imisa rom am niSans seleqciis praqtikaSi da genetikur

kvlevaSi mniSvnelovani adgili ukavia.

i. filipCenko da a. mamontova aRniSnaven, rom xorblis mcenaris

simaRle miekuTvneba saSualod cvalebad niSnebis jgufs da miuTiTeben,

rom mcenaris simaRlis korelaciis koeficienti cvalebadobs 4,5-7,1%-mde

farglebSi. sxva mkvlevarTa monacemebiT variaciis koeficienti maRalia

da miuTiTeben, rom am niSnis cvalebadoba didad aris damokidebuli

amindis pirobebze, niadagobriv pirobebze da sxva ( p. nasyidaSvili,

m. sixaruliZe, e. CerniSi).

81

mcenaris simaRlis genetikuri SeswavliT aRniSnulia, rom am niSnis

memkvidreobas akontrolebs 1-3 geni. amasTanave erTad miTiTebulia, rom

mcenaris simaRlis memkvidreoba pirvel da meore TaobaSi ar aris

erTgvarovani. pirvel (F1) TaobaSi aRiniSneba heterozisi, srul an

nawilobrivi dominireba maRalmozardobis, Sualeduri memkvidreoba da

sxva. xorbalze, aseve tritikaleze intensiuri tipebis jiSebis Seqmnisas

wayenebulia moTxovna, rom jiSi unda xasiaTdebodes Cawolisadmi

gamZleobiT. am mimarTulebiT seleqciisas, kerZod hibridizaciis

meTodis gamoyenebis SemTxvevaSi, gansakuTrebuli mniSvneloba eniWeba

sawyisi masalis sworad SerCevas.

xorblis mcenaris, aseve tritikales, mcenaris simaRle

morfologiuri niSania da miekuTvneba odenobrivi niSnebis jgufs,

romlis genetikuri struqtura metad rTulia.

xorblis msgavsad mizanSewonilad migvaCnia _ tritikale mcenaris

simaRlis mixedviT dayofili iqnes eqvs jgufad: 1) Zalian mokle

Reroiani, romelTa simaRle ar aRemateba 35 sm-s; 2) 36-50 sm-is simaRlis

mqone mcenareebi – juja; 3) 51-70 sm-is simaRlis mqone mcenareebi –

mokleReroiani; 4) 71-90 sm-is simaRlis mqone mcenareebi, romelTa

genotipSia mokleReroianobis gamapirobebeli ori geni; 5) 91-100 sm-is

simaRlis mqone mcenareebi, romelTa genotipSia mokleReroianobis

gamapirobebeli erTi geni da 6) 101 sm-ze maRalmozardi mcenareebi,

romelTa genotipi ar atarebs mokle Reroianobis ganmapirobebel genebs.

(p. nasyidaSvili, m. sixaruliZe, e. CerniSi, 1983).

xorblis msoflio genofondis mcenaris simaRlis SeswavliT

gamovlenilia mokleReroianobis genebis matarebeli donorebi, iaponiaSi

akagomugi da norin 10, italiaSi - ardito, xolo qarTvel

seleqcionerebis mier (m. nasyidaSvili, 2005) - dika 9/14. garda

aRniSnulisa am jiSebis safuZvelze miRebulia mokleReroianobis axali

genetikuri wyaroebi. rac Seexeba tritikales kulturaze jer-jerobiT

Zalian umniSvnelo raodenobiT gvxdeba mokleReroianobis donorebi, am

xarvezs nawilobriv avsebs saqarTvelos saxelmwifo sasoflo-sameurneo

universitetis genetikisa da seleqcia-meTesleobis kaTedraze

Catarebuli gamokvlevebi (p. nasyidaSvili, m. jaSi, c. samadaSvili), sadac

82

miTiTebulia, rom tritikaleze mokleReroianobis mimarTulebiT

seleqciisas kargi Sedegi miiReba meqsikuri seleqciis mokleReroiani

jiS-nimuSebis SejvarebaSi gamoyenebiT.

Cvens eqsperimentSi Sesajvareblad SerCeuli tritikales jiS-

nimuSebi maRalmozardia, xolo gvarTaSoris hibridebSi gamoyenebuli

xorblis saxeobebi da jiSebi mcenaris simaRliT ganirCevian. zogierTi

maTgani xorblis tetraploiduri saxeobebidan - dika, qarTuli asli da

TavTuxi 19/28 rbili xorblis hibriduli formebi _ Tbilisuri 5,

Tbilisuri 8 SeiZleba CaiTvalon mokleReroianobis donorebad (cxrili

d. 5. 5. 1. 31-Si).

rogorc cxrili d. 5. 5. 1. 31-Si motanili monacemebi gviCvenebs

Svidive jgufis hibridebi Seqmnilia maRalReroiani maRalReroianTan,

maRalReroiani – saSualo simaRlis mqonesTan da maRalReroiani

SedarebiT mokle ReroianTan SejvarebiT.

oqtaploiduri tritikales saxeobisSida hibriduli kombinaciebis

pirveli Taobis mcenareebi avlenen heterozisis movlenas da es unari

metad aris gamovlenili jgufur-Tavisufali SejvarebiT miRebul,

rogorc pirdapir, aseve Sebrunebul SejvarebebSi. msgavsi Sedegebi

miRebuli iqna oqtaploiduri tritikales heqsaploidur tritikalesTan

Sejvarebis Sedegad, magram am jgufis hibriduli mcenareebis sxvaoba

simaRleSi umniSvnelod aris gamovlenili damtverianebis sxvadasxva

wesis gamoyenebis SemTxvevaSi.

oqtaploidur tritikales tetraploidur xorbalTan SejvarebiT

miRebul kombinaciebSi heterozisi ar aRniSnula, gamovlenili iqna

mcenaris simaRlis Sualeduri memkvidreobis xasiaTi. heterozisis ar

gamovlena am kombinaciebSi SeiZleba ganpirobebuli iyos xorblis jiS

dika 9/14-is genotipSi arsebuli mokleReroianobis genebis arsebobiT (p.

nasyidaSvili, m. nasyidaSvili). am jgufis kombinaciebidan pirdapiri

SejvarebiT miRebuli kombinaciebi, mcenaris simaRliT gadaxrili arian

oqtaploiduri tritikalesaken.

oqtaploiduri tritikales magar xorbalTan SejvarebiT miRebul

yvela kombinaciaSi heterozisi ar vlindeba, ise rogorc aRniSnuli iyo

xorbal dikas SejvarebiT miRebul hibridebSi, mcenaris simaRlis

83

Sualeduri xasiaTis memkvidreobiToba ganpirobebulia magari xorblis

jiS TavTuxi 19/28-is genetikuri faqtorebiT.

heterozisis movlenas adgili aqvs oqtaploiduri tritikales

martivTavTavian turgidiumTan SejvarebiT miRebul kombinaciebSi.

heterozisis movlena pirdapiri Sejvarebisas gamovlenili iqna

oqtaploiduri tritikales gvarTaSoris hibridebSi, kerZod

heqsaploiduri xorblis jiS axalcixis wiTeli dolis puris

SejvarebiT miRebul kombinaciebSi. ufro zustad pirdapiri SejvarebiT

miRebul kombinaciebSi, xolo maT Sebrunebul kombinaciebSi,

gamovlenilia am niSnis Sualeduri memkvidreobiToba.

amrigad, oqtaploiduri tritikales saxeobisSida, saxeobaTSoris

da gvarTaSoris SejvarebiT miRebul kombinaciebSi adgili aqvs

mcenareTa simaRlis mixedviT heteroziss da Sualedur memkvidreobas. am

ukanaskneli saxis memkvidreobebis dabalmozard mSoblebisaken mcenaris

ufro metad gadaxra gamovlenili iqna, iseT Sejvarebis SemTxvevaSi,

rodesac SedarebiT dabalmozardi mSoblis genotipi matarebelia

mokleReroianobis ganmapirobebeli dominanturi an recesuli genis. amis

aRniSvnis safuZvels maZlevs is faqti, rom meore TaobaSi mokle

Reroiani mcenareebi genotipSi 1-2 genis matarebeli gamovlenili iqna

maSin, rodesac SejvarebaSi monawile xorblis jiSebis genotipSia am

niSnis ganmapirobebeli genebi (dika 9/14, TavTuxi 19/28) (cxrili d. 5. 5. 1.

32).

cxrili d. 5. 5. 1. 32-is analizi gviCvenebs, rom adgili aqvs

hibriduli kombinaciebis meore TaobaSi mcenaris simaRlis mixedviT

formaTa warmoqmnis farTe speqtrs. Cvens eqsperimentSi meore Taobis

mravalferovani mcenareebi dayofili iqna simaRlis mixedviT 13

fenotipur klasad. Seswavlili 7 hibriduli jgufidan gamoTiSuli

yvela fenotipuri klasis mcenareebi miRebuli iqna iseT SejvarebebSi,

romelTa SeqmnaSi monawileobdnen oqtaploiduri tritikale da

tetraploiduri xorblis saxeobaTa jiSebi (dika 9/14, TavTuxi 19/28),

amave dros aRsaniSnavia, is faqti rom saqarTvelos xorblis endemuri

saxeobis tritikum georgikumis (qarTuli asli) SejvarebiT miRebul

kombinaciaSi da agreTve oqtaploidur tritikalesTan rbili xorblis

84

jiS axalcixis wiTeli dolis puris monawileobiT miRebul meore

Taobis kombinaciebSi gamoiTiSnen mcenareebi, romelTa simaRlis

maCvenebeli dasturia imis, rom maT genotipSia mokleReroianobis

ganmapirobebeli genebi, e. i. gamoTiSuli iqna mcenareebi, romelTa

simaRle cvalebadobs 81 sm-dan 100 sm-mde farglebSi. am kombinaciebSi

qarTuli aslis monawileobisas pirdapiri SejvarebiT miRebuli

kombinaciis 162 mcenaridan mokleReroiani iyo 55 mcenare, xolo

axalcixis wiTeli dolis puris monawileobiT miRebul kombinaciebSi

igive 162 mcenaridan pirdapir kombinaciaSi mokleReroiani iyo 58 mcenare.

msgavsi Sedegia miRebuli sxva kombinaciebSi. garda am faqtisa meore (F2)

Taobis daTiSvis Seswavlam gviCvena, rom hibridul kombinaciaTa yvela

jgufSi miRebuli iqna iseTi simaRlis mqone mcenareebi, romlebic

sasurvelia seleqciuri muSaobisaTvis. mcenaris simaRlis mixedviT

gamorCeuli iqna mokleReroiani mcenareebi Semdgomi seleqciisaTvis.


da gvarTaSoris SejvarebiT SeiZleba miRebuli iqnes Cawolisadmi gamZle

mokleReroiani axali genotipebi, ramac saSualeba mogvca gamogverCia

seleqciuri TvalsazrisiT Zvirfasi niSan-Tvisebebis matarebeli

sagvartomo mcenareebi, rogorc tritikales tipis, aseve tetraploiduri

da heqsaploiduri xorblis tipis.

5.5.2. pirveli da meore Taobis hibridebSi produqtiuli

bartyobis memkvidreoba

tritikaleze, ise rogorc xorbalze bartyobis Seswavla

ganpirobebulia imiT, rom es niSani ZiriTadi maCvenebelia mcenaris

saerTo produqtiulobis da warmoadgens mosavlianobis ganmapirobebel

mniSvnelovan elemnts.

ise rogorc xorbalSi, aseve tritikales mcenaris bartyoba unda

miviCnioT mniSvnelovan elementad jiSis an formis dasaxasiaTeblad.

xorbalze Catarebuli gamokvlevebiT dadgenilia, rom xorblis mcenaris

bartyoba Zlier cvalebadobs meteorologiur da agronomiul

pirobebTan damokidebulebiT. am mxriv Cveni eqsperimenti gviCvenebs, rom

85

tritikales kulturaSic mcenaris bartyobis sidide cvalebadobs

amindis pirobebis Sesabamisad da meore TaobaSi mkveTrad maRalia

variaciis koeficienti.

xorblis kulturaze literaturaSi arsebuli masaliT irkveva, rom

xorblis bartyobis niSani pirveli da meore TaobaSi cvalebadia da es

niSani sustad memkvidreobs. nawili mkvlevarebisa miiCnevs, rom

bartyobis niSans ganapirobebs mcire raodenobis dominanturi genebi da

sxva. amave dros literaturaSi gvxdeba monacemebi imis Taobazec, rom

xorbalSi produqtiuli bartyoba pirvel TaobaSi Semcirebuli

raodenobiT aris warmodgenili, xolo meore TaobaSi gamoTiSuli

mcenareebi ixrebian maRali produqtiuli bartyobis mqone mSoblisken.

garda amisa, zogierT gamokvlevaSi, pirvel TaobaSi dominirebs

produqtiuli bartyobis maRali done da aRiniSneba heterozisi. rogorc

Cans, am mxriv mkvlevarTa Soris gansxvavebuli Sexedulebebia.

gvxdeba avtorTa gamokvlevebi, sadac naCvenebia, rom gadidebuli

produqtiuli bartyoba, uaryofiTi niSania. amas imiT xsnian, rom

gadidebuli bartyobis dros mcenareTa TavTavebi wvrilia, TavTavSi

marcvlebis mcire ricxvia, xSir SemTxvevaSi marcvlebi amouvsebelia da

axasiaTebs marcvlis dabali masa. garda amisa avtorTa garkveuli jgufi

miiCnevs, rom maRali prodiqtiuli bartyoba kargia. am mosazrebas icavs

xorblis da simindis gaumjobesebis saerTaSoriso centri meqsikaSi

“simiti”.

Cvens mier miRebuli monacemebiT maRali produqtiuli bartyoba im

SemTxvevaSi SeiZleba iqnes dadebiT maCveneblad miCneuli, Tu nabartyi

Reroebi, centraluri Reros simaRle da maTze ganviTarebuli TavTavebi

Tanabari zomisaa. roca vmsjelobT produqtiuli bartyobis dadebiT da

uaryofiT mxareebze mxedvelobaSi unda iqnes miRebuli Sesabamisi garemo

pirobebic,. urwyav pirobebSi gadidebuli produqtiuli bartyoba unda

miviCnioT aradadebiT niSnad, xolo sarwyav pirobebSi saqarTvelos

saxelmwifo sasoflo-sameurneo universitetis genetikisa da seleqcia-

meTesleobis kaTedris TanamSromlebis mier dadgenilia, rom

produqtiuli bartyoba aseT pirobebSi sasurvelia mcenareze 4-5 (p.

86

nasyidaSvili, 1984; i. nasyidaSvili, 1990; m. nasyidaSvili, 1992, 2004;

x. doborjginiZe, 2001; r. ZiZiSvili, 2002 da sxva).

Cvens cdaSi hibridebis pirveli Taobis mcenareTa produqtiuli

bartyobis analizma (cxrili 5. 5. 2. 33) gviCvena, rom produqtiuli

bartyoba memkvidreobs dominirebis da zedominirebis tipebis mixedviT

saxeobisSida SejvarebiT da aseve Sebrunebuli SejvarebiT miRebul

kombinaciebSi. heterozisi agreTve gamovlenili iqna oqtaploiduri

tritikales tetraploiduri xorblis jiS dika 9/14-Tan miRebul

kombinaciaSi. magram am ukanasknelze heterozisis done wina ori jgufis

hibridebTan SedarebiT dabalia.

cxrili 5. 5. 2. 33.

pirveli Taobis hibridebSi produqtiuli bartyobis memkvidreoba

#

rigze hibriduli kombinaciis dasaxeleba

produqtiuli bartyoba

calobiT

♀ F1 ♂

1. ПРАО 5/4(2n=56)×LT406/74(2n=56)

Sebrunebuli kombinacia

3,5 ± 0,15

4,0 ± 0,12

4,5 ± 0,7

5,0 ± 0,51

4,0 ± 0,12

3,5 ± 0,15

2. ПРАО 5/4(2n=56)×AD206(2n=42)


3,5 ± 0,15

2,9 ± 0,11

4,0 ± 0,16

3,7 ± 0,14

2,9 ± 0,11

3,5 ± 0,15

3. ПРАО 5/4(2n=56)×dika 9/14(2n=28)


3,5 ± 0,15

3,0 ± 0,17

3,9 ± 0,18

3,7 ± 0,2

3,0 ± 0,17

3,5 ± 0,15

4. ПРАО 5/4(2n=56)×qarTuli asli(2n=28)


3,5 ± 0,15

3,5 ± 0,15

3,5 ± 0,13

3,5 ± 0,14

3,5 ± 0,15

3,5 ± 0,15

5. ПРАО 5/4(2n=56)×TavTuxi 19/28(2n=28)


3,5 ± 0,15

3,0 ± 0,12

3,5 ± 0,19

3,5 ± 0,2

3,0 ± 0,12

3,5 ± 0,15

6.

ПРАО 5/4(2n=56)×martiv TavTaviani

turgidiumi(2n=28)


3,5 ± 0,15

3,1 ± 0,8

3,5 ± 0,7

3,5 ± 0,19

3,2 ± 0,8

3,5 ± 0,15

7.

ПРАО 5/4(2n=56)×axalcixis wiTeli

dolis puri(2n=42)


3,5 ± 0,15

6,5 ± 0,41

4,5 ± 0,4

5,5 ± 0,6

6,5 ± 0,41

3,5 ± 0,15

pirveli Taobis hibridebSi heterozisi ar vlindeba, iseT

kombinaciebSi, romelTa miRebaSi oqtaploidur tritikalesTan

87

Sesajvareblad aRebuli iyo tetraploiduri saxeobebi (Triticum georgicum,

Triticum durum, Triticum turgidum). am jgufis pirveli Taobis produqtiuli

bartyoba pirvel TaobaSi uTanabrdeba SejvarebaSi monawile SedarebiT

maRali produqtiuli bartyobis unaris mqone oqtaploidur tritikales.

diametriulad sawinaaRmdego suraTs iZleva oqtaploiduri

tritikales xorblis heqsaploidur saxeobasTan SejvarebiT miRebuli

hibriduli kombinaciebi. am jgufis hibridul kombinaciaTa mcenaris

produqtiuli bartyobis memkvidreoba Sualeduri xasiaTisaa.

amrigad, oqtaploiduri tritikales saxeobisSida da

saxeobaTSoris SejvarebiT miRebul hibridebSi dadgenili iqna, rom

dominirebs maRali bartyobis unari da adgili aqvs heteroziss.

oqtaploiduri tritikales gvarTaSoris hibridebSi gamovlenili

iqna produqtiul bartyobaSi heterozisi, Sualeduri memkvidreoba. nawil

gvarTaSoris hibridebSi pirveli Taobis hibriduli kombinaciebi

produqtiuli bartyobis doniT uTanabrdebian SejvarebaSi monawile

SedarebiT maRali produqtiuli bartyobis mqone mSobliur formas.

meore TaobaSi hibridul kombinaciaTa Seswavlis Sedegad (cxrili

d. 5. 5. 2. 34) dadgenili iqna, rom oqtaploidur tritikales saxeobisSida

da saxeobaTSorisi hibridul kombinaciaTa daTiSvis speqtri

Semcirebuli doniT aris warmodgenili. gamoTiSul mcenareTa

absoluturi umravlesobis produqtiuli bartyoba ar scildeba erT

mcenareze eqvs nabartys. msgavsi Sedegebi miRebuli iqna oqtaploidur

tritikales magar xorbalTan da xorbal turgidiumTan SejvarebiT

miRebul kombinaciebSi. yvela am jgufis kombinaciebSi warmoqmnil

mcenareTa absoluturi umravlesoba SejvarebaSi monawile mSobliuri

formebis doniT aris warmodgenili. ufro maRali donis mqone

produqtiuli nabartyis matarebeli mcenareebi SedarebiT mcirea am

jgufis kombinaciebSi.

daTiSvis farTe speqtri aRniSnuli iqna gvarTaSoris hibridul

kombinaciebSi, kerZod oqtaploidur (Triticum cartlicum, Triticum georgicum) da

heqsaploidur xorblis jiS axalcixis wiTeli dolis purTan

SejvarebiT miRebul kombinaciebSi. es kombinaciebi moicavs yvela

fenotipur klass da maT populaciebSi iyo mcenareebi, romelTa

88

produqtiuli bartyoba cvalebadobda 2,5-dan 14,0-mde. yvela jgufis

hibridul kombinaciebSi gamovlenili iqna transgresiis movlena,

rogorc uaryofiTi, aseve dadebiTi transgresia produqtiuli bartyobis

gadidebis mimarTulebiT. magram transgresiis speqtri maRalia

gvarTaSoris hibridul kombinaciebSi.

meore Taobis hibridul kombinaciaTa SeswavliT SesaZlebloba

mogveca gamogverCia sxva niSan-TvisebaTa kompleqsiT sagvartomo

mcenareebi, romelTa produqtiuli nabartyi Reroebi 2 da 2,5-jer

aRematebodnen SejvarebaSi minawile formebs.

hibridul populaciebSi gamoTiSuli mcenareebi scildebian

SejvarebSi monawile sawyis formebs: mcenareTa habitusiT, TavTavis

morfologiuri niSnebiT, mcenaris simaRliT, muxlTSorisebis sigrZiT,

TavTavis da foTlis SebusviT, TavTavidan marcvlebis gamolewvis

unarianobiT, TavTavis fertilobis doniT, TavTavSi marcvlebis

raodenobiT, marcvlis sisruliT da agreTve gamoTiSul formebSi iyo

hibriduli qondarobis tipis mcenareebic.

TiTqmis yvela hibridul kombinaciaSi gamoiTiSa iseTi mcenareebi,

romlebic saxeobrivi kuTvnilebiT scildebian sawyis formebs,

magaliTad tritikales saxeobisSida da saxeobaTSoris hibridebSi

gamoiTiSa magari xorblis, aseve turgidiumis tipis, rogorc martiv

TavTaviani, aseve datotvilTaviani formebi, oqtaploidur tritikalesa

da rbili xorbliT miRebul kombinaciebSi gamoiTiSa speltas msgavsi

speltiformis tipis kompaqturi tipis mcenareebi.

5.5.3. sokovani daavadebebisadmi gamZleobis memkvidreoba

pirvel da meore TaobaSi

Tanamedrove seleqciis erT-erT mniSvnelovan da amave dros

aqtualur problemas warmoadgens marcvleuli kulturebis,

daavadebebisadmi gamZle jiSebis miReba. aRniSnuli sakiTxi met-naklebi

doniT Seswavlilia xorblis kulturaze, xolo tritikaleze am

mimarTulebiT gamokvlevebi umniSvnelo raodenobiTaa.

89

oqtaploiduri tritikales saxeobisSida, saxeobaTSoris da

gvarTaSorisi SejvarebiT miRebuli reciprokuli hibridebis pirveli

Taobis SeswavliT gamovlenili iqna, rom pirveli Taobis hibridul

mcenareebze mTeli vegetaciis ganmavlobaSi Seswavlis Sedegad ar

aRniSnula, rogorc Janga sokoebiT daavadeba, aseve gudafSutiT

daavadeba. am mxriv pirdapiri da Sebrunebuli kombinaciebi erTmaneTisgan

ar ganirCeodnen.

meore TaobaSi ama Tu im daavadebisadmi mimReobiT hibriduli

kombinaciebi erTmaneTisgan ganirCeodnen. yviTeli da mura JangaTi

daavadeba kombinaciaSi, sadac monawileobda xorbal qarTlikumis jiSi

dika 9/14 yviTeli Janga ar aRniSnula. sxva danarCen hibridul

populaciebSi met-naklebi doniT iyo warmodgenili, rogorc gamZle,

aseve daavadebuli mcenareebi. raime kanonzomieri movlena am

mimarTulebiT Cvens mier ar iqna dadgenili. yvela kombinaciaSi

gamorCeuli iqna sxva dadebiT niSnebTan erTad gamZle sagvartomo

mcenareebi.

5.5.4. pirvel da meore Taobis hibridebSi TavTavis

sigrZis memkvidreoba

literaturaSi arsebuli masalebis mixedviT odenobrivi niSnebidan

TavTavis struqtura gamoirCeva naklebi cvalebadobis doniT. naCvenebia,

rom TavTavis sigrZe saSualod cvalebad niSnebs miekuTvneba da am

niSnis variaciis koeficientic SedarebiT dabalia. genetikuri

gamokvlevebiT cnobilia, rom TavTavis sigrZes akontrolebs erT

SemTxvevaSi genebis mcire ricxvi, sxva SemTxvevaSi piriqiT, mravali geni,

e. i. TavTavis sigrZis memkvidreoba poligenuri xasiaTisaa. dRemde

Catarebuli gamokvlevebiT, rogorc xorbalze, aseve tritikaleze

TavTavis sigrZis memkvidreobis Seswavlas didi mniSvneloba eniWeba. es

aixsneba imiT, rom TavTavis sigrZe imyofeba korelaciur

damokidebulebaSi mosavlianobis gamapirobebel zogierT struqturul

elementTan. gvxvdeba monacemebi agreTve imis Taobaze, rom grZeli da

SedarebiT mkvrivi TavTavi xasiaTdeba ufro meti produqtiulobiT. amave

90

dros literaturaSi aris monacemebi imis Sesaxebac, rom xorblis, aseve

tritikales TavTavis sigrZisa da masze ganviTarebuli TavTunebis

raodenoba damokidebulia garemos mraval faqtorze (s. cvetkova, 1971;

p. nasyidaSvili, 1971-2005; m. nasyidaSvili, 1992-2005; i. nasyidaSvili, 1993-

2005; n. zubaSvili, 1997 da sxva).

TavTavis sigrZis xasiaTis SeswavliT naCvenebia, rom es niSani

pirvel TaobaSi dominirebs. Cvens mier Catarebuli gamokvlevebiT

aRniSnuli iqna is faqti, rom Cvens mier miRebuli pirveli Taobis

hibridebSi dominirebs grZelTavTavianoba, e. i. adgili aqvs heterozisis

movlenas (cxrili 5. 5. 4. 35). pirvel TaobaSi heterozisis doneSi raime

gansxvavebuli kanonzomiereba Cvens mier ar yofila gamovlenili.

garkveuli doniT aris gansxvaveba im SemTxvevaSi, rodesac

grZelTavTaviani forma damtverili iyo SedarebiT mokle TavTaviani

formiT. reciprokuli kombinaciebis sxvaoba umniSvnelo iyo, am niSnis

mixedviT mdedrobiTi organizmis gavlena anu matrokliniis movlena

mkveTrad ar gamovlenila. pirveli Taobis hibridul kombinaciebSi

TavTavis sigrZe pirdapir Sejvarebisas meryeobda 13,0 sm-dan 14,0 sm-mde

farglebSi, xolo Sebrunebul kombinaciaSi 13 sm-dan 14,5 sm-mde

farglebSi.

meore TaobaSi gamoTiSuli mcenareebi TavTavis sigrZis mixedviT

dayofili iqna 13 fenotipur klasad (cxrili d. 5. 5. 4. 36). aRsaniSnavia,

rom 5,5 sm-is sigrZis mqone TavTavebi gamoiTiSa mxolod da mxolod

gvarTaSoris hibridul kombinaciebSi, aseTive suraTs adgili aqvs 6-7,6

sm-is sigrZis mqone TavTavebis matarebel mcenareebSic. hibridul

kombinaciaTa populaciebSi TavTavis sigrZe cvalebadobs 8 sm-dan 16,5 sm-

mde, romelTa SeqmnaSi monawileobda tritikales oqtaploiduri da

heqsaploiduri formebi.

TavTavis sigrZis mixedviT gamoTiSul mcenareTa speqtri ufro

farTea gvarTaSoris hibridebSi, romelTa populaciebSi TavTavis sigrZe

cvalebadobda 5 sm-dan 17,5 sm-mde farglebSi.

amrigad, TavTavis sigrZis mixedviT Seswavlam naTelyo, rom adgili

aqvs transgresiis movlenas, miiReba uaryofiTi transgresuli mcenareebi,

TavTavis sigrZis Semcirebis mixedviT da dadebiTi transgresiis

91

formebi, TavTavis sigrZis gadidebuli mimarTulebiT. am niSnis mixedviT

gamoTiSul formebSi iyo, iseTi mcenareebi, romlebic scildebian sawyis

mSobliur formebis farglebs.

TavTavis sigrZis mixedviT iyo mkveTrad grZeli TavTaviani

formebic, romlebic sawyis mSobliur formebs aRematebodnen 1,5 - 2-jer.

amrigad, dadgenili iqna, rom meore TaobaSi adgili aqvs daTiSvis

farTe speqtrs da am maCveneblis mixedviT hibriduli kombinaciebi

erTmaneTisgan ganirCevian. daTiSvis farTe speqtriT gamoirCeva

gvarTaSorisi hibriduli kombinaciebi. meore TaobaSi grZelTavTaviani

mcenareebis ricxvi ufro meti raodenobiT aris warmodgenili.

cxrili 5. 5. 4. 35.

pirveli Taobis hibridebSi TavTavis sigrZis memkvidreoba

#


TavTavis sigrZe sm-Si

♀ F1 ♂

1. ПРАО 5/4(2n=56)×LT406/74(2n=56)


12,5 ± 0,9

13,5 ± 0,75

14,0 ± 1,5

14,5 ± 1,0

13,5 ± 0,75

12,5 ± 0,9

2. ПРАО 5/4(2n=56)×AD206(2n=42)


12,5 ± 0,9

11,5 ± 0,7

13,5 ± 1,2

13,0 ± 0,85

11,5 ± 0,7

12,5 ± 0,9

3. ПРАО 5/4(2n=56)×dika 9/14(2n=28)


12,5 ± 0,9

10,5 ± 0,45

13,0 ± 1,1

13,0 ± 1,3

10,5 ± 0,45

12,5 ± 0,9

4.

ПРАО 5/4(2n=56)×qarTuli

asli(2n=28)


12,5 ± 0,9

11,5 ± 0,65

13,5 ± 1,3

13,0 ± 1,2

11,5 ± 0,65

12,5 ± 0,9

5. ПРАО 5/4(2n=56)×TavTuxi 19/28(2n=28)


12,5 ± 0,9

11,5 ± 0,56

13,0 ± 1,4

13,0 ± 1,3

11,5 ± 0,56

12,5 ± 0,9

6.


turgidiumi(2n=28)


12,5 ± 0,9

12,0 ± 0,75

13,5 ± 1,2

13,0 ± 1,3

12,0 ± 0,75

12,5 ± 0,9

7.


dolis puri(2n=42)


12,5 ± 0,9

9,5 ± 0,8

13,5 ± 1,2

13,0 ± 1,4

9,5 ± 0,8

12,5 ± 0,9

92

pirveli da meore Taobis mcenareTa memkvidreobis SeswavliT,

dadgenili iqna, rom:L

1. hibridebis pirveli Taobis mcenareTa TavTavis sigrZeSi adgili aqvs

mxolod heterozisis movlenas.

2. meore TaobaSi adgili aqvs TavTavis sigrZis mixedviT farTe formaTa

warmoqmnis process, amave dros adgili aqvs transgresias, TavTavis

sigrZis gadidebis (dadebiTi transgresia) da aseve Semcirebis

(uaryofiTi transgresia) mimarTulebiT.

3. meore TaobaSi SesaZlebeli gaxda gamogverCia sawyis formebTan

SedarebiT ufro metad grZeli TavTaviani, axali saseleqciod vargisi

sagvartomo mcenareebi.

5.5.5. pirveli da meore Taobis hibridebis mTavar TavTavze

ganviTarebuli TavTunebis memkvidreoba

xorblis kolturaze Catarebul gamokvlevebSi aRniSnulia, rom

produqtiulobis mimarTulebiT seleqciisas aucilebelia dadgenili

iqnes TavTavSi TavTunebis raodenoba, imis gamo rom es niSani dadebiT

korelaciaSia TavTavSi marcvlis masasTan da saboloo jamSi

mosavlianobasTan (p. nasyidaSvili, m. sixaruliZe, e. CerniSi, 1983;

m. nasyidaSvili, 1992; i. nasyidaSvili, 1993; x. doborjginiZe, 2002 da sxva).

TavTavze TavTunebis raodenoba damokidebulia, rogorc jiSis genetikur

Taviseburebaze, aseve amindis pirobebze. magram am mimarTulebiT

gamokvlevebi umniSvnelo raodenobiTaa tritikaleze, Tu ar miviRebT

mxedvelobaSi saqarTvelos sasoflo-sameurneo institutis genetikisa da

seleqcia-meTesleobis kaTedraze Catarebul gamokvlevebs (m. jaSi,

c. samadaSvili, S. zanguraSvili, b. memarniSvili, p. nasyidaSvili).

zogierTi mkvlevari miiCnevs, rom rogorc xorbalSi, aseve tritikaleSi

TavTavze ganviTarebuli TavTunebis raodenoba Sualeduri memkvidruli

xasiaTisaa. Cvens mier Catarebul gamokvlevebSi aRniSnuli iqna am niSnis

heterozisis mivlena.

mTavar TavTavze ganviTarebuli TavTunebis SedarebiT maRali

heterozisis movlena aRniSnuli iqna Cvens mier miRebul yvela jgufis

93

hibridul kombinaciebSi. yuradsaRebia is faqti, rom heterozisi

vlindeba, rogorc am niSniT gansxvavebuli maCveneblebis mqone

mSoblebis Sejvarebisas, aseve ganviTarebili TavTunebis maRali

raodenobis mqone mSoblis SedarebiT mcire raodenobis mqone mSobelTa

Sejvarebisas da agreTve Tanabari mSoblebis Sejvarebisas. pirvel

TaobaSi kombinaciebi mkveTrad ar ganirCevian (cxrili 5. 5. 5. 37).

oqtaploidur tritikales meore TaobaSi gamoTiSul mcenareTa

mTavar TavTavze ganviTarebuli TavTunebis raodenoba cvalebadobs 16

TavTunidan 31 TavTunis CaTvliT. am jgufis populaciebSi pirdapiri da

Sebrunebuli kombinaciebi erTmaneTisgan ganirCevian fenotipur klasebSi

moxvedril mcenareTa raodenobiT.

msgavsi Sedegia miRebuli oqtaploiduri da heqsaploiduri

tritikales reciprokul SejvarebiT miRebuli hibriduli kombinaciebis

populaciebSi. am jgufis gamoTiSul mcenareebSi mTavar TavTavze

TavTunebis raodenoba meryeobda 16 TavTunidan 33 TavTunis CaTvliT. aq

rogorc Cans daTiSvis speqtri gazrdilia.

oqtaploidur tritikales tetraploidur xorbalTan (dika 9/14)

SejvarebiT miRebul kombinaciebSi TavTavze ganviTarebuli TavTunebis

raodenobis speqtri izrdeba TavTavze ganviTarebuli TavTunebis

Semcirebis mimarTulebiT. kerZod, am tipis rogorc pirdapiri, aseve

Sebrunebuli SejvarebiT miRebul kombinaciaTa populaciebSi gamoTiSul

mcenareebze ganviTarebuli TavTunebis raodenoba cvalebadobs 10

TavTunidan 33 TavTunis CaTvliT. am mxriv reciprokuli kombinaciebi

erTmaneTisgan didad ar ganirCevian. mxolod maT Soris sxvaoba

fenotipur klasebSi mcenareTa raodenobaSia. msgavsi Sedegebi iqna

miRebuli oqtaploiduri tritikalesTan Sesajvareblad qarTuli aslis

gamoyenebiT. am kombinaciaSi sxvaobaa is, rom Sebrunebul kombinaciaSi

gamoiTiSeba iseTi mcenareebi, romelTa TavTavze TavTunebis ricxvi ori

erTeuliT matulobs wina kombinaciasTan SedarebiT. e. i. qarTuli aslis

monawileobiT miRebul hibridebSi daTiSul formebSi iyo mcenareebi,

romelTa TavTavze TavTunebis ricxvi cvalebadobda 10-dan 35-is CaTvliT.

aseTi Sedegia miRebuli SejvarebaSi magari xorblis gamoyenebis

SemTxvevaSi, romelTa pirdapir da Sebrunebul kombinaciebSi TavTavze

94

ganviTarebuli TavTunebis raodenoba cvalebadobda 10-dan 35-is CaTvliT.

aqac sxvaoba reciprokul kombinaciebSi gamoixateba imiT, rom fenotipur

klasebSi gansxvavebuli raodenobis mcenareebia warmodgenili (cxrili

d. 5. 5. 5. 38).

cxrili 5. 5. 5. 37.

pirveli Taobis hibridul mcenareTa TavTavSi ganviTarebuli

TavTunebis raodenobis memkvidreoba

#


mTavar TavTavze ganviTarebuli TavTunebis raodenoba

(calobiT)

♀ F1 ♂

1. ПРАО 5/4(2n=56)×LT406/74(2n=56)


25,0 ± 1,1

27,0 ± 1,3

28,0 ± 1,3

29,0 ± 1,2

27,0 ± 1,3

25,0 ± 1,1

2. ПРАО 5/4(2n=56)×AD206(2n=42)


25,0 ± 1,1

23,0 ± 0,9

27,0 ± 1,4

26,0 ± 0,9

23,0 ± 0,9

25,0 ± 1,1

3. ПРАО 5/4(2n=56)×dika 9/14(2n=28)


25,0 ± 1,1

21,0 ± 1,0

26,0 ± 0,75

26,0 ± 1,1

21,0 ± 1,0

25,0 ± 1,1

4.

ПРАО 5/4(2n=56)×qarTuli

asli(2n=28)


25,0 ± 1,0

23,0 ± 1,2

27,0 ± 1,2

26,0 ± 1,1

23,0 ± 1,9

25,0 ± 1,0

5. ПРАО 5/4(2n=56)×TavTuxi 19/28(2n=28)


25,0 ± 0,9

23,0 ± 1,0

26,0 ± 1,6

26,0 ± 1,4

23,0 ± 1,0

25,0 ± 1.1

6.


turgidiumi(2n=28)


25,0 ± 1,1

26, 0 ± 1,2

27,0 ± 1,3

26,0 ± 1,1

26,0 ± 1,2

25,0 ± 1,1

7.


dolis puri(2n=42)


25,0 ± 1,1

19,0 ± 1,2

27,0 ± 1,5

26,0 ± 1,2

19,0 ± 1,2

25,0 ± 1,1

daTiSvis speqtri wina sami jgufis kombinaciebTan SedarebiT

mcirdeba SejvarebaSi martiv TavTaviani turgidiumis gamoyenebis

Sedegad. am jgufis kombinaciebSi ar gamovlenila yvela fenotipuri

klasi, kerZod, aq srulebiT ar iyo aRniSnuli cxrilSi d. 5. 5. 5. 38

naCvenebi pirveli ori fenotipuri klasi. gamoTiSul mcenareTa mTavar

95

TavTavze ganviTarebuli TavTunebis raodenoba cvalebadobda 14

TavTunidan 35 TavTunis CaTvliT. am SejvarebaSi gansxvavebaa

reciprokul kombinaciaTa fenotipur klasebSi gaerTianebul mcenareTa

raodenobaSi.

oqtaploiduri tritikales da heqsaploiduri xorblis SejvarebiT

gamoTiSul mcenareebSi fenotipuri klasebis ricxvi ufro farTed aris.

pirveli da meore Taobis hibriduli kombinaciebis Seswavlis Sedegad


_ pirvel TaobaSi adgili aqvs heterozisis movlenas;

_ meore TaobaSi adgili aqvs daTiSvis farTe speqtrs da miiReba

dadebiTi transgresiis mcenareebi, riTac SesaZlebeli gaxda gamogverCia,

rogorc tritikales, aseve xorblis sagvartomo mcenareebi.

5.5.6. pirveli da meore Taobis hibridebis mTavar TavTavSi

marcvlebis raodenobis memkvidreoba

tritikales TavTavSi marcvlebis ricxvi genetikurad naklebad

aris Seswavlili. gvxdeba monacemebi imis Sesaxeb, rom es niSani Zlier

cvalebadia, rac didad aris damokidebuli amindis pirobebze da agreTve

jiSis an formis genotipze. aRniSnulia, rom TavTavSi marcvlebis ricxvi

damokidebulia TavTavze ganviTarebul TavTunebis raodenobaze da

TavTunSi yvavilebis raodenobaze. garda amisa aris monacemebi imis

Sesaxeb, rom TavTavSi marcvlebis raodenoba damokidebulia warmatebul

ganayofierebaze da ganayofierebis Semdeg marcvlis formirebis

pirobebze.

saerTod ar gvxdeba monacemebi TavTavSi marcvlebis ricxvis

gamapirobebeli faqtorebis Sesaxeb. literaturaSi gvxvdeba monacemebi

xorblis TavTavSi marcvlebis ricxvis memkvidreobis xasiaTis Sesaxeb,

kerZod gvxdeba sxva da sxva tipebi, dawyebuli depresiidan

heterozisamde. heterozisi aRniSnulia ZiriTadad saxeobisSida

hibridizaciisas da aseT SejvarebebSi heterozisi vlindeba, rogorc

pirdapiri aseve Sebrunebuli Sejvarebisas. magram Cvens gamokvlevebSi

tritikales magaliTze es kanonzomiereba ar dasturdeba.

96

xorbalSi, aseve tritikales TavTavSi marcvlebis ricxvi unda

miviCnioT erT-erT ZiriTad maCveneblad razedac mraval mkvlevarTa

gamokvlevebSia aRniSnuli (lukianenko, 1966, 1967; p. nasyidaSvili, 1990,

2004; i. nasyidaSvili, 1993 da sxva). rogorc Cvenma gamokvlevebma gviCvena

TavTavSi marcvlebis ricxvi dakavSirebulia TavTavze ganviTarebul

TavTunebis raodenobaze da agreTve garemo pirobebze. es ukanaskneli

did gavlenas axdens yvavilobaze, ganayofierebaze da marcvlis

formirebaze (p. nasyidaSvili, 1974, 1976, 1984; p. nasyidaSvili,

m. sixaruliZe, e. CerniSi, 1983). aris monacemebi xorbalze, sadac am niSans

akontrolebs genebi aditiuri zemoqmedebiT, maT Soris zogierTi geni

avlens dominirebas da zedomonirebas.

amrigad, literaturuli masalis monacemebis analiziT naTelia,

rom mcenaris mosavlianobis gamapirobebel elementebs Soris

mniSvnelovania TavTavSi marcvlebis ricxvi, xolo es ukanaskneli Tavis

mxriv damokidebulia TavTavis morfologiur Taviseburebebze, kerZod

TavTunebis ricxvze, TavTunSi yvavilebis formirebisa da garemo

pirobebze. TavTavSi marcvlebis ricxvis memkvidreobaze Catarebuli

gamokvlevebiT adgili aqvs heterozisis movlenas, Sualedur

memkvidreobas da depresias.

Cvens eqsperimentSi (cxrili 5. 5. 5. 39) gamoyenebuli formebi

erTmaneTisgan ganirCevian TavTavSi marcvlebis ricxviT. TavTavSi

marcvlebis meti ricxviT xasiaTdeba oqtaploiduri tritikale da

heqsaploiduri tritikale, xolo maT TavTavSi marcvlebis ricxviT

mniSvnelovnad CamorCebian tetraploidur da heqsaploidur xorblis

saxeobebi da Sesabamisi jiSebi. amrigad, SejvarebaSi monawile

mSobliuri formebis mTavar TavTavSi marcvlebis ricxvi cvalebadobda

27,5 marcvlidan 49,5 marcvlamde farglebSi.

Cvens mier miRebul kombinaciebSi mTavar TavTavSi marcvlebis

ricxvi cvalebadobda 15,5 marcvlidan (ПРАО5/4(2n=56)×qarTuli asli(2n=28))

31,5 marcvlamde (ПРАО5/4(2n=56)×LT406/74(2n=56)) farglebSi, xolo Sebrunebul

kombinaciebSi 13,5-dan (qarTuli asli(2n=28)×ПРАО5/4(2n=56)) 29,5-mde

(LT406/74(2n=56) ×ПРАО5/4(2n=56)) farglebSi (cxrili 5. 5. 6. 39).

97

mTavar TavTavSi marcvlebis ricxvis analiziT gamoirkva, rom am

maCveneblebis mixedviT, adgili aqvs depresias. depresiis done yvelaze

maRalia kombinaciaSi, sadac gamoyenebuli iyo xorbali georgikumi

(qarTuli asli). oqtaploiduri tritikales saxeobisSida hibridebi

TavTavSi marcvlebis ricxvis odenobiT pirvel adgilzea. am maCvenebels

cxrili 5. 5. 6. 39.

pirveli Taobis hibriduli mcenareTa TavTavSi

marcvlebis raodenobis memkvidreoba

#


mTavar TavTavSi marcvlebis

raodenoba (calobiT)

♀ F1 ♂

1. ПРАО 5/4(2n=56)×LT406/74(2n=56)


45,1 ± 1,2

40,3 ± 1,3

31,5 ± 0,9

29,5 ± 0,7

40,3 ± 1,3

45,1 ± 1,2

2. ПРАО 5/4(2n=56)×AD206(2n=42)


45,1 ± 1,1

49,5 ± 1,4

22,5 ± 1,0

23,5 ± 0,9

49,5 ± 1,4

45,9 ± 0,6

3. ПРАО 5/4(2n=56)×dika 9/14(2n=28)


45,1 ± 1,2

40,3 ± 0,7

20,5 ± 1,0

16,5 ± 0,8

40,3 ± 0,7

45,3 ± 1,2



45,1 ± 1,2

27,5 ± 0,4

15,5 ± 1,0

13,5 ± 0,65

27,5 ± 0,4

45,1 ± 1,2

5. ПРАО 5/4(2n=56)×TavTuxi 19/28(2n=28)


45,1 ± 1,2

39,6 ± 1,5

23,6 ± 0,7

20,3 ± 1,2

39,6 ± 1,5

45,1 ± 1,2

6.


turgidiumi(2n=28)


45,1 ± 1,2

40, 5 ± 1,3

21,5 ± 0,6

16,2 ± 1,0

40,6 ± 1,3

45,1 ± 1,2

7.


dolis puri(2n=42)


45,1 ± 1,2

38,3 ± 1,0

24,5 ± 1,3

19,5 ± 1,0

38,1 ± 1,0

45,1 ± 1,2

uaxlovdeba oqtaploidur tritikales saxeobisSida SejvarebiT

miRebuli kombinaciebi, xolo gvarTaSoris hibridul kombinaciebSi

TavTavis fertilobis doniT erTmaneTisagan ganirCevian umniSvnelod,

magram am mxriv SedarebiT kargi Sedegia miRebuli, iseT kombinaciebidan,

romelTa SeqmnaSi monawileobda magari xorbali da rbili xorbali.

98

amrigad, reciprokul kombinaciebSi gamovlenili iqna garkveuli

sxvaoba, kerZod TavTavis meti SemarcvliT miRebuli hibridebi, mas

uTanabrdeba saxeobaTSorisi hibriduli kombinaciebi da am orive

hibriduli jgufis kombinaciebs TavTavis SemarcvliT mniSvnelovnad

CamorCebian gvarTaSorisi hibridebi. am ukanasknelidan ki SedarebiT

maRali maCvenebliT gamoirCeva magari xorbliTa da rbili xorbliT

miRebuli kombinaciebi.

meore TaobaSi miRebuli populacia TavTavSi marcvlebis saSualo

ricxviT TiTqmis 2-jer da metjer CamorCeba orive mSoblis saSualo

monacemebs (cxrili d. 5. 5. 6. 40).

mSobliuri formebis TavTavSi marcvlebis ricxvi meryeobda 38-dan

50 marcvlamde, xolo hibridul populaciebSi es maCvenebeli meryeobda 5-

dan 68 marcvlemde farglebSi. yvela hibridul kombinaciaSi rogorc

pirdapir, aseve Sebrunebul kombinaciebSi met-naklebi doniT gamoiTiSa

TavTavis maRali Semarcvlis mqone mcenareebi. am maCveneblis mixedviTac

ganirCeodnen pirdapiri da Sebrunebuli kombinaciebi.

TiToeuli kombinaciis SigniT TavTavSi marcvlebis ricxvis

cvalebadobis amplituda maRali iyo.

seleqciuri TvalsazrisiT yuradRebas imsaxurebs iseTi

kombinaciebi, romlebSic meti raodenobiT gamoiTiSnen dadebiTi

trangresiis matarebeli mcenareebi. aseTi unari Cvens eqsperimentSi

aRiniSna yvela kombinaciaSi. am mxriv miRebuli masalis analizma

gviCvena, rom kombinaciebs axasiaTebs araerTgvarovani trasgresiuli

cvalebadoba. isini gansxvavdebian ara marto transgresiis sixSiriT,

agreTve ganirCevian am movlenis xarisxiTac.

meore TaobaSi miRebuli hibriduli kombinaciebis SeswavliT

dadgenili iqna, rom TiToeul kombinaciaSi miiReba mcenareebi, romlebic

TavTavis Semarcvlis doniT erTmaneTisagan mkveTrad ganirCevian.

sagulisxmoa is faqti, rom maT Soris sakmao raodenobiT iyo

steriluri mcenareebi da sakmaod didi ricxviT nawilobriv fertiluri

mcenareebi. TavTavis fertilobis xarisxis maCveneblis mixedviT

oqtaploidur tritikales Cvens mier miRebuli hibriduli kombinaciebi

99

dayofili iqna 12 fenotipur klasad. TiToeuli fenotipuri klasi

erTmaneTisgan gansxvavdebian maTSi Semaval mcenareTa raodenobiT.

Catarebulma gamokvlevam gviCvena, yvela hibriduli kombinaciis

pirdapir Sejvarebisas 1127 mcenaridan gamoiTiSa 39 steriluri mcenare,

xolo Sebrunebuli kombinaciis 1067 mcenaridan steriluri iyo 35

mcenare. kombinaciebis mixedviT pirdapiri Sejvarebis dros sterilur

mcenareTa raodenoba cvalebadobda 3 mcenaridan 10 mcenaremde

farglebSi. hibridul kombinaciebSi didi raodenobiT iyo naxevrad

steriluri mcenareebi. ase magaliTad pirdapiri Sejvarebisas mTlianad

analizirebul 1127 mcenaridan naxevrad fertiluri iyo 182 mcenare,

xolo Sebrunebuli kombinaciebis 1167 mcenaridan 151 mcenare iyo

naxevrad steriluri. naxevrad fertilur mcenareTa raodenoba

kombinaciebis mixedviT gansxvavebuli iyo. pirdapir Sejvarebisas

analizirebul 1297 mcenaridan naxevrad fertiluri iyo 270 mcenare,

xolo Sebrunebuli kombinaciis 1219 mcenaridan naxevrad fertiluri iyo

232 mcenare.

mSobliuri formebis TavTavSi marcvlebis ricxvis Sualeduri

raodenobis mcenareTa ricxviTac Cvens mier Seswavlil hibridul

kombinaciebSi mcenareTa gansxvavebuli raodenoba iqna miRebuli, ase

magaliTad pirdapiri Sejvarebis dros aseTi tipis mcenareTa raodenobam

Seadgina 1297 mcenareSi 540, xolo 1219-Si 556. aseTive gansxvavebuli

raodenobiT iyo warmodgenili hibridul populaciebSi dadebiTi

transgresuli mcenareebi, romelTa raodenobam pirdapiri Sejvarebisas

miRebul 1297 mcenaridan dadebiTi transgresuli mcenareTa raodenoba

iyo 205, xolo Sebrunebul kombinaciebSi _ 1219 mcenaridan 189 mcenare.

amrigad, meore TaobaSi TavTavSi marcvlebis ricxvis mixedviT

gamoTiSul transgresul mcenareTa raodenoba kombinaciebis mixedviT

gansxvavebulia da meti raodenobiT miRebuli iqna oqtaploiduri

tritikales heqsaploidur xorbalTan Sejvarebis Sedegad. am mxriv karg

suraTs iZleva gvarTaSoris hibridebidan xorbal dikas da magari

xorblis SejvarebaSi gamoyeneba.

amrigad, Cvens mier miRebuli hibriduli kombinaciebis mTavar

TavTavSi marcvlebis ricxvis SeswavliT, dadgenili iqna rom mTavar

100

TavTavSi marcvlebis ricxvi Zlier cvalebadi niSania. Cvens mier

miRebuli iqna garkveuli doniT gansxvavebuli Sedegebi. dadgenili iqna,

rom meore TaobaSi gamoTiSul mcenareebSi TavTavSi marcvlebis mcire

ricxviani mcenareTa raodenoba da sawyisi formebis Tanabari mcenareebi

TiTqmis erTnairi raodenobiT miiReba. amave dros sakmao raodenobiTaa

mcenareebi, romlebic sawyis mSobliur formebTan SedarebiT

xasiaTdebian TavTavSi marcvlebis meti raodenobiT, e. i. maRali aqvT

TavTavis Semarcvla.

meore TaobaSi gamorCeuli iqna sagvartomo mcenareebi, romlebic

mkveTrad aRematebian ara marto tritikales standartul jiSs, agreTve

xorblis standartul jiSs. mTavar TavTavSi marcvlebis raodenobis

memkvidreobis Seswavlis Sedegad dadgenili iqna, rom:

1. oqtaploidur tritikales saxeobisSida da saxeobaTSoris, agreTve

saqarTvelos xorblis endemur saxeobebTan da aborigenul jiS-

populaciebSi SejvarebiT miRebuli pirveli Taobis hibridebi mTavar

TavTavSi marcvlebis ricxviT CamorCebian sawyis mSobliur formebs da

adgili aqvs depresiis movlenas.

2. meore TaobaSi adgili aqvs daTiSvas, ris Sedegadac miiReba sakmaod

didi mravalferovneba. transgresuli formebi, marcvlis ricxvis

gadidebis (dadebiTi trasgresia) an Semcirebis (uaryofiTi

transgresia) mimarTulebiT da SesaZlebelia aseTi Sejvarebebis

gamoyenebiT meore TaobaSi gamorCeuli iqnes, rogorc tritikales

sxvadasxva ploidobis da agreTve xorblis sxvadasxva ploidobis

Zvirfasi sawyisi masala Semdgomi seleqciisaTvis.

5.5.7. pirveli da meore Taobis hibridebis mTavari TavTavis

marcvlis masis memkvidreoba

marcvleul kulturebSi, kerZod xorbalze da agreTve tritikales

kulturaze Catarebuli genetikuri da seleqciuri gamokvlevebiT

naCvenebia, rom niSani “mcenaris produqtiuloba” metad rTuli niSania,

romelsac ganapirobebs mcenareze ganviTarebuli produqtiuli Reroebis

raodenoba, TavTavSi marcvlebis ricxvi, erTi TavTavis marcvlis masa,

101

1000 marcvlis masa. am niSnis memkvidreobis Sesaswavlad gamoyenebulia

danayofaze marcvlis mosavali, mcenaridan marcvlis gamosavali an

mTavari TavTavis marcvlis masa. yovelive es mkveTrad arTulebs

aRniSnuli maCvenebliT miRebuli kvlevebis Sefasebas da garkveuli

kanonzomierebis gamotanas.

Cvens gamokvlevaSi TavTavis marcvlis masa gansazRvruli iqna

TiToeuli hibriduli kombinaciis mTavar TavTavze. aseTnairi midgoma

ufro xelsayrel pirobebs qmnis hibriduli kombinaciebis da maTi

mSobliuri formebis SefasebisaTvis da SedarebisaTvis. marTalia

mTavari TavTavis marcvlis masa srulad ver asaxavs mocemuli mcenaris

produqtiulobas imis gamo, rom maT Soris ar arsebobs mWidro

koleraciuri damokidebuleba (p. nasyidaSvili, m. sixaruliZe, e. CerniSi,

1983; p. nasyidaSvili, 1984 da sxva). TavTavSi marcvlis masis memkvidreobis

Sesaxeb tritikaleze TiTqmis ar mogvepoveba monacemebi. am nakls avsebs

saqarTvelos sasoflo-sameurneo institutis genetikisa da seleqcia-

meTesleobis kaTedraze tritikales kulturaze Catarebuli gamokvlevebi

(p. nasyidaSvili, m. jaSi, c. samadaSvili, S. zanguraSvili, b. memarniSvili

da sxva).

arsebuli masalis mimoxilva gviCvenebs, rom rogorc xorbalSi,

aseve tritikaleSi erTi TavTavis marcvlis masa umetes SemTxvevaSi

pirdapir damokidebulebaSia mosavlianobasTan, xolo marcvlis masas

uSualod gansazRvravs TavTavSi marcvlebis ricxvi da maTi simsxo.

Cvens eqsperimentSi (cxrili 5. 5. 7. 41) pirvel TaobaSi mTavari

TavTavis memkvidreobaSi aRiniSna depresiis movlena. depresiis done

damokidebuli aRmoCnda Sesajvareblad SerCeul sawyis masalaze. ase

magaliTad, Cvens mier miRebuli hibriduli kombinaciebis pirvel

TaobaSi, adgili aqvs depresiis movlenas. es movlena SedarebiT dabali

doniT iyo gamovlenili maSin, rodesac oqtaploiduri tritikale

Sejvarebuli iyo oqtaploidur tritikalesTan da agreTve

oqtaploiduri heqsaploidurTan, xolo gvarTaSoris hibridul

kombinaciebidan depresiis done ufro dabali aqvT iseT kombinaciebs,

romelTa SeqmnaSi gamoyenebuli iyo oqtaploiduri tritikale da

heqsaploiduri rbili xorbali. marTalia oqtaploidur tritikalesTan

102

tetraploiduri xorblis pirveli Taobis hibridebis mTavari TavTavis

marcvlis masis depresiis done maRalia (cxrili 5. 5. 7. 41), magram

miRebuli yvela kombinaciis hibridul marcvals axasiaTebs aRmocenebis

unari.

sayuradReboa is faqti, rom meore TaobaSi yvela hibridul

kombinaciaSi gamovlenili iqna erTi TavTavis marcvlis masis mixedviT

metad didi mravalferovneba. gamoTiSul formebSi gansxvaveba SeimCneoda

fenotipur klasebis mixedviT.

hibridul populaciebSi (cxrili d. 5. 5. 7. 42) gamoTiSul mcenareTa

mTavari TavTavis marcvlis masa cvalebadobda 0,5 gr-dan 2,4 da met

gramamde farglebSi. sayuradReboa is faqti, rom meore TaobaSi

gamoTiSuli mcenareebi aRematebian erTi TavTavis marcvlis masis

mixedviT SejvarebaSi monawile yvelaze maRali masis mqone mSobliur

formas. am ukanaskneli fenotipuri klasis mcenareTa raodenoba

pirdapiri SejvarebiT miRebul kombinaciaSi cvalebadobda 6 mcenaridan

(qarTuli asli(2n=28)×ПРАО5/4(2n=56)) 33 mcenaremde (ПРАО5/4(2n=56)×LT406/76(2n=56))

farglebSi. aseTi tipis mcenareebi pirdapiri Sejvarebisas analizirebul

1297 mcenaridan iyo 134 mcenare, xolo Sebrunebuli kombinaciis 1219

mcenaridan iyo 107 mcenare.

erTi TavTavis marcvlis masis mixedviT mcenareTa didi raodenoba

Tanabari iyo sawyisi mSobliuri formebis. hibridul kombinaciebSi

mniSvnelovani raodenoba iyo uaryofiTi transgresuli mcenareebiT

warmodgenili.

amrigad, meore TaobaSi gamoTiSul mcenareTa mTavari TavTavis

marcvlis masis analiziT dadasturebuli iqna, rom hibridebSi adgili

aqvs TavTavis marcvlis masis mixedviT daTiSvis farTo speqtrs. am

TvalsazrisiT Cvens mier miRebuli daTiSuli masala iyofa erTi

TavTavis marcvlis masis mixedviT sam ZiriTad jgufad:

1. mSobliur formebTan SedarebiT mkveTrad dabali maCveneblebis

mqone mcenareebi (uaryofiTi transgresia), romelTa %-ma odenobam

saerTod Seadgina analizirebul mcenareebTan SedarebiT 40-mde

procenti.

103

2. mSobliur formebTan SedarebiT mkveTrad maRalia mTavari

TavTavis marcvlis masis mqone mcenareebi (dadebiTi transgresia),

romelTa raodenobam 10-12% Seadgina. am ukanaskneli tipis mcenareebidan

Semdgomi seleqciisaTvis Cvens mier gamorCeuli iqna tritikales tipis

sxvadasxva ploidobis mqone sagvartomo mcenareebi.

cxrili 5. 5. 7. 41.

pirveli Taobis hibridul mcenareTa TavTavSi

marcvlebis masis memkvidreoba

#


mTavar TavTavis marcvlis masa

(gr)

♀ F1 ♂

1. ПРАО 5/4(2n=56)×LT406/74(2n=56)


2,1 ± 0,9

1,8 ± 1,2

1,7 ± 0,6

1,5 ± 0,55

1,8 ± 1,2

2,1 ± 0,9

2. ПРАО 5/4(2n=56)×AD206(2n=42)


2,1 ± 0,9

2,3 ± 1,4

1,35 ± 0,7

1,29 ± 0,8

2,3 ± 1,4

2,1 ± 0,9

3. ПРАО 5/4(2n=56)×dika 9/14(2n=28)


2,1 ± 0,9

1,4 ± 0,35

0,65 ± 0,09

0,50 ± 0,06

1,4 ± 0,35

2,1 ± 0,9



2,1 ± 0,9

1,3 ± 0,45

0,45 ± 0,3

0,4 ± 0,2

1,9 ± 0,45

2,1 ± 0,9

5. ПРАО 5/4(2n=56)×TavTuxi 19/28(2n=28)


2,1 ± 0,9

2,0 ± 1,0

0,95 ± 0,6

0,80 ± 0,41

2,0 ± 1,0

2,1 ± 0,9

6.


turgidiumi(2n=28)


2,1 ± 0,9

2,2 ± 1,1

0,75 ± 0,35

0,60 ± 0,22

2,2 ± 1,1

2,1 ± 0,9

7.


dolis puri(2n=42)


2,1 ± 0,9

1,4 ± 0,75

1,1 ± 0, 44

1,0 ± 0,38

1,4 ± 0,75

2,1 ± 0,9

amrigad, oqtaploidur tritikales saxeobisSida, saxeobaTSoris da

gvarTaSoris SejvarebiT miRebul pirveli da meore Taobis hibridebSi


104

1) pirveli Taobis hibridebs axasiaTebT depresia da es unari ufro

metad maRalia, rodesac oqtaploiduri tritikale ujvardeba

tetraploidur xorbals.

2) meore TaobaSi miiReba transgresuli formebi, erTi TavTavis marcvlis

masis gadidebis an Semcirebis mimarTulebiT. yvela kombinaciaSi

gamorCeuli iqna sagvartomo maRalproduqtiuli mcenareebi da

tritikales da xorblis Semdgomi seleqciisaTvis.

5.5.8. pirveli da meore Taobis hibridebSi erTi mcenaris

marcvlis masis memkvidreoba

genetikuri da seleqciuri gamokvlevebiT garkveulia, rom

TavTavian kulturebSi, kerZod xorbalSi erTi TavTavis marcvlis masa

metad rTuli niSania da damokidebulia mcenaris produqtiul

bartyobaze, TavTavSi marcvlebis ricxvze, TavTavis amovsebulobis

doneze, marcvlis simsxoze, TavTavis marcvlis masaze, xolo TiToeul

am niSans calcalke ganapirobebs mravali geni. msgavsi gamokvlevebi

tritikales kulturaze umniSvnelo raodenobiTaa.

genetikuri da seleqciuri xasiaTis literaturaSi aris monacemebi

imis Taobaze, rom xorblis mcenaris produqtiulobis memkvidreoba,

poligenuri xasiaTisaa. pirvel TaobaSi saxeobisSida Sejvarebis

SemTxvevaSi erTi mcenaris marcvlis masis memkvidreoba domonanturi an

zedominanturi tipisaa (p. nasyidaSvili, 1974-2005 da sxva).

Cvens mier miRebul hibridebSi garda erTi jgufi hibriduli

kombinaciisa (ПРАО5/4(2n=56)×LT406/74(2n=56)) mcenaris produqtiulobis

mixedviT aRiniSna depresia (cxrili 5. 5. 8. 43).

erTi mcenaris marcvlis masis mixedviT pirveli Taobis hibridebSi

depresia vlindeba sxvadasxvanairi doniT da es gansxvaveba damokidebuli

iyo SejvarebaSi monawile mSobliur formebze. yvelaze maRali doniT

depresia aRniSnuli iqna xorblis endemuri saxeoba tritikum

georgikumis monawileobiT miRebul kombinaciaSi. sagulisxmoa is faqti,

rom oqtaploiduri tritikales saxeobaTSoris pirveli Taobis hibridis

marcvlis masis depresiis done eTanabreba oqtaploidur tritikales

105

rbili xorblis jiS axalcixis wiTeli dolis purTan SejvarebiT

miRebuli pirveli Taobis mcenaris marcvlis masas. amave dros

sagulisxmoa is faqtic, rom oqtaploidur tritikales tetraploidur

xorblis saxeobebTan, kerZod tritikum qarTlikumi, tritikum durumi da

tritikum turgidiumis monawileobiT miRebuli kombinaciebi fertilobis

doniT mixedviT erTmaneTisgan ar ganirCevian.

vegetaciis ganmavlobaSi hibridul kombinaciaTa Seswavlam gviCvena,

rom adgili hqonda hibriduli letalobis gamapirobebel movlenas,

kerZod nekrozis movlenas, ramac garkveuli doniT imoqmeda mcenareebSi

marcvlebis ricxvze da marcvlebis masaze. vTvli, rom tritikales

kombinaciebSi erT TavTavSi marcvlebis ricxvis da mcenaris marcvlis

masis depresia ganpirobebulia nekrozis movleniT.

yvela hibriduli populaciis erTi mcenaris marcvlis masis

Sedegebis analizma (cxrili d. 5. 5. 8. 44) naTlad gviCvena, rom am niSnis

mixedviT meore Taobis hibriduli kombinaciebi, erTi mcenaris saSualo

monacemebiT CamorCeba SejvarebaSi monawile maRalproduqtiul

formas da dabal produqtiul mSobliur formas, an uaxlovdeba dabali

monacemebis mqone mSobliur formas.

meore TaobaSi mSobliur formaTa mcenaris marcvlis masa

cvalebadobda 4,6 gramidan 10 gramamde farglebSi, xolo hibridebSi es

maCvenebeli meryeobda 1,5 gr-dan 9,0 gramamde farglebSi.

yvela sxva maCvenebelTan SedarebiT cvalebadobis done mkveTrad

maRalia yvela hibridul kombinaciaSi da miiReba am maCveneblis mixedviT

metad didi mravalferovani formebi. am maCveneblis mixedviT daTiSuli

formebi dayofili iqna 9 fenotipur klasad.

yuradRebas imsaxurebs agreTve is faqtic, rom mSobliur

formebTan SedarebiT gamoTiSul mcenareebSi erTi mcenaris marcvlis

masa mkveTrad dabali iyo, da am mcenareTa raodenobam Seadgina 25%-ze

meti. mSobliuri formebis Tanabari iyo 40 procentamde, xolo maRali

maCveneblebiT mcenareTa 18% xasiaTdeboda.

106

cxrili 5. 5. 8. 43.

pirveli Taobis mcenareTa marcvlis masis memkvidreoba

#


mcenaris marcvlis masa (gr)

♀ F1 ♂

1. ПРАО 5/4(2n=56)×LT406/74(2n=56)


7,3 ± 0,3

6,9 ± 0,4

7,5 ± 0,7

7,3 ± 0,8

6,9 ± 0,4

7,3 ± 0,35

2. ПРАО 5/4(2n=56)×AD206(2n=42)


7,3 ± 0,35

6,7 ± 0,25

5,4 ± 0,4

4,8 ± 0,35

6,7 ± 0,25

7,3 ± 0,35

3. ПРАО 5/4(2n=56)×dika 9/14(2n=28)


7,3 ± 0,35

4,2 ± 0,04

2,1 ± 0,25

1,9 ± 0,04

4,2 ± 0,04

7,3 ± 0,35



7,3 ± 0,35

4,6 ± 0,06

1,57 ± 0,02

1,44 ± 0,03

4,5 ± 0,06

7,3 ± 0,35

5. ПРАО 5/4(2n=56)×TavTuxi 19/28(2n=28)


7,3 ± 0,35

6,0 ± 0,4

3,3 ± 0,08

2,8 ± 0,04

6,0 ± 0,4

7,3 ± 0,35

6.


turgidiumi(2n=28)


7,3 ± 0,35

7,2 ± 0,25

2,6 ± 0,05

1,95 ± 0,03

7,2 ± 0,25 7,3 ± 0,35

7.


dolis puri(2n=42)


7,3 ± 0,35

9,2 ± 0,9

5,0 ± 0,06

5,4 ± 0,08

9,2 ± 0,9

7,3 ± 0,35

meore Taobis hibridul populaciaTa TiToeuli mcenaris

produqtiulobis Seswavlis Sedegebidan sayuradReboa is faqti, rom

mkveTrad maRalia mcenareTa produqtiulobis cvalebadobis koeficienti.

aseTi maRali cvalebadoba Cveni monacemebis mixedviT ganpirobebulia

mcenaris produqtiulobis gamapirobebeli erTi, ori, sami, oTxi

elementis maRali sididiT, kerZod produqtiuli bartyoba, TavTavSi

marcvlebis meti ricxvi, marcvlis simsxo, erTi TavTavis maRali masiT.

es maCveneblebi gamoTiSul maRali masis mqone mcenareebSi didi doniT

aris gamovlenili. meore TaobaSi hibridul kombinaciebSi daTiSvis

farTo speqtri gvaZlevs saSualebas, seleqciuri TvalsazrisiT

sasargeblo niSan-Tvisebebis matarebeli sagvartomo mcenareebis

gamorCevis SesaZleblobas da SeiZleba davaskvnaT, rom oqtaploidur

107

tritikales seleqciaSi gamoyeneba gvaZlevs saSualebas movaxdinoT TviT

SejvarebaSi gamoyenebuli tritikales egreTwodebuli “remonti" da

agreTve SevqmnaT Zvirfasi saseleqcio sawyisi masala, rogorc

tritikales, aseve xorblis seleqciisaTvis.

5. 6. meore da Semdgom TaobebSi formaTa warmoqmnis

procesi da saintereso formaTa gamorCeva

xorblis gvarSi Semaval saxeobis SejvarebiT miRebul hibridebSi

SedarebiT kargad aris Seswavlili, formaTa warmoqmnis Taviseburebani

da garkveuli doniT gamovlenilia zogierTi kanonzomierebani

(p. nasyidaSvili, m. sixaruliZe, e. CerniSi, 1983; p. nasyidaSvili, 1974-1984).

tritikales gvarSi, rogorc Tanamedrove sistematikiTaa miCneuli

(p. nasyidaSvili, c. samadaSvili, m. nasyidaSvili, i. nasyidaSvili, 2006), am

gvarSi Semavali saxeobebis, saxeobisSida, saxeobaTSoris da agreTve

gvarTaSoris hibridebSi meore da Semdgom TaobebSi daTiSvis Sesaxeb mo-

nacemebi ar mogvepoveba, Tu ar miviRebT mxedvelobaSi saqarTvelos sa-

xelmwifo sasoflo-sameurneo universitetis genetikisa da seleqcia-me-

Tesleobis kaTedris TanamSromelTa da aspirantTa gamokvlevebs

(p.nasyidaSvili, c.samadaSvili, m.jaSi, S.zanguraSvili, b.memarniSvili).

Cvens gamokvlevebSi Seswavlili iqna saxeobisSida, saxeobaTSoris

da gvarTaSorisi hibridebis meore da Semdgom TaobebSi daTiSvis

Taviseburebani da dadgenili iqna TiToeuli jgufis hibridebidan

seleqciurad saintereso mcenareTa gamorCevis meTodebis Tavisebureba da

gamorCeul formaTa odenoba.

1. oqtaploiduri tritikales oqtaploidur tritikalesTan

Sejvareba. oqtaploidur tritikales oqtaploidur tritikalesTan e. i.

saxeobisSida SejvarebiT miRebul hibridebSi raime kanonzomiereba

daTiSvis xasiaTSi ar gamovlenila. am hibridul reciprokul

kombinaciaSi adgili hqonda daTiSvas. sagulisxmoa is faqti, rom

oqtaploiduri tritikale 2 jiS-nimuSebis urTierTSejvarebiT miRebul

hibridul meore TaobaSi gamoiTiSa mcenareebi, romlebic mcenaris

morfologiuri niSnebis mixedviT dajgufebuli iqna Semdeg tipebad:

108

1. SejvarebaSi monawile mSobliuri formebis tipi _ tritikale;

2. hibridul populaciebSi iyo agreTve tritikales tipi orive

mSoblebis niSan-Tvisebis matareblebi; 3. orive mSoblis Sualeduri tipi.

garda am tipebisa gamoiTiSa magari xorblis msgavsi mcenareebi da magari

xorblis Sualeduri niSnis mqone mcenareebi, agreTve Wvavis tipis

mcenareebi. sainteresoa, is rom saerTo populaciaSi tritikalesa da

magari xorblis Sefardeba TiTqmis 1:1 iyo warmodgenili. aseTnair

Sefardebas adgili aqvs rbili da magari xorblis SejvarebiT miRebul

kombinaciebSi. magari xorblis tipis mcenareTa gamoTiSva unda aixsnas

imiT, rom SejvarebaSi monawile orive mSobliuri formis SeqmnaSi

monawileobs magari xorbali, xolo Wvavis gamoTiSva ganapiroba im

faqtma, rom orive hibridis SeqmnaSi monawileobs Wvavi.

cxrili d. 5. 6. 1. 45-is analizma gviCvena, rom pirdapiri

Sejvarebisas gamoTiSul mcenareTa saerTo raodenobaSi tritikales

tipma Seadgina 16,5-14,5%. tritikales tipi Sualeduri niSnebiT

cvalebadobda 18,4-16,4%-is farglebSi, Sualeduri tipis iyo 14,6-18,6%.

magari xorblis _ 17,5-15,5%. magari xorblis tipis Sualeduri niSniT _

20,3-16,5%, xolo Wvavis tipi 5,9-6,0%. gamoTiSul formebSi sakmao

raodenobiT iyo warmodgenili steriluri mcenareebi, romlebic

gamovlenili iqna Sualeduri tipis mcenareebSi da Wvavis tipis

mcenareebSi. TavTavis fertilobis donis mixedviT, SedarebiT

maRalfertiluri iyo magari xorblis tipi (2,1-2,2). am maCveneblis

mixedviT gamoTiSul formebSi gamoirCeoda uSualod tritikales tipi

(1,5-1,4), aseve gansxvavebuli maCveneblebiT xasiaTdebodnen gamoTiSuli

mcenareebi _ erTi TavTavis masis maCveneblebis monacemebiTac. am mxriv

SedarebiT srulmarcvliani, erTi TavTavis maRali masiT gamoirCeodnen

magari xorblisa da tritikales tipis mcenareebi.

amrigad, meore TaobaSi gamoTiSuli tritikales da magari

xorblis formebi, SedarebiT maRalfertiluria da am maCvenebliT isini

ar CamorCebian sawyis mSobliur formebs. populaciaSi hibriduli

formebi naxevrad fertilurebia da maTSia steriluri mcenareebic. ufro

meti produqtiulobiT gamoirCeva magari xorblis tipis TavTavebi.

sagulisxmoa isic, rom mesame da meoTxe TaobaSi tritikales da magari

109

xorblis tipis mcenareebi aRar warmoqmnian axal formebs. Sualeduri

yvela tipis mcenare SemdgomSic iTiSeba da miiReba rogorc Sualeduri,

aseve tritikales da magari xorblis tipis mcenareebi, mesame TaobaSi

iZleva Wvavis tipis mcenareebs, xolo meoTxe TaobaSi Wvavis tipis

mcenareTa warmoqmna aRar mimdinareobs.

meore TaobaSi garda am mcenareTa TavTavis tipisa gamoTiSuli

mcenareebi erTmaneTisgan ganirCeodnen mcenareTa simaRliT, romelic

cvalebadobda 90 sm-dan 180 sm-mde farglebSi. mesame TaobaSi hibridul

populaciebSi gamorCeuli iqna 85-96 sm-is simaRlis mqone mcenareebi,

romelTa TavTavis fertiloba da marcvlis masa mniSvnelovnad

aRemateboda SejvarebaSi monawile sawyis formebs da agreTve

standartad gamoyenebul, rogorc tritikales, aseve rbili xorblis

jiSebs. mexuTe TaobaSi gamorCeuli tritikales da magari xorbis tipis

xazebi gamoirCeodnen 1000 marcvlis maRali masiTac.

individualuri gamorCevis meTodis gamoyenebis paralelurad

gamoyenebuli iqna nilson-eles mier SemoTavazebuli ”gamorCevis akari

meTodi” da agreTve friuvitis mier SemoTavazebuli ”gamorCevis

germenuli meTodi”. ”akari” meTodis gamoyenebis SemTxvevaSi hibridul

populaciaSi ramodenime Taobis ganmavlobaSi ar tardeba gamorCeva da

warmoadgens masobrivi gamorCevis erT-erT meTods gansazRvruli

mSoblebis SejvarebiT miRebul gamorCevis gareSe datovebul hibridSi,

ramodenime Taobis Semdeg (F6-F8), gamorCevis gareSe grovdeba ufro bevri

raodenobis formebi.

meore TaobaSi gamorCeul sagvartomo mcenareebis SerCevisaTvis

gamoyenebuli iqna “gamorCevis germanuli meTodi”, romlis arsi

mdebareobs imaSi, rom Seswavla-gamocda tardeba gamorCeuli Taobis

yvela hibridul kombinaciebSi dasabuTebuli iqna aRniSnuli meTodebis

didi praqtikuli mniSvneloba.

mexuTe TaobaSi aRniSnuli meTodebis gamoyenebiT, rogorc

pirdapiri, aseve Sebrunebuli kombinaciidan gamorCeuli iqna tritikales

maRalfertiluri xazebi, romelTa mcenaris simaRle 85 _ 90 sm-is

farglebSia, xolo erTi TavTavis marcvlis masa 2,7 _ 3,2 gramamde.

110

oqtaploiduri tritikales saxeobisSida hibridizaciiT

SesaZlebeli gaxda mravali morfologiuri da biologiuri niSan-

TvisebaTa gacvla-gamocvla, ris Sedegadac amaRlda tritikales

fertiluroba, minimumamde Semcirda endospermis amouvsebloba.

2. oqtaploiduri tritikales heqsaploidur tritikalesTan

Sejvareba. oqtaploiduri tritikales saxeobaTSorisi hibridizaciis

meTodis gamoyenebiT miRebuli iqna metad mniSvnelovani Sedegebi.

reciprokuli hibridebis Seswavlam gviCvena, rom hibridebis daTiSva ar

warimarTa meore TaobaSi erTi-erTTan SefardebiT, aramed hibridul

kombinaciebSi gamoiTiSnen mSobliuri formebis SeqmnaSi monawile magari

xorblis tipis mcenareebi da am tipis mcenareTa Sefardeba tritikales

tipis mcenareebTan TiTqmis 1:1-Tan iyo warmodgenili. e. i. tritikales

erT mcenareze modioda magari xorblis erTi mcenare da es kanon-

zomiereba SenarCunebulia am jgufis yvela reciprokul kombinaciaSi.

pirdapiri Sejvarebisas gamoTiSul mcenareTa saerTo raodenobaSi

tritikales tipis iyo 18,1_17,4%, xolo magari xorblis _ 19,4_18,4%,

tritikales tipi Sualeduri niSniT _ 14,9_15,6%. garda am tipis

mcenareebisa gamoiTiSa Wvavis tipis mcenareebi. amasTanave erTad sakmao

raodenobiT iyo warmodgenili steriluri mcenareebi. Sualeduri tipis

mcenareTa jgufSi aRiniSna rogorc dadebiTi, aseve uaryofiTi

transgresia da agreTve sawyis formebisaken dabruneba (cxrili d. 5. 6. 2.

46).

meore TaobaSi gamoTiSuli tritikales da magari xorblis tipis

mcenareebi fertilobis doniT uTanabrdebian sawyis formebs. Sualeduri

tipis mcenareebi naxevrad fertiluria da am tipis mcenareebSia

steriluri mcenareebic. ise rogorc pirveli jgufis hibridebSi

gamoTiSuli mcenareebidan ufro maRalproduqtiulobiT gamoirCevian

tritikales da magari xorblis tipis mcenareebi. sagulisxmoa agreTve is

faqtic, rom mesame da meoTxe TaobaSi tritikales tipis da magari

xorblis tipis mcenareebi aRar warmoqmnian Sualeduri tipis mcenareebs,

xolo Sualeduri tipis mcenareebi SemdgomSic iTiSeba da miiReba

daTiSul mcenareTa iseTive mwkrivi, rogorc adgili hqonda meore

TaobaSi. meore TaobaSi miRebuli iqna mcenaris simaRlis mixedviT

111

daTiSvis farTo speqtri. hibridul populaciaSi iyo mcenareebi,

romelTa simaRle cvalebadobda farglebSi 90 sm-dan 180 sm-mde, xolo

mesame TaobaSi Seswavlil mcenareTa simaRle cvalebadobda 65 sm-dan 170

sm-mde farglebSi. seleqciuri TvalsazrisiT saintereso mokleReroiani

mcenareebi gamorCeuli iqneba meoTxe TaobaSi, romlebic

mokleReroianobasTan erTad gamoirCeodnen 1000 marcvlis maRali masiT

da erTi TavTavis marcvlis maRali masiT.

SejvarebaTa am jgufis mexuTe TaobaSi gamorCeuli iqna

tritikales Zvirfasi sagvartomo mcenareebi da am mcenareTa

daxasiaTeba produqtiulobis zogierTi maCveneblis mixedviT motanilia

cxrili 5. 6. 2. 50-Si. gamorCeuli tritikales perspeqtiuli formebi sul

xuTi, mcenaris simaRliT mniSvnelovnad CamorCebian sawyis mSobliur

formebs, da maTi mcenaris simaRle cvalebadobs 109 sm-dan 120,2 sm-is

farglebSi. gamorCeuli es formebi aRematebian mSobliur formebs

produqtiuli bartyobiT. es maCvenebeli gamorCeul formebSi

cvalebadobda 3,5-dan 4,1-iT (mxolod mSobliur formebSi _ 2,5-2,7).

gamoirCeodnen agreTve TavTavis sigrZiT, es maCvenebeli cvalebadobda

11,9-12,1 farglebSi, amasTan erTad maRalia TavTavze ganviTarebuli

TavTunebis raodenoba, riTac sawyis formebs aRematebian 2-3 TavTuniT,

rac Seexeba TavTavis Semarcvlas gamorCeuli perspeqtiuli formebi

TavTavSi marcvlebis ricxviT uTanabrdebian an umniSvnelod aRematebian

mSobliur formebs. CamorCebian TavTavis fertilobis doniT, es

maCvenebeli gamorCeul formebSi cvalebadobda 1,63-1,91 farglebSi.

gamorCeuli formebi ufro metad msxvilmarcvliania, an uTanabrdebian

heqsaploidur tritikales, xolo gamorCeul mcenareTa garkveuli

raodenoba (2) aRemateba mSobliur formas da agreTve mniSvnelovnad

aRematebian standartul xorblis jiSs. formebSi produqtiuli

bartyobis gazrdis xarjze mniSvnelovnad izrdeba erTi mcenaris

marcvlis masa da am niSniT aRematebian rogorc mSobliur formebs,

aseve standartebad SerCeul xorblisa da tritikales jiSebs.

amrigad, oqtaploiduri tritikales heqsaploidur tritikalesTan

SejvarebiT miRebul hibridul kombinaciebSi SesaZlebloba mogveca

gamogverCia xuTi perspeqtiuli forma, romlebic standartul jiSebs,

112

aseve SejvarebaSi monawile formebs mniSvnelovnad aRematebian

mosavlianobis gamapirobebeli elementebis mixedviT.

3. oqtaploiduri tritikales xorbal qarTlikumTan Sejvareba. am

jgufis meore Taobis hibridebi sicocxlis unarianobiT mSobliur

formebs ar Camouvardebian da am mxriv sxvaoba mkveTrad mcirdeba

pirdapir da Sebrunebul SejvarebiT miRebul kombinaciebs Soris. meore

TaobaSi warimarTa daTiSva da ZiriTadi niSnebis mixedviT zogierTi

gamoTiSuli forma scildeba sawyis formebs, rogorc morfologiuri

niSnebiT, aseve sameurneo maCveneblebiT. morfologiuri niSnebiT

gamoTiSuli mcenareebi dayofili iqna Semdegi tipis mcenareebad: 1.

tritikales tipis mcenareebi, 2. tritikales tipis mcenareebi Sualedur

niSnebiT, 3. Sualeduri tipis mcenareebi, 4. dikas tipis mcenareebi, 5.

dikas tipis mcenareebi Sualedur niSnebiT, 6. magari xorblis tipis

mcenareebi, 7. magari xorblis tipi Sualedur niSnebiT, 8. Wvavis tipis

mcenareebi, persikoides tipis mcenareebi (cxrili 5. 6. 2. 47).

meore Taobis hibridebSi adgili hqonda daTiSvis farTe speqtrs.

miRebuli iqna tritikales tipi sxvadasxvanairi niSan-TvisebebiT (ufxo,

moklefxiani, datotvil TavTaviani, mravalTavTuniani, Zalian

mkvrivTavTuniani, turgidiumi moSavo fxebiT). analizirebul

mcenareebidan pirdapiri Sejvarebis dros tritikales tipi iyo 14,5-11,2%,

Sebrunebul kombinaciebSi 11,5-12,5%, qarTlikumis tipi pirdapiri

Sejvarebis dros 13,5%, Sebrunebuli Sejvarebisas _ 13-12%, magari

xorbali pirdapiri Sejvarebisas _ 7%, Sebrunebuli Sejvarebis dros _

6%, Wvavis _ 5-3%, Sebrunebis dros _ 4-4,1%, xolo persikoides tipis

mcenareebi pirdapiri Sejvarebisas _ 3,1-4%, Sebrunebis dros _ 3%.

TiToeuli jgufis SigniT gamoyofili fenotipebi erTmaneTisgan

ganirCeodnen mcenaris simaRliT, produqtiuli bartyobiT, TavTavis

sigrZiT da simkvriviT, kilis kbilakis formiT da sigrZiT, fxebis

Sefervis intensivobiT, mosavlianobis gamapirobebeli elementebiT,

daavadebebisa da Cawolisadmi gamZleobiT, fertilobis doniT da amave

dros gamoTiSul formebSi iyo steriluri mcenareebic.

sagulisxmoa is, rom yvela kombinaciaSi gamoiTiSnen maRal-

mozardebi, saSualo simaRlis, dabal mozardi da juja tipis mcenareebi.

113

meore TaobaSi aRiniSna sameurneo da morfologiuri niSnebiT

mkveTri cvalebadoba, savegetacio periodis mixedviT gamoiTiSa saerTo

da sagviano formebi, xolo adreuli formebi uaxlovdebodnen

qarTlikums, sagviano formebi ki tritikales. yvela am maCvenebliT

gamoTiSuli qarTlikumis tipis mcenareebi scildebodnen sawyis formas

qarTlikums. aRniSnuli niSan-Tvisebebis mixedviT aRiniSna rogorc

dadebiTi transgresia, aseve uaryofiTi transgresiac.

meore da Semdgom TaobebSi warimarTa daTiSva morfologiur

raodenobrivi da Tvisobrivi niSnebis mixedviT. sayuradReboa is faqti,

rom gamoTiSuli tritikales tipebi gamoirCeodnen absoluturi

imunitetiT, yvela saxis daavadebebis mimarT.

oqtaploiduri tritikales xorbal qarTlikumTan (jiSi dika 9/14)

SejvarebiT miRebuli hibriduli kombinaciis mexuTe TaobaSi gamorCeuli

iqna konstanturi, daavadebebisadmi gamZle, sagvartomo mcenareebi. maT

Soris gamoyofili iqna sameurneo Zvirfasi niSan-Tvisebis matarebeli

sagvartomo mcenareebi (cxrili 5. 6. 2. 50), romlebic mcenaris simaRliT

miekuTvnebian mokle Reroian formebs. maT genotipSia mokleReroianobis

gamapirobebeli 2 geni. am mcenareTa simaRle cvalebadobs 75,5 sm-dan 95,4

sm-mde farglebSi, romelTa mcenaris produqtiuli bartyoba aRemateba,

rogorc tritikales, aseve qarTlikumis jiS dika 9/14-s. maTi es

maCvenebeli meryeobs 3,4-dan 4,2 farglebSi. TavTavis sigrZiT xorblis

jiS dika 9/14-s aRematebian 1-1,5 sm-iT, xolo oqtaploidur tritikales

uTanabrdebian. gamorCeul formebSi maRalia erTi mcenaris marcvlis

masa, orive mSobliur formasTan SedarebiT da agreTve standartul

jiSTan SedarebiT.

amrigad, oqtaploidur tritikales qarTlikumTan SejvarebiT

miRebuli kombinaciis gansxvavebul Taviseburebas warmoadgens, is faqti,

rom miiReba yvela saxis daavadebebisadmi imunuri formebi da mcenaris

produqtiulobis maCvenebliT aRematebian dika 9/14-s, uTanabrdebian

rogorc xorblis, aseve tritikales standartul jiSebs.

114

cxril

i 5. 6. 3. 47.

oqt

aploid

uri

trit

ikal

es x

orblis

jiS

dika 9/14 S

ejvareb

iT miR

ebuli

hibrid

ebis

meore Tao

baS

i gamoTiS

ul Zir

iTad

i tipis

mcenar

eebis

analiz

is S

edeg

ebi

persi-

koi-

des

tipi

3,1

2,0

1,0

0,8

3,0

2,0

1,0

0,8

4,0

1,0

0,9

1,0

3,0

1,0

0,8

0,9

Wvavi

5,0

1,0

0,5

0,6

4,0

2,0

4,0

0,7

3,0

2,0

0,6

0,7

4,1

3,0

0,7

0,6

magar

i xorblis

tipi

Sual

e-

duri

niSnebiT

8,5

5,0

1,2

1,1

9,5

4,0

1,3

1,2

8,0

4,0

1,3

1,4

8,0

4,0

1,4

1,3

magar

i xorb-

lis

tipi

7,0

0,0

1,4

1,2

6,0

0,0

1,5

1,3

7,0

0,0

1,5

1,6

6,5

0,0

1,6

1,5

dikas

tipi

Sual

e-

duri

niSnebiT

10,5

2,0

1,2

0,8

11,5

3,0

1,1

0,7

11

2,5

1,1

1,0

11,0

1,5

1,0

0,9

dikas

tipi

13,5

0,0

1,3

0,9

13,0

0,0

1,2

0,9

13,5

0,0

1,2

1,1

12,1

0,0

1,0

1,0

Sua-

led

uri

tipi

5,6

4,0

1,0

0,6

6,0

3,0

0,9

0,7

7,0

4,0

1,0

1,0

7,0

5,0

1,0

1,1

trit

ika-

les

tipi

Sual

e-duri

niSnebiT

12,5

6,0

1,1

1,0

15,5

6,1

1,2

1,1

13,0

5,1

1,2

1,1

14,5

5,0

1,3

1,2

tri-

ika-

les

tipi

14,5

0,0

1,2

1,15

11,5

0,0

1,3

1,35

14,0

10,0

1,3

1,2

12,5

0,0

1,4

1,3

maCveneb

leb

i

1.mc

enar

eTa ganaw

ileb

a %-iT

2.ster

ilur mcenar

eTa %

3.TavTunS

i marcvl

ebis

rao

denoba

4.er

Ti TavTavis

mar

cvl

is

masa, g

r

1.mc

enar

eTa ganaw

ileb

a %-iT

2.ster

ilur mcenar

eTa %

3.TavTunS

i marcvl

ebis

rao

denoba

4.er

Ti TavTavis

mar

cvl

is

masa, g

r

1.mc

enar

eTa ganaw

ileb

a %-iT

2.ster

ilur mcenar

eTa %

3.TavTunS

i marcvl

ebis

rao

denoba

4.er

Ti TavTavis

mar

cvl

is

masa, g

r

1.mc

enar

eTa ganaw

ileb

a %-iT

2.ster

ilur mcenar

eTa %

3.TavTunS

i marcvl

ebis

rao

denoba

4.er

Ti TavTavis

mar

cvl

is

masa, g

r

hibrid

u-

li

komb

ina-

cia

1. ПРА

О5/

4 × dika

9/14

2.

Seb

rune-

buli

komb

ina-

cia

3.

LT40

6/74

× dika

9/14

4.

Seb

rune-

buli

komb

ina-

cia

115

4. oqtaploiduri tritikales magar xorbalTan Sejvareba.

oqtaploiduri tritikales SejvarebiT magar xorbalTan miRebuli

hibriduli kombinaciebis meore TaobaSi daTiSvis xasiaTi da

Taviseburebani TiTqmis analogiuria imis, rasac adgil hqonda xorbal

qarTlikumTan SejvarebiT miRebul meore TaobaSi. magram amisgan

gansxvavebiT meore TaobaSi daTiSuli mravalferovneba dayofili iqna

eqvs ZiriTad tipad: 1. tritikales tipi, 2. tritikales tipi Sualeduri

niSnebiT, 3. Sualeduri tipi, 4. magari xorblis tipi, 5. magari xorblis

tipi Sualeduri niSnebiT, 6. Wvavi (cxrili 5. 6. 4. 48). daTiSvis aseTi

tipi miesadageba oqtaploiduri tritikales heqsaploidur

tritikalesTan SejvarebiT miRebul hibridul kombinaciebs. am jgufis

hibridebSi daTiSva meore TaobaSi warimarTeba daaxloebiT iseTive

sqemiT da TanafardobiT, rogorsac adgili aqvs rbili xorblisa da

magari xorblis Sejvarebis dros. Cvens eqsperimentSi hibridebis meore

TaobaSi daTiSva warimarTa daaxloebiT 1:1 SefardebiT, e. i. erTi wili

tritikales mcenareze modis erTi wili magari xorbali.

pirdapiri Sejvarebisas (mdedrobiT forma heqsaploiduri tritikale)

gamoTiSul mcenareTa saerTo raodenobaSi tritikales tipis iyo 14,5%,

magari xorblis _ 19,5%, analogiuri SefardebiT iyo mcenareebi

warmodegenili kombinaciebSi, romelTa SeqmnaSi monawileobda

adgilobrivi magari xorblis jiSi Savfxa. pirdapiri Sejvarebisas

gamoTiSul formebSi iyo tritikales tipis Sualeduri niSnebiT 16,5%,

magari xorblis tipis Sualeduri niSnebiT _ 21%, Wvavi _ 6%-iT. xolo am

ukanaskneli tipis Sualeduri tipi iyo 13,6%. daaxloebiT analogiuri

suraTia miRebuli Sebrunebuli Sejvarebis Sedegad. SejvarebaTa am

tipSi gamovlenili iqna steriluri mcenareebi, mxolod Sualeduri

tipis mcenareebSi. SejvarebaTa am tipSi gamoTiSuli mcenareebi

morfologiuri niSnebiT ar scildeba hibridebis SeqmnaSi monawile

mSobliuri formebis farglebs gareT. aRiniSna transgresia da agreTve

sawyisi formebisaken dabruneba. gamoTiSul formebSi iyo tritikales

ufxo formebi, magari xorblis formebi da zogierTi iseTi tipis

mcenareebi, romelTa mikuTvneba romelime botanikur erTeulTan

SeuZlebelia iqna. ufxo magar xorbalTan erTad iyo datotvil

116

TavTaviani magari xorbali, xolo tritikaleSi TavTavebis iseTi tipi,

romelTa mikuTvneba raime geometriul erTeulTan SeuZlebeli iyo,

kerZod iyo Tavkombala msxvili TavTavi, datotvil TavTunebiani da sxva.

oqtaploiduri tritikales da magari xorblis SejvarebiT

miRebuli meore Taobis ZiriTadi tipis mcenareTa Semdgom TaobebSi

SeswavliT, dadgenili iqna, rom tritikales da magari xorblis tipebi

axal formebs ar warmoqmnian, agreTve, Wvavis axali formebis miReba ar

aRniSnula, xolo Sualeduri tipis mcenareebi mesame TaobaSi iTiSebian

da miiReba iseTive mwkrivi gamoTiSul mcenareTa tipebisa, rogorc

adgili hqonda meore TaobaSi. mesame Taobis Sualeduri tipis mcenareebi,

meoTxe TaobaSi kvlav iTiSebian iseTive kanonzomierebiT, rasac adgili

hqonda meore TaobaSi. gansxvaveba mxolod imaSia, rom gamoTiSuli tipis

mcenareTa raodenoba Semdgom TaobebSi TandaTanobiT mcirdeba. meoTxe

Taobis hibridul populaciebSi gamorCeuli iqna Zvirfas niSan-TvisebaTa

matarebeli sagvartomo mcenareebi.

SejvarebaTa am tipSi sagulisxmoa is, rom meore da mesame TaobaSi

gamoTiSuli mcenareebi mcenaris simaRliT erTmaneTisgan mkveTrad

ganirCevian. dawyebuli “hibriduli qondarobis” tipis mcenareebidan

mkveTrad maRal mozard mcenareebamde farglebSi. am tipis kombinaciebSi

garda “hibriduli qondarobis” tipis mcenareebisa, gamoTiSul

mcenareebSi iyo mokleReroianobis 1-2-3 genis matarebeli mcenareebi,

romelTa mcenaris simaRle cvalebadobda 30 sm-dan 92-mde farglebSi.

amave dros sagulisxmoa is faqtic, rom aseTnairi simaRlis mqone

mcenareebi gamoirCeodnen mosavlianobis gamapirobebeli elementebis

maRali maCveneblebiTac. gamorCeuli formaTa marcvali mkveTrad

rqiseburia, rac migvaniSnebs im faqtze, rom am saxeobebis SejvarebiT

SesaZlebeli gaxda mravali morfologiuri niSnebis da zogierTi

fiziologiur-biologiuri Tvisebebis mqone genebis gacvla-gamocvla, ris

Sedegadac Cvens mier miRebul axal formebSi gaumjobesda tritikales

marcvlis teqnologiuri Tvisebebi, magari xorblis rqiseburi

endospermis xarjze.

117

cxril

i 5. 6. 4. 48.

oqt

aploid

ur t

rit

ikal

es mag

ar x

orbal

Tan S

ejvareb

iT miR

ebuli

hibrid

ebis

meo

re

Tao

baS

i gamoTiS

uli

ZiriT

adi

tipis

mcenar

eTa anal

izis

Sed

egeb

i

Wvavi

6,0

1,0

1,0

0,6

7,0

2,0

1,0

0,8

5,5

0,5

0,6

0,7

6,5

1,0

0,6

0,6

magar

i xorblis

tipi

Sual

eduri

niSnebiT

21,0

2,0

1,6

1,7

19,5

4,0

1,7

1,8

21,2

1,5

1,8

1,7

20,0

2,5

1,6

1,5

magar

i xorblis

tipi

19,5

0,0

2,0

2,2

20,0

0,0

2,2

2,4

20,0

0,0

2,1

2,2

18,0

0,0

2,0

2,0

Sual

eduri

tipi

13,6

5,0

1,2

1,4

15,0

6,0

1,4

1,2

13,0

4,0

1,1

1,2

15,0

3,0

1,2

1,3

trit

ikal

es

tipi

Sual

eduri

niSnebiT

16,5

2,0

1,4

1,5

14,0

4,0

1,4

1,3

16,0

3,0

1,2

1,3

14,0

4,0

1,3

1,4

trit

ika-

les

tipi

14,5

0,0

1,6

1,8

15,5

0,0

1,7

1,5

15,0

0,0

1,4

1,5

17,0

0,0

1,5

1,6

maCveneb

leb

i

1.mc

enar

eTa ganaw

ileb

a %-iT

2.ster

ilur mcenar

eTa %

3.TavTunS

i marcvl

ebis

rao

denoba

4.er

Ti TavTavis

mar

cvl

is mas

a, g

r

1.mc

enar

eTa ganaw

ileb

a %-iT

2.ster

ilur mcenar

eTa %

3.TavTunS

i marcvl

ebis

rao

denoba

4.er

Ti TavTavis

mar

cvl

is mas

a, g

r

1.mc

enar

eTa ganaw

ileb

a %-iT

2.ster

ilur mcenar

eTa %

3.TavTunS

i marcvl

ebis

rao

denoba

4.er

Ti TavTavis

mar

cvl

is mas

a, g

r

1.mc

enar

eTa ganaw

ileb

a %-iT

2.ster

ilur mcenar

eTa %

3.TavTunS

i marcvl

ebis

rao

denoba

4.er

Ti TavTavis

mar

cvl

is mas

a, g

r

hibrid

u-l

i ko

mbin

a-cia

1. ПРА

О5/

4 ×

TavTuxi

19/28

2. Seb

runebu-

li

komb

ina-cia

3. ПРА

О5.

4 ×

Savfxa

4. Seb

runebu-

li

komb

ina-cia

118

oqtaploiduri tritikales magari xorblis jiS TavTuxi 19/28-Tan

SejvarebiT miRebuli kombinaciis mexuTe TaobaSi gamorCeuli iqna

tritikales sagvartomo mcenareebi, romlebic gamoirCevian

tritikalesTan da magar xorbalTan SedarebiT mokleReroianobiT,

gamoyofili xuTi sagvartomo mcenareTa simaRle cvalebadobda 89,5 sm-

dan 97,4 sm-mde. yvela mcenaris Rero mtkicea, axasiaTebs Cawolisadmi

gamZleoba, aRematebian produqtiuli bartyobiT mSobliur formebs, aseve

standartul jiSebs, am mcenareTa produqtiuli bartyoba meryeobda 3,7-

4,2-mde farglebSi. TavTavis sigrZiT uTanabrdebian an aRematebian sawyis

formebs da standartul jiSebs, TavTavis simkvrivis doniT mSobliur

formebs da standartuli jiSebis Tanabaria, aseve Tanabaria TavTavSi

marcvlebis ricxviT, TavTavis fertilobiT aRematebian mxolod

tritikales standartul jiSs qarTli 5-s da aseTive Sedegia miRebuli

erTi marcvlis masaSi. gadidebuli produqtiuli bartyobis xarjze

maRali aqvT erTi mcenaris marcvlis masa. oqtaploiduri tritikales

magar xorbalTan SejvarebiT miRebuli hibriduli perspeqtiuli

sagvartomo mcenareTa Taviseburebas warmoadgens, is rom axasiaTebT

Cawolisadmi gamZle Rero, gadidebuli produqtiuli batryoba,

daavadebebisadmi gamZleoba da amaTi marcvlebi mSobliur

tritikalesTan SedarebiT amouvsebelia da marcvlis konsistencia

uTanabrdeba magari xorblis marcvlis konsistencias (cxrili 5. 6. 2. 50).

1. oqtaploiduri tritikales rbil xorbalTan Sejvareba.

oqtaploiduri tritikales rbil xorbalTan SejvarebiT miRebuli meore

Taobis hibriduli kombinaciebi mkveTrad gamoirCevian meore TaobaSi

gamoTiSul mcenareTa ara marto ZiriTadi tipebis raodenobiT, agreTve

botanikurad iseTi saxeobaTa formaTa gamoTiSviT, romlebic sawyis

formebisagan gansxvavdebian da warmoadgenen axal saxeobebs,

saxesxvaobebs da tipebs (cxrili 5. 6. 5. 49).

Catarebulma gamokvlevebma gviCvena, rom oqtaploidur tritikales

rbil xorbalTan Sejvareba SesaZleblobas iZleva miviRoT ara marto

tritikales, agreTve rbili xorblis jiSebis gamosayvanad saWiro mokle

Reroiani, maRalxarisxovani marcvlis momcemi saseleqcio-sawyisi masala.

119

Cvens gamokvlevebSic dasturdeba g. meisteris (1926) saxeobaTaSoris

da gvarTaSoris Sejvarebisas miRebul hibridebs axasiaTebs formaTa

warmoqmnis procesSi paralelizmi da meore Taobidan sawyisi

formebisaken dabruneba.

Cvens eqsperimentSi, rogorc aRvniSne daTiSva rTuli xasiaTis iyo.

meore TaobaSi gamoiTiSa ara marto SejvarebaSi monawile komponentebis

tipis mcenareebi, agreTve tritikales SeqmnaSi monawile magari xorblis

tipis mcenareebi. yvela am tipis mcenareTa Sefardeba meore TaobaSi iyo

1:1:1. e. i. tritikales erT mcenareze modioda rbili xorblis erTi da

magari xorblis erTi mcenare.

pirdapiri Sejvarebisas (mdedrobiTi forma oqtaploiduri tritikale)

meore TaobaSi gamoTiSul mcenareTa saerTo raodenobaSi tritikales

tipis iyo 12,5-14,0%, rbili xorblis _ 13,5-14,5%, magari xorblis _ 9,5-

10,0%. tritikales tipis Sualeduri niSnebiT _ 10,5-12,5%. rbili xorblis

tipis Sualeduri niSnebiT _ 12,0-13,0%, magari xorblis tipis Sualeduri

niSnebiT _ 7,5-6,0%. Sualeduri tipis mcenareebi _ 11,5-10,5%, Wvavis tipis

mcenareebi _ 8,0-5,0 %. xorbal kompaqtumis _ 5,5-4,0% da speltoides tipi

_ 2,5-2%. Sebrunebuli Sejvarebis Sesabamisad 12,0-14,5%, 13-14%, 10-11%, 12-

14,5%, 10,5-12,5%, 7,5-7%, 11,5-10,5%, 6-4%, 5-4,5%, 3-1,5%. rogorc aRvniSneT

meore TaobaSi sawyisi formebis garda gamoiTiSa Triticum compactum-is

tipis da speltiformes tipis mcenareebi. am tipebis garda adgili hqonda

transgresias da agreTve sawyisi formebisaken dabrunebas. gamoTiSul

formebSi iyo tritikales ufxo formebi, mkveTrad mkvriv TavTaviani

formebi, mkveTrad Tavkombala formebi, rbili xorblis ufxo formebi,

Savfxiani formebi, mkveTrad grZelTavTaviani meCxeri tipis mcenareebi,

Sebusul TavTaviani formebi da sxva (cxrili 5. 6. 5. 49).

oqtaploiduri tritikales rbili xorblis jiSebTan SejvarebiT

miRebuli hibriduli kombinaciebis mexuTe TaobaSi gamorCeuli iqna 10

Zvirfasi niSan-Tvisebis matarebeli sagvartomo mcenare, aqedan

tritikales xorblis axalcixis wiTel dolis purTan SejvarebiT

gamorCeuli iqna tritikales oTxi sagvartomo mcenare, romlebic

120

cxril

i 5. 6. 5. 49.

oqt

aploid

uri

trit

ikal

es d

a rbil

i xorblis

Sej

vareb

iT miR

ebuli

hibrid

ebis

meo

re

Tao

baS

i gamoTiS

uli

ZiriT

adi

tipis

mcenar

eTa anal

izis

Sed

egeb

i

spel-

toi-

des

tipi

2,5

0,0

0,6

1,2

3,0

0,0

0,9

0,85

2,0

0,0

0,8

0,9

1,5

0,0

0,7

0,8

xor-

bal

i ko

mpaq

tumi

5,5

0,0

1,4

0,9

4,5

0,0

1,3

1,0

4,0

1,0

1,6

1,3

4,5

0,5

0,9

1,4

Wvavi

8,0

0,0

0,7

0,8

6,0

0,0

0,8

0,9

5,0

1,0

0,8

0,7

4,0

0,5

0,8

0,8

magar

i xorb-

lis

tipi

Sual

e-duri

niSnebiT

7,5

1,5

1,8

1,6

8,5

2,5

1,9

2,1

6,0

0,5

1,8

2,0

7,0

1,0

1,8

1,9

magar

i xor-

blis

tipi

9,5

0,0

2,0

1,9

10,0

0,0

2,0

2,2

10,0

0,0

2,0

2,2

11,0

0,0

2,0

2,0

rbil

i xorblis

tipi

Sual

e-duri

niSnebiT

12,5

2,0

1,7

1,31

10,5

3,0

1,8

1,45

13,0

1,5

2,0

1,5

12,5

2,5

2,5

1,6

rbil

i xor-

blis

tipi

12,5

0,0

2,2

1,4

13,0

0,0

2,0

1,55

14,5

0,0

2,2

1,7

14,0

0,0

2,3

1,9

Sua-

led

u-r

i tipi

11,5

2,5

1,0

1,2

10,5

1,5

1,1

1.25

10,5

2,5

1,0

1,3

10,0

2,0

1,1

1,4

trit

i-kales

tipi

Sual

e-duri

niSnebiT

10,5

1,5

1,2

1,4

12,0

2,0

1,25

1,3

12,5

1,5

1,3

1,6

14,5

1,0

1,4

1,9

tri-

tika

les

tipi

12,5

0,0

1,4

1,7

11,5

0,0

1,35

1,5

14,0

0,0

1,6

1,9

13,0

0,0

1,7

2,0

maCveneb

leb

i

1.mc

enar

eTa ganaw

ileb

a %-iT

2.ster

ilur mcenar

eTa

%

3.TavTunS

i marcvl

ebis

rao

denoba

4.er

Ti

TavTavis

marcvl

is mas

a, g

r

1.mc

enar

eTa ganaw

ileb

a %-iT

2.ster

ilur mcenar

eTa

%

3.TavTunS

i marcvl

ebis

rao

denoba

4.er

Ti

TavTavis

marcvl

is mas

a, g

r

1.mc

enar

eTa ganaw

ileb

a %-iT

2.ster

ilur mcenar

eTa

%

3.TavTunS

i marcvl

ebis

rao

denoba

4.er

Ti

TavTavis

marcvl

is mas

a, g

r

1.mc

enar

eTa ganaw

ile b

a %-iT

2.ster

ilur mcenar

eTa

%

3.TavTunS

i marcvl

ebis

rao

denoba

4.er

Ti

TavTavis

marcvl

is mas

a, g

r

hibrid

u-

li

komb

ina-

cia

1. ПРА

О5/

4 × ax

al-

cix

is

wiT

eli

dolis

pu

ri

2. Seb

rune-

buli

komb

ina-

cia

3. ПРА

О5/

4 × Tbil

isu

-ri

5

4. Seb

rune-

buli

komb

ina-

cia

oqtaploiduri tritikale (ПРАО 5/4) X axalcixis wiTeli dolis

puris hibridis daTiSva F2-Si.

oqtaploiduri tritikale (ПРАО 5/4) X axalcixis wiTeli dolis

puris hibriduli kombinaciis F3-Si gamoTiSuli rbili xorblisa da

tritikales mravalferovani formebi.

oqtaploiduri tritikales (ПРАО 5/4) X axalcixis wiTeli dolis

puris hibriduli kombinaciis F5-Si gamoTiSuli rbili xorblis da

tritikales mravalferovani formebi.

121

mcenaris simaRliT mniSvnelovnad dabalmozardebia da maTi simaRle

cvalebadobs 105,3 sm-dan 118,5 sm-mde farglebSi, xolo produqtiuli

bartyoba axalcixis wiTeli dolis purTan SedarebiT Semcirebulia da

es maCvenebeli meryeobs 4,5-dan 4,9-mde farglebSi, xolo axalcixis

wiTeli dolis puris 6,1-ia, samagierod am SejvarebiT miRebuli

tritikales formebi ufro metad grZel TavTavianebia, vidre es

axasiaTebs axalcixis wiTeli dolis purs da eTanabrebian tritikales.

maRali maCveneblebiT gamoirCevian xorbalTan SedarebiT TavTavze

ganviTarebuli TavTunebiT, xolo TavTavSi marcvlebis ricxviT

uTanabrdebian xorbals, CamorCebian tritikales. samagierod

tritikalesTan SedarebiT ufro metad maRal fertilurebia, erTi

TavTavis masiT, mniSvnelovnad aRematebian xorbals da mcenareze

marcvlis mosavlianobiT TiTqmis orjer metia, vidre tritikale da

uTanabrdebian rbil xorbals (cxrili 5. 6. 2. 50).

tritikales xorblis polihibridul perspeqtiul jiSTan

Tbilisuri 5-Tan SejvarebiT mexuTe TaobaSi gamoyofili iqna 5

sagvartomo mcenare, romlebic mcenaris simaRliT utoldebian Tbilisur

5-s da mniSvnelovnad mokle ReroianobiT tritikalesTan SedarebiT. am

kombinaciidan gamorCeuli tritikales mcenareTa produqtiuli bartyoba

cvalebadobs 4,6-dan 5,1-mde da am maCvenebliT aRematebian SejvarebaSi

monawile rogorc tritikales, aseve xorbals. gamorCeuli tritikales

mcenareebi TavTavis sigrZiT uTanabrdebian an umniSvnelod CamorCebian

oqtaploidur tritikales, xolo aRematebian xorbals da agreTve

xorblis standartul jiSs. Cvens mier gamorCeuli tritikales formebis

TavTavze TavTunebis raodenoba cvalebadobs 20-dan 23-mde. am maCvenebliT

aRematebian SejvarebaSi monawile Tbilisur 5-s da CamorCebian, rogorc

SejvarebaSi monawile tritikales da tritikales standartul jiS

qarTli 5-s.

TavTavSi marcvlebis ricxviT, TavTavis fertilobis doniT Cvens

mier gamoyofili tritikales mokleReroiani formebi CamorCebian an

uTanabrdebian SejvarebaSi monawile xorblis jiSs. xorblis mSobliur

formasTan SedarebiT maRali aqvT erTi TavTavis marcvlis masa da

122

produqtiuli bartyobis gadidebis xarjze mniSvnelovnad maRali aqvT

marcvlis masa erT mcenareze (cxrili 5. 6. 5. 51).

amrigad, oqtaploiduri tritikales rbil xorbalTan SejvarebiT

mexuTe TaobaSi gamorCeuli formaTa Taviseburebas warmoadgens, is rom

am SejvarebiT miRebuli mexuTe Taobis mcenareebi xasiaTdebian

produqtiulobis gamapirobebeli sasurveli elementebis sididiT da

maTSi mcenareTa simaRlis Semcirebas ar gamouwvevia sawyis formaTa

SedarebiT elementebis Semcireba.

oqtaploiduri tritikales rbil xorbalTan SejvarebiT miRebul

kombinaciaTa mexuTe TaobaSi tritikales formebis paralelurad,

gamorCeuli iqna rbili xorblis sagvartomo mcenareebi, romlebic

xasiaTdebian, intensiuri tipis jiSebisaTvis damaxasiaTebeli

produqtiulobis maCveneblebiT (cxrili 5. 6. 5. 51).

cxril 5. 6. 5. 51-Si motanili monacemebi naTlad gviCvenebs, rom

oqtaploiduri tritikalesTan rbili xorblis aborigenuli jiSebis

axalcixis wiTeli dolis puris da xulugos, agreTve seleqciur

hibridul jiS Tbilisuri 5-Tan SejvarebiT miRebuli hibriduli

kombinaciebis mexuTe TaobaSi gamoyofili sagvartomo mcenareebi sawyis

mSobliur formebTan da standartul jiSebTan SedarebiT xasiaTdebian

produqtiulobis gamapirobebel maRali maCvenebliT.

oqtaploiduri tritikales axalcixis wiTeli dolis purTan

SejvarebiT miRebul kombinaciis mexuTe TaobaSi, niSanTa kompleqsiT

gamorCeuli iqna Svidi sagvartomo mcenare, romelTa mcenaris simaRle

cvalebadobs 97,2 sm-dan 115 sm-mde farglebSi da mcenaris simaRliT

mkveTrad dabalmozardia, vidre axalcixis wiTeli dolis puri.

produqtiuli bartyobiT gamoyofili mxolod erTi forma aRemateba

axlcixis wiTeli dolis puris, sxvebi CamorCebian. TavTavis sigrZiT

ufro metad grZelTavTavianebia, vidre axalcixis wiTeli dolis puri.

gamoirCevian TavTavze TavTunebis meti ricxviT, TavTavSi marcvlebis

ricxviT, erTi TavTavis marcvlis masiT, TavTavis fertilobiT da erTi

mcenaris maRali maCvenebliT. SejvarebaSi axalcixis wiTeli dolis

puris gamoyenebiT SesaZlebeli gaxda migveRo rbili xorblis

daavadebebisadmi gamZle, Cawolisadmi gamZle, gamozamTrebis,

123

maRalReroianobis, marcvlis konsistenciiT umjobesi, vidre tritikale,

da produqtiulobis yvela elementis maRali maCveneblis mqone rbili

xorblis wiTeli TavTaviani, rqiseburi konsistenciis formebi.

aRniSnul SejvarebasTan SedarebiT ufro metad mokleReroiani

sagvartomo mcenareebi gamorCeuli iqna hibriduli rbili xorblis jiS

Tbilisuri 5-is monawileobiT. gamoyofili 8 sagvartomo mcenareebi,

xasiaTdeba intensiuri rbili xorblis jiSisaTvis damaxasiaTebeli

ZiriTadi elementebis maRali maCveneblebiT, romelTa safuZvelze

Semdgomi seleqciiT SeiZleba Seqmnili iyos xorblis Tanamedrove axali

tipis jiSi. aseTive sayuradRebo da metad mniSvnelovani Sedegebi

miRebuli iqna SejvarebaSi aborigenuli rbili xorblis jiS xulugos

gamoyenebiT. am Sejvarebidan gamoyofili 9 sagvartomo mcenare,

romlebic ganotipurad mokleReroianobis ori genis matarebelia,

miRebuli mcenareTa mosavlianobis gamapirobebel struqturuli

elementebi maRali maCvenebliT aris warmodgenili.

amrigad, oqtaploiduri tritikales rbili xorblis jiSTan

SejvarebiT SesaZlebeli gaxda migveRo rbili xorblis axali

saseleqcio-sawyisi masala rbili xorblis intensiuri tipis jiSebis

miRebisaTvis.


gvarTaSoris SejvarebiT miRebuli hibriduli kombinaciebi erTmaneTisgan

ganirCevian seleqciuri TvalsazrisiT, gamoTiSul mcenareTa

raodenobiT. meoTxe TaobaSi, Cvens mier aRniSnuli TiToeul hibridul

kombinaciaSi aRebul mcenareTa saerTo raodenobaSi gamorCeuli iqna,

rogorc tritikales tipis, rbili xorblis tipis, magari xorblis tipis

da agreTve qarTlikumis tipis sagvartomo mcenareebi. am mxriv miRebuli

Sedegebi naCvenebia cxril 5. 6. 5. 52-Si.

oqtaploiduri tritikales oqtaploidur tritikalesTan

SejvarebiT miRebul pirdapiri kombinaciebis 450 analizirebuli

mcenareTa saerTo raodenobidan gamorCeuli iqna Zvirfasi niSan-Tvisebis

matarebeli 15 sagvartomo mcenare, rac saerTo raodenobis 3,33%-ia.

124

cxrili 5. 6. 2. 50.

tritikales gamorCeuli formebis daxasiaTeba

produqtiulobis zogierTi maCveneblis mixedviT

nimuSebi

mSobliuri formebi da xazebi

mcenar

is

simaR

le, s

m-Si

produqt

iuli

bar

tyo

ba

TavTavis

sig

rZe,

sm-Si

TavTavSi

TavTunebis

rao

denoba

TavTavSi

marcvl

ebis

ric

xvi

fer

til

obis

in

deqsi

erTi

TavTavis

marcvl

is mas

a,

gr

erTi

mcenar

is

marcvl

is mas

a,

gr

F5 (ПРАО5/4 × AD206) bezostaia 1-st 98,5 3,1 10,2 21,0 44,2 2,1 1,95 6,1

qarTli 5- st 135,5 2,9 12,2 25,0 40,5 1,62 2,2 6,4

ПРАО5/4 145,5 2,5 11,5 23,0 42,5 1,84 2,2 5,5

AD206 158,5 2,7 11,0 22,0 40,0 1,82 2,0 5,4 01 110,5 3,5 11,9 24,0 46,0 1,91 2,2 7,6 02 115,5 3,7 12,2 24,5 45,5 1,85 2,4 8,6 03 109,1 4,0 11,7 23,4 39,5 1,68 2,3 9,2 04 112,6 3,9 12,0 24,0 41,5 1,70 2,2 8,5 05 120,2 4,1 12,1 25,0 42,3 1,64 2,0 8,1

F5 (ПРАО5/4 × dika 9/14) dika 9/14 109,5 2,9 9,5 19,5 39,0 2,0 1,4 4,0 06 85,6 3,6 10,2 20,5 37,5 1,82 1,8 6,3 07 92,5 4,0 11,3 22,6 40,5 1,78 1,9 7,2 08 95,4 3,9 10,7 22,0 40,8 1,84 1,75 6,7 09 87,6 4,2 11,0 22,0 40,6 1,84 1,9 7,6 010 75,5 5,1 10,9 22,0 40,6 1,84 1,8 9,2

F5 (ПРАО5/4 × TavTuxi 19/28) TavTuxi 19/28 135 3,0 10,5 21,0 42,0 2,0 2,1 5,9

012 92,5 3,7 11,5 23,0 44,0 1,9 2,0 7,1 013 96,3 3,9 11,0 22,0 40,6 1,84 1,9 7,2 014 90,5 3,4 11,6 23,0 40,0 1,70 1,8 6,3 015 89,5 4,0 12,1 24,0 41,0 1,7 1,9 7,5 016 97,4 4,2 12,0 24,0 40,5 1,65 2,0 8,1 F5 (ПРАО5/4 × rbili xorbali)

axalcixis wiTeli doli 129,5 6,2 9,5 19,0 38,0 2,0 1,5 9,1 021 105,3 4,5 10,3 20,2 37,5 1,88 1,9 8,6 022 108,6 5,5 10,7 21,0 39,2 1,90 1,95 10,5 023 112,5 4,9 10,9 21,0 37,4 1,80 1,9 9,1 024 118,5 4,7 11,0 22,0 40,6 1,84 2,0 9,2

Tbilisuri 5 92,5 4,1 9,5 19,0 42,0 2,2 1,6 7,6 030 87,5 4,9 10,0 20,0 38,0 1,9 1,9 9,3 031 98,1 5,0 10,5 21,0 36,0 1,7 1,7 8,2 032 89,5 4,8 11,0 22,0 37,0 1,7 1,8 9,1 033 96,2 4,6 11,5 23,0 39,0 1,7 1,9 8,7 034 86,5 5,1 10,9 22,0 40,6 1,84 2,0 10,1


puris hibriduli populaciis F5-dan gamorCeuli tritikales

perspeqtiuli formebi.


puris hibriduli populaciis F5-dan gamorCeuli rbili xorblis

perspeqtiuli formebi.

125

cxrili 5. 6. 5. 51.

rbili xorblis gamorCeuli formebis daxasiaTeba

produqtiulobis zogierTi maCveneblis mixedviT

nimuSebi

mSobliuri formebi da xazebi

mcenar

i simaR

le, s

m-Si

produqt

iuli

bar

tyo

ba

TavTavis

sig

rZe,

sm-Si

TavTavSi

TavTunebis

rao

denoba

TavTavSi

marcvl

ebis

ric

xvi

fer

til

obis

in

deqsi

erTi

TavTavis

marcvl

is mas

a,

gr

erTi

mcenar

is

marcvl

is mas

a,

gr

F5 (ПРАО5/4 × axlcixis wiTeli doli puri) bezostaia 1-st 98,5 3,1 10,2 21,0 44,2 2,2 1,95 6,1

axlcixis wiTeli doli puri

129 6,2 9,5 19,0 38,0 2,0 1,5 9,1

0140 105,1 5,1 11,0 22,0 45,3 2,05 2,1 10,2

0141 100,5 4,9 12,2 24,0 52,0 2,16 2,4 11,5

0142 99,7 5,4 10,5 22,0 48,5 2,2 2,2 11,6

0143 108,3 7,1 11,5 23,0 49,0 2,1 2,3 15,5

0144 115,3 5,5 12,5 25,0 54,5 2,18 2,6 14,3

0145 110,1 5,0 10,0 20,0 46,2 2,3 2,2 10,5

0147 97,2 5,3 11,4 23,0 49,5 2,15 2,4 12,1

F5 (ПРАО5/4 × Tbilisuri 5) Tbilisuri 5 92,5 4,1 9,5 19,0 42,0 2,2 1,6 7,6

0160 80,1 3,9 10,0 20,0 49,5 2,47 1,8 8,0

0161 87,3 4,5 10,5 21,0 51,5 2,45 2,0 8,5

0162 89,2 4,0 11,0 22,0 53,0 2,3 2,2 8,0

0163 99,3 5,0 11,5 23,0 48,5 2,1 1,9 9,0

0164 100,0 5,2 12,0 24,0 52,5 2,18 2,4 12,1

0165 91,5 4,9 10,6 21,0 46,5 2,21 1,8 9,0

0166 85,4 4,3 11,4 23,0 49,0 2,1 2,0 8,0

0167 97,3 5,4 10,5 21,0 47,0 2,23 1,95 10,2

F5 (ПРАО5/4 × xulugo) xulugo 99,3 4,2 9,5 19,0 42,5 2,23 1,9 7,2

0180 80,5 5,0 10,0 20,0 46,5 2,32 2,0 8,8

0181 86,3 5,5 10,5 21,0 49,5 2,35 2,2 10,0

0182 90,1 4,8 9,5 19,0 44,0 2,31 2,5 9,6

0183 95,4 5,3 11,5 23,0 52,2 2,26 2,3 11,0

0184 85,2 4,9 11,0 22,0 48,5 2,2 2,2 10,0

0185 94,6 6,0 10,6 22,0 49,5 2,25 2,3 11,6

0186 89,3 5,4 9,5 19,0 43,5 2,24 2,0 10,0

0187 100,0 5,2 11,0 22,0 49,5 2,25 2,2 10,2

0188 98,5 5,1 12,0 24,0 52,0 2,17 2,4 11,6

126

rbili xorblis tipis ar gamovlenila, gamoirCa mxolod 4 sagvartomo

mcenare magari xorblis tipis (0,9%), msgavsi Sedegebi iqna miRebuli

Sebrunebul kombinaciaSi, mxolod gansxvaveba iyo sagvartomo mcenareTa

raodenobaSi.

oqtaploidur tritikales heqsaploidur tritikalesTan

SejvarebiT pirdapiri kombinaciis 520 mcenaridan gamorCeuli iqna

tritikales tipis 17 (3,265), magari xorblis 8 (1,53%) sagvartomo mcenare,

es maCveneblebi SedarebiT dabalia Sebrunebul kombinaciaSi.

oqtaploidur tritikales qarTlikumTan SejvarebiT miRebul

pirdapir kombinaciaSi analizirebul mcenareebidan gamoyofili iqna

tritikales 12 (3,07%), magari xorblis 4 (1,05), xolo qarTlikumis 12

(3,1%). msgavsi Sedegebia miRebuli Sebrunebul kombinaciebSi.

oqtaploiduri tritikales magar xorbalTan SejvarebiT miRebuli

mcenareTa saerTo raodenobidan tritikales tipis gamorCeuli iqna 13

(2,1%), da magari xorblis tipis 16 (2,3%) sagvartomo mcenareebi. msgavsi

Sedegebi miRebuli iqna Sebrunebul kombinaciaSic.

oqtaploiduri tritikales rbil xorbalTan SejvarebiT, kerZod

axalcixis wiTeli dolis purTan SejvarebiT, miRebul 585 mcenareSi

gamorCeuli iqna tritikales 10 (1,7%), rbili xorblis 19 (3,2%), magari

xorblis 5 (0,9%) sagvartomo mcenareebi. msgavsi Sedegebi miRebuli iqna

Sebrunebul kombinaciaSi, da aseTive msgavsi Sedegebi miRebuli iqna

SejvarebaSi rbili xorblis jiSTan Tbilisuri – 5-is gamoyenebiT.

cxril 5. 6. 5. 52-Si ar aris Setanili oqtaploiduri tritikales xorbal

georgikumis da xorbal turgidumis gamoyenebiT hibriduli kombinaciebis

am mimarTulebiT Seswavlis Sedegebi, imis gamo, rom am ori jgufis

hibridebSi ar iqna gamovlenili seleqciis TvalsazrisiT sasurveli

mcenareebi.

amrigad, am mimarTulebiT Catarebulma gamokvlevam gviCvena, rom

oqtaploiduri tritikales hibridizaciaSi gamoyenebiT, saTanado

mSobliuri komponentebis SerCeviT da Sesabamisi mimarTulebrivi

gamorCeviT SesaZlebelia miRebuli iqnes Zvirfasi saseleqcio-sawyisi

masala (Tumca mcire raodenobiT, rogorc xorblis, aseve tritikales

seleqciisaTvis).

127

cxril

i 5. 6. 5. 52.

hibrid

uli

komb

inac

iebis

dax

asiaTeb

a meoTxe Tao

baS

i gamorCeul s

agvartomo

mcenar

eTa rao

denobis

mix

edviT

qarTlikumis t

ipi

gamorCe-

uli

mcenar

eTa %

_

_

_

_ 3,

1

6,9 _

_

_

_

_

_

gamor-

Ceuli

mcena-

reT

a rao

deno-

ba _

_

_

_ 12

19

_

_

_

_

_

_

magar

i xorblis

tipi

gamor-

Ceuli

mcenar

e-Ta %

0,9

1,56

1,53

1,67

1,0

1,07

2,3

2,0

0,9

0,33

0,96

0,77

gamor-

Ceuli

mcena-

reT

a rao

deno-

ba 4 5 8 6 4 3 16

12

5 2 6 5

rbil

i xorblis

tipi

gamor-

Ceuli

mcenar

e-Ta %

_

_

_

_

_

_

_

_ 3,

2

2,3

2,58

1,84

gamor-

Ceuli

mcena-

reT

a rao

deno-

ba _

_

_

_

_

_

_

_

19

14

16

12

trit

ikal

es t

ipi

gamor-

Ceuli

mcenar

e-Ta %

3,33

2,30

3,26

2,50

3,07

2,2

2,1

1,83

1,7

1,33

1,91

1,52

gamor-

Ceuli

mcena-

reT

a rao

deno-

ba 15

10

17

14

12

9 13

11

10

8 12

10

aReb

uli

mcena-

reT

a rao

de-

noba

450

430

520

560

390

275

610

599

585

600

620

650

hibrid

uli ko

mbin

acia

1. ПРА

О 5

/4 ×

LT4

06/7

4

2. Seb

runebuli ko

mbinac

ia

3. ПРА

О 5

/4 ×

AD

206

4. Seb

runebuli ko

mbinac

ia

5. ПРА

О 5

/4 ×

dika 5/14

6. Seb

runebuli ko

mbinac

ia

7. ПРА

О 5

/4 ×

TavTuxi

19/28

8. Seb

runebuli ko

mbinac

ia

9. ПРА

О 5

/4 ×

axal

cix

is

wiT

eli

doli

10. S

ebrunebuli ko

mbinac

ia

11. П

РАО

5/4

× Tbil

isuri - 5

12. S

ebrunebuli ko

mbinac

ia

128

meore TaobaSi gamoTiSuli sawyisi tipis formebis mcenareebi

fertilobis doniT uTanabrdebian sawyis formebs, xolo am maCvenebliT

am tipis mcenareebi aRematebian danarCen sxva tipis mcenareebs, saerTo

masaSi maRalproduqtiulobiT gamoirCevian magari xorblis tipis

mcenareebi. mesame, meoTxe da mexuTe TaobaSi sawyisi formebis tipis

mcenareebi ar iTiSebian da xalasad mravldebian, xolo yovel Semdgom

TaobaSi gamoTiSuli Sualeduri tipis mcenareebi iTiSebian da imeoreben

imave kanonzomierebas, rasac adgili hqonda meore TaobaSi.

meore TaobaSi gamoTiSul hibridul populaciebSi adgili hqonda

mcenareTa simaRlis mixedviT uaryofiT transgresias, ris Sedegadac

SesaZlebeli gaxda, gansakuTrebiT rbili xorblis jiSebis Tbilisuri 5-

is da xulugos monawileobiT miRebul kombinaciebSi, gamogveyo

mcenareebi, romelTa simaRle meryeobda 25 sm-dan 97 sm-mde farglebSi. e.

i. am jgufis hibridul kombinaciebSi gamoiTiSa iseTi mcenareebi,

romelTa genotipSia mokleReroianobis gamapirobebeli 1-2-3 geni. am tipis

mcenareebi mokleReroianobasTan erTad gamoirCevian produqtiulobis

gamapirobebeli yvela elementis mixedviT maRali maCveneblebiT, e. i.

warmoadgenen dadebiT transgresul formebs.

Tu vixelmZRvanelebT a. Sulindinis mier damuSavebul hibriduli

kombinaciebis daTiSvis tipebis klasifikaciiT oqtaploidur tritikales

da rbili xorblis SejvarebiT miRebuli hibriduli kombinacia SeiZleba

mivakuTnoT a. Sulindinis klasifikaciis meore jgufs. am Sejvarebis

Sedegad gaumjobesda rbili xorblis marcvlis konsistencia. mxolod

romeli konsistenciis xarjze CvenTvis es movlena auxsneli darCa.

amrigad, genetikuri da seleqciuri gamokvlevebiT dadgenili iqna,

rom tritikales oqtaploiduri formebi gamoirCeva seleqciisaTvis

mniSvnelovani niSnebiT, am mxriv aRsaniSnavia TavTavis maRal-

produqtiuloba, marcvlis rqiseburi konsistencia, zamTargamZleoba,

daavadebebisadmi gamZleoba, romlebic SeiZleba miCneuli iqnes

saqarTvelos rbili xorblis aborigenul jiS-populaciebis gaum-

jobesebisaTvis jiS donorebad.

129

oqtaploidur tritikales saxeobisSida, saxeobaTSoris da

gvarTaSoris hibridebis meore da Semdgom TaobebSi formaTa warmoqmnis

procesis SeswavliT da seleqciurad saintereso mcenareTa gamorCeviT,


1) meore TaobaSi adgili aqvs formaTwarmoqmnis process. fertiluri

mcenareebis paralelurad gamoiTiSebian steriluri mcenareebi. TavTavis

tipis mixedviT gamoTiSuli mcenareebi iyofa 3 jgufad _ mSobliuri

formebis msgavsi da maT Soris gardamavali formebi. garda amisa, meore

da mesame TaobaSi gamoiTiSebian Wvavis tipis mcenareebi, persikoides

tipis mcenareebi, speltiformis tipis mcenareebi, xorbal kompaqtumis

tipis mcenareebi, meCxerTavTaviani, skverxeduli da Zalian mkriv

TavTaviani mcenareebi.

2) meore TaobaSi gamoiTiSeba mokleReroiani mcenareebi da am niSnis

mixedviT adgili aqvs uaryofiT transgresiis movlenas.

3) meore TaobaSi gamoTiSuli mokleReroiani mcenareebi xasiaTdebian

fertilobis da produqtiulobis gamapirobebeli elementebis mixedviT

Zvirfasi niSan-TvisebebiT. e.i. am niSnis mixedviTac miiReba transgresuli

mcenareebi.

4) oqtaploiduri tritikale maRalkombinaciur unarianobas avlens

xorblis tetraploiduri saxeobebidan xorbal qarTlikumTan da magar

xorbalTan, xolo saqarTvelos aborigenul jiS-populaciebidan TiTqmis

yvela dolis purTan da Tbilisur 5-Tan SejvarebiT.

5) rogorc Cvens mier Catarebulma gamokvlevebma aCvena oqtaploiduri

tritikalesTan Sesajvareblad perspeqtiuli kombinaciebi miiReba maSin,

rodesac Sesajvareblad gamoyenebulia rbili xorblis hibriduli

warmoSobis jiSebi.

6) SeiZleba gavakeToT zogierTi filogenetikuri xasiaTis daskvnac,

rom oqtaploidur tritikales ar ukavia gamokerZoebuli mdgomareoba,

rogorc xorblis tetraploidur saxeobebTan, aseve saqarTvelos rbili

xorblis aborigenul jiS-populaciebTan.

130

6. oqtaploiduri tritikales seleqciis genetikuri

safuZvlebi

xorblis kulturaze Catarebuli warmatebuli seleqciuri

muSaobis analizi naTlad gviCvenebs, rom mecnieruli seleqciis da

saerTod am dargis mecnierebis warmateba didad aris damokidebuli

genetikuri mecnierebis miRwevebis mizandasaxul gamoyenebaze.

dadgenilia, rom seleqciur muSaobaSi genetikuri miRwevebis

mizanmarTulad gamoyeneba SesaZleblobas iZleva davaCqaroT jiSis

Seqmnis xangrZlivi periodis Semokleba da umokles vadaSi gamoviyvanoT

Tanamedrove tipis jiSi.

seleqciuri muSaobis praqtika naTlad gviCvenebs, rom seleqciuri

procesis daCqarebisaTvis saWiroa sawyisi masalis yovel mxriv Seswavla.

Sesajvareblad SerCeul formebSi Seswavlili unda iqnes maTTvis

damaxasiaTebeli yvela niSani da Tviseba, unda dadgindes maTi

kombinaciuri unarianoba da “jiSTwarmoqmnis” unari, da agreTve maT

genotipSi gamovlenili unda iqnes genebi, an genTa bloki, romlebic

apirobeben seleqciisaTvis saWiro niSan-Tvisebebis ganviTarebas.

xorbalze dRemde Catarebuli genetikuri SeswavliT dadgenilia am

kulturis TiTqmis yvela saxeobis, saxesxvaobis, jiSis Tu formis

genotipSi arsebuli zogierTi genetikuri faqtori, rogoricaa

mokleRerianobis, hibriduli qondarobis, hibriduli nekrozis, wiTeli

hibriduli qlorozis, da nawilobriv yviTel hibridul qlorozis, TeTr

winwklianobis ganapirobebeli dominanturi da recesiuli genebi. amitom

am ukanasknel periodSi saseleqcio sawyisi masalis Seswavlisas

gansakuTrebuli mniSvneloba moipova iseTi tipis genebis gamovlenam,

romlebic ganapirobeben mcenaris simaRlis Semoklebas da sxva Zvirfas

niSan-Tvisebis ganviTarebas da agreTve seleqciuri TvalsazrisiT

arasasurvel genetikur movlenebs, magram filogenezuri TvalsazrisiT

(kerZod saxeobis, saxesxvaobis, jiSis Tu formis ucvlelad SenarCunebis

TvalsazrisiT) sasurvel genetikur movlenebs, rogoricaa hibriduli

nekrozi, hibriduli qondaroba da sxvadasxva saxis qlorozi. am

131

ukanaskneli genetikuri movlenebis gamapirobebeli genebi genetikuri da

seleqciuri xasiaTis SromebSi cnobilia letaluri genebis

saxelwodebiT (l. dekapreleviCi, 1929; l. dekapreleviCi, p. nasyidaSvili,

1971, 1972, 1973, 1976, 1977; p. nasyidaSvili, 1973, 1974, 1975, 1976, 1977, 1978, 1979,

1980, 1984; p. nasyidaSvili, c. sadamaSvili, 1978; p. nasyidaSvili, m.

sixaruliZe, e. CerniSi, 1983; g. babajaniani, 1974, 1975; v. dorofeevi, a.

mereSko, 1969 da sxva). magram am mimarTulebiT gamoklevebi, Tu ar

gaviTvaliswinebT saqarTvelos saxelmwifo sasoflo-sameurneo

universitetis genetikisa da seleqcia-meTesleobis kaTedris

TanamSromlebis gamoklevebs (p. nasyidaSvili, m. jaSi c. samadaSvili, S.

zanguraSvili, b. memarniSvili q. mWedliSvili) tritikales Sesaxeb

gamoqveynebuli samecniero naSromebs, axlo sazRvargareTis qveynebSi

TiTqmis ar mogvepoveba.

amrigad, ise rogorc xorblis kulturaSi, aseve tritikales

Tanamedrove seleqciuri muSaobis warmateba da praqtikuli Sedegebi,

damokidebulia Sesajvareblad SerCeuli mSobliuri formebis genotipze

da maTi genetikuri struqturis codnaze.

6.1. mokleReroianobis gamapirobebeli genetikuri faqtorebis

gamovlena da am faqtorebis matarebeli formebis dadgena

xorblisa da samarcvle mimarTulebis tritikales mTesvel yvela

qveyanaSi, maT Soris saqarTveloSi Catarebuli seleqciuri muSaobis

Sedegebi, naTlad gviCvenebs, rom mosavliani da Cawolisadmi gamZle

jiSebis gamoyvana srulad pasuxobs Tanamedrove intensiuri

agroteqnologiis pirobebSi jiSisadmi wayenebul moTxovnebs.

gansakuTrebiT sarwyavi pirobebisaTvis saWiroa mokleReroianobis

gamapirobebeli erTgeniani (90 - 108 sm) da orgeniani (70 – 85 sm) jiSebi.

genetikuri da seleqciuri muSaobiT dadgenilia, rom Cawolisadmi

gamZleoba dakavSirebulia mosavlianobasTan. Cawolisadmi midrekili

jiSebi Zlier amcirebs marcvlis mosavals. jiSebis mixedviT

mosavlianobis Semcireba cvalebadobs 25 – 60%-is farglebSi. amasTanave

132

erTad mcirdeba produqciis xarisxic. amitom xorbalze arsebuli

literaturuli monacemebi gamoyenebuli iqna tritikals seleqciisaTvis.

aqedan gamomdinare miRebuli unda iqnes tritikales iseTi

mokleReroiani jiSebi, romelTa mcenaris Reros simaRle unda

meryeobdes 70 - 108 sm-is farglebSi. garda amisa tritikales mcenaris

Reros simaRleSi cvalebadoba ganapirobebuli unda iqnes

mokleReroianobis gamapirobebeli genebiT. am genebis Semcvelobis

mixedviT tritikales arsebuli jiSebi da formebi SeiZleba daiyos sam

ZiriTad jgufad: 1. mokleReroianobis gamapirobebeli sam geniani jiSebi

da formebi, romelTa simaRle 30-50 sm-is farglebSia. msgavsi simaRlis

mqone saseleqcio sawyisi masala Seqmnilia mxolod meqsikaSi momuSave

genetikosebisa da seleqcionerebis mier; 2. mokleReroianobis

gamapirobebeli or geniani (70 – 85 sm) jiSebi da formebi, aseTi

genotipis matarebeli saseleqcio sawyisi masala, perspeqtiuli formebi

da jiSebi jerjerobiT Seqmnilia Soreuli sazRvargareTis qveynebSi, maT

Soris meqsikaSi; 3. mokleReroianobis gamapirobebeli erT geniani (90 –

108 sm) perspeqtiuli saselqcio sawyisi masala, perspeqtiuli formebi

da sawarmoo mniSvnelobis jiSebi Seqmnilia tritikales kulturaze

momuSave ASoreuli sazRvargareTis da agreTve axlo sazRvargareTis

qveynebSi, maT Soris saqarTveloSi (genetikisa da seleqcia-meTesleobis

kaTedra) (p. nasyidaSvili , c. samadaSvili, m. jaSi, 1980; p. nasyidaSvili,

m. jaSi, 1980; p. nasyidaSvili, c. samadaSvili, m. jaSi, 1982, v. dorofeevi,

u. kurkievi, 1975; t. zarubailo, v. rigini, 1975; v. maqsimova, a. Sulindini,

1976; s. raminoviCi, 1976; b. rigini, 1976; b. rigini, i. orlova, 1977; l.

seCniaki, i. sulima, 1984; v. simenile, o. kilCevski, 1984; p. nasyidaSvili,

1985; c. samadaSvili, 1994; a. Sulindini, 1974, 1975, 1976 da sxva). ruseTis

sasoflo-sameurneo centraluri biblioTekis mier 1968 – 1984 wlebSi

gamoqveynebuli literaturis cnobebSi naCvenebia, rom maTi biblioTekis

fondSia, qarTuli, rusuli, inglisuri, franguli, germanuli da sxva

enebze, 1344 dasaxelebis samecniero naSromi da monografia.

tritikales mcenaris simaRles didi mniSvneloba eniWeba, amitom

kvlevis erT-erTi ZiriTadi amocana mdgomareobda imaSi, rom cikluri

133

Sejvarebis gamoyenebiT migveRo mokleReroiani da maRalproduqtiuli

tritikales da xorblis saseleqcio sawyisi masala, tritikales

oqtaploiduri sakoleqcio jiS-nimuSebis da saqarTvelos

tetraploiduri da heqsaploiduri xorblis saxeobebis da aborigenuli

jiS-populaciebis gamoyenebiT. oqtaploiduri tritikales daRestnuri

seleqciis germanuli seleqciis (Ideal10 × Selige) da polonuri seleqciis

(LT 406/74, LT 408/74) jiS-nimuSebi. tritikales aRniSnul jiS-nimuSebTan da

tritikales am jiS-nimuSebidan gamorCeuli formebTan (forma 36, forma

40, forma 43, forma 49, forma 50), Sesajvareblad gamoyenebuli iqna

genetikisa da seleqcia-meTesleobis kaTedris genofondidan SerCeuli

xorblis tetraploiduri endemuri 2 saxeoba (T. carthlicum – jiSi dika

9/14; T. georgicum saxesxvaoba Chvamlicum), magari xorbali (T. durum, jiSi

TavTuxi 19/28, jiSi Savfxa) da xorbali turgidiumi (T. turgidum,

saxesxvaoba – var. striatum) da rbili xorblis (T. aestivum) aborigenuli

(axalcixis wiTeli dolis puri, korboulis dolis puri, xulugo,

TeTri ifqli, gomborula, adgilobrivi TeTri dolis puri, Zalisura)

da seleqciuri (Tbilisuri 5, Tbilisuri 8, muxranula 1, dolis puri 35-

4, dolis puri 18 - 46, mowinave) jiSebi da hibridul formebi. maT Soris

Catarda cikluri Sejvareba da 1989 – 1990 wlebSi miRebuli iqna 180

reciprokuli kombinacia.

miRebul hibridul kombinaciaTa pirveli Taobis mcenareTa

simaRlis SeswavliT dadgenili iqna, rom adgili aqvs heteroziss,

Sualedur memkvidreobas da umniSvnelo raodenobiT iyo kombinaciebi,

sadac gamovlenili iyo mcenareTa simaRleSi depresia. amrigad, pirveli

Taobis hibriduli kombinaciebi mcenaris simaRlis mixedviT dayofili

iqna sam jgufad.

pirveli jgufSi gaerTianebuli iqna iseTi kombinaciebi, sadac

mcenareTa simaRleSi aRiniSna heterozisi. pirveli Taobis hibridul

mcenareTa simaRleSi heterozisi gamovlenili iqna iseT SemTxvevaSi,

sadac oqtaploidur tritikales jiS-nimuSebTan Sesajvareblad

gamoyenebuli iyo tetraploiduri xorblis turgidumis saxesxvaoba var.

striatum, rbili xorblis aborigenuli jiSebidan axalcixis wiTeli

134

dolis puri, korboulis dolis puri, TeTri dolis puri, TeTri ifqli,

Zalisura, da seleqciuri jiSebidan dolis puri 35-4, dolis puri 18-46,

muxranula 1.

meore jgufis hibridul kombinaciebSi gaerTianebuli iqna iseTi

kombinaciebi, sadac mcenareTa samaRleSi aRiniSna Sualeduri

memkvidreoba. pirveli Taobis hibridul mcenareTa simaRleSi Sualeduri

memkvidreoba gamovlenili iqna iseT kombinaciebSi, sadac oqtaploidur

tritikales jiS-nimuSebTan SejvarebaSi gamoyenebuli iyo oqtaploiduri

jiS-nimuSebidan orjeradi individualuri gamorCeviT miRebuli formebi

(forma 36, forma 40, forma 43, forma 49 da forma 50) e. i. tritikales

saxeobisSida kombinaciebSi da agreTve gvarTaSoris iseT hibridul

kombinaciebSi, romelTa miRebaSi oqtaploiduri tritikales jiS-

nimuSebTan da maTgan individualuri gamorCeviT miRebuli formebTan

SejvarebaSi tetraploiduri xorblis saxeobebis jiSebi dika 9/14,

TavTuxi 19/28 da rbili xorblis aborigenuli (gomborula, xulugo) da

seleqciuri jiSebi (Tbilisuri 5, Tbilisuri 8 da mowinave)

monawileobdnen.

mesame jgufis hibridul kombinaciebSi gaerTianebuli iqna iseTi

kombinaciebi, sadac mcenareTa simaRleSi aRiniSna depresia. pirvel

TaobaSi mcenareTa simaRleSi depresia gamovlenili iqna iseT

kombinaciebSi, sadac oqtaploidur tritikales jiS-nimuSebTan da maTgan

gamorCeuli formebTan SejvarebaSi monawileobda tetraploiduri

xorblis endemuri saxeoba T. georgicum-is saxesxvaoba var. Chvamlicum-i.

pirveli Taobis hibridul kombinaciebis mcenareTa simaRlis

memkvidreobaSi aRniSnuli iqna reciprokuli sxvaoba. sagulisxmoa isic,

rom pirdapiri Sejvarebisas (mdedrobiTi forma oqtaploidur

tritikale) mcenareTa simaRlis saSualo maCvenebeli gadaxrili iyo

mdedrobiTi formisaken e. i. pirdapiri Sejvarebisas miRebuli mcenare

simaRliT, saSualod 5 – 10 sm-iT aRematebodnen Sebrunebuli SejvarebiT

miRebul kombinaciebs, magram memkvidreobis xasiaTi ucvleli iyo.

meore Taobis hibridul kombinaciebSi adgili hqonda

formaTawarmoqmnis mravalferovnebas. magram sayuradReboa is, rom

135

pirveli Taobis, mcenareTa simaRlis mixedviT, heterozisuli

hibridebidan meore TaobaSi ar gamoiTiSeba maRalproduqtiuli

mokleReroiani genebis matarebeli biotipebi. aseTi tipis mcenaris

gamoTiSva dafiqsirebuli iqna mxolod pirveli Taobis iseTi

kombinaciebSi, sadac aRniSnuli iyo mcenaris simaRlis Sualeduri

memkvidreobis xasiaTi. am jgufis hibriduli kombinaciebis meore Taobis

hibriduli populaciebi perspeqtiuli formebis raodenobis da

produqtiulobis maCveneblebis mixedviT erTmaneTisagan ganirCeodnen, e.

i. “jiSTwarmoqmnis” unarianobis mixedviT erTmaneTisagan gansxvavebodnen.

mokleReroiani da maRalproduqtiuli tritikalesa da xorblis

sagvartomo mcenarebis gamoTiSva dawyebuli iqna meore Taobidan da

sabolood aseTi tipis sagvartomo mcenareTa meoTxe TaobaSi

gamorCeuli iqna seleqciuri TvalsazrisiT Zvirfasi xazebi. dasawyisSi

aseTi xazebis gamorCevisas mokleRerianobasTan erTad gamorCevas

safuZvlad davudeT agreTve erTi TavTavis marcvlis masa. am maCveneblad

miviCnieT mTavari TavTavis marcvlis masa, romelic kombinaciebis

mixedviT meryeobda 1,6 gramidan 3,6 gramamde farglebSi, xolo Semdgom

TaobebSi gamorCeul mcenarebidan Semdgomi seleqciuri muSaobisaTvis

datovebuli iqna mcenareebi, romelTa erTi TavTavis marcvlis masa iyo

2,0 – 3,5 gramis farglebSi.

pirveli Taobis hibridul kombinaciebSi, sadac mcenaris simaRlis

mixedviT adgili hqonda mkveTr depresias mcenaris simaRlis mixedviT,

meore da Semdegi TaobebSi praqtikuli seleqciisaTvis saintereso

mokleReroiani da maRalproduqtiuli biotipebi ar gamoiTiSebian.

pirveli da meore Taobis oqtaploiduri tritikales saxeobisSida,

saxeobaTSorisi da gvarTaSorisi hibriduli mcenareebis marcvlis masis

SeswavliT dadgenili iqna, rom mcenaris marcvlis masa produqtiulobis

ZiriTadi maCvenebelia da amiT damtkicda, rom oqtaploiduri

tritikales safuZvelze ganxorcielebuli hibridizaciiT SesaZlebelia

miRebuli iqnes mSobliur formebTan SedarebiT maRalproduqtiuli

saseleqcio sawyisi masala.


136

gvarTaSorisi hibiridizaciis meTodis gamoyenebiT miiReba mkveTrad

maRali genetikuri cvalebadoba da SesaZleblobas iqmneba gamoyvanili

iqnes mdidari genetikuri TvalsazrisiT Zvirfasi sawyisi masala

tritikales da xorblis mokleReroiani, maRalproduqtiuli axali

genetikuri mravalferovani fondis Sesaqmnelad.

oqtaploiduri tritikales saxeobisSida, saxeobaTSorisi da gvar-

TaSorisi SejvarebiT miRebuli meore Taobis hibriduli kombinaciebis

SeswavliT dadgenili iqna, rom:

− oqtaploiduri tritikales jiS-nimuSebi da agreTve rbili xorblis

aborigenuli jiSebi: axalcixi wiTeli dolis puri, adgilobrivi TeTri

dolis puri, Zalisura, TeTri ifqli, korboulis dolis puri, dolis

puri 35-4, dolis puri 18-46, muxranula 1 da tetraploiduri xorblis

turgidiumis saxesxvaoba striatumi, genotipSi atareben mokleRerianobis

gamapirobebel recesiul genebs – bb da Sesabamis gen inhibitorebs – ii.

maTi SejvarebiT meore TaobaSi miiReba daTiSva 15:1 SefardebiT, sadac 15

maRalReroiani mcenareebia, 1 – mokleReroiania.

− oqtaploiduri tritikales jiS-nimuSebTan Sesajvareblad gamo-

yenebuli oqtaploiduri tritikaledan gamorCeuli formebi (forma 36,

forma 40, forma 43, forma 49 da forma 50), xorblis tetraploiduri

jiSebi dika 9/14, TavTuxi 19/28, Savfxa, rbili xorblis jiSebi xulugo,

gamborula, mowinave, Tbilisuri 5 da Tbilisuri 8 genotipSi atareben

mokleReroianobis gamapirobebel dominantur genebs – BB da Sesabamis

gen inhibitorebs – JJ, ris Sedegadac miiReba dihibriduli xasiaTis

daTiSva 13:3 SefardebiT, sadac 13 maRalReroiania da 3 mokleReroiani

maRalproduqtiulia.

− oqtaploiduri tritikales jiS-nimuSebis oqtaploiduri tritikales

jiS-nimuSebidan gamorCeuli formebis, magari xorblis jiSebis, xorbal

qarTlikumis jiS dika 9/4-is, rbili xorblis aborigenuli jiSis

xulugos, Tbilisuri 5, mowinaves SejvarebiT miRebul hibridul

kombinaciebs meore da Semdgom TaobebSi gamoiTiSa mokleReroiani,

maRalproduqtiuli da daavadebebisadmi gamZle genotipebi. amasTanave

erTad dadgenili iqna Sesabamis TaobebSi mcenaris simaRlis

137

cvalebadoba, riTac SesaZlebelia gamovarCioT mcenaris simaRlis,

produqtiulobis da daavadebebisadmi gamZleobis mixedviT gansxvavebuli

genotipebi, axali saseleqcio sawyisi masala tritikales, magari

xorblis xorbal qarTlikumis da rbili xorblis jiSebis misaRebad.

− meoTxe da mexuTe TaobebSi SesaZlebelia gamorCeuli iqnes

gamoTanabrebuli ojaxebi, xazebi an mcenareebi da am TaobebSi

SesaZlebeli xdeba saseleqciod vargisi formebisa da xazebis

dahomozigoteba. miiReba yvelanairi simaRlis da produqtiulobis

xazebi, rac aixsneba mokleReroianobis gamapirobebeli mTavari genebis

araerTnairi moqmedebiT.

− dadgenili iqna, rom mcenaris simaRle ar miekuTvneba mosavlianobis

gamapirobebeli struqturuli elementebis jgufs, magram did gavlenas

axdens mcenaris produqtiulobaze da gansazRvravs Cawolisadmi

gamZleobas.

− dadgenili iqna, rom TavTavis fertilobis done (TavTavSi marcvlebis

ricxvi) pirdapir damokidebulia mcenaris simaRleze. amitom

oqtaploiduri tritikales hibridul populaciebSi gamorCeuli unda

iqnes mcenareebi an xazebi, romelTa mcenaris simaRle SeiZleba

cvalebadobdes 70 sm-dan 108 sm-mde farglebSi, xolo Semdgomi

seleqciisaTvis datovebuli iqnes mcenareebi an xazebi, romelTa

TavTavis fertilobis indeqsi SeiZleba cvalebadobdes 1,8-dan 3,2-mde

farglebSi. fertilobis donis maCvenebliT mtkicdeba, rom am

ukanasknelis sidides ar zRudavs mcenaris 1,5-jer da metjerac

Semokleba.

− dadgenili iqna, erTi mcenaris marcvlis masa pirdapir

damokidebulebaSia mcenaris simaRlesTan. garkveuli iqna, rom

gamorCeuli mcenareebis erTi TavTavis marcvlis masa mcenaris simaRlis

mixedviT unda meryeobdes 1,6 gramidan 3,6 gramamde farglebSi.

138

6. 2. hibriduli qondarobis genetikuri faqtorebis gamovlena da am

faqtorebis matarebeli formebis dadgena

xorbalSi hibriduli qondarobis movlena aRmoCenili iqna jer

kidev XIX saukunis bolos. amJamad gamoqveynebulia mravali samecniero

Sroma, romelic exeba am movlenis genetikas. hibriduli qondarobis

movlenis asaxsnelad gamoTqmuli iyo mravali hipoTeza da varaudobdnen,

rom mis gamovlenaSi moqmedebs erTidan oTxamde geni erTmaneTTan,

sxvadasxva tipis zemoqmedebiT. yvelaze meti gavrceleba hpova

holandieli mecnieris hermsmenis hipoTezam, romlis Tanaxmad hibridul

qondarobas apirobebs ori dominanturi komplementaluri genisa da erTi

aditiuri genis moqmedeba. magram aqve unda SevniSnoT, rom es hipoTeza ar

aris universaluri, amitom saWiroa am mimarTulebiT kvlav gamokvlevebis

Catareba (p. nasyidaSvili).

xorbalze Catarebuli genetikuri gamokvlevebiT dadgenilia, rom

zogierT SejvarebaSi pirvel da meore TaobaSi gamovlindeba iseTnairi

mcenareebi, romlebic simaRleSi zrdas wyveten, Zlier bartyoben da

emsgavsebian egreT wodebuli “balaxovan konebs”. aseTi tipis mcenare an

ar TavTavdeba, an axasiaTebs Zalian mokle Rero, steriluri an

fertilobis Zalian dabali donis TavTavi an TavTavebi defeqturi

marcvlebiT, aseT movlenas hibriduli qondaroba ewodeba (p.

nasyidaSvili, m. sixaruliZe, e. CerniSi, 1983 da sxva).

hibriduli qondarobis movlena pirvelad aRwera mak. milanma (1937),

xolo holandielma mecnierma hermsenma (1967) detalurad Seiswavla misi

genetikuri buneba da gamovlenis drois mixedviT igi dahyo sam tipad:

Dwarfnes 1. am tipis mcenare aRmocenebis periodSi nela viTardeba.

mcenares daknineba etyoba adreul fazaSi (1 -2 foTlebis faza), foTlebi

viwro, an sqeli, muqi mwvanea. gaZlierebulia bartyoba, mcenare

emsgavseba e. w. “balaxovan konebs”, TavTavdeba da sxvadasxva dros

iRupeba. Dwarfnes 1 hibridul qondarobis letaluri formaa.

Dwarfnes 2. vlindeba meore TaobaSi. meore Taobis mcenare bartyobis

fazamde TiTqmis ar gansxvavdeba normaluri mcenarebisagan.

fenokritikuli faza gvian iwyeba da intensiurad bartyobs. mcenareTa

139

umetesi raodenoba inviTarebs TavTavs bJiri marcvlebiT. Dwarfnes 2

hibriduli qondarobis naxevrad letaluri formaa.

Dwarfnes 3. hibriduli qondaroba vlindeba meore TaobaSi, bartyobis

fazaSi. bartyobis fazamde mcenare normalurad izrdeba da ar ganirCeva

Cveulebriv mcenarisagan: bartyobis fazaSi ferxdeba Reroebis warmoqmna,

magram garkveuli drois Semdeg wvrili Reroebi uxvad viTardeba,

inviTarebs TiTqmis normaluri Semarcvlis TavTavebs. Reroebis

ganviTarebis periodSi zrda Senelebulia da simaRleSi CamorCeba

normalur mcenares. SemdegSi – daTavTavebis periodSi – iwyeba zrda da

xSirad, vegetaciis dasawyisSi simaRleSi uTanabrdeba mSobliur

formebs. am tipis qondarobisaTvis damaxasiaTebelia uxvi

wvrilReroianoba, Ria mwvane Sefervis foTlebi da patara TavTavebi,

xSirad bJiri marcvliT. Dwarfnes 3 hibriduli qondarobis sustad

gamosaxuli formaa.

TiToeuli es forma SeiZleba Camoyalibdes Zlieri, zomieri da

susti formebiT. magram aRzrdis pirobebis gavleniT, calkeuli niSnis

gamovlenis xarsxiT SeiZleba Zlier cvalebadobdes.

hibridul qondarobas iwvevs sami dominanturi genis – D1, D2, D3

urTierTzemoqmedeba: aqedan pirveli ori komplementalurebia, xolo geni

DD3 maTze axdens aditiur zemoqmedebas: es genebi lokalizerebulia 2D,

2B da 4B qromosomebSi.

aRniSnuli genebis gavrcelebis areali Seiswavla holandielma

mecnierma zevenma (1970). misi monacemebiT, geni D2 gvxdeba xorblis

gavrcelebis yvela zonaSi.

hibriduli qondarobis genebis gavrcelebisadmia miZRvnili

qarTvel da somex mecnierTa gamokvlevebi. dadgenilia rom, yvelaze

metad gavrcelebulia geni D2 da yvelaze naklebad – geni D1.

saqarTvelos xorblis endemur saxeobebSi da rbil xorblis

aborigenul jiS-populaciebSi da agreTve hibridul formebSi hibriduli

qondarobis gamapirobebeli dominanturi genebi − D1, D2, D3 aRniSnuli

aqvs p. nasyidaSvils (1974-2005).

140

p. nasyidaSvilisa da sxva mklevarebis monacemebiT yovelTvis

aucilebeli ar aris geni D3, raTa warmoiqmnes hibriduli qondaroba. es

geni moqmedebs aditiurad, ris gamoc pirvel TaobaSi miiReba qondarobis

fenotipi. roca vambobT, rom hibriduli qondarobis gamapirobebelia sami

wyvili genis D1, D2, D3 urTierTzemoqmedeba, saWiroa vicodeT TiToeuli

genis funqciaTa Soris sxvaoba. hibriduli qondarobis genotipis

misaRebad sakmarisia pirveli ori geni, xolo mesame (D3) ar aris

komplementaluri, igi am genebTan (D1, D2) erTad qondarobas iwvevs

mxolod pirvel TaobaSi.

xorbalze Catarebuli gamoklevebiT dadgenilia, rom hibriduli

qondarobis genebi farTod aris gavrcelebuli. xorblis jiSebs

axasiaTebT heterogenuroba hibriduli qondarobis genebis mixedviT (p.

nasyidaSvili, hermseni). dRemde Seswavlili jiSebidan 21,2% atarebs gen

D1, 24,3% - D2, xolo 54,5% matarebelia d3 an D3 genis (p. nasyidaSvili, v.

puxalski).

letaluri genebis Seswavlis Sesaxeb arsebuli yvela gamokvleva

(282) eZRvneba mxolod xorblis kulturas. am mxriv tritikales kultura

jer-jerobiT ar aris gamokvleuli. amitom Cvens mier ganxorcielebuli

gamokvleva pirveli cdaa.

tritikaleSi hibriduli qondarobis movlenis gamomwvevi genetikur

faqtorTa arsebobis dasadgenad SerCeuli iqna oqtaploiduri

tritikales jiS-nimuSebi da maTgan individualuri gamorCeviT miRebuli

perspeqtiuli formebi saqarTvelos xorblis tetraploiduri (T. cartlicum,

T. durum, T. georgicum, T. turgidum) da seleqciur jiSebTan Catarda cikluri

Sejvareba da miRebuli iqna 180 reciprokuli kombinacia.

miRebuli hibriduli kombinaciebis SeswavliT dadgenili iqna, rom

pirvel TaobaSi hibriduli qondarobis movlena ar vlindeba da es

movlena aRniSnuli iqna mxolod meore Taobis iseT kombinaciebSi, sadac

hibridebis misaRebad gamoyenebuli iyo rbili xorbali, kerZod

saqarTvelos rbili xorblis aborigenuli da seleqciuri jiSebi:

axalcixis wiTeli dolis puri, korboulis dolis puri, TeTri ifqli,

gomborula, Zalisura, adgilobrivi TeTri dolis puri, Tbilisuri 5,

141

Tbilisuri 8, muxranela 1, dolis puri 35-4, dolis puri 18-49 da

mowinave. am jiSebis oqtaploiduri tritikales jiS-nimuSebTan

SejvarebiT miRebul hibridul kombinaciebSi gamomJRavnda hermsenis mier

dadgenili mesame formis hibriduli qondaroba. am kombinaciaTa pirveli

Taobis mcenareebze SeumCneveli iyo qondarobis niSnebi. Seswavlili

yvela mcenare fenotipurad normaluri ganviTarebis iyo, xolo am

kombinaciaTa meore TaobaSi gamoiTiSa hibriduli qondara e. w. “

balaxovani mcenareebi (konebi)”.

saqarTvelos rbili xorblis aborigenuli jiSis korboulis

dolis puris oqtaploiduri tritikales jiS-nimuSTan ПРАО 5/4

SejvarebiT miRebuli hibriduli kombinaciis meore TaobaSi aRzrdili

240 mcenaridan normaluri ganviTarebis iyo 195 mcenare, xolo hibriduli

qondaroba sxvadasxva xarisxiT gamovlenili iyo 45 mcenareze. hibridul

qondara mcenaridan ganiviTara TavTavi (erTeuli) 36 mcenarem, xolo 11

mcenare ar daTavTavda. msgavsi Sedegebi miRebuli iqna saqarTvelos

rbili xorblis SejvarebaSi monawile yvela jiSis (axalcixis wiTeli

dolis puris, adgilobrivi TeTri dolis puris, TeTri ifqlis,

xulugos, Zalisuras, gomborulas, muxranula 1, dolis puri 35-4, dolis

puri 18-46, mowinavis, Tbilisuri 5-is, Tbilisuri 8-is) oqtaploiduri

tritikales daRestnuri seleqciis jiS-nimuSebTan ПРАО 5/4, ПРАО 5/5,

polonuri seleqciis jiS-nimuSebTan LT 406/74, LT 408/74, iaponuri

seleqciis nimuSTan AD nakajima da maTgan gamorCeul 5 perspeqtiul

formasTan SejvarebiT miRebul reciprokul kombinaciebSi. meore

TaobaSi faqtiurad miRebuli daTiSva Seesabameba Teoriulad

mosalodnel daTiSvas. daTiSva dihibriduli xasiaTisaa.

p. nasyidaSvilis gamokvlevebiT saqarTvelos rbili xorblis

aborigenuli da seleqciuri jiSebis umravlesoba genotipSi atarebs

hibriduli qondarobis gamapirobebel dominantur komplementalur gens

– D1-s, SeiZleba davaskvnaT, rom Cvens mier Sesajvareblad SerCeuli

oqtaploiduri tritikales jiS-nimuSebi: ПРАО 5/4, ПРАО 5/5, LT 206/74, LT

208/74, AD nakajima da maTgan gamorCeuli 5 perspeqtiuli forma genotipSi

rbili xorblis aborigenuli jiS korboulis dolis puri

oqtaploiduri jiS-nimuSTan _ ПРАО 5/4 SejvarebiT miRebuli hibriduli

kombinaciis F2-Si gamoTiSuli hibriduli qondara sxvadasxva tipis

mcenareebi.

1. mTeli vegetaciis ganmavlobaSi mcenare bartyobs, warmoqmnis

“balaxovan konas” da inviTarebs mxolod erT sterilur TavTavs.

2. mTeli vegetaciis ganmavlobaSi mcenare bartyobs, emsgvavseba

“balaxovan konas”, inviTarebs TavTavebs, sterilur da naxevrad

fertilur TavTavebs, Zlier bJiri, magram aRmocenebis unarian

marcvlebs.

142

atareben hibridul qondarobis gamapirobebel dominantur

komplementalur geni D2 da aditiuri zemoqmedebis recesiul gens – d3.

oqtaploiduri tritikales da T. aestivum-is SejvarebiT miRebuli

hibridis genotipi SeiZleba gamoisaxos formuliT – D1D2D2D2D3D3 an

D1D1D2D2d3d3.

Cvens mier miRebuli SedegebiT dasabuTebuli iqna mtkiceba imis

Sesaxeb, rom hibriduli qondarobis gamapirobebel gens D1-s atarebs

mxolod heqsaploiduri saxeobebi (T. aestivum, T. compactum, T. matcha),

romelTa genotipSia ABD genomebi da am genomebidan geni D1 imyofeba 2D

qromosomaSi, xolo tetraploidur saxeobaTa genomebidan (AB) geni D2

lokalizebulia qromosoma 2B-Si da geni D3-qromosoma 4B-Si.

aRsaniSnavia is faqtic, rom Sejvarebebis meore TaobaSi

“balaxovani konebis” paralelurad gamoiTiSa sruliad normaluri

genotipebi praqtikuli TvalsazrisiT metad Zvirfasi, rogorc

tritikales, aseve magari xorblis da rbili xorblis, mokleReroiani

sagvartomo mcenareebi. am kombinaciebis pirveli TaobaSi mcenareebi

fenotipurad normalurad iyo ganviTarebuli da mcenareTa zrda –

ganviTarebaSi ar SeimCneoda depresia.

amrigad, dadgenili iqna, rom oqtaploiduri tritikales jiS-

nimuSebis da formebis genotipSia hibriduli qondarobis D2D3 an D2d3

genebi, xolo Cvens mier SejvarebaSi gamoyenebuli jiSebis – axalcixis

wiTeli dolis puris, korboulis dolis puris, adgilobrivi TeTri

dolis puris, Zalisuras, TeTri ifqlis, xulugos, gomborulas, dolis

puris 18-46-is, dolis puri 35-4-is, muxranula 1-is, mowinaves, Tbilisuri

5-is, Tbilisuri 8-is – genotipSia hibriduli qondarobis geni – D1.

am kombinaciaTa meore TaobaSi normalur da hibridul qondara

mcenareTa daTiSva, ise, rogorc mokleReroianobis mixedviT,

dihibriduli xasiaTisaa da Seesabameba 13 (normaluri mcenare) : 3

(hibriduli qondara mcenare) Sefardebas.

xorbal qarTlikumis, xorbal georgikumis, magari xorblis da

xorbal turgidiumis oqtaploidur tritikales jiS-nimuSebTan da

maTgan gamorCeul formebTan SejvarebiT miRebuli hibriduli

143

kombinaciis pirvel da meore TaobebSi hibriduli qondarobis genetikur

movlenas adgili ar hqonda, riTac SeiZleba vivaraudoT, rom, rogorc

oqtaploidur tritikales, aseve xorblis tetraploidur saxeobaTa

genotipSia D2D3 an D2d3 genebi. erTniSniani qondarobis genebis

zemoqmedeba ar iwvevs hibriduli qondarobis genetikur movlenas.

mkvlevarTa umetesobis mixedviT, xorblis kulturaSi, hibriduli

qondarobis genebi ar aris dakavSirebuli mokleReroianobis genebTan.

magram oqtaploiduri tritikales jiS-nimuSebis da gamorCeuli formebis

saqarTvelos rbili xorblis aborigenul da seleqciur jiSebTan

miRebul TiTqmis yvela kombinaciaSi (Triticale × T. aestivum) hibridul

qondara mcenareebTan erTad gamoiTiSa mokleReroiani normaluri

ganviTarebis mcenareebi. msgavsi Sedegi saqarTveloSi aqvT miRebuli sxva

mkvlevarebsac (p. nasyidaSvili, m. nasyidaSvili) xorblis kulturis

SemTxvevaSic. amitom am sakiTxis saboloo gadawyvetisaTvis, rogorc

xorbalSi, aseve tritikales gamoyenebis SemTxvevaSic, saWiroa

damatebiTi gamokvlevebi.

6.3. hibriduli nekrozis genetikuri faqtorebis gamovlena da am

faqtorebis matarebeli formebis dadgena

nekrozis hibriduli buneba pirvelad aRmoaCina da gamoikvlia

qarTuli seleqciuri da genetikuri skolis fuZemdebelma leonarde

dekapreleviCma. man 1929 wels genetikosTa da seleqcionerTa sakavSiro

yrilobaze (q. sankt-peterburgSi) gakeTebul moxsenebaSi wamoayena

mosazreba imis Taobaze, rom hibridul nekrozs iwvevs ori

komplementaruli genis urTierTzemoqmedeba. misi monacemebis mixedviT,

hibriduli letaloba vlindeba, rogorc saxeobisSida Sejvarebisas,

agreTve saxeobaTSida Sejvarebis drosac. aqve miuTiTebs, rom xorblis

hibridul mcenareTa daRupvas iwvevs letaluri da naxevrad letaluri

genebis moqmedeba, amave dros aRniSna , rom am genebis moqmedeba

“sinTezuri xasiaTisaa”. l. dekapreleviCi miuTiTebs, rom TiToeuli es

geni calcalke araviTar saziano moqmedebas ar iwvevs, xolo SeerTebisas

144

letaluri an naxevrad letaluria maTi moqmedebis Sedegi. manve mogvca

nekrozis movlenis simptomi: mcenare dasawyisSi kargad izrdeba, xolo

bartyobis fazis Semdeg knindeba, foTlebi uyviTldeba da TandaTanobiT

iRupeba. foTlebis xmoba iwyeba mcenaris qveda iarusidan da

TandaTanobiT gadadis zeda iarusze. mcenare zrdaSi CamorCenilia da

daTavTavemde nel-nela xmeba. foTlis xmoba iwyeba wverodan fuZisaken.

zogierT SejvarebaSi mcenareTa mcire raodenoba TavTavdeba da

inviTarebs bJir, aRmocenebis unarian marcvlebs. l. dekapreleviCis am

aRmoCenis gamo, saqarTvelo msoflio mecnierebaSi cnobilia, rogorc

xorblis hibriduli nekrozis aRmoCenis samSoblod (l. dekapreleviCi,

1930; l. dekapreleviCi, p. nasyidaSvili, 1971, 1972, 1973, 1975;

p. nasyidaSvili, 1984; p. nasyidaSvili, 1976, 1977, 1978, 1979; p. nasyidaSvili,

m. sixaruliZe, e. CerniSi, 1983; p. nasyidaSvili, c. samadaSvili, 1978).

xorbalSi, rogorc saxeobisSida, aseve saxeobaTSoris hibridebSi

sakmaod xSirad gvxvdeba hibriduli nekrozis movlena. mkvlevarebi,

romlebic swavloben am movlenas im daskvnamde mividnen, rom es movlena

ganpirobebulia genetikuri faqtorebiT (l. dekapreleviCi, 1930; Hermsen,

1959, 1957, 1960, 1965, 1967; v. dorofeevi, a. mereJko, 1969; a. mereJko, 1970;

v. puxalski, 1975; p. nasyidaSvili, 1974 – 2005; l. dekapreleviCi,

p. nasyidaSvili, 1971 – 1977).

SemdgomSi dadgenili iqna, rom hibridul nekrozs ganapirobebs

domonanturi komplementaluri genebi, Tu ramdeni geni monawileobs

azrTa sxvadasxvaobaa, erT nawils miaCnia, rom monawileobs ori geni

(Taunewaki, 1964-1971; Hermsen, 1962; A. Zeven, 1965-1971; p. nasyidaSvili, 1974 –

1984), xolo mkvlevarebis nawils miaCnia, rom am movlenas ganapirobebs

sami geni (K. Nishiava, 1962-1967; a. mereJko, 1970).

hermseni (1969) da p. nasyidaSvili (1974) Tvlian, rom garda nekrozis

ori genisa, maT fenotipur gamovlenaze, gavlenas axdens geni-

modifikatorebi da genebis dozebi: hibriduli nekrozi mcenareSi

Zlierad aris gamovlenili Tu maT genotipSi meti raodenobiTaa

nekrozis dominanturi genebi: Ne1Ne1Ne2Ne2, an Ne1ne1Ne2 Ne2, an Ne1Ne1Ne2ne2, an

Ne1ne1Ne2ne2.

145

literaturuli monacemebi tritikaleSi hibriduli nekrozis

Sesaxeb Zalian iSviaTia (Gregory R. S., 1974-1975; v. SevCenko, v. karpaCevi, 1981;

v. soloSenko, 1961, c. samadaSvili, 1994; S. zanguraSvili, 1991;

b. memarniSvili, 1990) da rac aris gamoqveynebuli aRweriTi xasiaTisaa.

oqtaploidur tritikaleSi hibridul nekrozis efeqti Cvens mier

gamovlenili iqna 1989 wels. Semdgom wlebSi CavatareT analizuri

Sejvareba. nekrozis dominanturi genis matarebel jiS-testerebad,

gamoyenebuli iqna saqarTvelos rbili xorblis aborigenuli jiSebi –

axalcixis wiTeli dolis puri da dolis puri 35-4, romlis genotipSia

geni Ne1 zomieri Zlieri aleliT (p. nasyidaSvili, q. mWedliSvili).

kombinaciebSi ПРАО 5/4 × axalcixis wiTeli dolis puri, ПРАО 5/5 ×

axalcixis wiTeli dolis puri, Ideal10 × Selige × axalcixis wiTeli dolis

puri, LT 208/74 × axalcixis wiTeli dolis puri, ПРАО-13 × axalcixis

wiTeli dolis puri, tritikales jiS-nimuS ПРАО-13-dan gamorCeuli

perspeqtiuli formebis, (maT Soris forma 1 × axalcixis wiTeli dolis

puri, forma 5 × axalcixis wiTeli dolis puri, forma 7 × axalcixis

wiTeli dolis puri, forma 9 × axalcixis wiTeli dolis puri, forma 14

× axalcixis wiTeli dolis puri, forma 22 × axalcixis wiTeli dolis

puri, forma 28 × axalcixis wiTeli dolis puri) SejvarebiT miRebul

kombinaciebis pirvel TaobaSi – hibriduli nekrozis niSnebi gamovlinda,

aRmonacenis sami foTlis fazaSi (hermseni, 1962, 1963, Skalis mixedviT 7-6-

8 xarisxis). miRebuli Sedegebi safuZvels gvaZlevs davaskvnaT, rom

oqtaploiduri tritikales jiS-nimuSebi ПРАО 5/4, ПРАО 5/5, Ideal10× Selige,

LT 206/74, LT 208/74, tritikales gamorCeuli perspeqtiuli formebis forma

1, forma 5, forma 7, forma 9, forma 14, forma 22, forma 28 warmoadgenen

Ne1 genis Zlieri alelis matarebels – Ne15.

pirveli Taobis hibriduli mcenaris me-3 foTolze nekrozis

gamovlenisas qveda iarusis pirveli foTlis wveridan iwyebs xmobas.

meoTxe foTlis gamotanis dros qveda meore foToli iwyebs xmobas,

xolo pirveli foToli naxevarze gamxmaria, da a. S. aseTnairi mcenare

Zalian nela viTardeba, ar bartyobs. gamozamTrebuli mcenareebi

gazafxulze nela viTardeba, zrdis tempiT CamorCebian normalur

146

formebs. nekrozuli mcenareebi kvdebian aRmocenebidan DdaTavTavebis

dawyebamde. nekrozuli mcenareebidan ver miviReT marcvlis mosavali –

pirveli Taobis nekrozuli yvela mcenare daiRupa.

kombinaciebSi ПРАО 5/4 × dolis puri 35-4, ПРАО 5/5 × dolis puri 35-

4, Ideal10×Selige × dolis puri 35-4, LT 406/77 × dolis puri 35-4, LT 208 ×

dolis puri 35-4, ПРАО-13 × dolis puri 35-4, tritikales jiS-nimuS ПРАО-

13-dan gamorCeuli perspeqtiuli formebis, maT Soris forma 1 × dolis

puri 35-4, forma 5 × dolis puri 35-4, forma 7 × dolis puri 35-4, forma

22 × dolis puri 35-4, forma 28 × dolis puri 35-4 – kombinaciebSi

hibriduli nekrozis gamovlena ar aRniSnulia, rac miuTiTebs imaze, rom

am SejvarebaSi monawile sawyisi formebis genotipSi imyofeba nekrozis

erTniSniani genebi (Ne1+Ne1) da amis gamo am SejvarebaSi nekrozis efeqti

ar vlindeba.

zemoT aRniSnuli oqtaploiduri tritikales jiS-nimuSebis (ПРАО

5/4, ПРАО 5/5, ПРАО-13, Ideal10×Selige, LT 206/74, LT 208/74) da jiS-nimuS ПРАО-13-

dan gamorCeuli perspeqtiuli formebis (forma 1. forma 5, forma 7,forma

9, forma 14, forma 22, forma 28) genotipSi hibriduli nekrozis

dominanturi genebis identificirebisaTvis Catarebuli iqna garda

gvarTaSorisi Sejvarebisa saxeobaTSorisi hibridizacia. testerad

SerCeuli iqna heqsaploiduri tritikales jiSi АД 206, romelic

v. SevCenkos da v. karpaCevis (1981) monacemebiT genotipSi atarebs,

hibriduli nekrozis dominanturi genis Ne1, Zlier alelis Ne15.

SejvarebaTa yvela kombinaciis pirveli TaobaSi arc erT mcenareze

nekrozis movlena ar gamovlenila, ise rogorc dolis puri 35-4-is

SejvarebiT miRebul kombinaciebSi, rac miuTiTebs imaze, rom am

SejvarebaSi monawile sawyis formebis genotipSi imyofeba nekrozis

gamapirobebeli erTniSniani genebi (Ne1 × Ne1) da amis gamo Sejvarebisas

mdedrobiTi komponentis citoplazmis efeqti ar vlindeba.

amrigad, oqtaploiduri tritikales jiS-nimuSebSi (ПРАО 5/4, ПРАО

5/5, ПРАО-13, Ideal10×Selige, LT 206/74, LT 208/74) da gamorCeul tritikales

formebis (forma 1, forma 5, forma 7, forma 9, forma 14, forma 22, forma

147

28) genotipSi nekrozis dominanturi geni Ne2 ar iqna dafiqsirebuli,

rogorc saxeobaTSoris, aseve gvarTaSoris Sejvarebisas. miRebuli

eqsperimentuli masalis analiziT SeiZleba davaskvnaT, rom Cvens mier

SejvarebebSi gamoyenebuli tritikales, rogorc oqtaploiduri

tritikales jiS-nimuSebis da maTgan gamorCeuli perspeqtiuli formebis

genotipSia hibriduli nekrozis gamapirobebeli dominanturi genis Ne1-is

Zlieri alelis matarebeli Ne15, amave siZlieris genis matarebelia

heqsaploiduri tritikales jiSi АД 206 - Ne15.

Cvens mier Seswavlili oqtaploiduri tritikales jiS-nimuSebis

genialogia CvenTvis ucnobia, amitom Znelia maTSi nekrozis genis

arsebobis dadgena, heqsaploidur tritikales genotipSi nekrozis

dominanturi geni Ne1, albaT Setanilia magari xorblis jiS hordei

forme (931-911)-dan, romlis genotipi atarebs nekrozis gens Ne1. amitom

unda vivaraudoT, rom oqtaploiduri tritikales jiS-nimuSebis miRebaSi

monawileobs tetraploiduri, nekrozuli Ne1 genis matarebeli jiSi.

Cvens mier miRebuli yvela nekrozuli kombinaciebis jansaRi

mcenareebis hibridul warmoSobaze miuTiTebs is faqti, rom meore

TaobaSi (F2) mimdinareobs daTiSva, romelsac apirobebs sawyisi jiSebis

genetikuri gansxvavebuloba (h2=0, 459 – 0,928).

amrigad, nekrozi vlindeba oqtaploiduri tritikalesa da rbili

xorblis da agreTve oqtaploiduri da heqsaploiduri tritikales

SejvarebiT miRebuli hibridebis pirvel TaobaSi. nekrozuli

kombinaciebis fenotipurad jansaRi mcenareebis genotipSi nekrozis

genebis matarebloba mtkicdeba imiTac, rom meore TaobaSi mimdinareobs

daTiSva normalur da nekrozul mcenareebad da aseT mcenareTa

Sefardeba naTlad gviCvenebs, rom daTiSva dahibriduli xasiaTisaa.

meore TaobaSi 9 (nekrozuli) : 7 (normaluri). hibriduli nekrozis

efeqti vlindeba, rogorc pirdapir, aseve Sebrunebul kombinaciebSi.

tritikales seleqciisas unda gaviTvaliswinoT is faqti, rom

tritikales xorbalTan Sejvarebisas sicocxlisunarianobaze gavlena

SeiZleba moaxdinos hibriduli nekrozis genebma.

148

tritikales hibridizaciisas nekrozis genebis arseboba SeiZleba

gamoyenebuli iqnes am genebis matarebeli genomebis da qromosomebis

samarkero niSnebad.

oqtaploiduri tritikales genotipSi hibriduli nekrozis

gamapirobebeli genetikuri faqtorebis dadgenis mizniT, maTTan

Sesajvareblad SerCeuli iqna jiS testerebi, kerZod Ne2 genis matarebel

jiS-testerebad aRebuli iqna saqarTvelos rbili xorblis aborigenuli

jiSi axalcixis wiTeli dolis puri da Ne1 genis matarebel jiS-

testerebad SerCeuli iqna saqarTvelos rbili xorblis seleqciuri

jiSi dolis puri 35-4 da heqsaploiduri tritikales jiSi АД 206.

Cvens mier miRebuli gvarTaSorisi da saxeobaTSorisi pirveli da

meore TaobaSi dakvirvebebi tardeboda mcenaris zrda - ganviTarebis

yvela fazaze dawyebuli koleoptalis ganviTarebidan rZisebri simwifis

dasawyisamde. dakvirvebebma gviCvena, rom pirveli simptomi kombinaciebis

mixedviT gamovlenas iwyebs koleoptalis gamoCenisTanave da es movlena

masiuri xdeba aRmocenebis pirveli - ori foTlis gamotanis fazidan,

xolo mcenareTa dazianebis xarisxi maqsimums aRwevs bartyobis da

aRerebis fazaSi.

Cvens mier SejvarebaSi gamoyenebul oqtaploidur tritikales 14

jiS-nimuSidan da formidan nekrozis movlenis dominanturi Zlieri

xarisxiT xasiaTdeba 17,5%, zomieri xarisxiT -25,5%, xolo dominanturi

genis susti aleliT 67%. sagulisxmoa is faqti, rom hibridebis pirvel

TaobaSi nekrozi vlindeba, rogorc Zlieri, aseve zomieri da susti

tipiT.

oqtaploiduri tritikales monawileobiT miRebuli gvarTaSorisi

da saxeobaTSorisi pirveli Taobis hibriduli kombinaciebis SeswavliT

dadgenili iqna, rom hibriduli nekrozis gamovlenis simptomad SeiZleba

miCneuli iqnes mcenaris dabalmozardoba, foTlis vaginidan TavTavis

gamotanis gaWianureba, an vaginaSi TavTavis srulad an nawilobrivad

darCena, TavTavis naadrevad SeTeTreba. marcvlebis mkveTri

amouvsebloba. yvela es niSani ar SeiZleba CaiTvalos nekrozis

simptomad, Tu mocemul mcenareze ar aris aRniSnuli nekrozis ZiriTadi

149

simptomebi, kerZod qveda iarusis foTlebis gayviTleba wverodan

dawyebuli.

gvarTaSorisi, saxeobaTSorisi da saxeobisSida hibridebis

SeswavliT dadgenili iqna, rom adgili aqvs mcenareTa nawilobriv an

srul daRupvas. Seswavlili 180 kombinaciidan sruli sicocxlis –

unariani aRmoaCnda 35 hibriduli kombinacia, nawilobriv sicocxlis –

unariani 125, xolo srulad letaluri 20. hibridul mcenareTa daRupvis

mizezi iyo hibriduli nekrozi, romelsac apirobebs am movlenis

genetikuri sistema Ne1+Ne2.

saqarTvelos xorblis tetraploidur endemur da sxva saxeobebis

genotipSia Ne1 geni. saqarTvelos rbili xorblis aborigenul da

seleqciur jiSebis genotipSia Ne1 da Ne2 genebi. am genebiT saqarTvelos

xorblis tetraploiduri saxeobebis da rbili xorblis jiSebi

gajerebulia.

Cvens mier Seswavlili oqtaploiduri tritikales jiS-nimuSebis da

formebis da agreTve heqsaploiduri tritikales jiS АД 206 genotipSia

nekrozis geni Ne1.

150

7. oqtaploiduri tritikales jiSnimuSebis

da maT safuZvelze miRebuli hibriduli

kombinaciebidan gamorCeuli formebis da

xazebis seleqciuri Sefaseba da daxasiaTeba

7.1. gamorCeuli formebis da xazebis seleqciuri gamocdis Sedegebi

dadgenilia, rom tritikales produqtiulobis gadideba metad

Zneli problemaa imis gamo, rom masTan dakavSirebuli yvela niSani da

Tviseba metad rTulia da moiTxovs kompleqsur Seswavlas da

gadawyvetas, amitom am mimarTulebiT seleqciuri muSaobis efeqtiurobis

mTavari kriteriumebi da intensiuri tipis iseTi jiSebis miReba,

romlisTvisac damaxasiaTebeli iqneba sameurneo da biologiuri Zvirfasi

niSanTvisebaTa kompleqsi (В. Т. Дорофеев, 1976; p. nasyidaSvili, m. sixa-

ruliZe, e. CerniSi, 1983; p. p. nasyidaSvili, 1974 – 2006, da sxva).

saqarTveloSi, aseve sazRvargareT Catarebuli seleqciuri

muSaobis Sedegebis analizi gviCvenebs, rom maRali mosavlis misaRebad

saWiroa produqtiulobis elementebis optimaluri SeTanawyoba, kerZod:

produqtiuli Reroebis raodenoba, TavTavis sigrZe, TavTunebis da

marcvlis raodenoba TavTavSi, erTi TavTavis da mcenaris marcvlis masa

da 1000 marcvlis masa. am elementebs Soris, metad mniSvnelovania erTi

TavTavis marcvlis masa (p. p. lukianenko, 1975; p. nasyidaSvili, m. sixa-

ruliZe, e. CerniSi, 1983; p. nasyidaSvili, 1984). mosavlianobas ganapirobebs

farTobis erTeulze produqtiuli Reroebis raodenoba da erTi

TavTavis marcvlis masa.

Cvens gamokvlevebSi hibriduli formebis da xazebis (F3-F5) Seswavla

tardeboda saqarTvelos saxelmwifo sasoflo-sameurneo universitetis

muxranis saswavlo-sacdel meurneobaSi (mcxeTis raioni). eqvsi wlis

ganmavlobaSi (1986–1991 ww) Seswavlili iqna 2597 xazi, romlebic

icdeboda seleqciuri procesis sxvadasxva etapze. sagvartomo mcenarebis

da xazebis gamorCevisas gasakuTrebuli yuradReba eqceoda mcenaris

151

simaRles, Cawolisadmi da daavadebebisadmi gamZleobas, produqtiul

elementebs da marcvlis konsistencias.

1986 wels oqtaploiduri tritikales sakoleqcio sanergidan

gamorCeuli samarcvle da sakvebi mimarTulebis formebi (150-ze meti

xazi) Seswavlili iqna seleqciur sanergeSi. aqedan gamorCeuli

saukeTeso xazebi (130) Seswavlili iqna (1988–1989 w.w.) ganmavlobaSi

sakontrolo sanergeSi.

samarcvle tritikales saukeTeso formebis marcvlis mosavlianoba

sakontrolo sanergeSi (1988–1989 ww) ganmavlobaSi cvalebadobda 5,75 t/ha-

dan 6,0 t/ha-mde farglebSi. standartuli xorblis jiSis bezostaia 1 5,3

t/ha maRalmosavlian xorblis standartul jiSs tritikales formebi

aRematebodnen 0,35 – 0,70 t/ha (cxrili 7. 1. 54).

winaswari jiSTagamocdis Sedegebis mixedviT (1989–1991 w.w.)

samarcvle tritikales perspeqtiuli formebis marcvlis mosavlianoba

saSualo monacemebis mixedviT cvalebadobda 5,85 t/ha-dan 6,15 t/ha-mde

farglebSi. maTgan standartul xorblis jiS bezostaia 1-Tan SedarebiT,

maRal mosavliani formebi, marcvlis mosavlianobiT, umniSvnelod

aRemateboda sami forma, xolo sxva formebi uaxlovdebodnen standarts

(cxrili 7. 1. 54).

amrigad, oqtaploiduri tritikales jiS-nimuSebidan gamorCeuli

850 xazis seleqciur sanergeSi Seswavlis SedegebiT mowonebuli iqna 130

xazi, anu 15,2%. sakontrolo sanergis monacemebis mixedviT mowonebuli

iqna 9 xazi, anu 6,9%, xolo winaswari jiSTa gamocdis monacemebiT

xorblis maRalmosavlian standartul jiSze maRalmosavliania

Seswavlili xazebis 6,15%, meore TaobaSi gamorCeul 850 xazidan

seleqciur sanergeSi, sakontrolo sanergeSi da winaswar jiSTa

gamocdaSi Seswavlis Sedegebis mixedviT, xorblis standartul jiSTan

SedarebiT maRal mosavlianobiT da intensiuri tipis jiSisaTvis

damaxasiaTebeli niSan-TvisebaTa kompleqsiT xasiaTdeba gamorCeuli

xazebis 0,94% (anu 8 xazi).


gvarTaSorisi hibriduli kombinaciebis, meore TaobaSi niSan-TvisebaTa

152

kompleqsiT gamorCeuli iqna samarcvle mimarTulebis tritikales 930

sagvartomo mcenare, aseve magari xorblis 175 sagvartomo mcenare,

xorbali qarTlikumis tipis 39 sagvartomo mcenare da rbili xorblis

1443 sagvartomo mcenare.

1988 wels, meore Taobidan gamorCeuli tritikales 930 sagvartomo

mcenareTa Taoba (F3) magari xorblis 175 sagvartomo mcenareTa Taoba,

xorbal qarTlikumis 39 sagvartomo mcenareTa Taoba da rbili xorblis

1443 sagvartomo mcenareTa Taoba Sefasda niSan-TvisebaTa kompleqsis

mixedviT da ganxorcielebuli iqna mkacri wundeba da Semdgomi

Seswavlis mizniT Catarda TiToeuli seleqciuri nomris mixedviT

gamoirCeva. tritikales sagvartomo mcenareTa Taobebidan gamorCeuli

iqna 155 seleqciuri nomeri anu Seswavlili seleqciuri nomrebis 8,3%

magari xorblis 175 seleqciuri nomeri, xorbal qarTlikumis 39 nomeri

dawunebuli iqna da maTi Semdgomi gamocda ar ganxorcielebula, xolo

rbili xorblis 1443 seleqciuri nomridan gamorCeuli iqna mxolod 240

seleqciuri nomeri anu Seswavlili seleqciuri nomrebis 16,6%.

sakontrolo sanargeSi ori wlis (1988 – 1989 ww) Seswavlis Sedegad

sameurneo da biologiuri niSan-Tvisebebis kompleqsiT mowonebuli iqna:

tritikales 16 perspeqtiuli xazi anu Seswavlili nomrebis 8,5%,

xorblis 50 seleqciuri nomeri anu 20,8%. sakontrolo sanergeSi

mowonebul tritikales formaTa marcvlis mosavlianoba cvalebadobda

5,4 t/ha-dan 6,90 t/ha-mde farglebSi (cxrili 7. 1. 54). xolo rbili

xorblis perspeqtiuli formebis 5,45 t/ha-dan 8,30 t/ha-mde farglebSi

(cxrili 7. 1. 55).

winaswar jiSTa gamocdaSi Seswavlis Sedegebma (1990 _ 1991) gviCvena,

rom sakontrolo sanergidan gamorCeuli tritikales perspeqtiuli

formebis marcvlis mosavlianoba cvalebadobda 6,25 t/ha-dan 7,85 t/ha-mde

farglebSi. xorblis standartul jiS bezostaia 1-Tan SedarebiT yvela

perspeqtiuli forma gamoirCeva mosavlians. maRalmosavlis mateba

cvalebadobs 0,20 t/ha-dan 1,8 t/ha-mde farglebSi. cdis saSualo

saheqtaro mosavlianobaze 6,94 t/ha maRali mosavlianobiT gamorCeuli

iqna 8 perspeqtiuli forma (cxrili 7. 1. 54), xolo rbili xorblis tipis

153

formebis winaswar jiSTa gamocdaSi marcvlis mosavlianoba meryeobda

6,50 t/ha-dan 9,65 t/ha-mde farglebSi cxrili 7. 1. 5. 5 gamorCeuli rbili

xorblis yvela perspeqtiuli forma mniSvnelovnad aRemateba

standartuli jiSis da mosavlianobis mateba 0,45 t/ha-dan 3,60 t/ha-mde

farglebSia, xolo cdis saSualoze (8,05 t/ha) maRali mosavlianoba

axasiaTebs 10 perspeqtiuli formas.

cxrili 7. 1. 54

samarcvle mimarTulebis tritikales perspeqtiuli

formebis da xazebis marcvlis mosavlianoba

(1988 – 1989 ww)

sel

eqciu

ri

nomeri

sakontrolo sanerge winaswari jiSTgamocda

mosavlianoba t/ha standar- tidan

gadaxra

mosavlianoba t/ha

gadaxra standar-tidan

1988 w

1989 w

saSua-lo

t/ha % 1990 w

1991 w

saSua- lo

t/ha %

bezostaia 1 (st) 5,7 4,9 5,30 - 100 5,9 6,2 6,05 - 100 02 5,8 5,0 5,40 0,10 101,80 6,0 6,5 6,25 0,20 103,3 03 5,9 5,2 5,55 0,25 100,40 6,2 6,7 6,45 0,40 106,6 04 6,0 5,8 5,90 0,60 101,15 6,3 6,6 6,45 0,40 106,6 05 6,3 5,4 6,00 0,70 101,32 6,5 6,8 6,65 0,60 106,7 07 5,9 5,4 5,60 0,30 104,13 6,0 6,5 6,25 0,20 109,9 09 7,0 6,0 6,50 1,20 102,26 7,7 8,0 7,85 1,80 103,3 010 6,9, 6,1 6,50 1,20 102,26 7,5 7,9 7,70 1,75 129,7 012 5,9 5,6 5,75 0,45 100,83 6,3 6,8 6,55 0,50 127,2 013 5,6 5,4 5,50 0,20 100,36 7,0 7,6 7,30 1,25 108,2 015 6,0 5,9 5,95 0,65 101,22 6,8 7,4 7,10 1,05 120,6 016 6,1 5,8 5,95 0,65 101,22 6,9 7,8 7,35 1,30 117,3 022 5,8 5,0 5,40 0,10 101,80 6,2 7,0 6,60 0,55 121,4 023 5,9 5,4 5,65 0,35 100,66 6,5 7,2 6,85 0,80 109,0 030 6,3 5,7 6,00 0,70 101,32 7,0 7,5 7,25 1,20 113,2 032 7,1 5,6 6,35 1,05 103,7 7,5 8,0 7,75 1,70 119,8 034 6,0 5,8 6,90 1,60 105,00 7,0 8,2 7,6 1,55 128,0

ПРАО 13 / AAAAAAforma 5

5,6 5,7 5,65 0,35 100,66 5,9 6,4 6,15 0,10 125,6

forma 7 5,8 5,9 5,85 0,55 101,04 6,0 6,3 6,15 0,10 101,6 forma 9 5,9 6,1 6,00 0,70 101,32 5,9 6,4 6,15 0,10 101,6 forma 14 5,7 5,8 5,75 0,45 100,83 5,8 5,9 5,85 -0,2 96,6

Ideal10 × Seligle / AAAAAAAAforma 34

5,8 6,0 5,90 0,60 101,15 5,9 6,0 5,95 -0,13 98,3

forma 37 5,6 5,9 5,75 0,45 100,83 5,2 6,1 5,90 -0,15 97,5 forma 39 5,7 6,0 5,85 0,55 101,04 5,9 6,0 5,95 -0,13 98,3

LT 462\72 /AAAAAAA AAAAA Aforma 53 5,6 6,0 5,80 0,60 101,15 5,7 6,1 5,90 -0,15 97,3

forma 57 5,8 5,9 5,85 0,55 101,04 5,9 6,2 6,05 0,0 100

154

es formebi standarts aWarbebs marcvlis mosavlianobiT 34,7%-dan 59,5%-

mde farglebSi, xolo cdis saSualos 1,2%-dan 20,0%-mde farglebSi

(cxrili 7. 1. 55).

cxrili 7. 1. 55

rbili xorblis perspeqtiuli formebis da xazebis

marcvlis mosavlianoba

(1988 – 1991 ww)

sel

eqciu

ri

nomeri

sakontrolo sanerge winaswari jiSTgamocda

mosavlianoba t/ha standar- tidan

gadaxra

mosavlianoba t/ha

standar-tidan

gadaxra

1988 w

1989 w

saSua-lo

t/ha % 1990 w

1991 w

saSua- lo

t/ha %

bezostaia 1 (st) 5,7 4,9 5,30 - 100,0 5,9 6,2 6,05 - 100,0 0142 6,2 5,3 5,75 0,45 108,5 7,2 7,7 7,45 1,40 123,1 0147 5,9 5,0 5,45 0,15 102,8 6,1 6,9 6,50 0,45 107,4 0160 7,1 6,7 6,90 1,6 130,1 7,6 8,0 7,80 1,75 128,9 0161 6,7 6,0 6,35 1,05 119,8 7,1 7,9 7,50 1,45 123,9 0162 6,0 5,8 5,90 0,60 111,3 6,5 7,2 6,85 0,80 115,2 0163 7,2 6,6 6,90 1,60 130,1 7,6 7,8 7,70 1,65 127,2 0164 8,1 7,5 7,80 2,50 147,1 8,6 9,1 8,85 2,80 146,2 0165 7,5 6,8 7,10 1,80 133,9 8,2 9,0 8,60 2,55 142,1 0166 9,1 7,1 8,10 2,80 152,8 9,5 9,7 9,60 3,55 158,1 0167 8,0 7,5 7,77 2,47 146,6 8,6 9,0 8,80 2,75 145,4 0180 6,5 6,0 6,25 0,95 117,9 7,5 8,3 7,90 1,85 130,5 0181 7,3 6,8 7,05 1,75 134,0 7,9 8,4 8,15 2,10 134,7 0182 7,0 6,5 6,75 1,45 127,3 7,5 8,0 7,75 1,70 128,0 0183 8,1 7,6 7,85 2,55 148,1 8,5 9,1 8,80 2,75 145,4 0184 7,6 6,9 7,25 1,95 136,7 8,1 9,6 8,85 2,80 146,2 0185 9,2 7,4 8,30 3,00 156,6 9,5 9,8 9,65 3,60 159,5 0186 8,5 7,3 7,90 2,60 103,7 9,0 9,6 9,30 3,25 153,7 0187 5,9 5,1 5,50 1,15 121,6 6,1 7,3 6,80 0,75 115,3 0188 6,9 6,0 6,45 1,65 131,1 7,5 8,2 7,85 1,80 129,7 0189 7,2 6,7 6,95 1,88 127,9 7,9 8,4 8,15 2,10 134,7


da gvarTaSoris hibridul kombinaciebidan gamorCeuli iqna Semdgomi

seleqciuri muSaobisaTvis mxolod tritikales formebi da rbili

xorblis formebi. meore TaobaSi gamorCeuli tritikales 930 sagvartomo

mcenareTa Taobebis seleqciuri muSaobis sxvadasxva etapze SeswavliT

niSan-TvisebaTa kompleqsiT, mkacri wundebis Semdeg gamorCeul iqna 8

perspeqtiuli forma, rac Seadgens meore TaobaSi gamorCeul sagvartomo

mcenareTa raodenobis 0,86%-s, xolo rbili xorblis tipis 1443

155

sagvartomo mcenaridan miRebuli iqna 10 perspeqtiuli forma, rac

Seadgens meore TaobaSi gamorCeul sagvartomo mcenareTa 0,69%-s.

garda saheqtaro mosavlianobisa Cvens mier gamorCeuli tritikales

formebi da rbili xorblis formebi marcvlis maRal mosavlianobasTan

erTad gamoirCevian TavTavis maRali Semarcvlis doniT (45 – 58).

tritikales sakoleqcio jiS-nimuSebidan gamorCeuli perspeqtiuli

formebi, kerZod ПРАО-13-is forma 5, forma 7, forma 9, form 14; Ideal10 ×

Selige / forma 34, forma 37, forma 39; LT-484/72 / forma 53, forma 57, xolo

hibriduli populaciebidan TavTavis Semarcvlis maRali maCvenebliT

xasiaTdebian Semdegi xazebi: 02, 03, 04, 05, 07, 09, 010, 012, 013, 015, 016, 022,

023, 030, 032 da 034. tritikales yvela es forma, garda

maRalmosavlianobisa da TavTavis maRali Semarcvlis donisa gamorCevian

Cawolisadmi gamZleobiT, SedarebiT mokle savegetacio periodiT da

yvela saxis daavadebebisadmi gamZleobiT.

rbili xorblis perspeqtiuli xazebi xasiaTdebian TavTavis

Semarcvlis maRali doniT, TavTavSi marcvlebis meti raodenobiT (45 –

54 marcvali) da daavadebebisadmi gamZleobiT, SedarebiT mokle

savegatacio periodiT da yvela saxis daavadebebisadmi gamZleobiT. am

mxriv yuradRebas imsaxurebs Semdegi xazebi: 0142, 0147, 0160, 0161, 0162, 0164,

0165, 0166, 0167, 0180, 0181, 0182, 0183, 0184, 0185, 0186, 0187, 0188 da 0189. garda

Semarcvlis maRali donisa aRniSnuli formebi savegetacio periodiT

saSualo-saadreo xazebia. nawili maTgani uTanabardeba saadreo jiS

Tbilisur 5-s. gamorCevian daavadebebisadmi gamZleobiT da marcvlis

rqiseburi konsistenciiT.

156

7.2. gamorCeuli tritikales da xorblis perspeqtiuli

xazebis daxasiaTeba

7.2.1. tritikales sakoleqcio jiS-nimuSebidan gamorCeuli

tritikales perspeqtiuli xazebis daxasiaTeba

oqtaploiduri tritikales jiS-nimuSebis da hibriduli

kombinaciebis Seswavlis Sedegad Cvens mier gamorCeuli iqna tritikales

perspeqtiuli formebi, romlebic mosavlianobiT, Cawolisadmi

gamZleobiT, daavadebebisadmi gamZleobiT da produqtiulobis

gamapirobebeli elementebis mixedviT, aRematebian CvenSi daraionebul

tritikales jiSebs qarTli 2-sa da qarTli 5-s, xolo maRalmosavlian

xorblis jiS bezostaia 1-Tan SedarebiT, marcvlis mosavlianobiT

uTanabrdebian an umniSvnelod aRematebian mas. yvela es forma, romlebic

SeiZleba warmatebiT iqnas gamoyenebuli, rogorc axali saseleqcio

sawyisi masala, da nawili maRalmosavliani formebis SemdgomSi

sakonkurso da sawarmoo jiSTa gamocdis safuZvelze SeiZleba miCneuli

iqneba tritikales axal jiSebad.

forma 1. miRebulia daRestnis seleqcionerebis mier jiS-nimuS

ПРАО-13-dan individualuri, orjeradi gamorCevis Sedegad. savegetacio

periodma aRmocenebidan – daTavTavebamde muxranis saswavlo-sacdel

meurneobis pirobebSi Seadgina 149 dRe. mcenaris simaRle 99,0 sm,

Cawolisadmi gamZleoba 5 bali, daavadebebisadmi gamZleoba (0 bali),

mcenareze produqtiuli bartyoba 3,4. TavTavis sigrZe 11,2 sm. TavTavze

ganviTarebuli TavTunebis raodenoba 24,4. mcenareze ganviTarebuli

nabartyi Reroebi TiTqmis Tanabari sigrZisa, TavTavSi marcvlebis

ricxvi saSualod 49 da sakmaod maRali aqvs gadarCenis unarianoba,

saSemodgomo formaa.

forma 5. miRebulia sakoleqcio jiS-nimuSis ПРАО-13-dan orjeradi

individualuri gamorCevis Sedegad. savegetacio periodi aRmocenebidan –

daTavTavebamde muxranis saswavlo-sacdel meurneobis pirobebSi 158 dRe.

mcenaris simaRle 94,5 sm, Cawolisadmi gamZleoba maRali aqvs – 5 bali.

157

ar aavaddeba arcerTi saxis daavadebiT. maRali aqvs zamTargamZleobis

unari – 9 bali. gamozamTrebul mcenareTa raodenoba saSualod 92,5%-ia,

TavTavis sigrZe 10,6 sm. TavTavze ganviTarebuli TavTunebis raodenoba

23,8. TavTavSi viTardeba 54 marcvali, skmaod maRali aqvs erTi TavTavis

marcvlis masa 3,5 gr saSemodgomo formaa. marcvlis mosavlianoba 5,6

t/ha-ze da standarts aRemateba 0,2 ha samarcvle mimarTulebisaa.

forma 6. miRebulia tritikales jiS-nimuS ПРАО-13-dan, orjeradi

individualuri gamorCeviT. savegetacio periodi aRmocenebidan –

daTavTavebamde 159 dRe. mcenaris simaRle 102, 9 sm. Cawolisadmi gamZle (5

bali), maRali aqvs produqtiuli bartyoba 4,5. xasiaTdeba

grZelTavTavianobiT – 14,1 sm. maRali aqvs TavTunebis raodenoba 30,2.

maRali aqvs TavTavis fertilobis indeqsi. TavTavSi saSualod 64

marcvalia. erTi TavTavis marcvlis masa maRalia 3,9 gr. marcvali

TiTqmis amovsebuli, rqiseburi konsistenciiT. maRali aqvs

zamTargamZleoba, Sefasda 9 baliT. gamozamTrebis procentulma

odenobam Seadgina 91,5%, gamoirCeva daavadebebisadmi imunurobiT.

forma 7. gamorCeulia tritikales jiS-nimuS ПРАО-13-dan.

orjeredi individualuri gamorCeviT savegetacio periodi saSualo

saadreo, aRmocenebidan daTavTavebamde 158 dRea. mokle Reroiania,

mcenaris simaRle 85,1 sm, produqtiuli bartyoba 4. TavTavis sigrZe 9,6

sm, TavTunebis raodenoba 22. fertilobis indeqsi 2 da meti. TavTavSi

marcvlebis ricxvi 45. erTi TavTavis marcvlis masa 3,5 gr.

forma 9. gamoyvanilia oqtaploiduri tritikales jiS-nimuS ПРАО-

13-dan, orjeradi individualuri gamorCevis meTodiT. mcenaris simaRle

96,9 sm. Cawolisadmi gamZle (5 bali), maRali aqvs produqtiuli bartyoba

4,2. TavTavis sigrZe 10,6 sm. TavTunebis raodenoba 23,5. sakmaod maRali

aqvs TavTavis fertiloba. TavTunebis raodenoba 22. TavTavSi viTardeba

57 marcvali, romlis masa Seadgens 3,4 gr. gamZlea daavadebebisadmi,

maRali aqvs zamTargamZleobis unari, saSemodgomoa, misi marcvlis

mosavlianoba Seadgens 5,9 t/ha-ze da amiT aWarbebs standartul jiSs.

forma 11. miRebulia oqtaploiduri tritikales ПРАО-13-dan

individualuri gamorCevis meTodiT. sagulisxmoa is faqti, rom mcenaris

158

simaRliT sawyis jiSs mniSvnelovnad CamoirCeba, simaRle Seadgens

70,9 sm. absoluturad gamZlea Cawolisadmi, maRali aqvs produqtiuli

bartyoba (5). TavTavis sigrZe 11,3 sm. TavTavze viTardeba 25,6 TavTuni.

TavTuni mravalyvaviliania. maRali aqvs fertilobis indeqsi. TavTavSi 63

marcvalia. erTi TavTavis marcvlis masa 3,8 gramia.

forma 14. miRebulia oqtaploiduri tritikales ПРАО-13-dan

orjeradi gamorCevis gziT. savegetacio periodis xangrZlivoba, kerZod

aRmocenebidan daTavTavebamde muxranis velis pirobebSi Seadgens 159

dRes. mcenaris simaRle 73,8 sm. produqtiuli bartyoba 4,1 TavTavis

sigrZe 11,5 sm. TavTavze ganviTarebuli TavTunebis raodenoba 24,8.

TavTavSi marcvlebis ricxvi 68. erTi TavTavis marcvlis masa sakmaod

maRalia 3,7 gr. Cawolisadmi gamZlea, gamoirCeva daavadebebisadmi

gamZleobiT, ar aavaddeba, marcvlis mosavlianoba heqtarze 5,9 tonaa.

forma 22. gamoyvanilia oqtaploiduri tritikales ПРАО-13-dan

orjeradi individualuri gamorCevis meTodiT. savegetacio periodi

aRmocenebidan daTavTavebamde 159 dRe. mcenaris simaRle 84 sm.

Cawolisadmi gamZle. produqtiuli bartyoba 3,5. TavTvavis sigrZe 10,9 sm.

TavTavSi TavTunebis raodenoba 24. TavTavSi marcvlebis ricxvi 54.

sakmaod msxvil marcvliania. erTi TavTavis marcvlis masa 3,2 gr.

marcvlis mosavlianobiT xorblis standartul jiS bezostaia 1-s

aRemateba heqtarze 0,5 toniT, daavadebebisadmi gamZlea, marcvali TiTqmis

amovsebuli.

forma 28. gamoyvanilia oqtaploiduri tritikales jiS-nimuS ПРАО-

13-dan orjeradi individualuri gamorCevis meTodiT. savegetacio

periodi aRmocenebidan daTavTavebamde 186 dRe. mcenaris simaRle 85 sm.

Cawolisadmi gamZle (5 bali). produqtiuli bartyoba sakmaod maRalia 5,2.

TavTavis sigrZe 10,5 sm. mkvriv TavTaviani, TavTavze iviTarebs 24,8

TavTuns. sakmaod maRali aqvs TavTavis Semarcvla – fertilobis done,

saSualod erT TavTavSi 55 marcvalia, da misi erTi TavTavis marcvlis

masa Seadgens 3,3 grams. xorblis jiS bezostaia 1-s marcvlis

mosavlianobiT aRemateba 0,4 t/ha.

159

forma 33. gamoyvanilia oqtaploiduri tritikales sakoleqcio jiS-

nimuS ПРАО-13-dan orjeradi individualuri gamorCevis meTodiT.

savegetacio periodi aRmocenebidan daTavTavebamde 160 dRea. sakmaod

dabalmozardia. mcenaris simaRle 78,6 sm. xasiaTdeba mtkice da

Cawolisadmi gamZle ReroTi. mcenareze produqtiuli bartyoba 4,2.

tritikalesTvis uCveulod mokle TavTaviT 8,2 sm. TavTavze 20,6

ganviTarebuli TavTuni, fertilobis indeqsi maRali aqvs. TavTavSi

marcvlebis ricxvi 47. msxvil marcvliania da erTi TavTavis marcvlis

masa Seadgens 3,02 grams. gamoirCeva daavadebebisadmi gamZleobiT,

marcvlis mosavlianobiT uTanabrdeba standartul jiS bezostaia 1-s.

forma 34. miRebulia oqtaploiduri germanuli seleqciis

sakoleqcio jiS-nimuSebidan Ideal10 × Selige orjeradi individualuri

gamorCevis meTodis gamoyenebiT. savegetacio periodi aRmocenebidan

daTavTavebamde 169 dRe. mcenaris simaRle 100,8 sm. Cawolisadmi gamZle (5

bali). mcenareze viTardeba saSualod 4,5 produqtiuli Rero, TavTavi

Zalian grZelia 15,3 sm. TavTavze viTardeba 32, 4 TavTuni. dabali aqvs

fertilobis done, TavTvSi viTardeba 67 marcvali, erTi TavTavis

marcvlis masa 3,9 gr. marcvlis mosavlianobiT CamorCeba xorblis

standartul jiS bezostaia 1-s 0,15 t/ha. gamoirCeva daavadebebisadmi

gamZleobiT.

forma 39. gamoyvanilia oqtaploiduri tritikales germanuli

seleqciis sakoleqcio jiS-nimuS Ideal10 × Selige-dan, orjeradi

individualuri gamorCevis meTodis gamoyenebiT. savegetacio periodi

aRmocenebidan daTavTavebamde 160 dRe, mcenaris simaRle 93,7 sm.

Cawolisadmi gamZle ReroTi. TavTavis sigrZe 11,7 sm. TavTavze viTardeba

25,2 TavTuni, TavTavSi 51 marcvali, erTi TavTavis marcvlis masa 2,85 gr.

gamoirCeva daavadebebisadmi gamZleobiT

forma 46. gamoyvanilia germanuli seleqciis oqtaploiduri

tritikales sakoleqcio jiS-nimuS Ideal10 × Selige-dan, savegetacio periodi

aRmocenebidan daTavTavebamde 159 dRe. Cawolisadmi gamZle ReroTi.

mcenaris simaRle 92,7 sm. marcvlis mosavlianobiT uTanabrdeba

bezostaia 1-s. gamoirCeva daavadebebisadmi gamZleobiT.

160

forma 47. gamoyvanilia orjeradi individualuri meTodis

gamoyenebiT oqtaploiduri tritikales germanuli sakoleqcio jiS-nimuS

Ideal10 × Selige-dan. savegetacio periodi aRmocenebidan daTavTavebamde 162

dRea. mcenaris simaRle 93,8 sm. mtkice Cawolisadmi gamZle ReroTi.

mcenareze viTardeba saSualod 4,7 produqtiuli Rero, TavTavis sigrZe

10,5 sm. TavTavze viTardeba 23,8 TavTuni. TavTavSi saSualod 68

marcvalia. erTi marcvlis masa saSualod Seadgens 3,6 grams. gamoirCeva

zamTargamZleobiT (9 bali), daavadebebisadmi gamZleobiT, marcvlis

mosavlianobiT xorblis standartul jiSs bezostaia 1-s aRemateba

0,2 t/ha.

forma 49. miRebulia oqtaploiduri tritikales germanuli

seleqciis sakoleqcio jiS-nimuS Ideal10 × Selige-dan orjeradi

individualuri gamorCevis meTodis gamoyenebiT. savegetacio periodi

aRmocenebidan daTavTavebamde 159 dRe. mcenaris simaRle 94,4 sm.

Cawolisadmi gamZle. mcenareze viTardeba 8,4 produqtiuli Rero.

TavTavis sigrZe 13,5 sm. TavTavze saSualod 26,2 TavTunia. fertilobis

indeqsiT CamorCeba tritikales sxva gamorCeul formebs. TavTavze

viTardeba 51 marcvali, erTi TavTavis marcvlis masa Seadgens saSualod

3,1 grams. marcvlis mosavlianobiT xorblis jiS bezostaia 1-s aWarbebs

0,5 t/ha.

forma 53. gamoyvanilia orjeradi individualuri gamorCevis

meTodis gamoyenebiT, oqtaploiduri tritikales polonuri seleqciis

sakoleqcio jiS-nimuSi LT-484/74-dan. savegetacio periodi aRmocenebidan

daTavTavebamde 159 dRe. mcenaris simaRle 94,4 sm. Cawolisadmi gamZle.

mcenareze viTardeba saSualod 4,3 produqtiuli Rero. sakmaod grZel

TavTaviania. TavTavis sigrZe saSualod 14,4 sm. TavTavze viTardeba 38,8

TavTuni. fertilobis done saSualod aqvs. TavTavSi viTardeba 67

marcvli. erTi TavTavis marcvlis masa Seadgens 3,5 gr. marcvlis

mosavlianobiT xorblis jiS bezostaia 1-s aWarbebs 0,4 ha.

daavadebebisadmi gamZlea. gamoirCeva zamTargamZleobiT maRali doniT.

forma 57. miRebulia polonuri seleqciis sakoleqcio jiS-nimuS

LT-484/74-dan, orjeradi individualuri gamorCevis meTodis gamoyenebiT.

161

mcenaris simaRle 87,7 sm. Cawolisadmi gamZle ReroTi, mcenareze

viTardeba saSualod 4,9 produqtiuli Rero. TavTavis sigrZe saSualod

13,4 sm. TavTavze saSualod viTardeba 28,8 TavTuni. TavTavSi marcvlebis

ricxvi saSulod 67. erTi TavTavis marcvlis masa Seadgens 3,27 grams.

axasiaTebs sakmaod maRali zamTargamZleobis unari (9 bali). gamZlea

daavadebebisadmi. marcvlis mosavlianobiT xorblis jiS bezostaia 1-s

aRemateba 0,5 t/ha.

7.2.2. oqtaploiduri tritikales saxeobisSida, saxeobaTSoris da

gvarTaSoris hibriduli kombinaciidan gamorCeuli tritikales

perspeqtiuli xazebis daxasiaTeba

xazi 01. gamorCeulia tritikales saxeobaTSorisi hibriduli

kombinaciis F4 (ПРАО 5/4 × АД 206)-dan individualuri gamorCeviT.

savegetacio periodi aRmocenebidan daTavTavebamde 164 dRea. mcenaris

simaRle 110,5 sm. Cawolisadmi gamZlea. mcenare saSualod iviTarebs 3,5

produqtiul Reros, TavTavis sigrZe 11,9 sm. TavTavze inviTarebs 24

ganviTarebul TavTuns. TavTavSi saSulod 46 marcvalia, fertilobis

indeqsia 1,91. erTi TavTavis marcvlis masa 2,2 gr. erTi mcenaris

marcvlis masa 7,6 gr. gamoirCeva daavadebebisadmi gamZleobiT da

gamozamTrebis maRali unariT (9 bali).

xazi 02. gamorCeulia tritikales saxeobaTSoris kombinaciis F4

(ПРАО 5/4 × АД 206)-dan. mcenaris savegetacio periodi aRmocenebidan

daTavTavebamde Seadgens 158 dRes. mcenaris simaRle 115,3 sm. inviTarebs

3,7 produqtiul Reros. gamZlea Cawolisadmi, TavTavis sigrZe 12,2 sm.

TavTavze viTardeba 24,5 TavTuni. TavTavSi marcvlis masa 2,4 gr. erTi

mcenaris marcvlis masa 4,8 gr. xasiaTdeba daavadebebisadmi gamZleobiT.

xazi 03. gamorCeulia tritikales saxeobaTSoris hibriduli

kombinaciis F4 (ПРАО 5/4 × АД 206)-dan individualuri gamorCevis gziT.

savegetacio periodi aRmocenebidan daTavTavebamde 160 dRe. mcenaris

simaRle 109,1 sm. Cawolisadmi gamZlea. inviTarebs mcenareze 4

produqtiuli Reros. TavTavis sigrZe 11,7 sm. TavTavze viTardeba 23,4

162

TavTuni. TavTavSi 39,5 marcvalia. fertilobis done 1,67. erTi TavTavis

marcvlis masa 2,3 gr. erTi mcenaris marcvlis masa 9,2 gr. axasiaTebs

daavadebebisadmi gamZleoba. zamTargamZleoba maRali aqvs (9 bali).

xazi 06. gamoyvanilia oqtaploiduri tritikales ПРАО 5/4 da dika

9/14-is SejvarebiT miRebul me-4 Taobis hibriduli kombinaciidan

erTjeradi individualuri gamorCevis meTodis gamoyenebiT. mcenare

mokle Reroiania. saSulod 85,6 sm. Cawolisadmi gamZle. mcenareze

viTardeba 3,6 produqtiuli Rero. TavTavis sigrZe saSualod 10,2 sm.

TavTavze viTardeba saSualod 20,5 TavTuni. TavTavSi 37,5 marcvalia.

TavTavis fertilobis done 1,82. erTi TavTavis marcvlis masa 1,8 gr. erTi

mcenaris marcvlis masa 6,3 gr. gamoirCeva yvela saxis daavadebebisadmi

gamZleobiT.


9/14-is SejvarebiT miRebuli me-4 Taobis hibriduli erTjeradi

kombinaciidan individualuri gamorCevis meTodiT. mcenaris simaRle 92,5

sm/ produqtiuli bartyoba 4. TavTavis sigrZe 11,3 sm. TavTavze inviTarebs

22,6 TavTuns. TavTavSi saSualod 40,5 marcvalia. fertilobis indeqsi 1,78.

erTi TavTavis marcvlis masa 2,19 gr. erTi mcenaris marcvlis masa 7,6 gr.

yvela saxis daavadebebisadmi gamZlea.

xazi 08. gamoyvanilia oqtaploiduri tritikales ПРАО 5/4 da

dika 9/14-is SejvarebiT miRebuli me-4 Taobis hibriduli kombinaciidan

erTjeradi individualuri gamorCevis meTodiT. savegetacio periodi

aRmocenebidan daTavTavebamde 161 dRe. mcenaris simaRle 95,4 sm. Rero

mtkicea da Cawolisadmi gamZlea. mcenareze viTardeba saSualod 3,9

produqtiuli Rero. TavTavis sigrZe 10,7 sm. 22 ganviTarebuli TavTuniT.

TavTavSi saSualod 40,5 marcvalia. TavTavis fertilobis done 1,84. erTi

TavTavis marcvlis masa 1,75 gr. erTi mcenaris marcvlis masa 6,7 gr.

gamoirCeva daavadebebisadmi gamZleobiT.


9/14-is me-4 Taobis kombinaciidan erTjeradi individualuri gamorCevis

meTodiT. mcenaris simaRle 87,6 sm. Cawolisadmi gamZle. savegetacio

periodis xangrZlivoba 158 dRe. mcenare saSualod inviTarebs 4,2

163

produqtiuli Reros. TavTavis sigrZe 11. TavTavze viTardeba 22 TavTuni.

TavTavze 40,6 marcvalia. erTi TavTavis marcvlis masa 1,9 gr.


9/14-is SejvarebiT miRebuli kombinaciis me-4 Taobis erTjeradi

individualuri gamorCevis meTodiT. mcenare simaRliT miekuTvneba

mokleReroianobis gamapirobebel 2 genian jiSebs. savegetacio periodi

aRmocenebidan daTavTavebamde 157 dRe. mcenare inviTarebs saSualod 5,1

produqtiul Reros. TavTavis sigrZe saSualod 10,9 sm. ganviTarebuli 22

TavTuniT. TavTavSi 40,6 marcvalia. fertilobis done 1,84. erTi TavTavis

marcvlis masa 1,85 gr. erTi mcenaris marcvlis masa saSualod 9,2 gr.

gamoirCeva SedarebiT amovsebuli marcvliT da yvela saxis

daavadebebisadmi gamZleobiT.

xazi 012. gamoyvanilia gvarTaSorisi me-4 Taobis hibriduli

kombinaciidan (ПРАО 5/4 × TavTuxi 19/28) erTjeradi individualuri

gamorCeviT. mcenaris simaRle 90,5 sm. savegetacio periodis xangrZlivoba

aRmocenebidan daTavTavebamde 159 dRe. Cawolisadmi gamZlea. mcenareze

viTardeba 3,4 produqtiuli Rero, TavTavis sigrZe saSualod 11,6 sm,

TavTavze viTardeba 23 ganviTarebuli TavTuni. TavTavSi saSualod 40

marcvali. fertilobis done 1,7. erTi TavTavis marcvlis masa 1,8 gr.

erTi mcenaris marcvlis masa 6,3 gr. daavadebebisadmi gamZlea da

axasiaTebs gamozamTrebis maRali unari.

xazi 015. miRebulia gvarTaSorisi hibriduli kombinaciis (ПРАО 5/4

× TavTuxi 19/28) me-4 Taobis erTjeradi individualuri gamorCeviT.

savegetacio periodi aRmocenebidan daTavTavebamde 161 dRe. mcenaris

simaRle 89,5 sm. Cawolisadmi gamZlea. mcenareze viTardeba 4

produqtiuli Rero. TavTavis sigrZe 12,1 sm, 22 ganviTarebuli TavTuniT.

TavTavSi 41 marcvalia. TavTavis fertilobis done 1,7 gr. erTi TavTavis

marcvlis masa 1,9 gr. erTi mcenaris marcvlis masa 7,5 grami. gamoirCeva

daavadebebisadmi gamZleobiT.

xazi 016. gamoyvanilia gvarTaSorisi me-4 Taobis hibriduli

kombinaciidan (ПРАО 5/4 × TavTuxi 19/28) erTjeradi individualuri

gamorCeviT. savegetacio periodi aRmocenebidan daTavTavebamde 161 dRe.

164

mcenaris simaRle 97,4 sm. Cawolisadmi gamZle ReroTi. mcenareze

saSualod viTardeba 4,2 produqtiuli Rero. TavTavis sigrZe 12 sm, 24

ganviTarebuli TavTuniT. TavTavSi 40,5 marcvalia. TavTavis fertilobis

indeqsi 1,65. erTi TavTavis marcvlis masa 2 gr. mcenaris marcvlis masa

8,1 grami.

xazi 021. miRebulia oqtaploiduri tritikales jiS-nimuSis ПРАО

5/4 rbili xorblis jiS axalcixis wiTeli dolis purTan SejvarebiT

miRebuli me-4 Taobis hibriduli kombinaciidan erTjeradi

individualuri gamorCevis meTodis gamoyenebiT. mcenaris simaRle 105,3

sm. mcenareze viTardeba 4,1 ganviTarebuli Rero. produqtiuli Rero 4,5.

mcenaris TavTavis sigrZe 10,3 sm. TavTavis feri wiTeli, fxiani. TavTavSi

TavTunebis raodenoba 20,4 cali. TavTavSi 37,5 marcvalia. TavTavis

fertilobis indeqsi 1,88. erTi TavTavis marcvlis masa 1,9 gr. erTi

mcenaris marcvlis masa 8,6 grami.

xazi 022. miRebulia gvarTaSorisi hibriduli kombinaciis (ПРАО 5/4

× axalcixis wiTeli dolis purTan) me-4 Taobis erTjeradi

individualuri gamorCeviT. mcenaris simaRle 108,6 sm. mcenareze

viTardeba 5,5 produqtiuli Rero. TavTavi wiTeli, fxiani. sigrZe 10,7 sm.

TavTavze ganviTarebuli TavTavebis raodenoba 21. TavTavSi viTardeba

39,2 marcvali. fertilobis indeqsi 1,9. erTi TavTavis marcvlis masa 1,95

gr. erTi mcenaris marcvlis masa 10,5 grami.

xazi 030. gamoyvanilia oqtaploiduri tritikales jiS-nimuS ПРАО

5/4 rbili xorblis jiS Tbilisuri 5-Tan SejvarebiT, miRebuli me-4

Taobis hibriduli kombinaciidan erTjeradi individualuri gamorCevis

meTodis gamoyenebiT. mcenaris simaRle 85,7 sm, riTac es xazi miekuTvneba

mokleReroianobis gamapirobebel 2 genian jiSebis jgufs. Cawolisadmi

gamZlea. savegetacio periodis xangrZlivoba aRebidan daTavTavebamde 157

dRe. mcenareze viTardeba 4,9 produqtiuli Rero, TiTqmis rbili

xorblis Tanabari fertilobis indeqsiT _ 1,9. erTi TavTavis marcvlis

masa 1,9 gr. erTi mcenaris marcvlis masa Seadgens 9,3 grams.

daavadebebisadmi gamZlea.

165

xazi 032. gamoyvanilia me-4 Taobis hibriduli kombinaciidan (ПРАО

5/4 × Tbilisuri 5) erTjeradi individualuri gamorCevis meTodiT.

mcenare miekuTvneba mokle Reroianobis gamapirobebel 2 genian jiSebis

jgufs, romelTa simaRle 89,5 sm. savegetacio periodi aRebidan srul

simwifemde 157 dRe. mcenareze viTardeba 4,8 hibriduli Rero. TavTavis

sigrZe 11 sm. TavTavi TeTria, fxiani. TavTavze viTardeba 22 TavTuni.

TavTavSi 37 marcvalia. erTi TavTavis marcvlis masa 1,8 gramia. erTi

mcenaris marcvlis masaa 9,1 gramia. daavadebebisadmi gamZlea. ar aris

cvenadi.

xazi 034. miRebulia (ПРАО 5/4 × Tbilisuri 5) hibriduli

kombinaciidan individualuri gamorCevis meTodiT. mcenaris simaRle 85,6

sm. am maCveneblebiT miekuTvneba mokleReroianobis gamapirobebel 2

genian jiSebis jgufs. Cawolisadmi gamZle. savegetacio periodis

xangrZlivoba aRmocenebidan daTavTavebamde 156 dRe. mcenareze saSualod

viTardeba 5,1 produqtiuli Rero. TavTavis Rerakis sigrZe 10,9 sm.

TavTavze inviTarebs 22 TavTuns, 40,6 marcvliT. TavTavis fertilobis

indeqsi 1,84. erTi TavTavis marcvlis masa 2 grami da erTi mcenaris

marcvlis masa 10,1 gramia. gamoirCeva cvenadobisadmi gamZleobiT da

mcenareze ganviTarebuli yvela TavTavi erTdroulad mwifdeba.

axasiaTebs daavadebebisadmi gamZleoba.

7.2.3. oqtaploiduri tritikales rbili xorbalTan SejvarebiT

miRebuli hibriduli kombinaciebidan gamorCeuli rbili

xorblis perspeqtiuli xazebis daxasiaTeba

xazi 0140. gamorCeulia oqtaploiduri tritikales ПРАО 5/4-is

axalcixis wiTeli dolis purTan SejvarebiT miRebuli hibriduli

populaciidan. mcenaris simaRle 105,1 sm. mtkice, Cawolisadmi gamZle

ReroTi. savegetacio periodi aRmocenebidan daTavTavebamde 158 dRe.

mcenareze saSualod viTardeba 5,1 produqtiuli Rero. TavTavi wiTeli,

fxiania. TavTavis sigrZe 11 sm. saSualo simkrivis. TavTavze viTardeba 22

TavTuni. TavTavis fertilobiT aRemateba axalcixis wiTeli dolis

xazi 0140

xazi 0141

166

purs, uTanabrdeba standartul jiS bezostaia 1-s. mcenaris masa 10,2 gr.

marcvli mosavlianobiT rbili xorblis jiS bezostaia 1-s aRemateba

0,35 t/ha-ze. gamoirCeva daavadebebisadmi gamZleobiT.

xazi 0141. miRebulia (ПРАО 5/4 × axalcixis wiTeli dolis puri)

hibriduli kombinaciidan. mcenaris simaRlea 100,5 sm. mokle Reroianobis

genebis Semcvelobis raodenobis mixedviT miekuTvneba 1 genian jiSebis

jgufs. Cawolisadmi gamZlea. savegetacio periodi aRmocenebidan

daTavTavebamde 155 dRea. mcenare inviTarebs saSuloT 4,9 produqtiul

Reros. TavTavis sigrZe 12,2 sm. TavTavi wiTeli, fxiani, saSualo

simkvrivis, TavTavze viTardeba 24 TavTuni, TavTavSi saSualod 52

marcvalia. maRali aqvs fertilobis indeqsi (2,16). erTi TavTavis

marcvlis masa 2,4 grami. erTi mcenaris marcvlis masa 11,5 grami.

daavadebebisadmi gamZlea, aracvenadia.

xazi 0142. miRebulia oqtaploiduri tritikales hibriduli

kombinaciidan (ПРАО 5/4 × axalcixis wiTeli dolis puri), erTjeradi

gamorCeviT. miekuTvneba mcenaris simaRlis mixedviT mokleReroianobis

gamapirobebel 1 geniani jiSebis jgufs. mtkice, Cawolisadmi gamZle

ReroT. savegetacio periodis xangrZlivoba aRmocenebidan daTavTavebamde

157 dRe. mcenareze viTardeba 4,5 produqtiuli Rero. TavTavis saSualo

sigrZe 10,5 sm. saSualo simkrivis, TavTavze viTardeba 22 TavTuni, 48,5

marcvliT. fertilobis indeqsi maRali aqvs (2,2). TavTavis marcvlis masa

2,2 gr. erTi mcenaris marcvlis masa 11,6 grami. marcvlebis Cacvena ar

axasiaTebs. sakmaod maRal mosavliani xazia. standartul jiSs aRemateba

0,5 t/ha. TavTavi fxiani, wiTeli ferisaa.

xazi 0143. gamoyvanilia oqtaploiduri tritikales hibriduli

populaciidan (ПРАО 5/4 × axalcixis wiTeli dolis puri). mcenare

simaRliT ar miekuTvneba mokleReroianobis jiSs. mcenaris simaRle 108,3

sm axasiaTebs produqtiulobis maRali done. mcenareze saSualod

viTardeba 7,1 produqtiuli Rero. TavTavis sigrZe 11,5 sm. TavTavze

fertilobis indeqsi 2,1. erTi TavTavis marcvlis masa 2,3 gr. mcenaris

produqtiulobis maRali donis gamo, mkveTrad maRalia erTi mcenaris

marcvlis masa (15,1 grami). sakmaod maRal mosavliania, standartul jiSs

167

marcvlis mosavlianobiT aRemateba 1,1 t/ha. gadamwifebisas marcvali ar

cviva. marcvali wiTeli ferisaa, TavTavi wiTeli da fxiania.

xazi 0144. gamoyvanilia ertjeradi individualuri gamorCeviT

hibriduli kombinaciidan (ПРАО 5/4 × axalcixis wiTeli dolis puri). es

xazi mcenaris saSualo simaRliT ar miekuTvneba mokle Reroiani jiSebis

jgufs. mcenaris simaRle 115,3 sm, mtkice da Cawolisadmi gamZle ReroTi.

savegetacio periodi aRmocenebidan daTavTavebamde 156 dRe. mcenareze

viTardeba 5,5 produqtiuli Rero. TavTavis saSualo sigrZea 12,5 sm, 25

TavTunebiT. 52,5 marcvali TavTavSi. fertilobis indeqsi 2,16. erTi

TavTavis marcvlis masa 2,6 grami. TavTavSi marcvlebis meti ricxviTa da

erTi TavTavis marcvlis masiT erTi mcenaris saSualo marcvlis masam

miaRwia 14,3 grams. standartul jiS bezostaia 1-s. marcvlis

mosavlianobiT aWarbebs 0,9 t/ha. TavTavi wiTelia da fxiania.

xazi 0145. miRebulia oqtaploiduri tritikales SejvarebiT

miRebuli me-4 Taobis hibriduli populaciidan erTjeradi

individualuri gamorCeviT ПРАО 5/4 da axalcixis wiTeli dolis puris.

mcenaris simaRliT ar miekuTvneba mokleReroiani jiSebis jgufs.

mcenaris simaRle 110,1 sm, Cawolisadmi gamZle. savegetacio periodi

aRmocenebidan daTavTavebamde 158 dRe. mcenareze viTardeba 5,5

produqtiuli Rero. TavTavis saSualo sigrZe 10 sm. TavTavze TavTunebis

saSualo raodenoba 20. TavTavSi marcvlebis saSualo ricxvi 46,2. am

jgufis hibridebSi fertilobis indeqsi maRalia da aRemateba mSobliur

formebs da standarts (Seadgens 2,3). erTi mcenaris TavTavis marcvlis

masa 2,2 gr, erTi mcenaris marcvlis masa 10,5 gramia. ar aris cvenadi.

marcvlis mosavlianobiT standartul jiSs aRemateba 0,67 t/ha.

TavTavidan marcvali ar cviva. TavTavSi marcvali ar Rivdeba, wiTeli

ferisaa, fxiani.

xazi 0147. miRebulia hibriduli kombinaciis (ПРАО 5/4 × axalcixis

wiTeli dolis puri) me-4 Taobidan erTjeradi individualuri

gamorCeviT. xazi mcenaris simaRlis mixedviT miekuTvneba mokle

Reroianobis gamapirobebel 1 genian jiSebis jgufs. mcenaris simaRliT

97,2 sm. mtkice da Cawolisadmi gamZle ReroTi. savegetacio periodi

168

aRmocenebidan daTavTavebamde Seadgens 157 dRes. TavTavis sigrZe 11,4 sm.

TavTavis Rerakis yovel santimetrze viTardeba 2 TavTuni (23). TavTavSi

marcvlebis ricxvi 49,5. TavTavis fertilobis indeqsi 2,15. TavTavi

fxiani, wiTeli ferisaa. erTi TavTavis marcvlis masa 2,4 gr. erTi

mcenaris marcvlis masa 12,1 grami. sakmaod maRalmosavliani xazia.

standartuli xorblis jiS bezostaia 1-s aRemateba 0,7 t/ha. ar aris

cvenadi, TavTavSi marcvali ar Rivdeba. axasiaTebs daavadebebisadmi

gamZleoba.

xazi 0160. gamoyvanilia oqtaploiduri tritikales jiS-nimuSis

ПРАО 5/4 rbili xorblis poliploiduri jiS Tbilisur 5-Tan

SejvarebiT miRebuli kombinaciis me-4 Taobidan erTjeradi

individualuri gamorCevis meTodiT. xazi mcenaris simaRliT miekuTvneba

mokleReroianobis gamapirobebeli 2 geniani jiSebis jgufs, romlis

mcenaris simaRle 80,1 sm-ia. Rero mtkice, Cawolisadmi gamZle.

savegetacio periodis xangrZlivoba aRmocenebidan daTavTavebamde 153

dRe. adreulia mcenareze viTardeba 3,9 produqtiuli Rero, romlis

TavTavis sigrZe Seadgens 10 sm-s. TavTavze TavTunebis raodenoba 20.

gamoirCeva maRali fertilobis unariT, TavTavSi viTardeba 49,5

marcvali. fertilobis indeqsi 2,47. erTi TavTavis marcvlis masa 1,8

gramia. erTi mcenaris marcvlis masa 8 gr. TavTavi TeTria, fxiani.

sakmaod maRalmosavliania. standartul jiS bezostaia 1-s aRemateba

1,2 t/.ha. amasTan erTad daavadebebisadmi gamZlea, gamoirCeva cvena-

dobisadmi gamZleobiT.

xazi 0161. gamoyvanilia (ПРАО 5/4 × Tbilisuri 5) kombinaciidan me-4

Taobidan erTjeradi individualuri gamorCevis meTodiT mcenaris

simaRlis mixedviT miekuTvneba mokleReroianobis gamapirobebel 2 genian

jiSs, romlis mcenaris simaRle 87,3 sm-ia. mcenaris Rero mtkicea,

Cawolisadmi gamZle. savegetacio periodi aRmocenebidan daTavTavebamde

154 dRea. mcenareze viTardeba 4,5 produqtiuli Rero, TavTavi TeTri,

fxiani, 10 sm sigrZis, TavTavze inviTarebs 21 TavTuns. TavTavSi 51, 5

marcvalia, gamoirCeva maRalfertilobiT, romlis indeqsi 2,45. erTi

TavTavis marcvlis masa 2 grami. erTi mcenaris marcvlis masa 8,5 grami.

169

daavadebebisadmi gamZlea. momwifebisas marcvlebi ar cviva. maRal-

mosavliania. standartul jiSs aRemateba 1,3 t/ha. TavTavSi marcvali ar

Rivdeba.

xazi 0162. miRebulia me-4 Taobis hibriduli populaciidan (ПРАО 5/4

× Tbilisuri 5), erTjeradi individualuri erTjeradi gamorCevis

meTodis gamoyenebiT. mcenaris simaRliT miekuTvneba mokleReroianobis

gamapirobebel 2 geniani jiSebis jgufs, romlis mcenaris simaRle 89,2 sm-

ia, Rero mtkice, Cawolisadmi gamZle. mcenareze viTardeba 4

produqtiuli Rero. TavTavi TeTri, fxiani, 11 sm-is sigrZis. TavTavze

viTardeba 22 TavTuni, 53 marcvliT. fertilobis indeqsi aris 2,3.

TavTavis marcvlis masa 2,8 gramia. erTi mcenaris marcvlis masa 11 gr.

daavadebebisadmi gamZlea. sakmaod maRalmosavliani, standartul jiSs

aRemateba 1 t/ha. ar aris cvenadi. TavTavSi marcvali ar Rivdeba.

xazi 0163. gamoyvanilia hibriduli kombinaciis (ПРАО 5/4 ×

Tbilisuri 5) me-4 Taobidan individualuri erTjeradi gamorCevis

meTodis gamoyenebiT. mcenaris simaRliT miekuTvneba mokle Reroianobis

gamapirobebel 1 genian jiSebis jgufs. mcenare mtkicea, Cawolisadmi

gamZle. savegetacio periodis xangrZlivoba aRmocenebidan

daTavTavebamde 158 dRea. mcenareze viTardeba 4,3 ganviTarebuli

produqtiuli Rero, TavTavi TeTri, fxiani, romlis sigrZe 11,5 sm-ia,

TavTavze viTardeba 23 TavTuni, 48,5 marcvliT. TavTavis fertilobis

done 2,1. erTi TavTavis marcvlis masa 1,9 gr. erTi mcenaris marcvlis

masa 9 grami. marcvlis mosavlianobiT standarts aRemateba 0,85 t/ha.

daavadebebisadmi gamZlea, TavTavidan marcvlebi ar cviva da momwifebisas

ar Rivdeba TavTavSi.

xazi 0164. miRebuli me-4 Taobis hibriduli populaciidan (ПРАО 5/4

× Tbilisuri 5), erTjeradi individualuri gamorCevis meTodis

gamoyenebiT, miekuTvneba mokleReroianobis matarebel 1geniani jiSebis

jgufs. mcenaris simaRle 100 sm. mcenareze viTardeba 5,2 produqtiulo

Rero, sakmaod grZeli TavTavis aqvs 12,2 sm, romlezec viTardeba 24

TavTuni, 52,5 marcvliT, TavTavis fertiloba 2,18. erTi TavTavis

marcvlis masa 4,2 gr. erTi mcenaris marcvlis masa 12,1 grami. marcvlis

170

mosavlianoba standartul jiS bezostaia 1-Tan SedarebiT aRemateba 1,4

t/ha. ar avaaddeba. TeTri, fxiani.


× Tbilisuri 5) erTjeradi individualuri gamorCeviT. mcenaris simaRles

mixedviT miekuTvneba mokle Reroianobis gamapirobebel 1 geniani jiSebis

jgufs. mcenaris simaRle 91,5 sm. mtkice, Cawolisadmi gamZle ReroTi.

mcenareze viTardeba 4,9 produqtiuli Rero, TavTavis sigrZe 10,6 sm.

inviTarebs 21 TavTuns, TavTavSi 45,6 marcvalia. TavTavis fertilobis

indeqsi 2,21. erTi TavTavis marcvlis masa 1,8 gr. erTi mcenaris marcvlis

masa 9 gr. marcvlis mosavlianobiT aRemateba standartul jiSs 1,2 t/ha

TavTavi TeTri, fxiani, cvenadobisadmi gamZle.


× Tbilisuri 5), erTjeradi individualuri gamorCevis meTodis

gamoyenebiT, miekuTvneba mokleReroianobis gamapirobebel 2 geniani

jiSebis jgufs. mcenaris simaRle 85,4 sm. Cawolisadmi gamZle,

savegetacio periodi aRmocenebidan daTavTavebamde 153 dRe. mcenareze

viTardeba 4,3 produqtiuli Rero. TavTavis sigrZe 11,4 sm. 23 TavTuniT.

TavTavSi viTardeba 49 marcvali. fertilobis indeqsi 2,1. erTi TavTavis

marcvlis masa 2 grami. erTi mcenaris marcvlis masa 8 grami. TeTri,

fxiani. cvenadobisadmi gamZle. gamoirCeva daavadebebisadmi gamZleobiT.

marcvlis mosavlianobiT aRemateba bezostaia 1-s 0,95 t/ha.


5/4 × Tbilisuri 5) erTjeradi individualuri gamorCeviT mis genotipSia

mokle Reroainobis gamapirobebeli 1 geni. Cawolisadmi gamZlea.

savegetacio periodis xangrZlivoba aRmocenebidan daTavTavebamde 156

dRe. mcenareze viTardeba 5,4 produqtiuli Rero. TavTavis sigrZe 10,5 sm,

romlezec viTardeba 21 TavTuni, 47 marcvliT. fertilobis indeqsi 2,23.

erTi TavTavis marcvlis masa 1,95 gr. erTi mcenaris marcvlis masa 10,2

grami. marcvlis mosavlianobiT aRemateba standartul jiSs 1,3 t/ha.

xazi 0180. gamoyvanilia oqtaploiduri tritikales sakoleqcio

jiS-nimuSis ПРАО 5/4 rbili xorblis aborigenul jiS xulugosTan

xazi 0180

xazi 0181

171

SejvarebiT miRebul me-4 Taobis hibridul populaciidan orjeradi

individualuri gamorCevis meTodis gamoyenebiT. xazis mcenare

mokleReroiania, miekuTvneba mokleReroianobis gamapirobebeli 2 geniani

jiSebis jgufs, romlis mcenaris sigrZe 80,5 sm. savegetacio periodi

aRmocenebidan daTavTavebamde 158 dRe. mcenareze viTardeba 5

produqtiuli Rero. TavTavis saSualo sigrZe 10 sm. TavTavze viTardeba

20 TavTuni, 45,6 marcvliT. fertilobis indeqsi 2,32. erTi TavTavis

marcvlis masa 2 gr. erTi mcenaris marcvlis masa 8,8 gr. standartul

jiSs aRemateba 0,65 t/ha. TavTavi TeTri, cvenadomisadmi gamZle,

daavadebebisadmi gamZle.

xazi 0181. miRebulia hibriduli populaciidan (ПРАО 5/4 × xulugo).

erTjeradi individualuri gamorCeviT mcenare simaRliT miekuTvneba

mokleReroianobis gamapirobebel 2 genian jiSebis jgufs. Rero mtkice,

Cawolisadmi gamZle, Reros simaRle 86,3 sm. mcenareze viTardeba 5,5

produqtiuli Rero, TavTavis sigrZe 10,5 sm. mcenareze viTardeba 5,5

produqtiuli Rero, TavTavis sigrZe 10,5 sm, 21 TavTuniT. TavTavze

viTardeba 49,5 marcvali. fertilobis indeqsi 2,35. erTi TavTavis

marcvlis masa 2,2 gr. erTi mcenaris marcvlis masa 10 g. marcvlis

mosavlianobiT standarts aRemateba 1,3 t/ha. TavTavi TeTria, ufxoa da

daavadebebisadmi gamZle.

xazi 0182. gamoyvanilia meoTxe Taobis hibridul populaciidan

(ПРАО 5/4 × xulugo) erTjeradi individualuri gamorCeviT. miekuTvneba

mokleReroianobis gamapirobebeli 1genian jiSebis jgufs. mcenaris

simaRle 90,1 sm. savegetacio periodi aRmocenebidan daTavTavebamde 159

dRe. mcenareze viTardeba 4,8 produqtiuli Rero. TavTavis sigrZe

eTanabreba jiS – xulugos 9,9 sm. TavTavze viTardeba 19 TavTuni, 44

marcvliT. fertilobis indeqsi 2,31. sakmaod msxvilmarcvliania, erTi

TavTavis marcvlis masa 2,5 gr. erTi mcenaris marcvlis masa 9,6 gr.

TavTavi TeTri, ufxo. marcvali mosavlianobiT standarts aRemateba 0,95

t/ha. daavadebebisadmi gamZle.

xazi 0183. gamoyvanilia hibriduli kombinaciis (ПРАО 5/4 × xulugo)

meoTxe Taobidan erTjeradi individualuri gamorCeviT. miekuTvneba

xazi 0184

xazi 0185

xazi 086

172

mokleReroianobis gamapirobebel 1 genian jiSebis jgufs. mcenaris

simaRle 95,4 sm. savegetacio periodi aRmocenebidan daTavTavebamde 160

dRe. mcenareze viTardeba 5, 3 produqtiuli Rero. TavTavis saSualo

sigrZe 11,5 sm 23 ganviTarebuli TavTuniT, TavTavSi marcvlis masa 2,3 gr.

erTi mcenaris marcvlis masa 11 gr. standartul jiSs aRemateba

marcvlis mosavliT 1,2 t/ha. TavTavi TeTri, ufxo.

xazi 0184. miRebulia me-4 Taobis hibriduli populaciidan (ПРАО 5/4

× xulugo) erTjeradi individualuri gamorCeviT. miekuTvneba

mokleReroianobis gamapirobebel 2 genian jiSs. mcenaris simaRle 85,2 sm.

mtkice Cawolisadmi gamZle ReroTi. savegetacio periodi aRmocenebidan

srul simwifemde 159 dRe. TavTavze viTardeba 4,9 produqtiuli Rero.

TavTavis sigrZe 11 sm, romelzec viTardeba 22 TavTuni, 58,5 marcvliT.

fertilobis indeqsi 2,2. erTi TavTavis marcvlis masa 2,2 gr. erTi

mcenaris marcvlis masa 10 grami. TavTavi TeTri, ufxoa. marcvlis

mosavlianobiT standartul jiSs aWarbebs 1,1 t/ha.


5/4 × xulugo) erTjeradi individualuri gamorCeviT. mokleReroianobis 1

genomis matarebeli hibriduli xazia. mcenaris simaRle 94,6 sm.

Cawolisadmi gamZle, savegetacio periodi aRmocenebidan daTavTavebamde

160 dRe. mcenareze viTardeba 6 produqtiuli Rero. TavTavis sigrZe

saSualod 10,6 sm. TavTavze viTardeba 22 TavTuni. TavTavSi 49,5

marcvalia. fertilobis indeqsi 2,25. erTi TavTavis marcvlis masa 2,3 gr.

erTi mcenaris marcvlis masa 11,6 gr. saerTod maRalmosavliani xazia,

romelic marcvlis mosavlianobiT standartul jiSs aRemateba 1,4 t/ha.

TavTavi TeTri, ufxoa.

xazi 0186. miRebulia me-4 Taobis hibridul populaciidan (ПРАО 5/4

× xulugo) erTjeradi individualuri gamorCeviT. mcenaris simaRliT

mokle ReroianobiT gamapirobebel 1 genis matarebel jiSebis jgufs.

mcenare mtkicea, Cawolisadmi gamZle. savegetacio periodi aRmocenebidan

daTavTavebamde 157 dRe. mcenareze inviTarebs 5,4 produqtiuli Reros.

TavTavis sigrZiT uTanabrdeba jiS xulugos 9,5 sm. aseve uTanabrdeba

173

TavTavze TavTunebis raodenobiT 19 TavTuni. TavTavSi 49,5 marcvalia.

fertilobis indeqsi 2,24. erTi TavTavis marcvlis masa 2 gr. erTi

mcenaris marcvlis masa 10 grami. TavTavi TeTri, ufxo. marcvali

mosavlianobiT jiS standarts bezostaia 1-s aRemateba 1,3 t/ha. xolo jiS

xulugosTan SedarebiT ufro metad. daavadebebisadmi gamZlea.

174

daskvnebi

oqtaploiduri tritikales jiS-nimuSebis Seswavlis, saxeobisSida,

saxeobaTSorisi da gvarTaSorisi hibridizaciis Sedegad miRebuli

eqsperimentuli masalis analizis safuZvelze SeiZleba gakeTebuli iqnes

Semdegi ZiriTadi daskvnebi:

1. dadgenili iqna, rom oqtaploiduri tritikale arsebuli jiS-

nimuSebi rTuli amfidiploidebia, amitom maTgan axali saseleqcio

sawyisi masalis misaRebad gamoyenebuli unda iqnes orjeradi individu-

aluri gamorCeva, karg Sedegs iZleva sakoleqcio sanergeSi mowonebul

jiS-nimuSebSi orjeradi individualuri gamorCevis meTodis gamoyeneba.

2. dadgenili iqna, rom oqtaploiduri tritikales da xorblis

Sejvarebis axali saseleqcio sawyisi masalis misaRebad, Sesajvareblad

gamoyenebuli unda iqnes, sruliad ruseTis memcenareobis institutis

msoflia genofondSi arsebuli oqtaploiduri tritikales, xolo maTi

sakoleqcio sanergeSi Seswavlis Sedegad mowonebul jiS-nimuSebidan

orjeradi individualuri gamorCevis meTodiT miRebuli, perspeqtiuli

formebi da xazebi, Sejvarebuli unda iqnes saqarTvelos saxelmwifo

sasoflo-sameurneo universitetis genetikisa da seleqcia meTesleobis

kaTedris genofondSi arsebuli xorblis tetraploidur endemur (T.

carthlicum _ jiSi dika 9/14, T. georgicum var. chvamlicum) da sxva

tetraploiduri saxeobebis (T. durum _ jiSebi: TavTuxi 19/28, Savfxa) da

agreTve heqsaploiduri saxeobebis (T. aestivum-is saqarTvelos

aborigenuli jiS-populaciebidan (axalcixis wiTeli dolis puri,

korboulis dolis puri, adgilobrivi dolis puri, TeTri ifqli,

xulugo, gomborula, Zalisura), seleqciuri jiSebidan (dolis puri 35-4,

dolis puri 18-46, muxranula 1, mowinave) da agreTve perspeqtiul rTul

hibriduli formebidan (Tbilisuri 5, Tbilisuri 8).

3. dadgenili iqna, rom aRmosavleT saqarTvelos pirobebisaTvis

samarcvle mimarTulebis maRal mosavliani tritikales jiSebis

seleqcia unda warimarTos SemodgomiT Senelebuli zrdis, maRal

zamTargamZleobis, adre daTavTavebis, TavTavisa da marcvlis formebis

175

gaxangrZlivebis periodis, daavadebebisadmi da Cawolisadmi gamZleobis,

mcenareTa gadarCenis maRalunarianobis, TavTavis fertilobis

maRalunarianobis, marcvlis amovsebulobis gadidebis, purcxobis

unarianobis gadidebis, marcvlidan fqvilis gamosavlianobis gadidebis ,

xorblis jiS bezostaia 1-ze meti produqtiuli bartyobis da masze

adreuli an Tanabari vegetaciis periodis mimarTulebiT. aRniSnuli

maCveneblebis mixedviT oqtaploiduri tritikales msoflio koleqciis

47 jiS-nimuSidan gamorCeuli iqna mxolod 6 jiS-nimuSi, aqedan

daRestnuri seleqciis sami jiS-nimuSi (ПРАО 5/4, ПРАО 5/5, ПРАО-13),

germanuli seleqciis erTi jiS-nimuSi (Ideal10 × Selige) da ori holanduri

seleqciis jiS-nimuSi (LT 206/74, LT 208/74), romlebSic met-naklebi doniT

aris gamosaxuli zemod CamoTvlili maCveneblebi.

4. dadgenili iqna, rom oqtaploiduri tritikales msoflio

genofondSi arsebuli tritikales daRestnuri seleqciis sami jiS-nimuSi

(ПРАО 5/4, ПРАО 5/5, ПРАО-13), germanuli seleqciis erTi jiS-nimuSi (Ideal10

× Selige) da holanduri seleqciis ori jiS-nimuSi (LT 206/74, LT 208/74)

rTuli hibriduli populaciebia da maTSi Catarebuli gamorCeviT,

romelic uaxlovdeba nilson-eles mier (1920) SemoTavazebuli “akari

(dagrovebul) meTodiT” gamorCevas, miRebuli iqna me-2 muxlSi

CamoTvlili met –naklebi doniT matarebeli perspeqtiuli formebi

(forma 36, forma 37, forma 40, forma 43, forma 59, forma 50).

5. oqtaploiduri tritikales sakoleqcio jiS-nimuSebis savegetacio

periodi ufro metad gaxangrZlivebulia, vidre es axasiaTebs

saqarTvelos xorblis tetraploidur endemur (T. cartlicum, T. georgicum) da

sxva saxeobebs (T. durum, T. turgidum), da agreTve rbili xorblis (T. aestivum)

aborigenul da seleqciur jiSebs da formebs.

• oqtaploiduri tritikales sruli savegetacio periodis SeswavliT

dadgenili iqna, rom maTSi gaxangrZlivebulia marcvlis Sevsebis da

simwifis periodebi, vidre es axasiaTebs xorblis tetraploidur da

heqsaploidur saxeobebs.

• oqtaploidur tritikales daRestnuri seleqciis jiS-nimuS ПРАО-

176

13-dan erTjeradi da orjeradi individualuri gamorCevis meTodiT

gamovlenil sagvartomo mcenareTa Taobebis friuvitis mier

SemoTavazebuli “germanuli gamorCevis meTodis” msgavsi gamorCeviT,

gamorCeuli iqna perspeqtiuli formebi (forma 1, forma 5, forma 7, forma

9, forma 14, forma 22 da forma 28), romelTa momwifeba xdeba xorblis

Tanabrad. am formebSi savegetacio periodis xangrZlivobis Semcireba

moxda aRmocenebidan daTavTavebamde periodis Semcirebis xarjze.

6. dadgenili iqna, rom saqarTvelos centraluri nawilis, kerZod

muxran-saguramos velis pirobebSi oqtaploiduri tritikales

mosavlianobis struqturaSi didi mniSvneloba aqvs mTavari TavTavis

produqtiulobas da farTobis erTeulze produqtiuli Reroebis

raodenobas.

7. oqtaploiduri tritikales yvavilobis biologiis, ganayofierebis

procesis seleqciurobis, TavTavSi hibriduli marcvlebis gamonaskvis da

Taobis produqtiulobis damtvervis wesis da vadis gavlenis SeswavliT

miRebuli saerTo kanonzomiereba mdgomareobs SemdegSi:

• gamovlenili iqna, rom ramdenadac adre DdaTavTaveba tritikales

mcenare, imdenad metad inarCunebs dingi cxovelmyoflobas;

• ganayofierebis aqtiuroba da hibriduli marcvlebis gamonaskvis

done ufro metad maRalia maSin, rodesac SedarebiT adreuli

mdedrobiTi formis kastrirebuli yvavilebi imtvereboda ufro metad

gvianmwifadi mamrobiT formad SerCeuli mtvris marcvlebiT;

• hibriduli marcvlebis gamonaskvis procentuli odenoba damokide-

bulia mSobliuri formebis birTvul-plazmuri urTierTdamokidebu-

lebaSi. citoplazmis efeqti vlindeba reciprokul SejvarebebSi;

• rodesac mdedrobiT formad aRebulia rbili xorbali, hibriduli

marcvlebis gamonaskvis produqtiuli odenoba maRalia;

• kastrirebul TavTavebSi hibriduli marcvlebis gamonaskvis

procentuli odenoba damokidebulia ara marto Sejvarebis

mimarTulebaze, agreTve rbili xorblis jiSis ekologiur-genetikur

Taviseburebaze. rbili xorblis aborigenuli jiS-populaciebi SedarebiT

Znelad ujvardebian oqtaploidur tritikales. maTTan SedarebiT karg

177

Sejvarebisunarianobas avlenen rbili xorblis hibriduli warmoSobis

jiSebi da formebi, da agreTve dasavleT saqarTvelos rbili xorblis

joS-populaciaSi – TeTri ifqli, korboulis dolis puri da xulugo.

• hibriduli marcvlebis gamonaskvis procentul odenobasa da am

marcvlebis sicocxlis unarianobas Soris gamovlenili iqna garkveuli

kanonzomiereba – roca maRalia hibriduli marcvlebis gamonaskvis

odenoba, rogorc wesi hibriduli marcvlebis aRmocenebis odenoba

mcirdeba da piriqiT. Tu hibriduli marcvlebis mdedrobiT formad

aiReba oqtaploiduri tritikale, maSin miRebuli hibriduli marcvlebis

da maTgan miRebuli mcenaris sicocxlisunarianobis yvela maCvenebeli

maRalia;

• hibriduli marcvlebis da pirveli Taobis mcenareTa

sicocxlisunarianoba maRalia maSin, roca hibridis miRebaSi mSobliur

formad gamoyenebuli iyo rbili xorblis hibriduli jiSi an forma;

• tetraploiduri da heqsaploiduri xorblis oqtaploiduri

tritikalesTan SejvarebiT miRebuli pirveli Taobis hibridebi

odenobrivi da Tvisobrivi niSan-TvisebebiT ikaveben Sualedur

mdgomareobas da hibridebi naxevrad fertilurebia;

• pirveli Taobis saxeobisSida, saxeobaTSorisi da gvarTaSorisi

hibridebSi mdedrobiTi organizmis upiratesoba (matrokliniis movlena)

vlindeba ZiriTadad sicocxlisunarianobaSi, mcenaris da TavTavis

produqtiulobis gamapirobebel zogierT elementebSi.

8. pirveli Taobis hibridebi savegetacio periodis xangrZlivobiT

gadaxrilia SejvarebaSi monawile tritikalesken an ikaveben Sualedur

mdgomareobas.

9. adreulobis mimarTulebiT seleqciisas, tritikalesTan

Sesajva-reblad gamoyenebuli unda iqnes rbili xorblis ultra saadreo

polihibriduli perspeqtiuli jiSi Tbilisuri 5. am jiSis monawileobiT

miRebuli hibridebi 8 – 10 dRiT adre Sedis srul simwifeSi, vidre

SejvarebaSi monawile tritikales jiS-nimuSebSi.

10. pirveli Taobis hibridebSi dominirebs wiTelTavTavianoba, Sav

fxianoba da ufxooba. meore TaobaSi am niSnebis mixedviT daTiSva

178

monohibriduli xasiaTisaa.

11. F2-Si adgili aqvs formaTawarmoqmnis farTe process da maqsimums

aRwevs oqtaploidur tritikales saxeobaTSoris da gvarTaSoris

Sejvarebisas. yvela jgufis hibridul kombinaciebSi gamoiTiSeba

steriluri, nawilobriv steriluri, an nawilobriv fertiluri

mcenareebi, xolo saxeobrivi niSnebis mixedviT gamoTiSuli formebi

miiReba mxolod oqtaploiduri tritikales da xorblis gvarTaSorisi

Sejvarebisas.

12. yvela jgufis Sejvarebisas miRebul populaciebSi gamoiTiSebian

odenobrivi niSnebis mixedviT dadebiTi transgresiis rekombinantebi,

romelTa raodenoba tritikales tipis rekombinantebis mixedviT

cvalebadobs 1,52%-dan 3,33%-mde farglebSi, xolo magari xorblis tipis

-0,77%-dan 2,3%-mde farglebSi. tritikales tipis, rbili xorblis tipis

da magari xorblis tipis rekombinatebi miiReba mxolod tritikalesa da

rbili xorblis SejvarebiT, romelTa raodenoba Sesabamisad meryeobs

1,52 – 1,91%, 1,83 – 3,2%, 0,33 – 0,96%-mde farglebSi.

yvela jgufis Sejvarebisas miRebul populaciebSi gamoiTiSebian

TavTavis simkvrivis mixedviT faCxati, Zalian mkvrivi, saSualod mkvrivi,

Tavkombala TavTaviani mcenareebi da sxva niSnebis mixedviT

mravalferovani mcenareebi.

13. dadgenilia iqna, rom hibridul populaciidan praqtikulad

Zvirfasi sagvartomo mcenarebis gamorCevisaTvis gamoyenebuli unda iqnes

individualuri gamorCeva, xolo maTi Sefaseba da Semdgomi

gamorCevisaTvis gamoyenebuli unda iqnes germaneli seleqcioneris

friuvitis mier SemoTavazebuli “gamorCevis germanuli meTodi”.

14. dadasturebuli iqna nilson-eles (1920) mier SemoTavazebuli

“gamorCevis akari meTodis” siswore, romelic gulisxmobs, rom gamorCeva

unda Catardes hibridebis ufros TaobebSi (F6 – F8). tritikales da

xorblis SejvarebiT praqtikuli Zvirfasi formebi miRebuli iqna me-4 –

me-5 Taobis populaciebSi, nilson eles mier SemoTavazebul “gamorCevis

akari meTodis” gamoyenebiT.

15. tritikales marcvlis xarisxis gaumjobesebis mimarTulebiT

179

seleqciisaTvis Zvirfasi donorebia saqarTvelos rbili xorblis Sem-

degi aborigenuli jiS-populaciebi: axalcixis wiTeli dolis puri, kor-

boulis dolis puri, gomborula da tetraploidur saxeobebidan xorbal

qarTlikumi – jiSi dika 9/14 da magari xorblis jiSi TavTuxi 19/28.

16. dadgenili iqna, rom oqtaploidur tritikales saxeobisSida,

saxeobaTSorisi da gvarTaSorisi Sejvarebis Sedegad miRebul pirveli

Taobis hibridul kombinaciebSi mcenaris simaRlis memkvidreobaSi

SeiZleba adgili hqondes heteroziss, Sualedur memkvidreobas da

depresias.

• mcenaris simaRlis mixedviT heterozisi vlindeba iseT kombi-

naciebSi, romelTa miRebaSi oqtaploiduri tritikales jiS-nimuSebTan

Sesajvareblad gamoyenebuli iyo xorblis tetraploiduri saxeobis

turgidumis saxesxvaoba striatumi da rbili xorblis maRalmozardi

aborigenuli jiS-populaciebi (axalcixis wiTeli dolis puri,

korboulis dolis puri, TeTri dolis puri, TeTri ifqli, Zalisura) da

seleqciuri jiSebi (dolis puri 35-4, dolis puri 18-46, muxranula 1);

• mcenaris simaRlis mixedviT Sualeduri memkvidreoba gamovlenili

iqna iseT gvarTaSoris kombinaciebSi, sadac oqtaploidur tritikales

jiS-nimuSebidan gamoyenebuli iyo gamorCeul mokleReroian tritikales

formebTan (forma 36, forma 40, forma 43, forma 49 da forma 50)

Sesajvareblad SerCeuli iyo tetraploiduri xorblis saxeobebis

seleqciuri jiSebi (dika 9/14, TavTuxi 19/28) da rbili xorblis

aborigenuli jiS-populaciebi (gomborula, xulugo) da seleqciuri

jiSebi (Tbilisuri 5, Tbilisuri 8 da mowinave);

• mcenaris simaRlis mixedviT depresia gamovlenili iqna iseT

gvarTaSoris hibridul kombinaciebSi, sadac oqtaploidur tritikales

jiS-nimuSebis gamorCeul formebTan Sesajvareblad gamoyenebuli iqna

xorblis tetraploiduri endemuri saxeobis georgikumis saxesxvaoba

xvamlikumi.

17. meore Taobis hibriduli kombinaciebis SeswavliT dadgenili iqna,

rom adgili aqvs daTiSvas mcenaris simaRlis mixedviT, xolo gamoTiSul

mcenareTa simaRlis mixedviT SefardebiT dadgenili iqna, rom am niSnis

180

mixedviT daTiSva dihibriduli xasiaTisaa.

• 15:1 SefardebiT daTiSvas, sadac 15 maRalReroiania da 1

mokleReroiani, adgili aqvs maSin, rodesac sawyisi formebis genotipSia

Reros Semoklebis gamapirobebeli genebi bb da Sesabamisi recesuli

geni inhibitori – ii, aseTi genebis matarebelia Seswavlili

oqtaploiduri tritikales yvela jiS-nimuSi da tetraploiduri

xorblis turgidumis saxesxvaoba striatumi, da agreTve rbili xorblis

aborigenuli jiS-populaciebi (axalcixis wiTeli dolis puri,

korboulis dolis puri, Zalisura, TeTri ifqli) da seleqciuri jiSebi

(dolis puri 35-4, dolis puri 18-46);

• 13:3 SefardebiT daTiSvas, sadac 13 maRalReroiania da 3

mokleReroiani adgili aqvs maSin, rodesac oqtaploidur tritikales

jiS-nimuSebTan Sesajvareblad gamoyenebuli iyo tritikales gamorCeuli

formebi (forma 36, forma 40, forma 43, forma 49, forma 50), xorblis

tetraploiduri jiSebi dika 9/14, TavTuxi 19/28, rbili xorblis jiSebi –

gomborula, xulugo, mowinave, Tbilisuri 5, Tbilisuri 8;

• miRebuli masalis analizma gviCvena, rom oqtaploiduri

tritikales Seswavlili yvela jiS-nimuSis da agreTve maRalmozardi

xorblis saxesxvaobis da rbili xorblis maRalmozardi jiSebis

genotipSia mokleReroianobis gamapirobebeli recesiuli genebi bb da

geni inhibitori ii, xolo oqtaploiduri tritikaledan gamorCeul

mokleReroian formebi, xorblis tetraploiduri da rbili xorblis

dabalmozardi jiSebis genotipSia mokleReroianobis gamapirobebeli

dominanturi genebi BB da geni inhibitorebi – ii.

18. dadgenili iqna, rom oqtaploiduri tritikales jiS-nimuSebisa

ПРАО 5/4, ПРАО 5/5, LT 206/74, LT 208/74, АД 206 nakijama da maTgan

gamorCeuli formebis (forma 30, forma 40, forma 43, forma 49, forma 50)

genotipSia hibriduli qondarobis gamapirobebeli dominanturi genebi –

D2D3. rbil xorbalTan SejvarebiT meore TaobaSi miiReba daTiSva 13

(normaluri mcenareebi): 3 (hibriduli qondara mcenareebi) SefardebiT.

oqtaploiduri tritikales da rbili xorblis SejvarebiT

miRebuli hibridis genotipia – D1D1D2D2D3D3 an D1D1D2D2d3d3.

181

19. oqtaploiduri tritikales saxeobisSida da gvarTaSorisi

pirveli Taobis hibridebSi adgili hqonda hibridul kombinaciaTa srul

an nawilobriv daRupvas. Seswavlil 180 hibridul kombinaciidan srulad

sicocxlisunariani iyo 35 hibriduli kombinacia, nawilobriv

sicocxlisunariani 125, xolo srulad letaluri 20. hibridul

mcenareTa daRupvis mizezi iyo hibriduli nekrozi, romelsac apirobebs

genetikuri sistema Ne1+Ne2.

• dadgenili iqna, rom SejvarebaSi monawile oqtaploiduri

tritikales jiS-nimuSebi, maTgan gamorCeuli formebi da heqsaploiduri

tritikales jiSi АД 206 genotipSia hibriduli nekrozis dominanturi

komplementaruli geni Ne1, amave genis matarebelia tetraploiduri

saxeobis genotipi, xolo saqarTvelos rbili xorblis aborigenuli jiS-

populaciebis da seleqciur jiSebis genotipi gajerebulia Ne1 da Ne2

genebiT. am maCveneblis mixedviTac daTiSva dihibriduli xasiaTisaa da

meore TaobaSi gamoTiSuli mcenareTa miRebuli raodenoba Seesabameba 9

(nekrozuli mcenareebi) : 7 (normaluri mcenareebi).

20. oqtaploiduri tritikales sakoleqcio jiS-nimuSebidan

gamorCeuli iqna 60 maRalmosavliani, perspeqtiuli forma, romlebic

xasiaTdebian sameurneo da biologiuri Zvirfasi niSan-TvisebaTa kom-

pleqsiT. marcvlis mosavlianobiT uTanabrdebian SejvarebaSi monawile

rbili xorblis jiSs an maT aRematebian 0,4 – 1,2 t/ha, xolo standartul

jiSTan SedarebiT gamorCeuli formaTa 25%-ze meti aRemateba marcvlis

mosavlianobiT da mateba cvalebadobs 0,3 – 0,7 t/ha-s farglebSi.

oqtaploiduri tritikales saxeobisSida, saxeobaTSorisi da

gvarTaSorisi SejvarebiT miRebul hibridul kombinaciebidan gamorCeuli

iqna tritikales tipis 24 perspeqtiuli samarcvle mimarTulebis xazi,

romelTa marcvlis mosavlianoba cvalebadobs 5,95 – 6,95 t/ha farglebSi,

da agreTve rbili xorblis tipis 35 perspeqtiuli xazi, romelTa

marcvlis mosavlianoba meryeobs 6,7 – 9,1 t/ha farglebSi. xasiaTdebian

marcvlis rqiseburi konsistenciiT.

182

praqtikuli rekomendaciebi

1. oqtaploiduri tritikales jiS-nimuSebi rTuli hibriduli

populaciebia, amitom sleqcionerebs eZlevaT rekomendacia, farTod

gamoyenebuli iqnes individualuri gamorCevis meTodi. jiS-nimuSebidan

gamoirCes niSan TvisebaTa kompleqsiT mcenareebi, xolo maTi Taobis

seleqciis sanergeSi Seswavlis safuZvelze, ganxorcieldes Semdgomi

gamorCeva mxolod ukeTes mowonebul TaobaSi, xolo meore wlis

seleqciur sanergeSi mowonebuli Taobis gamocda Catardes ukeTesi

seleqciuri nomrebis gamosarCevad, maTi Seswavla gagrZeldes

seleqciuri muSaobis Semdgom etapze.

2. oqtaploiduri tritikales safuZvelze axali saseleqcio

sawyisi masalis misaRebad, rekomendacia eZleva saxeobisSida,

saxeobaTaSorisi da gvarTaSorisi hibridizaciis meTodis gamoyenebas da

hibridebze muSaobisas ganuwyveteli individualuri gamorCevis meTodis

gamoyenebas. paralelurad rekomendacia eZleva nilson eles mier

SemuSavebel “gamorCevis akari meTodis” da friuvitis mier SemuSavebeli

“gamorCevis germanuli meTodi”-s gamoyenebas.

3. mokleReroiani da maRalproduqtiuli sawyisi masalis misaRebad

rekomendacia eZleva Sesajvareblad gamoyenebuli iqnes tritikales

gamorCeul formebi (forma 36, forma 40, forma 43, forma 49, forma 50),

xorbal qarTlikumis seleqciuri jiSi dika 9/14, magari xorblis

seleqciuri jiSi TavTuxi 19/28, rbili xorblis aborigenuli da

seleqciuri jiSebi – xulugo, gomborula, mowinave, Tbilisuri 5,

Tbilisuri 8.

4. marcvlis maRali xarisxis mqone sawyisi masalis misaRebad,

tritikales jiS-nimuSebidan da gamorCeul formebTan Sesajvareblad,

rekomendacia eZleva, gamoyenebuli iqnes xorbal qarTlikumis

seleqciuri jiSi dika 9/14, magari xorblis seleqciuri jiSi TavTuxi

19/28, aborigenuli jiSi Savfxa, rbili xorblis aborigenuli jiS-

populaciebi – axalcixis wiTeli dolis puri, korboulis dolis puri,

183

TeTri ifqli, gomborula, da seleqciuri jiSebi - Tbilisuri 5 da

mowinave.

5. rekomendacia eZleva oqtaploiduri tritikales seleqciaSi

gamoyenebuli iqnes:

• kompleqsuri niSan-Tvisebebis matarebeli tritikales jiS-

nimuSebidan ПРАО-13-dan gamorCeuli formebi – forma 1, forma 5, forma

7, forma 9, forma 14, forma 22 da forma 28, da agreTve oqtaploiduri

tritikales saxeobisSida, saxeobaTaSorisi da gvarTaSorisi Semdegi

perspeqtiuli xazebi: 01, 03, 06, 07, 08, 09, 010, 012, 013, 014, 015, 016, 021, 022,

030, 031, 032, 033, 034;

• oqtaploidur tritikales gvarTaSorisi hibridebis misaRebad,

rekomendacia eZleva gamoyenebuli iqnes sameurneo da biologiuri niSan-

TvisebaTa kompleqsis matarebel rbili xorblis Semdegi xazebi: 0141,

0142, 0160, 0161, 0162, 0163, 0165, 0166, 0167, 0180, 0181, 0182, 0183, 0184, 0185, 0186,

0187, 0188.

6. oqtaploiduri tritikales seleqciur muSaobis yvela etapze

unda ganxorcieldes mkacri wundeba da mowoneba, gamorCevis yvela saxis

meTodis gamoyenebis SemTxvevaSi gamorCevas safuZvlad unda daedos,

yvela niSanTan erTad, marcvlis amovsebuloba, marcvlis simsxo da

marcvlis konsistencia.

7. oqtaploiduri tritikales gvarTaSorisi hibridizaciisas,

romelTac axasiaTebT mSobliuri formebis dabali SeTavsebuloba da

sawyis etapze dabali aqvT produqtiuloba, seleqciuri procesisi sqema

unda gagrZeldes da seleqciaSi ZiriTadad gamoyenebuli unda iqnes

dagrovebis (akari-meTodi) meTodi.

184

gamoyenebuli literatura

1. d. gedevaniSvili, g. talaxaZe. – niadagmcodneobis kursi, Tb., 1962, gv. 49.

2. d. gedevaniSvili, t. tarasaSvili, v. lataria. – muxranis saswavlo-

sacdeli meurneoba. niadagebis agrosawarmo daxasiaTeba, 1951.

3. j. gubelaZe. – saSemodgomo xorblis morwyvis reJimi muxranis

pirobebSi. sakandidato disertacia, 1955.

4. k. kelenjeriZe. – muxran-saguramos vakis agroklimaturi faqtorebis

mokle mimoxilva. saqarTvelos saxelmwifo saseleqcio sadguris samecn.

Sromebi, t. 1, Tbilisi, 1954, gv. 11-37.

5. m. sabaSvili. – saqarTvelos niadagebi, Tbilisi, 1965, gv. 291.

6. l. dekapreleviCi, p. nasyidaSvili. – rbili xorblis mokleReroiani da

marcvlis maRali xarisxis mqone saseleqcio sawyisi masalis miReba

saxeobaTaSorisi hibridizaciis meTodebis gamoyenebiT. miwaTmoqmedebis

samecniero-kvleviTi institutis Sromebi. 1972, t. 15.

7. l. dekapreleviCi, p. nasyidaSvili. – T. dicoccoides var. arabicum wiTeli

hibriduli qlorozis genetikuri wyaroa. saqarTvelos mecnierebaTa

akademiis moambe, Tbilisi, 1975, t. 80 #3. 0. 2 n.T, gv. 705-707.

8. b. memarniSvili, S zanguraSvili, p. nasyidaSvili. – tritikales

inbridingisas marcvlebis gamonaskvna da Taobis sicocxlis-unarianobis

sakiTxisaTvis. n. vavilovis dabadebis 100 wlisTavisadmi miZRvnili

sakavSiro samec. konf. masalebi, Tbilisi, 1987, 25 28/XII – 0. 16. T, gv. 35-

36.

9. i. nasyidaSvili – saxeobaTaSorisi hibridizaciis gziT magari da rbili

xorblis axali saseleqcio sawyisi masalis Seqmna. sadisertacio macne

biologiur mecnierebaTa kandidatis samecniero xarisxis mosapoveblad,

Tb., 1993. gv. 22.

10. m. nasyidaSvili – Triticum-is gvarSi mokleReroianobis genetikuri

safuZvlebi. saq. sax. agr. universiteti. samecniero Sromebi. 2000. gv. 30-

44.

185

11. p. nasyidaSvili. – saqarTvelos xorblebSi hibriduli nekrozisa da

wiTeli hibriduli qlorozis Seswavla. saqarTvelos mecnierebaTa

akademiis moambe, Tbilisi, 1973, t. 71, #1. 0. 2 n. T, gv. 182-183.

12. p. nasyidaSvili. reciprokuli Sejvarebis gavlena xorblis

saxeobaTaSoris pirveli Taobis hibridebis sicocxlisunarianobaze.

saqarTvelos saseleqcio sadguris Sromebi. 1967. t. 3.

13. p. nasyidaSvili, m. sixaruliZe, e. CerniSi. mindvris kulturaTa

seleqcia-meTesleobis praqtikuli mecadineobis saxelmZRvanelo

“codna”, Tbilisi. 1964, 17.6 n. T.

14. p. nasyidaSvili. pirdapiri da reciprokuli Sejvarebis gavlena

xorblis saxeobaTaSorisi pirveli Taobis hibridebis sicocxlis

unarianobaze. saqarTvelos saseleqcio sadguris Sromebi, Tbilisi. 1969,

t. 3. gv. 23-29. 0,5 n. T.

15. p. nasyidaSvili. rbili xorblis jiSebis da martiv TavTaviani

turgidiumis reciprokuli Sejvarebis gavlena pirveli Taobis

hibridebis produqtiulobaze. saqarTvelos sas. sam. institutes

Sromebi. Tbilisi. 1970, t. LXXVIII – LXXIX. 1.0 n. T.

16. p. nasyidaSvili. xorblis mokleReroiani jiSebis miReba da maTi

mniSvneloba. – saqarTvelos soflis meurneoba, 1972, #5.

17. p. nasyidaSvili. magari xorblis jiSSi – cerulescens 19/28 –

hibriduli qondarobis genebi. saqarTvelos mecnerebaTa akademiis

moambe, Tbilisi. 1975, t.77 #2. 0.2 n.T.

18. p. nasyidaSvili. saqarTvelos xorblebSi hibriduli nekrozis da

wiTeli hibriduli qlorozis Seswavla. saqarTvelos ssr. mec. akad.

moambe, 1973, t. 71, #1.

19. p. nasyidaSvili. xorblis saxeoba dikaSi (T. persicum Vav). mokle

Reroianobis genebis Seswavla, saqarTvelos mecnierebaTa akademiis

moambe. Tbilisi. 1975, t. 79 #2. 02 n. T.

20. p. nasyidaSvili. xorblis saxeoba dikas T. persicum Vav. genetikuri

struqtura. saqarTvelos sas. sam. institutis Sromebi. Tbilisi, 1976,

#11. 0.2 n. T.

186

21. p. nasyidaSvili. saseleqcio sawyisi masalis miReba xorbal persikumis

saxesxvaobis (var. stramineum) da turgidiumis saxesxvaobis (var. striatum)

SejvarebiT. saqarTvelos miwaTmoqmedebis ski Sromebi, werovani. 1976, t.

XXXIII. 0.4 n. T.

22. p. nasyidaSvili. saqarTvelos rbili xorblis jiSebis heterogenuroba

hibriduli nekrozis genebis alelebis mixedviT. saq. ssr. mec. akad.

moambe, 1977, t. 86, #1.

23. p. nasyidaSvili. saqarTvelos rbili xorblis jiSebSi hibriduli

qondarobis genebis Seswavlis sakiTxisaTvis. saqarTvelos ssr mec.

akad. moambe. t. 83, #3.

24. p. nasyidaSvili. saqarTvelos rbili xorblis jiSebSi

mokleReroianobis genebis Seswavlis sakiTxisaTvis. saq. ssr. mec. akad.

moambe, 1977. t. 87. #2.

25. p. nasyidaSvili. rbili xorblisa da magari xorblis saxesxvaobis var.

reichenbachii Sejvarebis Sedegebi. saqarTvelos sas. sam. institutes

Sromebi. Tbilisi, 1977, t. 102. 0.4 n. T.

26. p. nasyidaSvili. xorbal dikas (T. persicum) da rbili xorblis (T. aestivum)

jiSebis Sejvarebis Sedegebi. saqarTvelos miwaTmoqmedebis ski Sromebi,

werovani. 1977, t. XXIV. 0.5 n. T.

27. p. nasyidaSvili. saqarTvelos rbili xorblis seleqcia

mokleReroianobis mimarTulebiT. saq. ssr. mec. akad. moambe, 1978, t. 85,

#1.

28. p. nasyidaSvili. saqarTvelos xorblis endemuri saxeobebis genetikuri

struqtura. saqarTvelos mecnierebaTa akademiis moambe, Tbilisi. 1978, t.

90 #1. 0.3 n. T.

29. p. nasyidaSvili, c. samadaSvili. saqarTvelos xorblebSi hibriduli

nekrozis da wiTeli hibriduli qlorozis gavrcelebis Taviseburebani.

saq. sas. sam. institutis Sromebi, 1978, t. 105.

30. p. nasyidaSvili. saqarTvelos xorblis saxeobaTaSorisi hibridizacia-

monografia. sabWoTa saqarTvelo. Tbilisi. 1978. 6.7. n. T.

187

31. p. nasyidaSvili. saqarTvelos xorblis Canasaxovani plazmis genetikuri

struqtura. J. saqarTvelos soflis meurneoba, Tbilisi. 1978, #11, 0.15 n.

T.

32. p. nasyidaSvili. saqarTvelos xorblis endemuri saxeobebis

aborigenuli jiS-populaciebis Canasaxovani plazmis genetikuri da

seleqciuri Rirebuleba. saqarTvelos miwaTmoqmedebis ski Sromebi.

werovani. 1978, t XXV. 0.5 n. T.

33. p. nasyidaSvili. xorblis seleqciaSi saxeobaTaSorisi hibridizaciis

gamoyenebis Sedegebi da perspeqtivebi. saqarTvelos sas. sam. institutis

saiubileo samecniero sesiis Tezisebi. Tbilisi, 1980. 0.15 n. T.

34. p. nasyidaSvili. rbili da magari xorblis saxeobaTaSoris hibridebSi

formaTa warmoqmnis Seswavlis Sedegebi. saqarTvelos sas. sam.

institutis Sromebi. Tbilisi, 1981. t. 118. 0.4 Nn. T.

35. p. nasyidaSvili, l. niniZe. xorbal maxasa da rbili xorblis

SejvarebiT miRebuli pirveli Taobis hibridebis sicocxlisunarianoba.

georgievskis traqtatis 200 wlisTavisadmi miZRvnili samecniero

konferenciis masalebi. Tbilisi. 1983. 0.1 n. T.

36. p. nasyidaSvili. saqarTvelos xorblis (T. aestivum XT. durum)

saxeobaTaSorisi meore Taobis hibridebSi formaTa warmoqmnis

Seswavlis sakiTxisaTvis. saqarTvelos mecnierebaTa akademiis moambe,

Tbilisi, 1983, t. III #3. 0.2 n. T.

37. p. nasyidaSvili, m. sixaruliZe, m. CerniSi. xorblis seleqcia

saqarTveloSi (monografia). sabWoTa saqarTvelo, 1983. gv. 338.

38. p. nasyidaSvili. saqarTvelos xorblis genetikuri da seleqciuri

Rirebuleba. saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis

agromacne. 1992, @#1.

39. p. nasyidaSvili, m. nasyidaSvili, i. nasyidaSvili, r. ZiZiSvili.

saqarTvelos xorblis saxeobebis genetikuri mravalferovneba. agrarul

mecnierebaTa problemebi (samecniero SromaTa krebuli). XXVI, 2004. gv.

16-21. 0.46 n. T.

40. p. nasyidaSvili, m. nasyidaSvili, i. nasyidaSvili. xorblis saxeoba dikas

T. cartlicum Nevs. genetikuri struqturis Seswavlis sakiTxisaTvis.

188

agrarul mecnierebaTa problemebi. (samecniero SromaTa krebuli), ss.

Tbilisi, 2005. XXX. gv. 5-8, 0,4 n. T.

41. r. ZiZiSvili – endemuri saxeoba maxas (T. macha Dek. et Men) safuZvelze

xorblis intensiuri tipis jiSebis misaRebad axali saseleqcio sawyisi

masalis Seqmna. soflis meurneobis mecnierebaTa doqtoris samecniero

xarisxis mosapoveblad warmodgenili disertaciis avtoreferati.

Tbilisi, 2003.

42. a. javaxiSvili. saqarTvelos ssr geografiuli raionebi, Tb., 1974.

43. Бабаджанян Г. А. Вопросы генетики гибридного некроза. Биологический журнал

Армении., 1970. т. 23, №11 с. 65-78.

44. Бабаджанян Г. А. Опыт классификации генотипов сортов пшеницы по генам гибридной

карликовости. – Труды Арм. НИИЗ. «Пшеница», 1974, вып. I.

45. Бабаджанян Г. А., Саркисян Н. С. Гибридная карликовость у пшеницы. T. aestivum

(четвертый список летальных генов). Биологический журнал Армении, 1972, 25. 10.

46. Бабаджанян Г. А., Бекназарян Л. Г., Петросян Дж. А. Гены гибридного некроза у сортов

пшеницы СССР. Тр. Арм. НИИЗ. С. «Пшеницы». 1975, 2, ст. 41-46.

47. Бабаджанян Г. А. Комплементарные гены летальности у рода. Тр. Арм. НИИЗ, с.

«Пшеница», 1976, с. 53-56.

48. Бабаджанян Г. А., Бекназарян Л. Г. Летальные гены о низкостебельных сортов T.

aestivum. Гены некроза, хлороза и гибридной карликовости. Труды Арм. НИИЗ, сер.

«Пшеница», 1975, вып I.

49. Бекназарян Л. К., Амирханян Л. Г. Гены гибридной карликовости (dwarfnes) у

низкостебельных сортов пшеницы (пятый список летальных генов). Биологический

журнал Армении, 1973, т. 26, №8.

50. Бекназарян Д. Г. Гены гибридного некроза у низкостебельных сортов пшеницы

(девятый список летальных генов). Труды Арм. НИИЗ, с. «Пшеница», 1973, №1. с. 55-59.

51. Бакназарян Л. Г. Распределение генов гибридной карликовости у короткостебельных

сортов вида T. aestivum – Тр. Арм. НИИЗ, сер. . «Пшеница», 1975, 2.

52. Беришвили Т. О. Выживаемость некрозных растений и гены-модификаторы в

гибридных пшеницах. Сообщение АН Груз. ССР, 63, I, 1971.

53. Баева Р. Характеристика на хибрадите между октаплоидной и гексаплоидной формами

Triticale – Генетика и селекция, 1975, т. 8, вып 2., с. 85-98.

189

54. Баева Р., Христова И. Получение короткостебельных и раннеспелых форм тритикале с

высоким содержанием белка и лизина. – Вкн.: Тритикале. Изучение и селекция.

Материалы международного симпозиума. Л., 1975. с. 235-246.

55. Бакиновская Э. О. Эффективность периодического отбора в улучшении тритикале. –

Автореф. дис. на соиск. уч. степ. канд. биол. наук. – 1983. – 25 с.

56. Вавилов Н. И. Научные основы селекции пшеницы. – В кн.: Теоретические основы

селекции растений. – М. – Л., 1935, с. 245.

57. Волков В. Р., Волкова В. В. Методы и результаты селекционной работы с пшенично-

ржанными гибридами.// Резервы с.-х. производства. Растениеводство. – 1971. – Вып. 2. –

Барнаул. – с. 120-135.

58. Волков В. Р., Волкова В. В. Селекция озимой пшеницы на основе тритикале в условиях

лесостепной зоны Алтайского края. – В нк.: Тритикале. Изучение и селекция.//

Материалы Международного симпозиума. – Л. – 1975. – с. 169-174. – ВИР.

59. Горгидзе А. Д., Назарова Э. А. Новые пшенично-ржаные амфидиплоиды. – В кн.:

Полиплоидия и селекция. – Изд-во АН СССР. – М. - Л. – с.186-187. /Тр. совещания от 14-

18. 01. 1963. – 1965.

60. Гужов Ю. Л. Тритикале – первая зерновая культура, созданная человеком. – М. Колос. –

1978.

61. Декапрелевич Л. Л. О получении нежизнеспособных и полужизнеспособных

комбинаций при скрещивании пшениц. Тр. Всесоюзн. съезда по ген., селекц., семен. и

племен. животн., 1930. П. с. 221-227.

62. Декапрелевич Л. Л., Наскидашвили П. П. Проявление гибрдного некроза и красного

гибридного хлороза у межвидового гибридов грузинских пшениц. Генетика. 1971. УП.

З.С., с. 19-22.

63. Декапрелевич Л. Л., Наскидашвили П. П. Гибридный некроз и гибридный хлороз у

пшениц Грузии и значение этого явления для селекционной работы и теоретических

исследований. Генетика. IX. 8. 1973. с. 12-19.

64. Декапрелевич Л. Л., Наскидашвили П. П. Получение исходного материала для

выведения короткостебельных сортов мягкой пшеницы с повышенными

технологическими качествами зерна путем скрещивания мягкой пшеницы с твердой. –

Генетика, 1972, т. уш, №12.

190

65. Декрапелевич Л. Л., Наскидашвили П. П. Гибридный некроз и гибридный хлороз в

пшеницах Грузии и значение этого явления для селекционной работы и теоретических

исследований. – Генетика. 1972, т. IX, №8.

66. Декрапелевич Л. Л., Наскидашвили П. П. Гибридная карликовость у вида пшеницы

Дика. Генетика, 1975, т. XI, №11.

67. Декрапелевич Л. Л., Наскидашвили П. П. Комплиментарные гены летальности в

пшеницах Грузии. – Тр. Груз. СХИ. 1977, т. 102.

68. Дорофеев В. Ф., Мережко А. Ф. Проблема гибридного некроза и пшеницы. – Генетика,

1969, т.у., №4.

69. Дорофеев В. Ф., Удачин Р. А. Короткостебельные сорта пшеницы и орошение. –

Природа, 1971, №10.

70. Дорофеев В. Ф., Куркиев У. К. Мировая коллекция тритикале и использование их в

селекции. – В кн.: Тритикале. Изучение и селекция. Материалы Международного

симпозиума. – л. 1975. – с. 12-25 (ВИР).

71. Дорофеев В. Ф. Мировая коллекция тритикале как основа получения перспективных

сортов. Сб. научных работ. Тритикале. Проблемы и перспективы. Часть I. Генетика и

селекция. Каменная Степень, 1976. т. XIII, вып. I. с. 17-24.

72. Дорофеев В. Ф., Куркиев У. К. Методы получения и улучшения тритикале. – Тр. по

прикл. бот., генет. и селекции, 1977, т. 60. вып. 1. с. 119-123.

73. Дорофеев В. Ф., Куркиев У. К., Филатенко А. А., Охотникова Т. В. Мировая коллекция

тритикале как основа получения перспективных сортов. Тр. по прикл. бот., генет. и

селекции. 1973, т. 59. вып. 3, с. 24-29.

74. Джаши М. З. Создание нового исходного материала для селекции тритикале и пшеницы

путем скрещивания гексаплоидных тритикале с мягкой пшеницей. Диссер. работа на

соиск. уч. степ. канд. с.-х. наук, Тбилиси, 1989, 164 с.

75. Зилинский Ф. Дж. Основные положения современной селекции тритикале. – В кн.:

Тритикале – первая зерновая культура, созданная человеком. М., 1978, с. 69-73.

76. Иванов А. П. Спонтанный пшенично-ржанной амфидиплоид. – Бюлл. ВИР. 1958, №5. с.

29-41.

77. Казарян М. Х. Вопросы генетики гибридной карликовости. Кандитатская диссертация.

Ереван, 1976.

78. Казарян Л. Г. Гены некроза и гибридной карликовости у твердых пшениц. – Тр. Арм.

НИИЗ, сер. «Пшеница», 1975, №1.

191

79. Кисс К., Фокс К. М. Тритикале и питание человека. – В кн.: Тритикале – первая зерновая

культура, созданная человеком. М., 1978, с. 204-213.

80. Киш А. Проблемы созделывания тритикале в Венгрии. – В кн.: Тритикале – первая

зерновая культура, созданная человеком. М., 1978. с. 32-39.

81. Килчевская О. С. Цветение и опыление тритикале. – В кн.: IV съезд генетиков и

селекционеров Молдавии. Тез. докл., Кишинев, 1981, с. 167.

82. Кильчинская О. С., Симинел В. Д. Особенности биологии цветения некоторых форм

тритикале в условиях Молдавии. – Тр. КСХИ. Методы создания исходного материала

для внедрения гетерозисных сортов и гибридов. Кишинев. 1978. с.17-22.

83. Кордахия М. Климат Грузии. Изд-во АН ГСССР, Тбилиси, 1961.

84. Кобаладзе К., Наскидашвили П. П., - Результаты изучения Амфидиплоид 1 в сравнении

с рожью. Материалы IV съезда ГоГис, Грузии. 1981. 0.1. п.л.стр. 88-90.

85. Куркиев У. К. Тритикале и проблемы его селекции. – Методические указания. Л.,

1975.-91 с.

86. Куркиев У. К., Семенова Л. В., Малюгина Т. Г. Технологические свойства пшенично-

ржаных амфидиплоидов тритикале. – В кн.: Тритикале. Изучение и селекция.(Материалы

международного симпозиума). Л., 1975. с. 235-246.

87. Куркиев У. К. Плодовитость пшенично-ржаных амфидиплоидов. – В кн.: Селекция и

семеноводство с/хозяйственных растений на генетических основах. -1972. – ВОГИС Ш.

– Вып. 1.

88. Куркиев У. К. Селекционная ценность пшенично-ржаных амфидиплоидов. – Автореф.

дис. на соиск. уч. степ. канд. с.-х. наук. – л. – 1974. – 29 с.

89. Куркиев У. К. Тритикале и проблемы его селекции. – л. ВИР. – 1975. – 92 с.

90. Куркиев У. К. Образцы тритикале, перспективные для селекции и внедрения в

производство. //Научно-технический бюлл. ВНИИ растениевод. – 1983. – №129. – с. 9-11.

91. Лазаревич С. В., Лазаревич Н. В. Характер цветения озимых и яровых тритикале в

условиях Белоруссии. – В кн.: сб. научн. тр. БСХА. 1977. вып. 29. с. 22-27.

92. Лебедев В. Н. Новые случаи образования амфидиплоидов в пшенично-ржаных

гибридах. – Харьков. Изд. Наркомснаб УССР. – 1933. – 27с.

93. Лукьяненко П. П. Новый способ искусственного опыления пшеницы. ж. Селекия и

семеноводство. № 4, 1934, ст. 6-12.

94. Лубин А. Н. Гены гибридного некроза у некоторых районированных сортов яровой

пшеницы. Бюлл. Всесоюзн. института растениеводства, 1971, 20 с. 12-15.

192

95. Лубин А. Н. Проявление некроза и хлороза в от скрещивания видов и сортов озимой

пшеницы. Бюлл. Всесоюзн. института растениеводства. 1972, 21. с. 11-17.

96. Лубин А. Н. Гены гибридного некроза у некоторых районированных сортов яровой

пшеницы. – Бюллетень Всесоюзн. института растениеводства им. Акад. Н. И. Вавилова,

вып. 20, 1975.

97. Мережко А. Ф. К вопросу о генетических причинах гибридного некроза пшениц. –

Генетика, 6, вып. 4, 1970.

98. Максименко Л. Д., Воронков С. И. Некоторые биологические особенности кормового

тритикале Ставропольский – 1. – Тр. Ставропольского НИИСХ, 1977, вып. 40, с. 130-142.

99. Махалин М. А. Итоги и дальнейшие перспективы селекции тритикале. – В кн.:

Селекция отдельных гибридов и полиплоидов. М., 1974, с. 54-62.

100. Махалин М. А. Создание и изучение гибридных гексаплоидных тритикале. В кн.:

Тритикале. Изучение и селекция. (Материалы международного симпозиума). л., 1975,

с.108-113.

101. Мейстер Г. К., Мейстер Н. Г. Ржано-пшеничные гибриды. Морфогенезис гибридов и

проблема использования их для выведения зимостойких сортов пшеницы. – М.: Новая

деревня, 1923. – 219 с.

102. Мережко А. Ф. Селекция тритикале в международном центре по улучшению кукурузы и

пшеницы (Мексика). Сб. научных работ. Тритикале. Проблемы и перспективы. Часть I.

Генетика и селекция. Каменная Степь,1976, т. XIII. с. 58-67.

103. Мухордов Е. Г. Изучение 56-и и 42-хромосомных пшенично-ржаных амфидиплоидов в

условиях лесостепи Западной Сибири. В кн.: Тритикале.

104. Мемарнишвили В. Р. Гексаплоидные тритикале и их селекционные улучшение. Диссер.

работа на соиск. уч. степени канд. с.-х. наук. Тбилиси., 1990. с. 191.

105. Мюнтцинг А. Некоторые фазы эволюции тритикале. В сб. Проблемы

экспериментальной биологии. М., 1977. с. 86-89.

106. Мчедлишвили К., Наскидашвили П., Самадашвили Ц., Зангурашвили Ш., Окруашвили

И. – Жизнеспособность и наследование количественных признаков у гибридов

тритикале, Сообщения Академии сельскохозяйственных наук Грузии, 19, 2007, стр. 132-

135.


И. – Создание нового исходного материала для селекции тритикале и пшеницы путем

193

скрещивания тритикале с мягкой пшеницей. Сообщения Академии

сельскохозяйственных наук Грузии, 19, 2007, стр. 144-146.


И. – Результаты изучения сорто-образцов тритикале. – Сообщения Академии

сельскохозяйственных наук Грузии, 19, 2007, стр. 149-150.

109. Наскидашвили П. П. - Проявление гибридного некроза и красного гибридного хлороза

в межвидовых скрещиваниях пшеницы. Труды Груз СХИ, Тбилиси, 1974, т LXXXVIII. 2.

Оп. л. стр. 87-116.

110. Наскидашвили П. П., Декапрелевич Л. Л., Самадашвили Ц. Ш. – Комплементарные

гены летальности в пшеницах Грузии. Труды Груз СХИ, Тбилиси. 1977. т. 102. 0.5 п-л.

стр. 15-22.

111. Наскидашвили П. П., Декапрелевич Л. Л., Самадашвили Ц. Ш. – Особенности

распространения генов гибридного некроза генов красного гибридного хлороза в

пшеницах Грузии. Труды Груз СХИ, Тбилиси, 1978. 105. 0,4 п.л. стр. 9-13.

112. Наскидашвили П. П., Декапрелевич Л. Л., Самадашвили Ц. Ш. – Особенности

распространения гибридного некроза и красного гибридного хлороза в стародавних

сортах и эндемных видах пшеницы Грузии. Тр. Арм. НИИЗ, с. Пшеница, Эчмиадзин.

1978, № 1. 0.3 п.л. стр. 47-54.

113. Наскидашвили П. П., Самадашвили Ц. Ш., Джаши М. З. – Использование

гексаплоидных тритикале для скрещивания с озимой пшеницей. ж. Селекция и

семеноводство, 1982, №2 0.3 п.л. стр. 14-15.

114. Наскидашвили П. П., Самадашвили Ц. Ш., Джаши М. З., Зангурашвили Ш. И.

Мемарнишвили Б.Р. – Создание перспективных гибридов гексаплоидиых тритикале в

Грузии. Матер. V съезда ГоГи с ,Тбилиси, 1986,0.1 п. л. стр. 112-113.

115. Наскидашвили П. П., Иашагашвили Г. – Получение новых форм тритикале путем

насыщающего скрещивания – тритикале на эндемичных видах и аборигенных сортах

пшеницы Грузии. Материалы докладов всес. науч. конф. посв. 100-летию со дня рожд. Н.

И. Вавилова, Тбилисл. 1987. 0.1. п. л. стр. 86-87.

116. Наскидашвили П. П., Самадашвили Ц. Ш., Джаши М. З., Мемарнишвили Б. Р. –

Иследование биохимического состава зерна (белка, лизина) при скрешивании пшеницы

и тритикале. Научные труды Груз. СХИ, Тбилиси, 0. 4. п. л. стр. 117-121.

117. Наскидашвили П. П., Зангурашвили Ш. И., Джаши М. З., Мчедлишвили К. Г., Чикадзе

З. – Жизнеспособность и наследование количественных признаков у гибридов

194

тритикале. Сборник докладов международной науч. конференции, посвященной 110-

летию со дня рождения профессора Леонарда Леонардовича Декапрелевича. Тбилиси.

1997 г. Часть II. 0.5 п. л. стр. 165-172.

118. Наскидашвили П. П., Зангурашвили Ш. И., Джаши М. З., Мчедлишвили К. Г.,

Мемарнишвили Б. Р., Чикадзе З., Самадашвили Ц. Ш. – Создание нового исходного

материала для селекции тритикале и пшеницы, путема скрещивания гексаплоидных

тритикале с мягкой пшеницей. Сборник докладов международной науч. конференции,

посвященной 110-летию со дня рождения профессора Леонарда Леонардовича

Декапрелевича. Тбилиси. 1997 г. Часть II. 0.4 п. л. стр. 173-177.

119. Наскидашвили П. П., Зангурашвили Ш. И., Джаши М. З., Мчедлишвили К. Г., Чикадзе

З., – Результаты изучения сорто-образцов тритикале. Сборник докладов международной

науч. конференции, посвященной 110-летию со дня рождения профессора Леонарда

Леонардовича Декапрелевича. Тбилиси. 1997 г. Часть II. 0.25 п. л. стр. 178-181.

120. Наскидашвили П. П. Самадашвили Ц. Ш., Чопикашвили Н., Мчедлишвили К. Г. – К

вопросу Академии сельскохозяйственных наук Грузии, 19, 2007, стр. 147-148.

121. Орлова И. Н. О природе неспаривания гексаплоидных тритикале. – Труды по

прикладной ботанике, генетике и селекции. ВИР., 1976, т. 58., №1, с. 130-138.

122. Рабинович С. В. Исходные формы для селекции новых сортов тритикале. В кн.:

Тритикале. Проблемы и перспективы. Ч. 1. Генетика и селекция. Каменная Степь, 1976.

с. 101-105.

123. Рабинович С. В. и др. Изучение мировой коллекции тритикале в Харьковском

селекционном центре. Селекция и семеноводство. Республиканский межведомственный

тематический научный сборник, 1976, вып. 34. с. 3-12.

124. Рабинович С. В. Исходные формы для селекции новых сортов тритикале. Сборник

научных работ НИИ с/х Центральной черноземной полосы. 1976, т. 13, вып. I, ч. I, с. 101-

105.

125. Рахметулин Р. М. Изучение селекционной ценности озимой тритикале в условиях

Северо-Запада РСФСР. – Автореф. дис. на соиск. уч. степ. канд. с.-х. наук. – Л., 1981. –

23 с.

126. Ригин Б. В. Скрещиваемость пшеницы с культрной рожью. Автореферат дис. на соиск.

уч. степ. канд. биол. наук. Л., 1965, 19 с.

127. Ригин Б. В., Орлова И. Н. Пшенично-ржаные амфидиплоиды. Колос, 1977. – 277 с.

195

128. Ругер А. Михаело. – Генетический и цитогенетический словарь. Перевод с немецкого.

Москва, 1967, 227 с.

129. Самадашвили Ц. Ш., Наскидашвили П. П., Джаши М. З. – Основные направления

селекции тритикале в Грузии. Тезисы докл. всес. совет. Роль отдат. гибрид. в эволюц. и

селекции пшеницы, Тбилиси. 1985 916-20) июня. 0.1 п. л. стр. 78-79.

130. Симинел В. Д., Кильчевская О. С. Морфо-биологичекская характеристика некоторых

форм тритикале в связи и изучением исходного материала для селекции. – В кн.: Методы

создания исходного селекционного материала для выведения гетерозисных сортов и

гибридов. Кишинев. с. 13-16.

131. Симинел В. Д., Кильчевская О. С. Особенности биологии цветения, опыления и

оплодотворения тритикале. Кишинев. «Штиница», 1984, с. 151.

132. Солощенко В. И. – Гибридный некроз у межвидовых озимых тритикале. Тезисы

докладов Всесоюзного совещания по отдаленной гибридизации растений и животных,

Москва, ГБС АН ССР, 3-5 февраля, 1981, с. 234-235.

133. Сумма Ю. Г., Коварский А. Е. Пшенично-ржаные амфидиплоиды и их гибриды (опыт

селекционного исследования 1967-1972 гг.) – В кн.: Селекция озимой пшеницы в

Молдавии. Кишинев, Штиница, 1974. с.92-138.

134. Сумма Ю. Г. Некоторые итоги в перспективы исследований по генетике и селекции

тритикале. В сб. научн. тр. ВСГИ. Одесса, 1976, вып. XIV. с. 40-53.

135. Сумма Ю. Г. Тритикале. Достижения. Проблемы. Перспективы. Кишинев. Штиница.

1976, 200 с.

136. Феодорова Т. Н. Селекционная работа с тритикале в НИИСХ центр. районов

Нечерноземной зоны. – Сб. научных работ. Тритикале. Проблемы и перспективы. Часть

I. Генетика и селекция. Каменная степь. 1976, т. XIII. вып. 1. с. 42-48.

137. Феодорова Т. Н., Поленова И. Н. Селекция тритикале на короткостебельность. – Сб. тр.

НИИСХ центр. районов Нечерноземной зоны, 1977, вып., 41. с. 3-10.

138. Шевченко В. Е. Тритикале. Проблемы и перспективы. Генетика и селекция тритикале. –

Сборник научных работ НИИ с/х Центрально-черноземной полосы, 1976, т. 13, вып. I, ч.

I, с. 118.

139. Шулындин А. Ф. Классификация геномов и биологический синтез трехвидовых

пшенично-ржаных амфидиплоидов. – Цитология и генетика, 1970, т. 4., №2, с. 140-146.

196

140. Шулындин А. Ф. Тритикале. О выведении зерновых и кормовых пшенично-ржаных

амфидиплоидов различной геномной структуры. – Весен. с.-х. науки, 1971, №11, с. 60-

71.

141. Шулындин А. Ф. Селекция озимых тритикале на урожайность. – Сб. научн. работ.

Тритикале. Проблемы и перспективы. Часть I., Генетика и селекция. Каменная Степь,

1976, т. XIII, вып. I. с. 25-36.

142. Шулындин А. Ф. Перспективы зерновой и кормовой культуры тритикале. – Вестник с.-

х. науки, 1977, №10, с. 68-78.

143. Шулындин А. Ф. Новая культура тритикале. Достижения науки. О работе коллектива

УНИИРСИГ им. В. Я. Юрьева по созданию новых видов тритикале. – Селекция и

семеноводство, 1977, №2, с. 42-44.

144. Шулындин А. Ф. Сорта и агротехника тритикале. – Земледелие, 1978, №2, с. 46-48.

145. Шулындин А. Ф., Наумова Л. Н. Скрещиваемость твердой пшеницы с рожью. – М. Изд.

АН СССР, 1960, №5. – 135 с.

146. Bernard M. Etude des caractarigues cytologigues, morpologi, des et six longees d’sidition

bleseigle. – Ann. Amelior, Plantes

147. Bernard M. Triticale; etat actual dela selectio et perapectives d’avenir. – Ind. alim. et. agr.,

1976, v. 93, r, №3, p. 289-293.

148. Bishnoi V. R., Sapra V. T. Effect of seed size on seed Ling growth and yield performanoes in

hexaploid triticale. – Cereal Res. Communic. Sreged, 1975, v. 3, №1, p. 49-60.

149. Baeva R. L., Khristove Y. Development of short and early maturing Triticale Linea with

ligh protein and lysine content. B кн.: Тритикале. Изучение и селекция. Л., 1975. с. 201-

214.

150. Baeva R. L., Lazareva R. M. Cytological Investigation of F2 Hybrids between Octoploid and

Hexaploid Triticale forms. –Cereal Kes. Commuinion. Szeged. 1975, v. 3, №4, p. 289-304.

151. Custafson J. P. Qualset C. Genetics and breeding of 42-chromosome triticale. 1 Evidence for

substitutional polyploidy in secondary triticale populations. – Crop Science, 1974, v. 14,

№2, p. 248-251.

152. Custafson J. P. Qualset C. Genetics and breeding of 42-chromosome triticale. 2 Relations

between chromosomal variability and reproductive characters. – Crop Science, 1974, v. 15,

№6, p. 810-813.

197

153. Darvay N. R., Gustafson J. P. Identification of rye chromosom in wheat-rye addision Lines

nd triticale by heterochromation hands. – Crop. Science, 1975, v. 15, №2, p. 239-243.

154. Diseases of triticale. – Santiago, 1974, p. 21.

155. Zeven A. C. – Fourth supplementary list of wheat varieties classified according to their

genotype for hybrid necrosis. Euphytica, 18(1), 1969.

156. Zeven A. C. – Fifth supplementary list of wheat varieties classified according to their

genotype for hybrid necrosis and geographical diatribution of Ne-genes. Euphytica, 20,

1971.

157. Zeven A. C. – First supplementary list of genotypes of hybrid necrosis of wheat varieties.

Euphytica, 14, 3, 1965.

158. Zillinsky F. J. The triticale improvement program at CIMMYT. – Triticale: Proc. Int. Symp. El

Batan, Mexico, 1973, Canada, IDRC, 1974, p. 81-85.

159. Zillinsky F. J. Improving seed formation in triticales. – Triticale, Proc. Int. symp. El Batan,

Mexico, 1973, Canada, IDRG, 1974, p. 155-157.

160. Zillinsky F. J. The development of triticale. – Adv. in Agron., 1974, v. 26, p. 315-348.

161. Zillinsky F. J. Status of protein quality in triticales. – High-Qual. Protein Maise. Proc.

CIMMYT. – Pardue Symp., El Batan. 1972, Stroudaburg, Pa., 1975, p. 412-417.

162. Tarkowski G. Triticale. Cytogenetyka, hodowla i uprawa. – Roczniki nauk rolniozych. Ser. D.

1975, Г.157, b. 1-91.

163. Tarkowski G., Stefanowska G., Gruszecka D. Disturbances at meiosis, frequency of aneuplode

and fartility of hybrids in Triticale 8x6x. – Genet. Polon., 1974, v. 15, N3, p. 215-222.

164. Tarkowski G., Tochman L. Kimsa E. Zmeinnose zawartosci bialka I lizyny w ziazniakach

Triticale.- Hodowla Rosi. Aklimat. Nasienn., 1974, г. 18, N5, p. 351-358.

165. Thomas J. B., Kaltsikes P. J. Experimental approaches to the problem of univalancy in

triticale. – Carsed res. Communic. Sreged, 1974, v. 2, N1, p. 5-16.

166. Thomas J. B., Kaltsikes P. J. The genomic crigin of the unpaired chromosomes in triticale. –

Canad. J. Genet. Cytol., 1976, v. 18, N4, p. 687-701.

167. Triticale – CIMMYT Review, 1976, p. 61-64.

168. Tsunewaki K. Nakai. J. – Necrosis genes in KUSE wheat. Wheat Inf. Serv. Kyoto Univ., 23,

24, 1967.

198

169. Tsunewaki K. – Necrosis genes in Triticum macha, T. spelta and T. vavilovi. Wheat Inf.

Service, 28, 1-4, 1969.

170. Tsunewaki K., Kasahara F., Fujits T. – Distribution of necrosis genes in wheat. VI. Chinese

common wheat. Japan J. Cenet., 46, 2, 1971.

171. Tsunewaki K., Nakai J. – Distribution of necrosis genes in wheat. VII. Common wheat from

the Mediterranean. Jap. J. Genetics, 47, 4, 1972.

172. Tsunewaki K., Nakai J. – Geographical distribution of necrosis genes in common wheat. II.

Distribution on Japanese Local varieties. National Inst. Of genetics Annual Rep., 15, 54, 1964.

173. Tsvetkov S. (Cytological stability) Cytogenetic study of a hexaploid primary Triticale T-AD

(2n=6x=42).- Доклады СХА им. Г. Димитрова, 1974, г. 7, №4, с. 49-53.

174. Kohli M. M. Extending adaptability and genetic variability in triticale. – triticale: Proc. Int.

Symp. EI Batan. Mexico, 1973, Canada, IDRC, 1974, p. 217-226.

175. Kolev D. Characteristios of triticate (2n=56) AD-COC-3 and some of it a hybride. – B кн.:

Triticale. Изучение и селекция. Л.,1975, c. 96-107.

176. Krolow K. Chancen and Schwierigkeiten einer Triticale zuchtung – Bericht über die

Arbeitstagung der “Arbeitogeimein-schaft der Saatzuchtleiter”. Gumpenstein, 1974, s. 119-131.

177. Krolow K. Selection of 4x-Triticale from the cross 6x-triticale x 2x-rye. – B кн.; Тритикале.

Изучение и селекция. Л., с. 114-122.

178. Kiss A. A triticale Kuatas eredmenyei es megoldanelo feladatai. – Agrartudom. Közl., 1975,

pvf. 34, sz. ½. p. 315-324.

179. Kiss A. Hexaploid triticale breeding in Hungary. - B кн.; Тритикале. Изучение и селекция.

Л., 1975, с. 38-46.

180. Kiss J. Tests to produce day lenght insensitive triticales. - B кн.; Тритикале. Изучение и

селекция. Л., с. 224-226.

181. Kiss J. Vizsgalatok a nappalhosszusagra Kösömbös triticate eloallitazaza. – Zoldsegtermesrt.

Kut. Int. Bull, Kecskamet, 1975, sz. 9, p.177-179.

182. Kiss A. Züchtungsprobleme von Halbzwerg-und Zwergtyp hexaploider Triticalen. – Bericht

über die Arboitsagung der “Arbeitsgemeinshaft der saatzuch Heityr”. Gumpenstein. 1974, s.

132-143.

183. Larter E. N. Progress in the development of triticale in Canada Triticale: Proc. Int. Symp. EI


184. Larter E. N. The breeding and basic research on triticale. - B кн.; Тритикале. Изучение и

селекция. Л., 1975, с. 31-37.

199

185. Lelley T. Desynapsis as a possible source of univalents in metaphase I of Triticale. - Zeitschrift

für pflanzenzüchtung, 1974, Bd. 73, s. 249-258.

186. Lupton P., Bennett M., Gregory R. Triticale investigations at Cambridge. - B кн.; Тритикале.

Изучение и селекция. Л., 1975, с. 47-52.

187. Lupton F., Bennet M., Gregory R. Triticale Investigations at Cambridge.

188. Muntzing A. Results from cytogenetic studion and breading work in triticale. - B кн.;

Тритикале. Изучение и селекция. Л., 1975, с. 70-74.

189. Muntzing A. Historical review of the development of triticale. – Triticale: Proc. Int. Symp. EI


190. Muntzing A. Made of production and properties of a Triticale strain with 70 chromosomes. –

Wheat Infirm. Serv., 1955, n. 2 - p. 1-2.

191. Muntzing A. Citogenetic and breefing studies in Triticale. – Proc. 2 and Inf. Wheat Genet.

Symp. Hereditas, 1966, v. 49. – p. 291-300.

192. Muntzing A Experiences from work with octoploid and hexaploid ryewheat (Triticale). –

Biologishes zentralblatt 1972, Bd. 91, No. 1, - p. 69-80.

193. Naskidashvili P. P., Samadashvili Z. Sh., Djashi M. Z., Naskidashvili I. P. – Triticale

Receiving and Saleqtion Work Methods. saqarTvelos mecnierebaTa akademiis

moambe. 160, #1, 1999. 0.3 n. T. gv. 144-145.

194. Sosa M. H. De Vbe of chromosome analysis to detect favourable combinations from octoploid

X haxaploid crosses. – Triticale: Proc. Int. Symp. EI Batan. Mexico, 1973, Canada, IDRC,

1974, p. 173-180.

195. Spiker S. Expression of parental histone genes in the intergenetic hybrid Triticale hexaploide.

– Nature, 1976, v. 259, N 5542, p. 418-420.

196. Srivastava H. K., Malik K. P. Cytological studies in normal and mutagen treated straine of

triticale (Triticale hexaploide Lart.) – Ourr. Socience, 1974, v. 43, N 15, p. 470-473.

197. Starzycki З., Sown W., Gasowski A. Zmiennose cech radow. Triticale,- Biol. Inst. Hob.

Aklim. Rosl., 1974 (1975), N5-6, s 9-12.

198. Szigat G., Kistner G. Dbex hisherige Ergenisse ier Rrewzing von Triticale mit Roggen. – Tes.

– Ber (Akag Land – wirtson. – viss Seriaen), 1976, н. 143, s. 39-48.

199. Hermsen J. G. Classification of Whest Varieties in their Genotyps Necrosis., 1959, Euphytica,

8, n1, 37.

200. Hermsen J. G. Bastaard-necrose bij Verslagen van Iand-bovwkudige onder zoekingen, 1962,

n. 2, 68,5.

200

201. Gregory R. S. Triticale Research Programm in United Kingdom. – Triticale: Proc. Of an

International Symposium. EI Batan Mexico, 1-3 October, 1973.- p. 61-67.

202. Gregory R. S. Hexaploid Triticales, - Plant breed. Inst. Annual Report 1974, 1975, p. 81.

203. Finkner R., Fuchring H. Triticale production in New. Mexico.-New Mexico Agr. exp. sta.,

Bull. 625, 1974, p. 20.

danarTi

202

cxrili d. 2. 1. 1. 1.

meteorologiuri maCveneblebi cdebis Catarebis wlebSi

muxranis meteorologiuri sadguri

haeris saSualo temperaturis maCveneblebi

wleebi Tveebi

X XI XII I II III IV V VI

1985 - 1986 10,9 4,7 1,4 1,0 -0,3 4,1 10,2 16,7 18,0

1986 – 1987 11,7 6,0 0,6 0,3 0,8 4,3 13,0 13,6 18,8

1987 – 1988 9,6 5,0 0,8 1,3 2,4 2,5 13,2 16,8 19,4

1988 – 1989 9,7 6,0 0,9 -1,5 0,7 5,6 8,7 14,1 20,3

1989 – 1990 6,7 3,6 3,8 -3,1 -3,6 3,2 12,6 15,7 22,1

1990 – 1991 12,4 6,2 -0,5 0,2 3,3 9,6 8,8 16,4 23,5

1991 – 1992 9,8 3,9 0,6 -2,0 2,2 11,6 12,0 17,5 22,6

mravalwliuri

saSualo 11,2 6,1 1,1 1,2 0,8 4,9 11,2 16,2 22,5

cxrili d. 2. 1. 1. 2.

haeris SefardebiT tenianobis MmaCveneblebi

wleebi Tveebi


1985 - 1986 70 78 73 75 70 76 64 60 73

1986 – 1987 79 78 86 87 79 62 65 74 76

1987 – 1988 78 84 85 85 87 71 75 80 80

1988 – 1989 77 84 83 87 82 80 76 71 76

1989 – 1989 76 82 85 85 81 70 83 73 91

1989 – 1990 82 81 86 83 102 73 85 74 75

1990 – 1991 92 80 85 92 86 71 80 79 74

mravalwliuri

saSualo 76 79 81 77 78 79 69 68 65

203

cxrili d. 2. 1. 1. 3.

atmosferuli naleqebis raodenobis MmaCvenebeli

wleebi Tveebi


1985 - 1986 12,6 44,4 17,1 19,4 58,1 39,1 142,4 36,3 42,4

1987 – 1988 91,2 49,7 16,8 8,4 49,6 24,5 46,2 88,9 72,1

1989 – 1990 26,0 52,0 58,0 42,6 30,8 28,2 17,8 115,7 40,2

1991 – 1992 72,4 29,5 27,0 87,7 46,7 75,1 77,4 51,1 108,9

1993 – 1994 55,9 44,3 81,0 82,4 55,2 55,1 53,1 92,4 97,2

1995 – 1996 34,0 35,0 97,0 98,2 80,3 35,1 59,1 90,3 119,3

1997 - 1998 42,0 63,0 82,0 80,3 76,5 99,3 76,3 80,5 70,5

mravalwliuri

saSualo 39,0 42,1 37,0 50,3 56,3 42,4 65,2 83,6 74,6

cxrili d. 2. 1. 1. 4.

muxran-saguramos mravalwliuri saSualo meteorologiuri monacemebi

Tveebi

Hhaeris temperatura C° naleqebi

mm

haeris SefardebiTi tenianoba

% saSualo maqsimumi minimumi

1 2 3 4 5 6 ianvari -1,1 14 -29 15 77

Tebervali 0,5 18 -25 21 76 marti 4,9 27 -19 29 79 aprili 10,2 28 -8 56 67 maisi 15,5 32 -3 87 68 ovnisi 18,9 34 3 74 60 ivlisi 22,1 36 6 51 63 agvisto 22,0 36 5 95 64

seqtemberi 17,7 34 -3 43 68 oqtomberi 12,7 29 -6 39 75 noemberi 6,1 24 -12 39 79 dekemberi 1,1 20 -21 29 80

mTeli weli 10,9 26,8 -9,3 518 71,8

204

cxril

i d. 3. 1. 5..

trit

ikal

es s

xvadas

xva ploid

obis

formebis

faz

aTSoris

i da saveg

etac

io per

iodos x

angrZl

ivoba

dReebSi

(muxrania s

aswavlo-sac

del

i meurneoba, 1985-1989 w

w.)

oqt

aploid

uri

(2n=

56) formebi

standar

tTan

Sed

areb

iT ±

1.

aRmo

ceneb

a _ d

aTavTaveb

a

+16

+11

+19

+16

+11

2.

daT

avTaveba – s

ruli

simwif

e

+17

+10

+16

+14

+15

3.

aRmo

ceneb

a – s

ruli

simwif

e

+27

+17

+29

+15

+24

V, %

6,5

4,4

5,6

5,6

6,2

15,5

9,2

9,6

10,1

10,3

4,1

3,2

5,1

3,1

4,0

X±S

X

218±

1,7

214±

1,6

220±

1,8

214±

1,7

218±

1,7

77±1,8

70±1,4

76±1,6

74±1,5

75±1,5

295±

1,8

285±

1,6

297±

1,7

283±1,5

292±

1,7

mini

maluri-

maqs

imal

uri

208-228

204-225

210-231

209-230

208-228

68-85

60-80

66-86

65-82

65-84

276-313

264-305

276-317

274-312

273-312

heqs

aploid

uri

(2n=

42) formebi standar

tTan

Sed

areb

iT ±

+14

+10

+17

+14

+14

+10

+8

+14

+11

+10

+17

+9

+23

+13

+13

V, %

10,7

9,8

11,2

10,6

10,1

22,1

20,5

24,6

23,1

23,6

17,0

13,0

19,0

16,5

16,3

X±S

X

212±

1,5

208±

1,7

215±

1,9

212±

1,8

212±

1,5

71±0

,9

68±0

,8

74±1,1

71±1,0

71±0

,9

284±

2,5

276±

2,2

290±

2,9

283±2,4

283±2,4

mini

maluri-

maqs

imal

uri

202-223

199-218

205-226

203-222

202-222

61-82

58-78

64-85

62-81

61-82

263-305

257-296

269-311

265-303

263-304

Ses

wavlis

wleebi

1985-1986

1986-1987

1987-1988

1988-1989

X-----------

1985-1986

1986-1987

1987-1988

1988-1989

X-----------

1985-1986

1986-1987

1987-1988

1988-1989

X-----------

205

cxril

i d. 3. 2. 7.

saS

emodgomo

sxvadas

xva ploid

obis

jiS

-nimuSeb

is d

a gamorCeuli

formebis

zamTar

gamZl

eoba,

produqt

iuloba da Cawolis

admi g

amZl

eoba (muxranis

sas

wavlo-sac

del

i meurneoba, 1986_

1988 w

w.)

mosavliano

ba

bez

ostaia 1-Tan

Sed

areb

iT ±

_

_41

heqs

aploid

uri trit

ikal

e 2n

=42

+21

+37

+94

+72

+14

+49

_25

oqt

aploid

uri

trit

ikal

e 2n

=56

+12

+25

+25

+17

+25

+17

+25

1 m2-z

e, kg

0,568

0,330

0,687

0,773

1,103

0,978

0,645

0,848

0,710

0,637

0,710

0,710

0,637

0,709

0,638

0,709

saveg

etac

io

perio

dis

xangrZl

ivoba

dReebSi

267

277

262

261

259

266

198

262

260

260

198

208

209

199,5

230

207

zamTar

gam-

Zleo

ba

bal

ebSi

5,4

4,5

6,3

6,1

6,5

6,5

6,0

6,1

6,8

6,8

6,9

6,8

6,8

7,1

7,0

7,0

Cawolis

admi

gamZl

eoba

bal

ebSi

5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5

mcenar

is

simaR

le

99,5

136,2

87,4

92,8

103,6

108,7

126,3

126,3

121,2

118,2

107,4

110,5

106,5

111,5

118,5

108,5

jiS

-nimuSebis

sax

elwodeb

a

da war

moSoba

bez

ostaia 1 saqar

Tvelo

АД

206

ukr

aina

ПРА

Г 1

13/1

daR

estani

ПРА

Г 1

13/1

_

"_

ПРА

Г 12

3 _"_

ПРА

Г 1

24 _"_

HT

Svecia

HT

_"_

HT

Cex

eTi

ПРА

О_9 daR

estani

ПРА

О_13

_"_

АД

nakaj

ima iapo

nia

ПРА

О_9-dan g

amorCeuli

ПРА

О_13-d

an g

amorCeuli

АД 1403 mo

sko

vis o

lqi

АД 1403 mg

amorCeuli

vir-is

katal

ogi

#

st

st

095323

092722

097841

097842

416470

416433

465595

092814

092818

092814

092818

085576

206

cxril

i d. 3. 3. 1. 8.

saS

emodgomo

sxvadas

xva ploid

uri

formebis

Rer

oTdgomis s

ixSir

e 1m

2 -ze da

produqt

iuli

bar

tyo

ba cal

obiT

produqt

iuli

bar

tyo

ba, c

alobiT

standar

t

bez

ostaia 1-Tan

Sed

areb

iT ±

%-Si

+23,1

+19,1

+96,2

+57,7

+15,4

+26,9

+30,8

2n=5

6

+96,2

+53,8

+69,2

+92,3

+84,6

+46,2

+69,2

X

3,2

3,1

5,1

4,1

3,0

3,3

3,4

5,1

4,0

4,4

5,0

4,8

3,8

4,4

1987

3,3

3,8

5,4

4,6

3,0

3,2

3,1

5,2

4,3

4,8

5,5

5,5

4,0

4,6

1986

3,1

2,6

4,8

3,5

3,0

3,4

3,7

4,9

3,9

4,2

4,6

4,3

3,6

4,1

produqt

iuli

Rer

oTa rao

denoba 1 m2_ze

standar

t

bez

ostaia 1-Tan

Sed

areb

iT ±

%-Si

_7,9

_7,7

+26,3

_9,9

_17,5

_41,2

_26,3

+19,9

+22,5

+24,2

+25,7

_23,4

+19,9

_7,9

X

314

315

432

308

282

201

252

410

419

425

430

262

410

317

1987

232

271

363

297

194

315

212

397

347

362

402

217

412

326

1986

396

359

501

363

290

370

293

424

495

489

457

307

404

319

war

moSoba

mosko

vis o

lqi

ukr

aina

Crdil

o kavkasia

cimbir

i

ger

mani

a

poloneTi

CexeT

i

mosko

vis o

lqi

ukr

aina

Crdil

o kavkasia

daR

estani

Svecia

ger

mani

a

poloneTi

207

cxril

i d. 3. 3. 1. 8_is

gag

rZeleb

a

produqt

iuli

bar

tyo

ba, c

alobiT

standar

t

bez

ostaia 1-Tan

Sed

areb

iT ±

%-Si

+34,6

+73,1

100

+73,1

X

3,5

4,5

2,6

4,5

1987

3,6

4,8

2,8

3,7

1986

3,5

4,0

2,4

5,3

produqt

iuli

Rer

oTa rao

denoba 1 m2_ze

standar

t

bez

ostaia 1-Tan

Sed

areb

iT ±

%-Si

_13,5

+11,4

100

+5,3

X

296

331

342

360

1987

259

352

267

280

1986

353

413

417

440

war

moSoba

heqs

aploid

uri (2

n=42

)

oqt

aploid

uri

(2n=

56)

bez

ostaia 1

АД 206

208

cxril

i d. 3. 3. 2. 10.

saS

emodgomo

trit

ikal

es s

xvadas

xva ploid

uri

formebi

s T

avTavis

Semar

cvl

a

(muxranis

sas

wavlo_sac

del

i meurneoba, 1985_

1986 w

w.)

marcvl

is r

icxvi

MmTavar

TavTavis

TavTunS

i

V, %

heqs

aploid

uri trit

ikal

e (2

n=42

)

4,5

5,8

6,7

7,2

4,9

6,2

4,7

5,9

6,8

7,9

7,3

8,9

4,3

6,1

X±S

X

1,82±0

,76

1,79±1

,24

1,02±0

,93

1,04±0

,82

1,02±0

,96

1,53±0

,83

1,42±1

,04

1,90±1

,02

1,92±1

,04

1,90±1

,26

1,02±1

,01

1,80±1

,24

1,96±1

,02

1,92±1

,30

mTavar

TavTavSi

V, %

15,3

16,9

16,9

17,6

14,3

15,8

14,8

26,2

17,6

20,5

17,6

19,4

16,9

18,4

X±S

X

66,2±0

,92

72,8±0

,73

59,4±0

,39

64,5±0

,62

52,1±0

,37

50,0±1

,29

69,8±0

,26

72,4±0

,39

72,8±0

,72

71,4±0

,63

77,4±0

,57

72,0±0

,49

70,8±0

,43

78,4±0

,36

TavTavSi

V, %

17,3

18,7

19,6

10,2

7,3

8,5

18,7

26,8

15,8

11,7

10,3

11,8

12,4

13,7

X±S

X

40,2±1

,63

42,4±1

,76

38,7±1

,24

40,2±0

,73

30,4±1

,34

28,8±1

,43

39,8±1

,73

36,7±1

,42

46,4±1

,62

50,3±1

,27

40,7±1

,32

42,4±1

,36

42,6±1

,35

44,6±1

,81

Ses

wavlis

wlebSi

1985

1986

1985

1986

1985

1986

1985

1986

1985

1986

1985

1986

1985

1986

war

moSoba

lenin

grad

is o

lqi

mosko

vis o

lqi

ukr

aina

daR

estani

Svecia

ger

meni

a

CexeT

i

209

cxril

i d. 3. 3. 2. 10_

is g

agrZeleb

a

marcvl

is r

icxvi

MmTavar

TavTavis

TavTunS

i

V, %

oqt

aploid

uri

trit

ikal

e (2

n=56

)

8,6

19,1

8,4

11,3

10,3

17,5

8,4

27,3

13,0

9,8

9,4

19,6

6,5

6,8

9,6

17,4

3,2

2,1

8,7

9,3

X±S

X

1,50±1

,32

1,03±0

,88

1,42±0

,32

1,27±1

,12

1,43±1

,02

1,06±0

,94

1,51±1

,02

1,03±1

,21

1,67±1

,14

1,39±1

,27

1,52±1

,03

1,40±1

,02

1,59±0

,83

1,69±1

,10

1,50±1

,17

1,19±1

,16

1,96±0

,7

1,98±0

,9

1,36±1

,08

1,04±1

,12

mTavar

TavTavSi

V, %

17,1

29,4

21,7

27,8

18,5

17,3

10,3

14,8

11,8

16,6

11,5

16,3

16,6

19,7

15,2

20,3

2,9

3,1

14,6

16,8

X±S

X

30,7±0

,62

28,0±1

,72

52,7±1

,32

49,4±1

,73

43,0±1

,24

36,6±1

,47

38,4±1

,73

30,4±1

,28

52,4±0

,89

59,2±1

,24

49,3±0

,83

36,0±0

,24

62,2±1

,63

68,7±1

,09

58,2±0

,59

51,3±0

,63

49,6±1

,72

43,4±1

,57

50,4±1

,62

58,6±1

,39

TavTavSi

V, %

22,3

20,8

29,7

33,4

23,3

32,5

30,8

28,2

19,8

26,5

30,3

37,9

14,4

13,3

26,0

29,0

3,7

3,3

10,8

17,6

X±S

X

18,4±1

,16

12,2±1

,48

21,4±1

,19

18,9±1

,32

24,8±1

,78

27,2±1

,86

33,7±1

,17

20,2±1

,43

32,6±1

,18

30,8±1

,03

30,1±1

,07

21,6±1

,18

39,6±1

,65

40,4±1

,56

26,8±1

,53

21,8±1

,55

34,1±1

,32

36,7±1

,46

37,6±1

,20

33,7±1

,37

Ses

wavlis

wlebSi

1985

1986

1985

1986

1985

1986

1985

1986

1985

1986

1985

1986

1985

1986

1985

1986

1985

1986

1985

1986

war

moSoba

mosko

vis o

lqi

ukr

aina

daR

estani

Svecia

ger

meni

a

ploneTi

heqs

aploid

uri

trit

ikal

e (2

n=42

)

oqt

aploid

uri

trit

ikal

e (2

n=56

)

st _ b

ezostaia 1

АД 206 u

kraina

210

cxril

i d. 3. 3. 5. 16.

saS

emodgomo

sxvadas

xva ploid

obis

trit

ikal

es produqt

iulobis

elementeb

i

oqt

aploid

uri

_ 2

n=56

st_Tan

Sef

ardebiT

±,

%

_23

+12

+73

_32

+18

+8

+29

+4

+46

X

413,0

381,0

4,5

24,3

54,8

48,1

1,1

1,8

5,0

1986

358,0

352,0

4,8

21,8

51,3

49,4

1,1

1,8

4,9

1985

468,5

413,0

4,2

26,8

58,2

46,8

1,2

1,8

5,1

heqs

aploid

uri

_ 2

n=42

st_Tan

Sef

ardebiT

±,

%

+7

-14

+35

+13

+60

+12

+30

+69

+101

X

572

296,0

3,36

40,4

63,7

51,6

2,1

3,0

6,9

1986

559,3

239,0

3,36

40,4

63,7

51,6

2,1

3,0

6,9

1985

684,7

353,0

3,3

39,6

62,6

48,9

2,0

3,1

6,8

niSnebi

mosavliano

ba

produqt

iuli

Rer

oTdgomis

six

Sir

e

produqt

iuli

bar

tyo

ba

TavTavis

Semar

cvl

a

mTavar

i TavTavis

Semar

cvl

a

1000 mar

cvl

is mas

a

1 TavTavis

mar

cvl

is mas

a

mTavar

i TavTavis

mar

cvl

is

masa

1 mc

enar

is mar

cvl

is mas

a

211

cxril

i d. 3. 3. 5. 18.

maRal

produqt

iuli

saS

emodgomo

trit

ikal

es j

iS-nimuSeb

i

(sakont

rolo_saner

ge, 1987 w.)

marcvl

is mosaval

i

st-T

an

%-Si

_

+46

+55

+59

+13

+19

+18

H

CP 0

,05 = 69,3 gr

cdis

siz

uste = 3,3%

1 m2-z

e,

gr

686

1008

1064

1096

775

819

809

TavTavis

mar

cvl

is mas

a, g

r

mini

maluri

maqs

imal

uri

0,99 –

1,93

2,54 –

6,72

3,15 –

4,86

2,10 -4,32

2,06 -2,54

1,29 –

2,12

1,14 –

2,38

saS

ual

od

X

1,.47

3,50

3,99

3,51

2,24

1,78

2,29

produqt

iuli

Rer

oeb

is

rao

denoba 1m

2 _ze, c

alobiT

mini

maluri

maqs

imal

uri

412 - 489

226 - 342

256 - 318

302 - 386

314 - 396

420 - 491

320 - 378

saS

ual

od

X

467

287

268

312

348

460

358

ploid

obis

done

2n=4

2

2n=4

2

2n=4

2

2n=4

2

2n=5

6

2n=5

6

2n=5

6

war

moSoba

kras

nodar

i

daR

estani

_"_

_"_

_"_

ger

mani

a

poloneTi

nimu

Sis

sax

elwodeba

st bez

ostaia 1

ПРА

ГU 45/2 _"_

Л-813-607 _

"_

АД 45 ×

ad 206

ПРА

О 13

Idea

l 10×

Selig

e

LLT

484/72

212

cxril

i d. 3. 3. 6. 19..

oqt

aploid

uri

trit

ikal

es msoflio

koleqcii

s j

iS-nimuSeb

idan g

amorCeuli

formebi

s mcenar

eTa

ZiriT

adi

maCveneb

eli

(1987 – 1988 wel

i)

1 TavTavis

marcvl

is

masa

10

2,9

3,5

2,5

3,5

3,5

3,9

3,05

3,6

3,4

3,9

TavTavSi

marcvl

is

rao

denoba

9 49

59,5

51

51

54

64

45

58

57

69

TavTunebis

rao

denoba

arapro-

duqt

iuli

8 0,1

0,6

0,1 _

_

_

_

_

_

_

produq-

tiu

li

7

24,4

26,5

24,6

23,5

23,8

30,2

22,0

30,0

23,5

28,2

TavTavis

sig

rZe

6 11,2

12,1

11,2

10,3

10,6

14,1

9,6

14,0

10,6

12,7

bar

tyianoba

arapro-

duqt

iuli

5 0,1

0,6

0,1

0,9

0,2

0,3

0,3

0,5

0,4

0,3

produq-

tiu

li

4 3,4

5,0

3,5

4,7

3,7

4,5

4,0

4,1

4,2

3,5

mcenar

is

simaR

le

3

99,0

112,1

102,8

113,5

94,5

102,9

85,1

110,4

96,9

117,4

gamorCeuli

formebi

2

ПРА

О-1

3-dan

gamorCeuli

forma 1

forma 2

forma 3

forma 4

forma 5

forma 6

forma 7

forma 8

forma 9

forma 10

№

rig

ze

1 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

213

cxril

i d. 3. 3. 6. 19_

is g

agrZeleb

a

10

3,8

2,8

3,6

3,7

3,4

3,4

2,6

2,65

2,95

3,05

3,05

3,2

3,2

3,40

3,45

3,85

3,05

9 63

48

54

68

59

53

47

49

59

60

55

54

51

58

59

68

59

8 _

_

_

_

_

_

0,6 _

0,3 _

0,2 _

0,4

0,4

0,2

0,2

0,8

7

25,6

22,8

23,4

24,8

23,8

23

22,6

20,3

23,0

22,2

30

24,0

23

25,8

25,4

24,8

24,4

6 11,3

9,8

10,4

11,5

10,5

9,1

9,4

9,1

11,0

10,8

14,2

10,9

10,7

12,6

12,5

11,5

12,5

5 _

0,2

0,2

0,2

0,2

0,3

0,2

0,2

0,3

0,2

0,3

0,7

0,3

0,1

0,9

0,3

0,7

4 5 4,0

4,3

4,1

4,5

4,3

4,5

4,5

3,5

4,1

4,9

3,5

5,2

5,6

4,5

4,4

4,6

3

70,9

106,2

115,3

73,8

106,8

91,9

94,9

101,7

101,2

92,8

111,8

84

115,4

111,5

117,6

114,2

106,2

2

ПРА

О-1

3-dan

gamorCeuli

forma 11

forma 12

forma 13

forma 14

forma 15

forma 16

forma 17

forma 18

forma 19

forma 20

forma 21

forma 22

forma 23

forma 24

forma 25

forma 26

forma 27

1 11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

214

cxril

i d. 3. 3. 6. 19_

is g

agrZeleb

a

10

3,35

3,05

3,05

3,45

3,35

3,02

3,9

3,6

3,55

3,05

3,5

2,85

3,1

3,35

3,45

3,46

3,1

3,8

9 55

53

57

54

54

47

67

62

54

49

68

51

57

63

62

62

53

67

8 0,4

0,8

0,5

0,8

0,8

0,6

0,3

0,8

0,6

0,4

0,85

0,1 _

0,2

0,7

0,2

0,3

0,2

7

24,8

24,4

25,6

26,6

24,8

20,6

32,4

22,3

25,6

23,6

30,5

25,2

24,2

34,2

24,2

32,16

24,2

,7

6

10,5

10,5

12,5

13,6

11,5

8,2

15,3

10,6

12,3

9,5

15,4

11,7

10,5

12,5

11,8

16,6

10,3

13,7

5 2,2

0,6

0,7

0,14

0,3

0,2

0,6

0,6

0,9

0,4

0,4

0,3

0,6

0,4

0,4

0,1

0,5

0,8

4 5,2

4,3

4,5

5,0

0,3

4,2

4,7

4,4

6,0

5,3

5,0

4,2

5,5

4,6

5,3

5,5

4,7

6,8

3 85

90

105,3

99,0

106,7

78,6

100,8

116,3

112,2

101,8

102

93,7

103

103,6

119,7

112,9

102,5

113,6

2 ПРА

О-1

3-dan

gamorCeuli

forma 28

forma 29

forma 30

forma 31

forma 32

forma 33

forma 34

Idea

l 10 ×

Sel

ige

(mded

r)

gamorCeuli

f

orma 35

forma 36

forma 37

forma 38

forma 39

forma 40

forma 41

forma 42

forma 43

forma 44

forma 45

1 28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

215

c

xril

i d. 3. 3. 6. 19_

is g

agrZeleb

a

10

2,9

3,6

3,2

3,1

3,05

3,0

3,42

3,5

3,35

3,45

3,1

3,25

3,1

3,1

3,4

9 51

68

58

51

58

57

68

65

65

63

57

67

58

45

58

8 0,4

0,4

0,6

0,8 _

0,2

0,2 _

0,3

0,1

1,1

0,8

0,4

0,8

0,6

7

24,2

23,8

22,8

26,2

26,5

29,8

34,2

38,8

32,6

28,5

25,3

28,8

22,2

26,6

32

6 11,2

10,5

10,4

13,5

12,5

11,2

13,6

14,4

12,5

14,5

12,5

13,4

9,5

12,5

15,3

5 0,5

0,1

0,3

0,4

0,3

0,1

0,2

0,3

0,5

0,8

0,6

0,1

0,7

0,4

0,6

4 3,8

4,7

3,7

8,4

4,5

5,3

4,1

4,3

4,4

4,2

3,9

4,9

5,9

4,4

4,3

3

92,7

93,8

110,5

94,4

92,9

110,3

117,2

91,4

114,7

116,5

110,5

95,7

114,5

112,9

112,3

2

Idea

l 10 ×

Sel

ige

(mded

r)

gamorCeuli

f

orma 46

forma 47

forma 48

forma 49

forma 50

LT-4

84/7

2 (poloneTi)

gamorCeuli

f

orma 51

forma 52

forma 53

forma 54

forma 55

forma 56

forma 57

forma 58

forma 59

forma 60

1 46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

216

cxril

i d. 4. 1. 22.

damtvervis s

xvadas

xva w

esis

gavlena hibrid

uli

Tao

bis

cxovelunariano

baz

e

komb

inac

ia

trit

ikal

e ПРА

О 5

/4 (2

n=56

) ×

rbil

i

xorbal

i(2n

=42)

38,5

27,6

23,5

159,5

145,2

150,0

5,2

4,6

3,9

34,5

30,0

24,5

trit

ikal

e ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×

xorbal

i turgid

iu-

mi(2

n=28

)

40,5

30,5

18,5

162,5

188,5

169,5

3,5

3,0

2,2

39,6

28,5

24,0

trit

ikal

e ПРА

О 5

/4 2n

=56)

× xorbal

i

magar

i(2n

=28)

41,5

33,6

22,5

158,6

150,5

146,5

3,6

3,0

2,5

37,5

27,0

21,5

trit

ikal

e ПРА

О5/

4 (2

n=56

) ×

xorbal

i geo

rgi-

kumi

(2n=

28)

30,5

21,5

14,7

152,5

149,3

140,1

3,3

3,4

2,9

30,5

26,0

19,5

trit

ikal

e ПРА

О5/

4 (2

n=56

)

× xorbal

i qarTlik-

umi

(2n=

28)

38,5

26,3

20,5

155,6

150,1

154,5

4,0

3,7

3,0

32,5

28,5

20,0

trit

ikal

e ПРА

О5/

4 (2

n=56

)

×trit

ikal

e

АД

206

(2n=

42)

31,5

25,5

17,3

179,5

170,5

164,5

3,9

3,0

2,6

39,5

28,6

18,2

trit

ikal

e ПРА

О 5

/4 (2

n=56

) ×

trit

ikal

e

LT 4

06/7

4(2n=

56)

39,5

30,5

24,3

165,3

169,5

150,2

4,1

3,9

3,2

40,1

38,0

26,5

damtvervis

wes

i

Tavis

ufal

i

Sez

Rudul-

Tavis

ufal

i

iZuleb

iTi

Tavis

ufal

i

Sez

Rudul-

Tavis

ufal

i

iZuleb

iTi

Tavis

ufal

i

Sez

Rudul-

Tavis

ufal

i

iZuleb

iTi

Tavis

ufal

i

Sez

Rudul-

Tavis

ufal

i

iZuleb

iTi

maCveneble-

bis

das

axel

eba

mcenar

eTa

gad

arCena,

%

mcenar

is

simaR

le,

sm_

Si

produqt

iuli

bar

tyo

ba

TavTavSi

marcvl

ebis

ric

xvi

217

cxril

i d. 4. 1. 22_is

gag

rZeleb

a

komb

inac

ia

trit

ikal

e ПРА

О 5

/4

(2n=

56) ×

rbil

i

xorbal

i(2n

=42)

1,4

1,3

1,0

41,5

40,5

39,5

7,1

6,3

5,4

trit

ikal

e ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×

xorbal

i turgid

iu-

mi(2

n=28

)

1,6

1,3

1,1

45,0

44,6

42,6

5,2

4,3

4,0

trit

ikal

e ПРА

О 5

/4 2n

=56)

× xorbal

i

magar

i(2n

=28)

1,4

1,2

0,9

45,6

44,5

42,2

7,6

7,7

7,3

trit

ikal

e ПРА

О5/

4 (2

n=56

) ×

xorbal

i geo

rgi-

kumi

(2n=

28)

1,40

1,25

0,49

38,5

36,5

34,5

5,4

4,1

3,0

trit

ikal

e ПРА

О5/

4 (2

n=56

)

× xorbal

i qarTlik-

umi

(2n=

28)

1,2

1,0

0,9

30,5

29,5

29,0

4,8

3,7

2,7

trit

ikal

e ПРА

О5/

4 (2

n=56

)

×trit

ikal

e

АД

206

(2n=

42)

1,3

1,1

1,0

34,0

22,5

32,0

5,1

3,3

2,6

trit

ikal

e ПРА

О 5

/4 (2

n=56

) ×

trit

ikal

e

LT 4

06/7

4(2n=

56)

1,5

1,4

1,1

34,1

33,5

33,0

6,1

5,4

3,5

damtvervis

wes

i

Tavis

ufal

i

Sez

Rudul-

Tavis

ufal

i

iZuleb

iTi

Tavis

ufal

i

Sez

Rudul-

Tavis

ufal

i

iZuleb

iTi

Tavis

ufal

i

Sez

Rudul-

Tavis

ufal

i

iZuleb

iTi

maCveneb

le-

bis

das

axel

eba

erTi

TavTavis

marcvl

is mas

a,

gr

1000 mar

cvl

is

masa, g

r

erTi

mcenar

is

marcvl

is mas

a,

gr

218

cxril

i d. 4. 3. 26.

rec

iproku

li

Sej

vareb

is g

avlena hibrid

uli

marcvl

ebis

gamonaskvaz

e 100 marcvl

is mas

a,

gr-S0 Sez

Ruduli-

Tavis

ufal

i damtverviT

miReb

uli

3,16

2,91

3,24

3,10

2,72

2,56

2,10

2,00

3,22

2,95

3,25

3,00

2,97

2,82

* ) T. c

artli

cum

var

. sta

min

eum

; **) T

. geo

rgic

um v

ar. C

hvam

icum

; *** ) T

. dur

um v

ar. c

aeru

lasc

ens;

****

) T. t

urgi

dum

var

. stia

tam

; **

*** ) T

. aes

tivum

var

. fe

rrug

inea

um.

iZuleb

iTi

damtverviT

miReb

uli

2,95

2,85

2,86

2,72

2,05

2,00

1,85

1,65

3,16

2,95

3,00

2,85

2,90

2,80

damtverianebis

wes

i

Sez

Rudul-T

avis

ufal

i

gamonasku

li

marcvl

ebi,

%-iT

26

29

24

30

24

27

14

20

20

25

21 27

19 24

damtveril

i yvavil

ebis

rao

denoba

100

100

100

100

100

100

100

100

100

100

100

100

100

100

iZulebiT

i

gamonasku

li

marcvl

ebi,

%-iT

20

24

21

23

21

23

12

15

19

23

17 21

16 20

damtveril

i yvavil

ebis

rao

denoba

100

100

100

100

100

100

100

100

100

100

100

100

100

100

hibrid

uli ko

mbinac

iis d

asax

eleba

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×LT4

06/7

4(2n=

56)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

)×A

D20

6(2n=

42)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×dika

9/14

(2n=

28*)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×qar

Tuli as

li(2

n=28

**)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×TavTuxi

19/28(2

n=28

***)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×mar

tiv T

avTaviani

turgid

iumi

(2n=

28**

**)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×axal

cix

is w

iTel

i

dolis

puri(2

n=42

****

*)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

№

rig

ze

1 2 3 4 5 6 7

219

cxril

i d. 5. 1. 27.

damtvervis w

esis

da rec

iproku

li

Sej

vareb

is g

avlena oqt

aploid

uri

trit

ikal

es

sax

eobis

Sid

a, s

axeo

baT

Soris

da gvarTaS

oris

hib

rid

uli

marcvl

ebis

(F 0) aR

moceneb

is

unariano

baz

e (o

ri

wlis

saS

ual

o)

damtverianebis

wes

i

jgufur-T

avis

ufal

i

aRmo

ceneb

ul mcenar

eTa rao

denoba, %

-Si

♂

73,5 ±

1,9

79,5 ±

2,1

73,5 ±

1,9

79,5 ±

2,1

73,5 ±

1,9

79,5 ±

2,1

73,5 ±

1,9

79,5 ±

2,1

73,5 ±

1,9

79,5 ±

2,1

73,5 ±

1,9

79,5 ±

2,1

73,5 ±

1,9

79,5 ±

2,1

F 1

51,5 ±

2,4

39,3

± 2

,1

35,5

± 2

,4

28,5

±1,

75

27,5 ±

2,2

21,3

±1,

75

22,1 ±

1,6

5

18,5

± 2

,1

39,6 ±

2,4

23,5

± 1

,89

36,5 ±

1,5

9

24,5

± 2

,2

37,1 ±

1,4

6

25,5

± 2

,3

♀

79,5

± 2

,1

73,5

± 1

,9

79,5

± 2

,1

73,5

± 1

,9

79,5

± 2

,1

73,5

± 1

,9

79,5

± 2

,1

73,5

± 1

,9

29,5 ±

2,5

73,5

± 1

,9

79,5

± 2

,1

73,5

± 1

,9

79,5

± 2

,1

73,5

± 1

,9

iZulebiT

i

♂

73,5 ±

1,9

79,5 ±

2,1

83,5

± 2

,3

79,5

± 2

,1

82,5 ±

1,6

79,5

± 2

,1

78,5 ±

2,1

79,5

± 2

,1

89,5 ±

2,2

79,5

± 2

,1

88,5 ±

2,3

79,5

± 2

,1

91,5 ±

1,4

9

79,5

± 2

,1

F 1

46,5 ±

1,35

37,1

± 2

,1

23,5

± 2

,3

20,1

± 2

,3

24,5 ±

1,18

16,7

± 2

,1

18,1 ±

2,3

14,1

± 1

,9

26,5 ±

1,9

6

20,5

± 2

,1

24,5 ±

2,1

17,5

± 2

,1

26,5 ±

1,8

5

18,5

± 1

,65

♀

79,5

± 2

,1

73,5

± 1

,9

79,5

± 2

,1

83,5 ±

2,3

79,5

± 2

,1

82,5 ±

1,6

79,5 ±

2,10

78,5 ±

2,1

79,5

± 2

,1

89,5

± 2

,2

79,5

± 2

,1

89,5 ±

2,3

79,5

± 2

,1

91,5 ±

1,4

9

hibrid

uli ko

mbinac

iis d

asax

eleba

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×LT4

06/7

4(2n=

56)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

)×A

D20

6(2n=

42)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×dika

9/14

(2n=

28)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×qar

Tuli as

li(2

n=28

)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×TavTuxi

19/28(2

n=28

)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×mar

tiv T

avTaviani

turgid

iumi

(2n=

28)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×axal

cix

is w

iTel

i

dolis

puri(2

n=42

)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

№

rig

ze

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

220

cxril

i d. 5. 2. 28.

damtvervis s

xvadas

xva w

esis

da rec

iproku

li

Sej

vareb

is g

avlena oqt

aploid

uri

trit

ikal

es

sax

eobis

Sid

a, s

axeo

baT

Soris

da gvarTaS

oris

pir

veli

Tao

bis

hib

rid

ul

mcenar

eTa gamozamTreb

aze (o

ri

wlis

saS

ual

o)

damtvervis w

esi

jgufur-T

avis

ufal

i

gamozamTrul mcenar

eTa rao

denoba, %

-Si

♂

97,5 ±

2,1

98,5 ±

2,3

97,5 ±

2,1

98,5 ±

2,3

90,5 ±

2,1

98,1 ±

2,3

87,5 ±

2,1

98,5 ±

2,3

94,5 ±

2,1

98,5 ±

2,3

93,5 ±

2,1

98,5 ±

2,3

97,5 ±

2,1

98,5 ±

2,3

F 1

99,5 ±

2,2

99,8

± 1

,59

100,0

± 1,

31

99,5

± 2

,3

93,5 ±

2,1

92,5

± 1

,66

92,5 ±

1,8

5

90,5

± 1

,58

97,5 ±

1,3

5

95,5

± 2

,2

96,5

± 1

,45

94,5

± 2

,3

100,0

± 1,

7

100,

0 ±

2,1

♀

98,5 ±

2,3

97,5 ±

2,1

98,5 ±

2,3

92,5 ±

2,1

98,5 ±

2,3

90,5 ±

2,1

98,5 ±

2,3

87,5 ±

2,1

98,5 ±

2,3

94,5 ±

2,1

98,5 ±

2,3

93,5 ±

2,1

98,5 ±

2,3

97,5 ±

2,1

iZulebiT

i

♂

97,5 ±

2,1

98,5 ±

2,3

97,5 ±

2,1

98,5 ±

2,3

90,5 ±

2,1

98,5 ±

2,3

87,5 ±

2,1

98,5 ±

2,3

94,5 ±

2,1

98,5 ±

2,3

93,5 ±

2,1

98,5 ±

2,1

97,5 ±

2,1

98,5 ±

2,1

F 1

99,4 ±

1,79

99,6

± 2

,4

99,2 ±

2,3

97,5

± 1

,55

92,6 ±

1,3

5

91,4

± 1

,81

91,5 ±

1,7

6

89,5

± 1

,7

96,5 ±

2,2

94,6

± 2

,35

95,5 ±

2,1

93,1

± 1

,9

100,5

± 1,

34

100,0

± 1,8

♀

98,5 ±

2,3

97,5 ±

2,1

98,5 ±

2,3

97,5 ±

2,1

98,5 ±

2,3

90,5

± 2

,1

98,5 ±

2,3

87,5 ±

2,1

98,5 ±

2,3

94,5 ±

2,1

98,5 ±

2,3

93,5 ±

2,1

98,5 ±

2,3

97,5 ±

2,1

hibrid

uli ko

mbinac

iis d

asax

eleba

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×LT4

06/7

4(2n=

56)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

)×A

D20

6(2n=

42)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×dika

9/14

(2n=

28)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×qar

Tuli as

li(2

n=28

)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×TavTuxi

19/28(2

n=28

)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×mar

tiv T

avTaviani

turgid

iumi

(2n=

28)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×axal

cix

is w

iTel

i

dolis

puri(2

n=42

)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

№

rig

ze

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

221

cxril

i d. 5. 3. 29.

damtvervis s

xvadas

xva w

esis

da rec

iproku

li

Sej

vareb

is g

avlena oqt

aploid

uri

trit

ikal

es

sax

eobis

Sid

a, s

axeo

baT

Soris

da gvarTaS

oris

pir

veli

Tao

bis

hib

rid

ul mcenar

eTa

gad

arCenaze (o

ri

wlis

saS

ual

o)

damtvervis w

esi

jgufur-T

avis

ufal

i

gamozamTrul mcenar

eTa rao

denoba, %

-Si

♂

63,5 ±

2,2

65,5 ±

1,71

63,5 ±

2,2

65,5 ±

1,75

63,5 ±

2,2

65,5 ±

1,75

63,5 ±

2,2

65,5 ±

1,71

63,5 ±

2,2

65,5 ±

1,71

63,5 ±

2,2

65,5 ±

1,71

63,5 ±

2,2

65,5 ±

1,71

F 1

39,5 ±

1.7

34,5

± 2

,1

36,5 ±

1,9

31,5

± 2

,3

24,5 ±

2,1

18,5

± 1

,74

16,5 ±

1,8

14,5 ±

2,3

25,5 ±

1,66

20,5 ±

2,1

23,5

± 1

,57

18,5

± 2

,2

36,5 ±

2,3

27,6

± 1

.9

♀

65,5 ±

1,4

63,5 ±

2,2

65,5 ±

1,71

63,5 ±

2,2

65,5 ±

1,71

63,5 ±

2,2

65,5 ±

1,71

63,5 ±

2,2

65,5 ±

1,71

63,5 ±

2,2

65,5 ±

1,71

63,5 ±

2,2

65,5 ±

1,71

63,5 ±

2,2

iZulebiT

i

♂

63,5 ±

2,2

65,5 ±

1,71

63,5 ±

2,2

65,5 ±

1,71

63,5 ±

2,2

65,5 ±

1,71

63,5 ±

2,2

65,5 ±

1,71

63,5 ±

2,2

65,5 ±

1,71

63,5 ±

2,2

65,5 ±

1,71

63,5 ±

2,2

65,5 ±

1,71

F 1

36,5 ±

1,3

8

29,5

± 1

,87

21,5 ±

2,1

16,5

± 1

,77

19,5 ±

2,3

14,5

± 2

,0

14,1 ±

1,2

7

12,5

± 1

,70

20,5 ±

1,5

6

15,6

± 2

,1

19,7 ±

1,62

14,5 ±

2,2

22,5 ±

2,3

16,5

± 2

,1

♀

65,5 ±

1,71

63,5 ±

2,2

65,5 ±

1,71

63,5 ±

2,2

65,5 ±

1,71

63,5 ±

2,2

65,5 ±

1,75

63,5 ±

2,2

65,5 ±

1,71

63,5 ±

2,2

65,5 ±

1,71

63,5 ±

2,2

65,5 ±

1,71

63,5 ±

2,2

hibrid

uli ko

mbinac

iis d

asax

eleba

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×LT4

06/7

4(2n=

56)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

)×A

D20

6(2n=

42)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×dika

9/14

(2n=

28)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×qar

Tuli as

li(2

n=28

)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×TavTuxi

19/28(2

n=28

)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×mar

tiv T

avTaviani

turgid

iumi

(2n=

28)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×axal

cix

is w

iTel

i

dolis

puri(2

n=42

)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

№

rig

ze

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

222

cxril

i d. 5. 4. 30.

pirveli

Tao

bis

hib

rid

ebSi

saveg

etac

io per

iodis

xangrZl

ivobis

memkvid

reo

ba

damtverianebis

wes

i

jgufur-T

avis

ufal

i

saveg

etac

io per

iodis

xangrZl

ivoba aR

mocenebid

an s

rul s

imwif

emde ♂

281

279

276

279

259

279

269

279

263

279

273

279

265

279

F 1

279

280

275

274

272

256

264

258

264

261

273

270

264

262

♀

279

281

279

276

279

259

279

269

279

261

279

273

279

265

iZulebiT

i

♂

281

289

276

279

259

276

269

279

263

279

274

279

270

279

F 1

280

280

277

275

261

258

263

258

262

264

273

271

265

263

♀

279

289

279

276

279

259

279

269

279

263

279

274

279

270

hibrid

uli ko

mbinac

iis d

asax

eleba

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×LT4

06/7

4(2n=

56)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

)×A

D20

6(2n=

42)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×dika

9/14

(2n=

28)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×qar

Tuli as

li(2

n=28

)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×TavTuxi

19/28(2

n=28

)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×mar

tiv T

avTaviani

turgid

iumi

(2n=

28)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×axal

cix

is w

iTel

i

dolis

puri(2

n=42

)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

№

rig

ze

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

223

cxril

i d. 5. 5. 1. 31.

pirveli

Tao

bis

hib

rid

ebSi

mcenar

is s

imaR

lis

memkvid

reo

ba

damtverianebis

wes

i

jgufur-T

avis

ufal

i

mcenar

is s

imaR

le, s

m-Si

♂

156

± 2,

9

145

± 2,5

160,5

± 3,

2

145

± 2,5

119,5

± 1,

9

145

± 2,5

126,5

± 2,

1

145

± 2,5

129,5

± 2,

7

145

± 2,5

135,4

± 3,

5

145

± 2,5

120,5

± 2,

3

145

± 2,5

F 1

145,5

± 1,

8

169,

5 ±

2,3

169,5

± 2,

6

172,

5 ±

2,4

140,5

± 2,

8

135,

4 ±

1,3

147

± 3,

1

140,

5 ±

2,4

143,5

± 1,

4

139,

5 ±

2,2

149,

6 ±

2,3

141,

5 ±

3,1

147,5

± 2,

5

136,

5 ±

2,1

♀

145

± 2,5

156

± 2,

9

145

± 2,5

160,5

± 3,

2

145

± 2,5

119,5

± 1,

9

145

± 2,5

126,5

± 2,

1

145

± 2,5

129,5

± 2,

7

145

± 2,5

135,4

± 3,

5

145

± 2,5

120,5

± 2,

3

iZulebiT

i

♂

156

± 2,

9

145

± 2,5

160,5

± 3,

2

145

± 2,5

119,5

± 1,

9

145

± 2,5

126,5

± 2,

1

145

± 2,5

129,5

± 2,

7

145

± 2,5

135,4

± 3,

5

145

± 2,5

120,5

± 2,

3

145

± 2,5

F 1

162,5

± 2,

8

166,

5 ±

2,4

168,5

± 1,

5

169,

5 ±

2,2

139,5

± 1,

8

135,

8 ±

2,1

146,5

± 2,

4

140,

5 ±

1,8

142,5

± 1,

9

138,

5 ±

2,1

150,5

± 2,

4

140,

5 ±

2,3

147,5

± 1,

3

134,

5 ±

2,0

♀

145

± 2,5

156

± 2,

9

145

± 2,5

160,5

± 3,

2

145

± 2,5

119,5

± 1,

9

145

± 2,5

126,5

± 2,

1

145

± 2,5

129,5

± 2,

7

145

± 2,5

135,4

± 3,

5

145

± 2,5

120,5

± 2,

3

hibrid

uli ko

mbin

acii

s

das

axel

eba

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×LT4

06/7

4(2n=

56)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

)×A

D20

6(2n=

42)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×dika

9/14

(2n=

28)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×qar

Tuli as

li(2

n=28

)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×TavTuxi

19/28(2

n=28

)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×mar

tiv T

avTaviani

turgid

iumi

(2n=

28)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×axal

cix

is w

iTel

i

dolis

puri(2

n=42

)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

№

rig

ze

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

224

cxril

i d. 5. 5. 1. 32.

meore Tao

baS

i gamoTiS

ul mcenar

eTa rao

denoba Rer

os s

imaR

lis

mix

edviT

fenotipuri

klas

ebi

171-

180 9 4 6 8 5 7 2 _

6 4 16 13

2 1

161-

170

11

9 10

11

7 4 9 5 7 5 14 19

6 4

151-

160

12

8 18

14

5 10

7 6 9 10

24 30

14 9

141-

150

10

20

12

22

12

14

10

9 12

14

29 39

20 8

131-

140

19

9 21

13

25

18

15

12

20

16

40 42

25 12

121-

130

17

11

16

19

20

23

14

17

17

18

7 9 10 13

111-

120

13

14

19

17

21

22

16

11

19

17

10 4 12 10

101-

110

41

49

50

47

30

24

34

37

25

23

13 10

15 17

91-

100

38

28

48

44

25

26

36

36

22

20

55 30

25 30

81-

90

_

_

_

_

20

14

19

14

18

16

_ _

33 34

71-

80

_ _ _

_

15

19

_

_

17

12

_ _

_

_

61-

70

_

_

_

_

13

24

_

_

11

17

_ _

_

_

50-

60

_

_

_

_

16

18

_

_

12

14

_ _

_

_

anal

i-zi-

reb

ul

mcena-

reT

a rao

de-

noba

170

152

188

185

214

218

162

147

195

186

206

196

162

137

hibrid

uli ko

mbinac

iis

das

axel

eba

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×LT4

06/7

4(2n=

56)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

)×A

D20

6(2n=

42)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×dika

9/14

(2n=

28)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×qar

Tuli as

li(2

n=28

)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×TavTuxi

19/28(2

n=28

)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×mar

tiv T

avTaviani

turgid

iumi

(2n=

28)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×axal

cix

is w

iTel

i

dolis

puri(2

n=42

)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

№

rig

ze

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

225

cxril

i d. 5. 5. 2. 34.

meore Tao

baS

i mc

enar

eTa rao

denoba pr

oduqt

iuli

bar

tyo

bis

mix

edviT

anal

izi-

reb

ul

mcenar

eTa

rao

denoba

170

151

188

185

214

218

162

147

195

186

206

196

162

137

fenotipuri

klas

ebi

mcenar

eze pr

oduqt

iuli bar

tyo

bis

mix

edviT 13,1-

14,0

_

_

_

_

4 6 1 2 _

_

_ _

6 1

12,1-

13,0

_

_

_

_

6 3 2 4 _

_

_ _

14 4

11,1-

12,0

_

_

_

_

4 9 4 3 _

_

_ _

20 9

10,1-

11,0

_

_

_

_

9 20

4 5 _

_

_ _

25 8

9,1-

10,0

_

_

_

_

2 10

6 3 _

_

_ _

10 12

8,1-

9,0 _

_

3 5 12

9 4 7 _

_

_ _

12 13

7,1-

8,0 2 1 2 3 15

18

6 5 _

_

_ _

15 10

6,1-

7,0 4 1 3 4 50

30

19

16

_

6 _ 6 20 17

5,1-

6,0 4 5 10

15

30

40

30

25

20

35

16 30

25 18

4,0-

5,0

70

45

90

58

32

20

49

50

100

80

90 70

10 25

2,5-

3,5

90

100

80

100

50

53

47

25

75

65

100 90

5 10

hibrid

uli ko

mbinac

iis

das

axel

eba

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×LT4

06/7

4(2n=

56)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

)×A

D20

6(2n=

42)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×dika

9/14

(2n=

28)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×qar

Tuli as

li(2

n=28

)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×TavTuxi

19/28(2

n=28

)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×mar

tiv T

avTaviani

turgid

iumi

(2n=

28)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×axal

cix

is w

iTel

i

dolis

puri(2

n=42

)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

№

rig

ze

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

226

cxril

i d. 5. 5. 4. 36.

meore Tao

baS

i gamoTiS

ul mcenar

eTa rao

denoba TavTavis

sig

rZis mix

edviT

anal

i-zi-

reb

ul

mcena-

reT

a rao

de-

noba

170

152

188

185

214

218

162

147

195

186

206

196

162

137

fenotipuri

klas

ebi

mcenar

eze pr

oduqt

iuli bar

tyo

bis

mix

edviT

17,0-

17,5

_

_

_

_

_

_

_

2 1 2 1 1 2 3

16,0-

16,5

_

_

4 5 3 6 _ 3 4 2 3 4 6 5

15,0-

15,5

10

6 10

12

14

11

2 4 1 3 5 6 8 9

14,0-

14,1

20

15

42

20

30

22

4 6 6 5 8 4 10 8

13,0-

13,5

40

34

29

40

25

16

3 5 4 7 5 8 15 16

12,0-

12,5

35

25

40

37

30

40

10

6 8 9 7 10

20 15

11,0-

11,5

40

35

30

40

20

28

40

30

30

27

40 30

23 25

10,0-

10,5

10

15

9 7 36

40

30

20

30

35

60 70

30 20

9,0-

9,5 7 11

13

15

30

25

28

30

20

23

50 33

15 27

8,0-

8,5 8 10

11

9 16

12

30

20

30

35

20 25

15 19

7,0-

7,1 _ _ _

_

8 11

5 7 9 8 7 5 9 3

6,0-

6,5 _

_

_

_

4 5 6 8 12

10

_ _

6 8

5,0- 5,1 _

_

_

_

2 4 4 6 10

12

_ _ 3 4

hibrid

uli ko

mbinac

iis

das

axel

eba

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×LT4

06/7

4(2n=

56)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

)×A

D20

6(2n=

42)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×dika

9/14

(2n=

28)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×qar

Tuli as

li(2

n=28

)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×TavTuxi

19/28(2

n=28

)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×mar

tiv T

avTaviani

turgid

iumi

(2n=

28)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×axal

cix

is w

iTel

i

dolis

puri(2

n=42

)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

№

rig

ze

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

227

cxril

i d. 5. 5. 5. 38.

meore Tao

baS

i mc

enar

eebis

rao

denoba mT

avar

TavTavze ganviTar

ebuli

TavTunebis

ric

xvis mix

edviT

anal

izi-

reb

ul

mcenar

eTa

rao

denoba

170

152

188

185

214

218

162

147

195

186

206

196

162

137

fenotipuri

klas

ebi

mTavar

TavTavSi ganviTar

ebuli TavTunebis

rao

denobis

mix

edviT

34-

35

_

_

_

_

_

_

_

2 1 2 1 1 2 3

32-

33

_

_

4 5 3 6 _

3 4 2 3 4 6 5

30-

31

10

6 10

12

14

11

2 4 1 3 5 6 8 9

28-

29

20

15

42

20

30

22

4 6 6 5 8 4 10 8

26-

27

40

34

29

40

21

16

3 5 4 7 5 8 15 16

24-

25

35

25

40

37

30

40

10

6 8 9 7 10

20 15

22-

23

40

35

30

40

20

28

40

30

30

27

40 30

23 25

20-

21

10

15

9 7 36

40

30

20

30

35

60 70

30 20

18-

19

7 11

13

15

30

25

28

30

20

23

50 33

15 27

16-

17

8 10

11

9 16

17

30

20

30

35

20 21

15 19

14-

15

_

_

_

_

8 11

5 7 9 8 7 3 9 3

12-

13

_

_

_

_

4 5 6 8 12

10

_ _

6 8

10-

11

_

_

_

_

2 4 4 6 10

12

_ _

3 4

hibrid

uli ko

mbinac

iis

das

axel

eba

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×LT4

06/7

4(2n=

56)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

)×A

D20

6(2n=

42)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×dika

9/14

(2n=

28)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×qar

Tuli as

li(2

n=28

)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×TavTuxi

19/28(2

n=28

)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×mar

tiv T

avTaviani

turgid

iumi

(2n=

28)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×axal

cix

is w

iTel

i

dolis

puri(2

n=42

)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

№

rig

ze

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

228

cxril

i d. 5. 5. 6. 40.

meore Tao

baS

i gamoTiS

ul mcenar

eTa rao

denoba TavTavSi

marcvl

ebis

rao

denobis

mix

edviT

anal

izi-

reb

ul

mcenar

eTa

rao

denoba

170

152

188

185

214

218

162

147

195

186

206

196

162

137

fenotipuri

klas

ebi

mTavar

TavTavSi

marcvl

ebis

rao

denobis

mix

edviT

58-62

da

meti

3 1 2 3 _

3 _

_

5 7 _ _

4 6

53-

57

15

6 12

15

10

12

4 5 7 5 2 4 7 9

48-

52

30

18

36

34

20

15

10

9 12

15

12 10

20 12

43-

47

40

25

30

35

50

42

29

10

30

30

38 30

10 8

38-

42

14

24

10

20

30

38

16

20

35

49

40 35

20 10

33-

37

22

40

9 8 22

20

20

25

30

29

35 38

10 20

28-

32

12

20

15

12

14

16

30

18

25

16

29 25

21 16

23-

27

18

12

10

8 22

24

19

15

12

11

18 20

25 19

17-

22

10

6 12

14

18

16

11

13

9 7 14 12

16 11

11-

16

6 _

8 6 11

9 12

10

8 6 12 11

13 9

5- 10

_

_

5 10

10

12

8 9 9 7 10 8 6 10

ster

i-luri

_

_

9 10

4 5 7 5 3 4 6 4 10 7

hibrid

uli ko

mbinac

iis

das

axel

eba

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×LT4

06/7

4(2n=

56)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

)×A

D20

6(2n=

42)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×dika

9/14

(2n=

28)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×qar

Tuli as

li(2

n=28

)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×TavTuxi

19/28(2

n=28

)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×mar

tiv T

avTaviani

turgid

iumi

(2n=

28)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×axal

cix

is w

iTel

i

dolis

puri(2

n=42

)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

№

rig

ze

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

229

cxril

i d. 5. 5. 7. 42.

meore Tao

baS

i gamoTiS

ul mcenar

eTa rao

denoba mT

avar

TavTavSi

marcvl

is mas

is mix

edviT anal

izi-

reb

ul

mcenar

eTa

rao

denoba

170

152

188

185

214

218

162

147

195

186

206

196

162

137

fenotipuri

klas

ebi

mTavar

TavTavis

mar

cvl

ebis

masis

mix

edviT, gr-Si

2,4

da

meti

8 4 5 8 6 8 _

_

8 9 6 4 9 7

2,2-2,3

25

8 14

16

23

4 6 18

15

13

7 8 12 10

2,0-2,1

15

25

24

20

25

11

20

26

20

40

8 20

50 15

1,8-1,9

20

35

30

40

45

50

40

30

28

33

30 40

13 42

1,6-1,7

26

19

29

20

40

49

30

25

31

30

38 32

20 12

1,4-1,5

30

20

23

18

40

46

28

20

26

22

49 26

22 15

1,2-1,3

21

17

19

21

17

21

14

7 16

14

38 10

17 10

1,0-1,1

15

11

21

24

11

16

10

9 9 11

12 14

13 12

0,5-0,9

10

13

12

18

7 5 14

12

5 4 8 10

16 14

hibrid

uli ko

mbinac

iis

das

axel

eba

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×LT4

06/7

4(2n=

56)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

)×A

D20

6(2n=

42)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×dika

9/14

(2n=

28)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×qar

Tuli as

li(2

n=28

)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×TavTuxi

19/28(2

n=28

)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×mar

tiv T

avTaviani

turgid

iumi

(2n=

28)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×axal

cix

is w

iTel

i

dolis

puri(2

n=42

)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

№

rig

ze

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

230

cxril

i d. 5. 5. 8. 44.

meore Tao

baS

i gamoTiS

ul mcenar

eTa rao

denoba mc

enar

is mar

cvl

is mas

is mix

edviT

anal

izi-

reb

ul

mcenar

eTa

rao

denoba

170

152

188

185

214

218

162

147

195

186

206

196

162

137

fenotipuri

klas

ebi

mTavar

TavTavis

mar

cvl

ebis

masis

mix

edviT, gr-Si

8,0

da

meti

14

6 _

6 12

7 4 3 10

12

7 8 12 14

6,0-7,0

48

39

36

30

18

3 7 4 10

11

13 _ 3 2

5,0-5,9

40

17

40

50

34

49

20

27

12

20

16 3 10 6

4,1-4,9

48

20

35

28

36

45

30

20

35

27

37 40

30 20

3,6-4,0

40

49

30

25

32

30

14

11

28

26

30 32

38 31

3,0-3,5

4 4 15

10

28

36

22

24

30

39

34 38

26 26

2,6-2,9

6 7 6 8 15

16

27

19

35

24

38 26

14 16

2,1-2,5

14

15

10

5 18

27

29

24

29

21

22 24

19 10

1,5-2,0

6 5 9 10

10

12

13

15

7 8 9 10

10 12

hibrid

uli ko

mbinac

iis

das

axel

eba

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×LT4

06/7

4(2n=

56)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

)×A

D20

6(2n=

42)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×dika

9/14

(2n=

28)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×qar

Tuli as

li(2

n=28

)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×TavTuxi

19/28(2

n=28

)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×mar

tiv T

avTaviani

turgid

iumi

(2n=

28)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

ПРА

О 5

/4(2

n=56

) ×axal

cix

is w

iTel

i

dolis

puri(2

n=42

)

Seb

runebuli ko

mbinac

ia

№

rig

ze

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

231

cxril

i d. 5. 6. 1. 45.

oqt

aploid

uri

trit

ikal

es s

axeo

bis

Sid

a Sej

vareb

iT miR

ebul hib

rid

ebis

meo

re Tao

baS

i gamoTiS

ul

ZiriT

adi

tipis

mcenar

eTa anal

izis

Sed

egeb

i

Wvavis

tipi

5,9

1,0

1,0

0,7

6,5

3,9

0,9

0,65

6,0

4,0

0,8

0,9

5,1

3,0

0,7

0,9

magar

i xorblis

tipi Sual

e-

duri

niSnebiT

20,3

2,0

1,0

1,4

14,5

4,5

1,7

1,3

16,5

3,0

0,7

1,4

14,5

4,0

0,85

1,3

magar

i xorblis

tipi

17,5

0,0

2,1

1,9

18,0

0,0

2,2

1,8

15,5

0,0

1,8

1,6

17,5

0,0

1,7

1,6

Sual

e-duri

tipi

14,6

5,5

1,1

0,85

16,0

3,5

1,0

0,75

18,6

4,5

1,0

0,75

16,6

5,0

1,1

0,80

trit

ikal

es

tipi

Sual

e-duri

niSnebiT

18,4

1,5

1,3

1,16

15,5

2,1

1,6

1,7

16,4

2,5

1,6

1,45

15,4

2,0

1,5

1,5

tri-

tika-

les

tipi

16,5

0,0

1,5

1,6

17,5

0,0

1,4

1,2

14,5

0,0

1,4

1,35

15,9

0,0

1,6

1,4

maCveneb

leb

i

1.mc

enar

eTa ganaw

ileb

a %-iT

2.ster

ilur mcenar

eTa %

3.TavTunS

i marcvl

ebis

rao

denoba

4.er

Ti TavTavis

mar

cvl

is mas

a, g

r

1.mc

enar

eTa ganaw

ileb

a %-iT

2.ster

ilur mcenar

eTa %

3.TavTunS

i marcvl

ebis

rao

denoba

4.er

Ti TavTavis

mar

cvl

is mas

a, g

r

1.mc

enar

eTa ganaw

ileb

a %-iT

2.ster

ilur mcenar

eTa %

3.TavTunS

i marcvl

ebis

rao

denoba

4.er

Ti TavTavis

mar

cvl

is mas

a, g

r

1.mc

enar

eTa ganaw

ileb

a %-iT

2.ster

ilur mcenar

eTa %

3.TavTunS

i marcvl

ebis

rao

denoba

4.er

Ti TavTavis

mar

cvl

is mas

a, g

r

hibrid

uli

komb

inac

ia

1. ПРА

О5/

4 ×

LT40

6/74

2. Seb

rune-

buli

komb

inac

ia

3. ПРА

О5/

4 ×

LT20

8/74

4. Seb

rune-

buli

komb

inac

ia

232

cxril

i d. 5. 6. 2. 46.

oqt

aploid

uri

trit

ikal

es heqsaploid

ur t

rit

ikal

esTan S

ejvareb

iT miR

ebuli

hibrid

ebis

meore Tao

baS

i gamoTiS

uli ZiriT

adi

tipis

mcenar

eebis

analiz

is S

edeg

ebi

Wvavi

7,4

1,0

0,7

0,6

6,4

1,5

0,6

0,8

5,4

1,5

0,5

0,6

7,0

2,0

0,7

0,6

magar

i xorblis

tipi Sual

e-

duri

niSnebiT

11,6

4,0

1,3

1,2

12,6

3,5

1,4

1,3

13,6

4,0

1,2

1,1

12,0

5,0

1,4

1,2

magar

i xorblis

tipi

19,4

0,0

1,6

1,4

17,4

0,0

1,7

1,6

18,4

0,0

1,6

1,4

18,0

0,0

1,7

1,5

Sual

e-duri

tipi

12,6

6,0

1,0

0,8

14,6

6,5

1,1

1,0

13,6

6,0

1,0

0,9

14,0

5,0

1,0

1,0

trit

ikal

es

tipi

Sual

e-duri

niSnebiT

14,9

5,0

1,2

1,1

17,1

4,5

1,3

1,4

15,6

5,5

1,2

1,0

15,0

4,0

1,3

1,0

tri-

tika-

les

tipi

18,1

0,0

1,4

1,2

15,9

0,0

1,6

1,5

17,4

0,0

1,4

1,2

18,1

0,0

1,5

1,3

maCveneb

leb

i

1.mc

enar

eTa ganaw

ileb

a %-iT

2.ster

ilur mcenar

eTa %

3.TavTunS

i marcvl

ebis

rao

denoba

4.er

Ti TavTavis

mar

cvl

is mas

a, g

r

1.mc

enar

eTa ganaw

ileb

a %-iT

2.ster

ilur mcenar

eTa %

3.TavTunS

i marcvl

ebis

rao

denoba

4.er

Ti TavTavis

mar

cvl

is mas

a, g

r

1.mc

enar

eTa ganaw

ileb

a %-iT

2.ster

ilur mcenar

eTa %

3.TavTunS

i marcvl

ebis

rao

denoba

4.er

Ti TavTavis

mar

cvl

is mas

a, g

r

1.mc

enar

eTa ganaw

ileb

a %-iT

2.ster

ilur mcenar

eTa %

3.TavTunS

i marcvl

ebis

rao

denoba

4.er

Ti TavTavis

mar

cvl

is mas

a, g

r

hibrid

uli

komb

inac

ia

1.

ПРА

О5/

4 ×

AD

206

2.

Seb

rune-

buli

komb

ina-

cia

3.

ПРА

О5/

4 ×

AD

1

4.

Seb

rune-

buli

komb

ina-

cia

233

cxril

i d. 5. 6. 3. 47.

oqt

aploid

uri

trit

ikal

es x

orblis

jiS

dika 9/14 S

ejvareb

iT miR

ebuli

hibrid

ebis

meo

re Tao

baS

i

gamoTiS

ul Zir

iTad

i tipis

mcenar

eebis

analiz

is S

edeg

ebi

persi

koi-

des

tipi

3,1

2,0

1,0

0,8

3,0

2,0

1,0

0,8

4,0

1,0

0,9

1,0

3,0

1,0

0,8

0,9

Wvavi

5,0

1,0

0,5

0,6

4,0

2,0

4,0

0,7

3,0

2,0

0,6

0,7

4,1

3,0

0,7

0.6

magar

i xorblis

tipi

Sual

e-

duri

niSnebiT

8,5

5,0

1,2

1,1

9,5

4,0

1,3

1,2

8,0

4,0

1,3

1,4

8,0

4,0

1,4

1,3

maga-

ri

xorb-

lis

tipi

7,0

0,0

1,4

1,2

6,0

0,0

1,5

1,3

7,0

0,0

1,5

1,6

6,5

0,0

1,6

1,5

dikas

tipi

Sual

e-duri

niSne-

biT

10,5

2,0

1,2

0,8

11,5

3,0

1,1

0,7

11

2,5

1,1

1,0

11,0

1,5

1,0

0,9

dikas

tipi

13,5

0,0

1,3

0,9

13,0

0,0

1,2

0,9

13,5

0,0

1,2

1,1

12,1

0,0

1,0

1,0

Sual

e-duri

tipi

5,6

4,0

1,0

0,6

6,0

3,0

0,9

0,7

7,0

4,0

1,0

1,0

7,0

5,0

1,0

1,1

trit

ika-

les

tipi

Sual

e-duri

niSnebiT

12,5

6,0

1,1

1,0

15,5

6,1

1,2

1,1

13,0

5,1

1,2

1,1

14,5

5,0

1,3

1,2

tri-

tika-

les

tipi

14,5

0,0

1,2

1,15

11,5

0,0

1,3

1,35

14,0

10,0

1,3

1,2

12,5

0,0

1,4

1,3

maCveneb

leb

i

1.mc

enar

eTa ganaw

ileb

a %-iT

2.ster

ilur mcenar

eTa %

3.TavTunS

i marcvl

ebis

rao

denoba

4.er

Ti TavTavis

mar

cvl

is mas

a,

gr

1.mc

enar

eTa ganaw

ileb

a %-iT

2.ster

ilur mcenar

eTa %

3.TavTunS

i marcvl

ebis

rao

denoba

4.er

Ti TavTavis

mar

cvl

is mas

a,

gr

1.mc

enar

eTa ganaw

ileb

a %-iT

2.ster

ilur mcenar

eTa %

3.TavTunS

i marcvl

ebis

rao

denoba

4.er

Ti TavTavis

mar

cvl

is mas

a,

gr

1.mc

enar

eTa ganaw

ileb

a %-iT

2.ster

ilur mcenar

eTa %

3.TavTunS

i marcvl

ebis

rao

denoba

4.er

Ti TavTavis

mar

cvl

is mas

a,

gr

hibrid

u-

li

komb

ina-

cia

1. ПРА

О5/

4 × d

ika

9/14

2. Seb

rune-

buli

komb

ina-

cia

3.

LT40

6/74

× dika

9/14

4. Seb

rune-

buli

komb

ina-

cia

Documents

oqtaploiduri tritikales da xorblis SejvarebiT …...bunebaSi ararsebuli sinTetikuri pureuli kulturebi, botanikuri saxeobebi da gvarebi, xolo genetikis, citologiis, Soreuli hibridizaciis,