saqarTvelos saxelmwifo agraruli
universiteti
xelnaweris uflebiT
qeTevan mWedliSvili
oqtaploiduri tritikales da xorblis SejvarebiT
saseleqcio sawyisi masalis miReba
soflis meurneobis doqtoris
akademiuri xarisxis mosapoveblad warmodgenili
d i s e r t a c i a
62 – seleqcia da meTesleoba
samecniero xelmZRvaneli: _ samadaSvili cotne, soflis meurneobis
mecnierebaTa doqtori, sruli profesori.
konsultanti: _ nasyidaSvili petre, saqarTvelos soflis meurneobis
mecnierebaTa akademiis akademikosi,
saqarTvelos mecnierebaTa erovnuli akademiis
wevr-korespondenti, saqarTvelos mecnierebis
damsaxurebuli moRvawe, saqarTvelos
saxelmwifo premiis laureati, soflis
meurneobis mecnierebaTa doqtori, profesori.
Tbilisi
2007
saqarTvelos saxelmwifo agraruli
universiteti
xelnaweris uflebiT
qeTevan mWedliSvili
oqtaploiduri tritikales da xorblis SejvarebiT
saseleqcio sawyisi masalis miReba
soflis meurneobis doqtoris
akademiuri xarisxis mosapoveblad warmodgenili
d i s e r t a c i a
62 – seleqcia da meTesleoba
samecniero xelmZRvaneli: _ samadaSvili cotne, soflis meurneobis
mecnierebaTa doqtori, sruli profesori.
konsultanti: _ nasyidaSvili petre, saqarTvelos soflis meurneobis
mecnierebaTa akademiis akademikosi,
saqarTvelos mecnierebaTa erovnuli akademiis
wevr-korespondenti, saqarTvelos mecnierebis
damsaxurebuli moRvawe, saqarTvelos
saxelmwifo premiis laureati, soflis
meurneobis mecnierebaTa doqtori, profesori.
Tbilisi
2009
2
S i n a a r s i
Sesavali ..................................................................................................................................................................................5
1. tritikales miRebis istoria, seleqciis miRwevebi da perspeqtivebi.............12
2. mindvris cdebis niadagur-klimaturi pirobebis mokle
daxasiaTeba, kvlevis meTodika da sawyisi masala...............................................................21
2.1. mindvris cdebis niadagur-klimaturi pirobebis mokle daxasiaTeba............21
2.1.1. muxranis saswavlo-sacdeli meurneobis niadaguri da klimaturi
pirobebis mokle daxasiaTeba.................................................................................................................21
2.2. kvlevis meTodika da agroteqnika........................................................................................................25
2.3. sawyisi masala..........................................................................................................................................................29
3. saqarTvelos centraluri zonis pirobebSi tritikales
oqtaploiduri jiS-nimuSebis ZiriTadi biologiuri da sameurneo
niSnebis mixedviT Seswavlis Sedegebi............................................................................................30
3.1. savegetacio periodis xangrZlivoba................................................................................................30
3.2. Cawolisadmi gamZleoba...................................................................................................................................34
3.3. marcvlis mosavlianoba da misi struqturis ZiriTadi elementebi..............36
3.3.1. produqtiuli bartyoba da produqtiuli ReroTdgomissixSire....................37
3.3.2. TavTavis Semarcvla.........................................................................................................................................40
3.3.3. 1000 marcvlis masa............................................................................................................................................42
3.3.4. erTi TavTavis da mcenaris marcvlis masa.............................................................................44
3.3.5. farTobis erTeulze marcvlis mosavali................................................................................47
3.3.6. oqtaploiduri tritikales jiS-nimuSebidan gamorCeuli formebis
sameurneo da seleqciuri Rirebuleba.........................................................................................51
3.3.6.1. oqtaploiduri tritikales gamorCeuli formebis mwvane masis
mosavlianoba........................................................................................................................................................54
4. oqtaploiduri tritikales saxeobisSida, saxeobaTSorisi da
gvarTaSorisi hibridizaciisas damtvervis vadis, wesis da
reciprokuli Sejvarebis gavlena hibriduli marcvlebis
gamonaskvis raodenobaze da sicocxli unarianobaze...................................................58
4.1. oqtaploiduri tritikales saxeobisSida, saxeobaTSorisi da
gvarTaSorisi hibridizaciisas damtverianebis wesis gavlena
hibriduli marcvlebis gamonaskvaze da sicocxlis unarianobaze................60
3
4.2. oqtaploiduri tritikales saxeobisSida, saxeobaTSorisi da
gvarTaSorisi hibridizaciisas damtverianebis vadis gavlena
ganayofierebis aqtiurobaze......................................................................................................................63
4.3. oqtaploiduri tritikales hibridizaciisas reciprokuli
Sejvarebis gavlena hibriduli marcvlebis gamonaskvis raodenobaze........68
5. oqtaploiduri tritikales saxeobisSida, saxeobaTSorisi
da gvarTaSorisi pirveli (F1) da meore (F2) Taobis hibridebis
TaobebSi formaTa warmoqmnis Taviseburebani da sagvartomo
mcenareTa gamorCeva.............................................................................................................................................71
5.1. hibriduli marcvlebis (F0) mindvrad aRmocenebis unarianoba.............................72
5.2. oqtaploiduri tritikales hibridebis pirveli Taobis
hibridebis gamozamTrebis unarianoba.............................................................................................75
5.3. oqtaploiduri tritikales pirveli Taobis hibridebis
gadarCenis unarianoba......................................................................................................................................76
5.4. oqtaploiduri tritikales pirveli Taobis hibridebSi
savegetacio periodis xangrZlivobis memkvidreoba.........................................................78
5.5. oqtaploiduri tritikales saxeobisSida, saxeobaTSoris da
gvarTaSoris hibridebSi (F1-F2) odenobrivi niSnebis memkvidreoba..................80
5.5.1. pirveli da meore Taobis hibridebSi mcenaris
simaRlis memkvidreoba..................................................................................................................................80
5.5.2. pirveli da meore Taobis hibridebSi produqtiuli
bartyobis memkvidreoba...............................................................................................................................84
5.5.3. sokovani daavadebebisadmi gamZleobis memkvidreoba
pirvel da meore TaobaSi..........................................................................................................................88
5.5.4. pirveli da meore Taobis hibridebSi TavTavis
sigrZis memkvidreoba......................................................................................................................................89
5.5.5. pirveli da meore Taobis hibridebis mTavar TavTavze
ganviTarebuli TavTunebis memkvidreoba...................................................................................92
5.5.6. pirveli da meore Taobis hibridebis mTavar TavTavSi
marcvlebis raodenobis memkvidreoba...........................................................................................95
5.5.7. pirveli da meore Taobis hibridebis mTavar TavTavis
4
marcvlis masis memkvidreoba...............................................................................................................100
5.5.8. pirveli da meore Taobis hibridebSi erTi mcenaris
marcvlis masis memkvidreoba...............................................................................................................104
5.6. meore da Semdgom TaobebSi formaTa warmoqmnis
procesi da saintereso formaTa gamorCeva.........................................................................107
6. oqtaploiduri tritikales seleqciis genetikuri safuZvlebi.........................130
6.1. mokleReroianobis ganmapirobebeli genetikuri faqtorebis
gamovlena da am faqtorebis matarebeli formebis dadgena.................................131
6.2. hibriduli qondarobis genetikuri faqtorebis gamovlena
da am faqtorebis matarebeli formebis dadgena..............................................................138
6.3. hibriduli nekrozis genetikuri faqtorebis gamovlena
da am faqtorebis matarebeli formebis dadgena..............................................................143
7. oqtaploiduri tritikales jiS-nimuSebis da maT safuZvelze
miRebuli hibriduli kombinaciidan gamorCeuli formebis
da xazebis seleqciuri Sefaseba da daxasiaTeba...............................................................150
7.1. gamorCeuli formebis da xazebis seleqciuri gamocdis Sedegebi................150
7.2. gamorCeuli tritikales da xorblis perspeqtiuli
xazebis daxasiaTeba..........................................................................................................................................156
7.2.1. tritikales sakoleqcio jiS-nimuSebidan gamorCeuli
tritikales perspeqtiuli xazebis daxasiaTeba...........................................................156
7.2.2. oqtaploiduri tritikales saxeobisSida, saxeobaTSoris
da gvarTaSoris hibriduli kombinaciebidan gamorCeuli
tritikales perspeqtiuli xazebis daxasiaTeba..............................................................161
7.2.3. oqtaploiduri tritikales rbil xorbalTan SejvarebiT
miRebuli hibriduli kombinaciebidan gamorCeuli rbili
xorblis perspeqtiuli xazebis daxasiaTeba.....................................................................165
daskvnebi..............................................................................................................................................................................174
praqtikuli rekomendaciebi............................................................................................................................182
gamoyenebuli literatura...............................................................................................................................184
danarTi.................................................................................................................................................................................201
5
Sesavali
Temis aqtualoba: soflis meurneobis warmoebis Semdgomi
srulyofa da sasoflo-sameurneo kulturaTa produqtiulobis
amaRleba didad aris damokidebuli seleqcia-meTesleobis rogorc
mecnierebis mniSvnelovani dargis ganviTarebaze.
seleqciis istoriuli ganviTarebis analizi naTlad gviCvenebs rom
marcvleulis warmoebis gadideba Cven qveyanaSi, aseve mis farglebs
gareT xdeboda da xdeba Soreul warsulSi adamianis mier veluri
floridan aRebuli da SemdgomSi esTetikuri da warmoebis
moTxovnilebis Sesabamisad TandaTan gaumjobesebuli uZvelesi
kulturebis (xorbali, Wvavi, simindi, qeri, Svria, brinji) srulyofiT.
Tanamedrove pirobebSi sasoflo sameurneo warmoeba moiTxovs iseT
maRalproduqtiul jiSebs da hibridebs, romlebic mkveTrad cvalebad
ekologiur pirobebSi mogvcemen maRal da myar mosavals. amis gamo
amJamad mcenareTa jiSebis srulyofa mimdinareobs mecnieruli seleqciis
gziT. warmoebaSi inergeba axali jiSebi da hibridebi, iqmneba bunebaSi
ararsebuli biologiuri saxeobebi da gvarebi.
axla genetikuri da seleqciuri mecnierebis winaSe arnaxuli
amocanebia dasaxuli, am amocanebis warmatebiT ganxorcielebiT unda
gadawydes mcenareTa rekonstruqciis mniSvnelovani sakiTxebi, Seiqmnas
mcenareTa iseTi jiSebi da hibridebi, romlebic heqtarze 2-3-jer met
marcvleulisa da sakvebi kulturebis mosavals mogcemen. pirvel rigSi
unda gadaiWres ZiriTadi pureuli kulturis-xorblis produqtiulobis
potenciuri SesaZleblobis gazrdis amocana.
msoflioSi Catarebuli seleqciuri muSaobis miRwevebis analizi
gviCvenebs, rom saWiroa Seiqmnas iseTi axali marcvleuli kultura,
romelic Tavisi genetikuri potenciuri SesaZleblobiT aRemateba
tradiciul kulturas. xelovnurad miRebul kulturaSi dadebiTad unda
Seerwyas iseTi niSan-Tvisebebi, rogoricaa yinva-da zamTar gamZleobis
unari, gvalvagamZleoba, daavadebebisa da mavneblebis mimarT
kompleqsuri imuniteti, maRalmosavlianobasTan erTad cilis
biologiuri srulfasovneba da sxva. am mxriv metad saintereso aRmoCnda
xorblis kulturis Sejvareba monaTesave velur marcvlovanebTan.
6
mecnierebis ganviTarebis Tanamedrove etapze seleqciis
genetikasTan mWidro kavSiriT SesaZlebloba iqmneba gamoyvanili iqnes
bunebaSi ararsebuli sinTetikuri pureuli kulturebi, botanikuri
saxeobebi da gvarebi, xolo genetikis, citologiis, Soreuli
hibridizaciis, poliploiidisa da seleqciis gamoyenebiT axali
kulturebis jiSebi da hibridebi. am mxriv metad mniSvnelovani
perspeqtivebi isaxeba egreT wodebuli amfidiploidebis SeqmniT. aseTi
axali mcenarea amfidiploidi tritikale.
xorblis (Triticum) da Wvavis (Secale) SejvarebiT miRebul axal
marcvleul kulturas - tritikales ganviTarebis Zalian mokle istoria
aqvs, mis warmomSob genomebs ar gauvlia adaptaciisaTvis aucilebeli
evoluciuri gza. miuxedavad amisa xorblisa da Wvavis sterilur
hibridebze, erTsaukunovani intensiuri seleqciuri da genetikuri
muSaobis Sedegad miRebuli iqna tritikales mravalferovani formebi da
jiSebi. dRes mTel rig qveynebSi tritikales jiSebi did farTobebze
iTeseba. tritikales me-4 saerTaSoriso simpoziumis monacemebiT es
kultura 2005 wlisaTvis mTel msoflioSi daTesili iyo 3 milion
heqtarze. yvelaze meti daTesilia poloneTSi, sadac am kulturis jiSebs
ukaviaT 736 aTasi heqtari, ruseTSi - 500 aTasi heqtari, germaniaSi – 436
aTasi heqtari, aSS-Si – 350 aTasi heqtari, avstraliaSi – 245 aTasi
heqtari, safrangeTSi – 165 aTasi heqtari. aRniSnuli periodisaTvis
saqarTveloSi daTesili iyo 2 aTasi heqtari.
tritikales perspeqtiva da Rirseba saxalxo meurneobaSi dRiTidRe
izrdeba misi mravalmxrivi gamoyenebis gamo. mas iyeneben sasursaTod,
sakvebad, aseve xorblis kulturis seleqciaSi donorad – tritikaledan
xorbalze genetikuri masalis gadasatanad.
tritikales namjidan da marcvlidan mzaddeba kombinirebuli
sakvebi. zogierT qveyanaSi (espaneTi, poloneTi) tritikales marcvali
gamoyenebulia sasursaTod da ludis warmoebaSi. tritikales fqvils
axasiaTebs xorblisagan gansxvavebiT Taviseburi Tvisebebi da amiT
mkveTrad gansxvavdeba sawyis saxeobebisagan,amitom misgan purisa da pur-
funTuSeulis gamosacxobad damuSavebulia specialuri teqnologia.
7
ukanasknel periodSi miRebulia tritikales konkurentunariani
mravali jiSi, magram arsebul jiSebs axasiaTebs mTeli rigi naklovani
niSan-Tvisebebi. kerZod gvianmwifoba, citogenetikurad ara stabiluroba,
endospermis amouvsebloba da sxva. amitom kvlav dasamuSavebelia
genetikuri da seleqciuri muSaobis meTodebi. unda amaRldes
tritikales genetikuri potencialis realizaciis efeqturoba.
tritikales axali jiSebi msoflioSi Seiqmna 40 wlis winaT, xolo
tritikales jiSebis miReba saqarTveloSi dawyebuli iqna saqarTvelos
sasoflo-sameurneo institutis genetikisa da seleqcia-meTesleobis
kaTedris TanamSromlebis (l. dekapreleviCi, p. nasyidaSvili,
c. samadaSvili, m. jaSi) mier 30 wlis winaT da maT mier Seqmnili jiSebi
qarTli 2-is da qarTli 5-is saxelwodebiT daraionda 15 wlis winaT.
saqarTvelos pirobebSi sasoflo-sameurneo warmoebisaTvis unda
Seiqmnas samarcvled da sakvebad vargisi maRalmosavliani da
maRalxarisxiani jiSebi, romlebic srulad daakmayofileben
mosaxleobis mzard moTxovnebs sursaTze da mecxoveleobas
srulfasovani koncentrirebuli sakvebiT. amitom Cvens mier
ganxorcielebuli RonisZieba saSemodgomo tritikales msoflio
koleqciis jiS-nimuSebidan gamorCeviT da maT safuZvelze xorbalTan
hobridizaciis meTodis gamoyenebiT tritikales da xorblis jiSebis
seleqciisaTvis axali sawyisi masalis Seqmna, metad droulia da
aqtualuria.
kvlevis mizani da amocanebi: Cveni gamokvlevis mizani iyo
n. vavilovis saxelobis memcenareobis institutis (q. sanqt-peterburgi)
msoflio koleqciis tritikales oqtaploiduri jiS-nimuSebis Seswavla
kompleqsurad. individualuri gamorCevis meTodis gamoyenebiT Zvirfasi
niSan-TvisebaTa matarebeli jiS-nimuSebidan sagvartomo mcenareebis
gamoyofa, da agreTve gamogvevlinebina seleqciisaTvis efeqturi
wyaroebi, maTi saxeobisSida, saxeobaTaSorisi da gvarTaSorisi
SejvarebiT Segveqmna tritikales da rbili xorblis seleqciisaTvis
axali sawyisi masala.
amasTan dakavSirebiT Cveni gamokvlevis amocanaSi Sedioda:
8
- Segveswavla oqtaploiduri tritikales da saqarTvelos xorblis
tetraploiduri endemuri da sxva saxeobebi da agreTve saqarTvelos
rbili xorblis aborigenuli jiS-populaciebisa da seleqciuri jiSebis
seleqciuri Rirebuleba;
- gamogvevlinebina tritikales sawyisi masala Semdgomi seleqciisaTvis;
- dagvedgina individualuri gamorCevis meTodis gamoyenebiT tritikales
gaumjobesebis SesaZlebloba;
- Segveswavla tritikales seleqciuri gaumjobebisaTvis Sejvarebis
sxvadasxva meTodebis gamoyeneba: tritikales (2n=56) tritikalesTan
(2n=56) Sejvareba, tritikales (2n=56) tritikalesTan (2n=42) Sejvareba,
tritikales (2n=56) sxvadasxva tetraploidur xorbalTan (2n=28)
Sejvareba da tritikales (2n=56) rbili xorblis (2n=42) jiSebTan
Sejvareba;
- Sesajvarebeli mSobliuri wyvilebis SerCeva da oqtaploiduri
tritikales sxvadasxva warmoSobis tritikalesTan da xorblis
sxvadasxva saxeobebTan da jiSebTan Sejvarebadobis dadgena;
- F1 da F2 hibridebis sicocxlis unarianobis dadgena;
- dagvesabuTebina individualuri gamorCevis gamoyenebis paralelurad,
nilson-eles da friuvitis mier SemoTavazebuli meTodebis gamoyenebis
aucilebloba.
- F1 da F2 hibridebSi seleqciisaTvis Zvirfasi niSnebis da Tvisebebis
memkvidreobis da daTiSvis xasiaTis dadgena;
- Segveqmna tritikales da rbili xorblis seleqciisaTvis axali
saseleqcio sawyisi masala.
kvlevis obieqti da kvlevis adgili. kvlevis obieqtad SerCeuli
gvqonda saqarTvelos xorblis endemuri tetraploiduri saxeobebi
(T. carthlicum – jiSi dika 9/14, T. georgicum –saxesxvaoba chvamlicum),
saqarTveloSi gavrcelebuli magari xorblis seleqciuri jiSi –TavTuxi
19/28, aborigenuli jiSi Savfxa, xorbal turgidiumis martivTavTaviani
saxesxvaoba (var. striatum) da rbili xorblis aborigenuli jiS-populaciebi
(axalcixis wiTeli dolis puri- var. ferrugineum, xulugo – var. lutescens,
korboulis dolis puri – var. aestivum) da seleqciuri jiSebi da formebi
9
(Tbilisuri 5, muxranula 1, dolis puri 35-4, mowinave – var. aestivum),
standartuli jiSi – bezostaia 1 – var. lutescens. oqtaploiduri
tritikales sakoleqcio jiS-nimuSebi (ruseTis, ukrainis, daRestnis,
Sveciis, poloneTis, CexeTis, germaniis da iaponiis) da heqsaploiduri
tritikales jiSebi AD 206, qarTli 2, qarTli 5. cdis eqsperimentuli
nawili Sesrulebuli iqna, saqarTvelos saxelmwifo sasoflo-sameurneo
universitetis muxranis saswavlo-sacdel meurneobis, genetikisa da
seleqcia-meTesleobis kaTedris sacdel nakveTze 1985-1992 ww. cdis
Sedegebs aqvs siaxle da seleqciisaTvis praqtikuli Rirebuleba
tritikales da xorblis seleqciisaTvis.
mecnieruli siaxle. saqarTvelos centraluri zonis pirobebSi
pirvelad ganxorcielda oqtaploiduri tritikales seleqciuri
gaumjobeseba individualuri gamorCevis meTodis gamoyenebiT. Catarda
gamorCeuli formebis Sefaseba sameurneod Zvirfasi niSnebis mixedviT.
gamovlenili iqna mosavlianobis struqturuli elementebis optimaluri
SeTanawyoba. gamovlenili iqna oqtaploiduri tritikales sawyis jiS-
nimuSebTan da xorbalTan SedarebiT, ufro metad produqtiuli,
marcvlis maRali xarisxiT, daavadebebisadmi gamZle, Cawolisadmi gamZle,
Semoklebuli ReroTi da sxva sameurneod Zvirfasi niSan-Tvisebebis
matarebeli formebi, romlebic warmoadgenen Zvirfas axal sawyis
masalas tritikales seleqciisaTvis, rogorc samarcvled, aseve sakvebi
mimarTulebis jiSebis Sesaqmnelad.
pirvelad iqna dadgenili saqarTvelos xorblis endemuri da sxva
tetraploiduri saxeobebis da rbili xorblis aborigenuli da
seleqciuri jiSebis Rirebuleba da maTi perspeqtiuloba oqtaploiduri
tritikalesTan Sesajvareblad da Zvirfas axali sawyisi masalis
misaRebad tritikales da rbili xorblis seleqciisaTvis.
dadgenili iqna tritikales Sejvarebadobis unarianobis gadidebaSi
damtvervis wesisa da damtverianebis vadebis efeqturoba.
dadgenili iqna pirvel da meore TaobebSi seleqciurad saintereso
niSan-Tvisebebis memkvidreobis xasiaTi da agreTve daTiSvisa da formaTa
warmoqmnis Taviseburebani meore da Semdgom TaobebSi. gamovlenili iqna
10
TaobebSi ZiriTad niSan-TvisebaTa gamovlenaSi mdedrobiTi formis
upiratesoba – matrokliniis movlena da damtverianebis wesis gavlena.
dadgenili iqna, rom martivi SejvarebiT SesaZlebelia miRebuli
iqnes sasurveli axali saseleqcio sawyisi masala.
hibridul yvela kombinaciaSi meore da Semdgom TaobebSi
gamoiTiSebian mcenaris simaRlis mixedviT mokleReroiani, Cawolisadmi
da daavadebebisadmi gamZle maRalproduqtiuli sagvartomo mcenareebi.
dasabuTebuli iqna sxvadasxva hibridul TaobebSi individualuri
gamorCevis paralelurad gamorCevis nilson-eles da friuvitis
SemoTavazebuli “akari meTodis” da “gamorCevis germanuli meTodis”
gamoyenebis upiratesoba. dadgenili iqna, rom oqtaploiduri
tritikales da xorblis hibridizaciis warmateba didad aris
damokidebuli SejvarebaSi monawile formebis genotipze.
Sromis praqtikuli mniSvneloba. Seqmnili iqna tritikales da
rbili xorblis seleqciisaTvis Zvirfasi sameurneo da biologiuri
niSan-Tvisebebis matarebeli axali sawyisi masala. Semdgomi
gamoyenebisaTvis rekomendacia mieca mokleReroian, ufro metad saadreo
savegetacio periodis mqone, daavadebebisadmi da Cawolisadmi gamZle,
maRalproduqtiul da marcvlis maRali xarisxis mqone, axal sawyis
masalas, tritikales da rbili xorblis seleqciisaTvis.
gamovlenili iqna, mokleReroianobis, adreulobis, maRalmosavli-
anobis da daavadebebisadmi gamZle donorebi.
gamoyvanili iqna gamorCevis individualuri, akarisa da germanuli
meTodis gamoyenebiT maRalproduqtiuli Cawolisa da daavadebebisadmi
gamZle mokleReroiani axali perspeqtiuli formebi da xazebi − (forma 1,
forma 5, forma 7, forma 9, forma 14, forma 22, forma 28, xazi 01, xazi 03,
xazi 06, xazi 07, xazi 08, xazi 09, xazi 010, 012, xazi 013, xazi 14, xazi 15,
xazi 16, xazi 021, xazi 022, xazi 030, xazi 031, xazi 032, xazi 033, xazi 034,
xazi 0141, xazi 0142, xazi 0160, xazi 0161, xazi 0162, xazi 0163, xazi 0165,
xazi 0166, xazi 0167, xazi 0180, xazi 0181, xazi 0182, xazi 0183, xazi 0184,
xazi 0185, xazi 0186, xazi 0187, xazi 0188), romlebic marcvlis
mosavlianobiT mniSvnelovnad aRematebian xorblisa da tritikales
standartul jiSebs.
11
gamokvlevebis Sedegebis realizacia. Seqmnili iqna tritikales 35-
ze meti da rbili xorblis 32-ze meti forma da xazi, romelic CarTuli
iqna saqarTvelos saxelmwifo sasoflo-sameurneo universitetis
genetikisa da seleqcia-meTesleobis kaTedris seleqciuri muSaobis
programaSi, rogorc sameurneo da biologiurad mniSvnelovani niSan-
Tvisebebis donorebi.
naSromis aprobacia. sadisertacio naSromis Sedegebi moxsenebuli
iqna: 1) saqarTvelos saxelmwifo sasoflo-sameurneo universitetis
genetikisa da seleqcia-meTesleobis kaTedris sxdomaze (1986-1997 ww);
2) n.i. vavilovis dabadebidan 100 wlisTavisadmi miZRvnil sakavSiro
samecniero konferenciaze (Tbilisi, 1987); 3) saqarTvelos genetikosTa da
seleqcionerTa me-5 yrilobaze (Tbilisi, 1986 w); 4) l. l. dekapreleviCis
dabadebidan 110 wlisTavisadmi miZRvnil saerTaSoriso samecniero
konferenciaze (1997 w); 5) al. gorgiZis dabadebidan 70 wlisTavisadmi
miZRvnil saerTaSoriso samecniero konferenciaze (1998w).
kvlevis Sedegebis publikacia. sadisertacio naSromis irgliv
gamoqveynebulia 46 naSromi.
disertaciis moculoba da struqtura. sadisertacio naSromi
Sedgeba kompiuterze nabeWdi 200 gverdisagan, moicavs 54 cxrils, maT
Soris danarTSia 27. Sedgeba 7 Tavisagan, daskvnebisa da praqtikuli
winadadebebisagan. gamoyenebuli literaturis sia Sedgeba 203
dasaxelebisagan, maT Soris 161 dasaxelebis ucxouria.
12
1. tritikales miRebis istoria, seleqciis
miRwevebi da perspeqtivebi
didi xania mecnierTa yuradRebas ipyrobs Soreuli saxeobaTa-
Sorisi da gvarTaSoris Sejvarebis problema. am problemis Seswavlas
aqvs or saukuneze meti xnis istoria, romelsac safuZveli Cauyara sankt-
peterburgis mecnierebaTa akademiis profesorma i. kelreiterma. man
pirvelma msoflio mecnierebaSi Tambaqosa da wekos SejvarebiT
praqtikulad daasabuTa saxeobaTa Soris hibridizaciis SesaZlebloba.
xorblisa da Wvavis gvarTaSorisi xelovnuri Sejvarebis pirveli cda
moewyo erT saukuneze meti xnis winaT. xorblisa da Wvavis SejvarebiT
pirveli unayofo hibridi 1875 wels inglisSi miiRo vilsonma.
xorblis-Wvavis konstanturi Sualeduri tipis pirveli
amfidiploidi Seiqmnili iqna germanel seleqcioner v. rimpaus mier 1888
wels. manve aRwera es amfidiploidi 1891 wels. v. rimpaus mixedviT, aseTi
amfidiploidi warmoiqmna xorblis (ufxo wiTelTavTaviani) WvavTan
SejvarebiT miRebul hibridebis TaobaSi. maTi SejvarebiT miRebuli oTxi
hibriduli marcvlidan aRmocenda oTxi mcenare, aqedan sami dediseuli
tipis iyo, xolo erTi xorbal-Wvavis pirveli Taobis hibridis tipis. am
ukanasknels axasiaTdeba Zalian grZeli da viwro TavTavi. yvavilobda
Riad, ramdenime dRis ganmavlobaSi. am TavTavidan v. rimpaum miiRo
TxuTmeti marcvali, romelsac xorblis garegnuli niSnebi hqonda. es
marcvlebi Zalian amouvsebeli da bJiri iyo. v. rimpaus xorblisa da
Wvavis SejvarebiT miRebuli pirveli Taobis hibriduli mcenareebis
irgliv eTesa maTi mdedrobiTi forma xorbali da am xorblis hibridebi,
amitom savsebiT SesaZlebelia, rom xorbal-Wvavis SejvarebiT miRebuli
pirveli Taobis hibriduli mcenareebidan warmoqmnili marcvlebi
yofiliyo xorbalTan aRmavali Sejvarebis produqti. 15 marcvlidan v.
rimpaum meore TaobaSi miiRo sami iseTi mcenare, romlebic aSkarad
xorbliT bekrosis Sedegi iyo, erT mcenares hqonda yomrali Sefervis
skverxeduli tipis TavTavi, xolo ors – mokle, TeTri Sefervis
skverxeduli agebulebis nawilobriv Semarcvluli TavTavi. v. rimpau
13
Tvlida, rom aseTi tipis TavTavebis marcvlidan mcenareebi warmoiqmna
xorbal-Wvavis pirveladi mcenareebis irgliv naTesi xorblis
jiSTaSorisi pirveli Taobis hibridebis mtvriT damtverianebiT. meore
Taobis danarCeni Tormeti mcenare erTmaneTis da pirveli Taobis
mcenareebis msgavsi iyo da nayofierebis maRali doniT gamoirCeodnen.
sawyis formebTan SedarebiT, axasiaTebdaT ufro Zlieri zrda, farTe
TavTavi, TavTunis kilis kbilaki ki – iseTi, rogorc xorbal-Wvavis
hibridebs. mesame TaobaSi miRebuli iyo rogorc fxiani, aseve ufxo
TavTaviani formebi. yovelive aman safuZveli misca rimpaus evarauda, rom
xorbal-Wvavis hibridebi TviTdamtverviT momravlebisas yovelTvis
unayofoni arian.
amrigad, v. rimpaum pirveli TaobaSi miiRo ara individualurad
poliploiduri mcenare, aramed pirveli Taobis mcenareze calkeuli
TavTavebi mcire ploiduri qsovilebiT. v. rampaus mier meore TaobaSi
gamovlenili Tormeti mcenare tritikales pirveli formebia, riTac
dasabami mieca axali mcenaris – axali marcvleuli kulturis Seqmnas.
bunebrivia, ibadeba kiTxva, ram ganapiroba aseTi mcenaris, anu
adamianTa momavali puris Seqmnis aucilebloba? mecnierebisaTvis didi
xania cnobili iyo is faqti, rom botanikuri gvaris xorblis saxeobebSi
adamianisaTvis aucilebeli, sameurneo Zvirfasi niSnebis da Tvisebebis
gamapirobebeli genetikuri potenciuri SesaZlebloba garkveul
CarCoebSia moqceuli. amave dros isic gaxda cnobili, rom marto
xorblis safuZvelze SeuZlebelia Seiqmnas misgan gansxvavebuli ufro
maRali genetikuri potencialis mqone da sruliad axali niSan-
Tvisebebis matarebeli mcenare, romelic daakmayofilebda adamianTa
momaval gazrdil moTxovnilebas rogorc raodenobrivi, aseve
xarisxobrivi maCveneblebis mixedviT. gamorkveulia, rom marcvlovanTa
ojaxSi Semavali mravali gvaris kulturuli da veluri formebis
mcenareebSi gvxvdeba adamianisaTvis metad Zvirfasi niSnebi da Tvisebebi.
am saWiro niSan-TvisebaTa erT organizmSi, anu erT mcenareSi Tavmoyris
idea Caisaxa jer kidev asi wlis winaT.
xorblis genetikasa da seleqciaSi momuSave mecnierebi daaxloebiT
asi welia ocnebobdnen imis Sesaxeb, rom xorblis mcenare
14
gaemdidrebinaT misTvis ucxo, magram adamianisaTvis sasargeblo axali
niSan-Tvisebebis mqone genetikuri faqtorebiT da SeeqmnaT bunebaSi
ararsebuli marcvlovanTa axali kultura. mecnierTa es ocneba me-20
saukuneSi axda – Seiqmna “momavlis puri” arsobisa, marcvlovanTa axali
kultura – tritikale. tritikales mcenare kargad xarobs yovelnair
niadagze, kargad itans uamindobas, iZleva rogorc marcvls, aseve mwvane
masis maRal mosavlis (Дорофеев В. Ф., Куркиев У. К., 1975; Махалин М. А.,
1976; p. nasyidaSvili, 1986 da sxva).
genetikurma gamokvlevebma cxadyo, rom marcvlovanTa ojaxSi
Semavali ori gvaris – xorblis da Wvavis erT organizmad gaerTianebas,
garda didi mecnieruli Rirebulebisa, aqvs Zalian didi seleqciuri da
sameurneo mniSvneloba.
xorblis da Wvavis safuZvelze axali mcenaris da SemdgomSi axali
kulturis miReba imiTac aris ganpirobebuli, rom xorbals ar
axasiaTebs zamTargamZleobis maRali donis gamovlenis genetikuri
faqtorebi, TavTavis Rerakze mravalTavTunianoba. WvavSi ki es niSnebi
kargad aris gamosaxuli da ganpirobebulia genetikuri faqtorebiT.
pirvelad germaniaSi miRebuli xorblisa da Wvavis Sualeduri
tipis hibridebi mecnierebisaTvis ucnobi iyo naxevari saukunis
ganmavlobaSi. e. i. manamde, vidre rus da ukrainel mecnierebma ar
daasabuTes nayofiani hibridebis miRebis praqtikuli SesaZlebloba. rus
da ukrainel mecnierebma aseTi hibridebi aRmoaCines bunebriv pirobebSi.
maTma gamokvlevebma dasabami misca mTel msoflioSi marcvleulis axali
kulturis – tritikales miRebas. amJamad am kulturis Seqmnaze muSaoben
xorblis mTesveli msoflios yvela qveynis seleqcionerebi. am mxriv
aRsaniSnavia ruseTis, ukrainis, ungreTis, bulgareTis, meqsikis,
indoeTis, germaniis, kanadis, iaponiis, saqarTvelos da sxva
seleqcionerTa miRwevebi. amJamad msoflios mraval qveyanaSia miRebuli
sawarmoo mniSvnelobis tritikales jiSebi, maT Soris didi popularoba
moipova rus da ukrainel seleqcionerebis mier Seqmnilma jiSebma.
warmoebaSi myofi tritikales jiSebidan gansakuTrebuli mniSvneloba
aqvs pirutyvis sakvebad gamosayenebel jiSebs. am tipis mcenares
15
axasiaTebs mwvane masis uxvmosavlianoba da amave dros misi xarisxi
saukeTesoa.
tritikales axali jiSebis misaRebad sakmao muSaoba mimdinareobs
saqarTveloSic. saqarTvelos saxelmwifo sasoflo-sameurneo
universitetis genetikisa da seleqcia-meTesleobis kaTedram 30 wlis
samecniero-kvleviTi muSaobis Sedegad Seqmna tritikales metad
mravalferovani rogorc samarcvle, ise pirutyvis sakvebi perspeqtiuli
formebi. kaTedris mier Seqmnili tritikales axali perspeqtiuli
formebidan cnobilia “qarTli-1”, “qarTli-2”, “qarTli-3”, “qarTli-5”.
aqedan tritikales jiSebi “qarTli-2” da “qarTli-5” warmoebaSia
daraionebeli (l. dekapreleviCi, p. nasyidaSvili, c. samadaSvili, m. jaSi).
tritikales miReba, rogorc zemod avRniSneT, yovelmxrivi
Seswavla warmoebs mraval qveyanaSi. am mxriv metad saimedo da
sayuradRebo Sedegebia miRebuli yofil sabWoTa kavSirSi, ungreTSi,
meqsikaSi, amerikis SeerTebul StatebSi, kanadaSi, bulgareTSi,
poloneTSi, germaniaSi, iaponiaSi, espaneTSi da mTel rig sxva qveynebSi.
gansakuTrebul yuradRebas imsaxurebs n. i. vavilovis saxelobis
memcenareobis institutSi miRebuli Sedegebi. am institutis daRestnis
sacdel sadgurSi Catarebuli mravalwliuri da mravalmxrivi Seswavlis
Sedegebi naTlad gviCvenebs, rom tritikales arsebuli mravalferovani
formebidan maRalproduqtiulobiT gamoirCevian heqsaploiduri (2n=42)
formebi. tritikales heqsaploiduri jiS-nimuSebi TavTavze TavTunebis
raodenobiT 1,5 - 2-jer, xolo TavTavSi marcvlebis ricxviT 1,2 – 1,5-jer
aRematebian xorblis cnobil jiSs bezostaia 1.
amasTanave erTad gamoirkva, rom tritikales zogierTi forma
daavadebis mimarT kompleqsuri gamZleobiT da imunitetiT ar
Camouvardeba am mxriv cnobil xorblis saxeobas – tetraploidur
zandurs. tritikales zogierTi jiS-nimuSi gamoirCeva marcvalSi cilis
da cilaSi Seunacvlebeli aminmJava – lizinis maRali SemcvelobiT.
tritikales zogierTi jiS-nimuSis marcvalSi cila 5 – 6%-iT da cilaSi
Seunacvlebeli aminmJava lizini 1,5-1,7%-iT metia, vidre saSemodgomo
xorblis jiS bezostaia 1-is marcvalSi. gamovlenilia tritikales iseTi
formebic, romelTa purcxobis xarisxi ar Camouvardeba Zlieri xorblis
16
jiSebisas. dadgenilia, rom v. e. pisarevis mier miRebuli amfidiploidebi
xasiaTdebian gamozamTrebis maRali unariT iseT pirobebSic ki sadac
saSemodgomo xorblis moyvana praqtikulad SeuZlebelia. did
yuradRebas imsaxurebs a. f. Sulindinis mier Seqmnili samsaxovani
amfidiploidebi, romlebSic dadebiTad aris Serwymuli marcvlis
maRalmosavlianobis unari zamTargamZleobasa da sxva sameurneo Zvirfas
niSnebTan (Дорофеев В. Ф., Кур Киев У. К., 1975; p. nasyidaSvili, 1986).
yofili sabWoTa kavSiris, evropis, Crdilo da samxreT amerikis
qveynebis tritikales sxvadasxva ploidobis jiS-nimuSebis Seswavlis
Sedegad xarkovis seleqciis centrSi gamovlenilia sameurneod Zvirfasi
niSnebis mqone formebi (Рабинович С. В. и др., 1976).
saintereso Sedegebia miRebuli msoflios mraval qveyanaSi
tritikales oqtaploiduri da heqsaploiduri formebis miRebis,
gamoyenebis da axali jiSebis Seqmnis modelebis damuSavebis saqmeSi.
ganviTarebadi qveynebisaTvis 1964 wels meqsikaSi SemuSavda
tritikaleze muSaobis programa, romelSic gansakuTrebuli yuradReba
gamaxvilebulia heqsaploiduri tritikales jiSebis Seqmnaze.
oqtaploiduri tritikale gamoyenebulia heqsaploiduri tritikales
formebisaTvis sameurneo niSnebis gadasacemad. hibridizaciis meTodis
farTo gamoyenebiT meqsikaSi miRebulia tritikales metad saintereso
heqsaploiduri formebi, romlebic gamoirCevian TavTavis fertilobis
maRali unariT, Cawolisa da daavadebis mimarT gamZleobiT, dRis
sididisadmi aramgrZnobiarobiT da sxva. meqsikaSi Catarebuli
gamokvlevebiT cnobilia, rom Cveulebrivi gamorCevis meTodis gamoyeneba
ar iZleva karg Sedegs, kerZod, gamorCeva maRalmosavlianobisa da
marcvlis kargad ganviTarebis TvalsazrisiT – miRebuli formebis
marcvalSi mcirdeba proteinis Semcveloba. am mxriv kargi Sedegia
miRebuli mcenareTa individualuri gamorCeviT da maTi marcvlis
vizualuri SemowmebiT. Catarebuli mravalmxrivi gamokvlevebiT
dadgenilia, rom tritikales sxvadasxva formis gamoyeneba SeiZleba
sasursaTod, sakvebad da teqnikuri miznebiT. am kulturis marcvali,
pirvel rigSi, SeiZleba gamoyenebul iqnes safuraJed, xolo purad
gamoyenebisas mis fqvili Sereuli unda iyos Zlieri xorblis fqvilTan.
17
tritikales uSualod sasursaTod gamoyeneba SesaZlebelia misi
Sesabamisi jiSebisa da formebis miRebis Semdeg. tritikales sasursaTod
gamoyenebis mimarTulebiT saimedo seleqciuri muSaoba tardeba yofil
sabWoTa kavSirSi, evropaSi, alJirSi, daniaSi, CrdiloeT indoeTSi da
sxva.
tritikales seleqciaSi kargi Sedegebi aqvT miRebuli bulgarel
seleqcionerebs. 1965 wels bulgareTSi, saSemodgomo xorblis jiS
bezostaia 1 da Wvavis jiS C-s SejvarebiT miRebuli hibridis xorblis
jiS okerman-17-is narevi mtvriT damtvervis Sedegad Seiqmna tritikales
oqtaploiduri (2n=56) forma da AD-COC-3-is saxelwodebiT. tritikales
am formis mravalwliani da mravalmxrivi SeswavliT dadgenilia, rom es
forma adreulobiT uaxlovdeba saSemodgomo xorblis sayovelTaod
aRiarebul jiSs bezostaia 1-s da adreulobasTan erTad axasiaTebs
mtkice da Cawolisadmi gamZle Rero, zamTargamZleobis maRali unari,
fotosinTezis didi SesaZlebloba, fotomasinTezirebeli masis maRali
Semcveloba (foTlis farTobis erTeulze didi raodenobiT qlorofili,
A da B karotinoidebi), da daavadebebisadmi kompleqsuri gamZleoba,
marcvalSi cilis 4 – 6%-iT da metiT) da cilaSi Seunacvlebeli
aminomJavas Llizinis meti Semcveloba, vidre es axasiaTebs xorblis jiS
bezostaia 1-s. cilebis kompleqsis eleqtroforezuli da fraqciuli
SedgenilobiT, dafqvisa da purcxobis xarisxiT tritikales forma AD-
COC-3 uaxlovdeba xorblis jiS bezostaia 1-s, produqtiuloba
damakmayofilebeli aqvs, axasiaTebs msxvili marcvali, advilad
ujvardeba saSemodgomo xorbals da sxva heqsaploidur da oqtaploidur
tritikales formebs. am formisaTvis damaxasiaTebeli niSan-Tvisebebis
gamo tritikales es jiSebi da formebi farTod gamoiyeneba seleqciur
muSaobaSi msoflios mraval qveyanaSi (Kiss A., 1974).
tritikales kulturaze momuSave seleqcionerTa yuradRebas
ipyrobs meqsikuri seleqciis sagazafxulo heqsaploiduri formebi.
meqsikuri seleqciis tritikales jiS-nimuSebi, xorblis jiSebTan
SedarebiT, gamoirCevian adreulobiT, daavadebebis mimarT gamZleobiT,
proteinis da lizinis maRali SemcvelobiT da sxva dadebiTi niSan-
TvisebiT.
18
meqsikuri seleqciis tritikales jiS-nimuSebs iyeneben xorblisa da
TviT tritikales seleqciaSi. am mxriv saqarTveloSi Catarebulia metad
mniSvnelovani gamokvlevebi.
rbili xorblis seleqciaSi tritikales gamoyenebisaTvis
saqarTveloSi muSaoba daiwyo am axali kulturis arsebuli formebis
SeswavliT. am mizniT genetikisa da seleqcia-meTesleobis kaTedram
(p. nasyidaSvili, m. jaSi) Seiswavla tritikales msoflio koleqciis
jiS-nimuSebi. am koleqciis SeswavliT gamoirkva, rom saqarTvelos rbili
xorblis seleqciaSi perspeqtiulia meqsikuri seleqciis mokleReroiani,
saadreo da maRalproduqtiuli formebis gamoyeneba. tritikales jiS-
nimuSebSi Seswavlili iyo zamTargamZleoba, savegetacio periodi,
sokovani daavadebebis mimarT gamZleoba, mcenaris simaRle da
Cawolisadmi gamZleoba, mcenaris da TavTavis produqtiulobis
ganmapirobebeli elementebi da am maCveneblebis mixedviT ganisazRvra
rbili xorblis seleqciaSi maTi gamoyenebis perspeqtiuloba
(p.p. nasyidaSvili, 1977; p. nasyidaSvili, c. samadaSvili, m. jaSi, 1980;
П. Наскидашвили, Ц. Самадашвили, М. Джаши, 1982).
miuxedavad imisa, rom meqsikuri seleqciis tritikales jiS-nimuSebi
sagazafxuloa, muxranis velis pirobebSi Semodgomaze Tesvis Sedegad
miRebul mcenareTa SeswavliT gamoirkva, rom zamTargamZleobis unariT
isini uTanabrdebian saSemodgomo rbili xorblis jiS-populaciebs, maT
Soris axalcixis wiTeli dolis purs.
tritikale, rogorc axali kultura safuZvlianad gamoikvlia
ungrelma seleqcionerma a. kiSma (Kiss J., 1975) da amerikelma (Bernard M. N.,
1976) da didi britaneTis (Bishnoi V. R., Sapra V. T., 1975) seleqcionerma. isini
tritikales axali jiSebis misaRebad SejvarebaSi iyenebdnen
oqtaploiduri da heqsaploiduri formebis xorbalTan Sejvarebas da
tritikales formebTa Soris Sejvarebas. am SejvarebiT miRebuli
pirveli Taobis hibridebis Canasaxis kultivirebas axdendnen xelovnur
areSi (Lartet E., 1975).
msoflio masStabiT, maT Soris, yofil sabWoTa kavSirSi
Catarebuli gamokvlevebi naTlad gviCvenebs, rom tritikales sawarmoo
mniSvnelobis jiSebi konkurencias uweven xorblis, Wvavis da qeris
19
ZiriTad sawarmoo jiSebs. miRebulia tritikales iseTi jiSebi,
romlebic, maRalproduqtiulobasTan erTad, xasiaTdebian marcvalSi
cilis maRali SemcvelobiT da amave dros aqvT Cawolisadmi gamZle
Rero (Gregory R. S., 1975).
damuSavebulia tritikales miRebis sxvadasxva meTodi. xorblisa da
Wvavis Seujvareblobis gasadideblad iyeneben hibriduli Canasaxis
xelovnur areSi aRzrdis meTods (Lartet E. N., 1974; Kohli M. N., 1973-1974).
gamorkveulia, rom xorblisa da Wvavis cudi Sejvarebis unarianoba
aZnelebs pirveladi tritikales miRebas. gamovlenilia, rom
Sejvarebulobis dominanturi aleluri genebi apirobeben samtvre
milebis zrdis Seferxebas, xolo am genebis recesiuli alelebi
gavlenas ver axdeben Wvavis mtvris milis zrdaze (Kiss J., 1975).
Wvavis diploidur da tetraploidur saxeobebTan xorblis 14
saxeobis Sejvarebis unarianobis SeswavliT dadgenilia, rom
Sejvarebulobis unari da misi xarisxi cvalebadobs SejvarebaSi
monawile rbili xorblis jiSebisa da sawyisi saxeobebis Sesabamisad
(Ригин Б. В., 1976).
xorblisa da Wvavis SejvarebiT miRebul hibridebze kolxicinis
0,25%-iani wyalxsnaris zemoqmedebiT gamovlinda, rom kolxicinis Reroze
zemoqmedebiT miRebul mcenareTa 41% fertiluria, 49% steriuli da 10%
iRupeba. amave koncentraciis kolxicinis wyalsxnaris fesvTa sistemaze
zemoqmedebiT miRebul mcenareSi 69% fertiluria, 25% steriluri da 6%
mcenarebisa iRupeba.
xorbal-Wvavis oqtaploiduri hibridis diploiduri Wvavis rva
jiSTan, tetraploiduri Wvavis or jiSTan da Wvavis merve Taobis
hibridebTan SejvarebiT miRebulia 35 qromosomiani hibridebi, xolo
xorbal-Wvavis hibridis tetraploidur WvavTan SejvarebiT miRebul
hibridebs hqondaT 42 qromosoma. es orive tipis hibridebi yvavilobs
Wvavze gvian, xolo tritikalesTan SedarebiT adre. 35-qromosomian
hibridebSi hibriduli marcvlebis gamonaskvam Seadgina 0,13%, xolo 42-
qromosomianSi – 0,33% (Müntzing A., 1974).
20
a. f. Sulindinis da n. g. maqsimovas (Шулындин А. Ф., Максимова Н. Г.,
1960-1978) cdebSi tritikales da xorblis SejvarebiT hibriduli
marcvlebis gamonaskvam Seadgina 32,2%, Sebrunebuli Sejvarebisas ki es
maCvenebeli 2,1-jer izrdeba, magram Sesajvarebel formad xorblis
gamoyenebiT miRebul hibridSi aRiniSneba Zalian didi fiziologiur-
bioqimiuri da struqturuli cvlileba Canasaxis embriologiuri
ganviTarebis procesSi, ris Sedegad miRebuli marcvlebi bJiria da ara
aqvs aRmocenebis unari. SejvarebaSi tritikales mdedrobiT formad
gamoyenebis SemTxvevaSi miRebul marcvlebs axasiaTebT SedarebiT maRali
cxovelmyofelobis unari, erTi saxeobis genetikuri masalis,
gansakuTrebiT ki veluri winaprebidan meoreSi gadacemis SesaZlebloba,
didi xania specialistebis yuradRebis centrSia da garkveuli Sedegebia
miRebuli, magram genetikuri masalis introgresiisaTvis damatebiTi
SesaZleblobis Zieba kvlav pirvelxarisxovani amocanaa (Baeva K., Khristova
Y., 1975).
xorbalSi Wvavis genetikuri masalis gadatanis mizniT xorbal-
Wvavis pirveli Taobis hibridebis gamoiyeneba daiwyes da sayuradRebo
gamokvlevebi Caatares mecxramete saukunis bolos saratovis sacdel
sadgurSi. muSaoba am mimarTulebiT, kerZod, pirveli Taobis xorbal-
Wvavis steriluri hibridebis xorblis mtvriT bekrosireba, ufro
safuZvlianad gamokvleuli da aprobirebulia rogorc Cvens qveyanaSi,
aseve mis farglebs gareT. dadgenilia, rom pirveli Taobis xorbal-
Wvavis hibridebs aqvT unari miiRon ucxo mtveri. isini sawyisi xorblis
saxeobebs da Wvavs, agreTve pirveli Taobis tritikales sakmaod Znelad
ujvardebian. maT pirvel TaobaSi gamonaskva SedarebiT maRalia, maSin,
roca is tritikales mtvriT imtvereba (Дорофеев В. Ф., Куркиев У. К., 1975).
tritikale xorbalTan pirvelad Seajvares 59 wlis winaT. am mxriv
muSaobam SedarebiT farTo xasiaTi miiRo 41 wlis winaT, magram
jerjerobiT ar aris Seqmnili xorblis jiSi. am mimarTulebiT muSaoba
metad aqtualuria da amave dros warmoadgens problemur sakiTxs.
21
2. mindvris cdebis niadagur-klimaturi pirobebis mokle
daxasiaTeba, kvlevis meTodika
da sawyisi masala
2.1. mindvris cdebis niadagur-klimaturi pirobebis mokle daxasiaTeba
saqarTvelos teritoria mdebareobs mTebsa, zRvasa da naxevrad
udabnos tipis vakeebs Soris. igi daserilia qedebiT da mdinareebiT.
riTac qmnis vakeebs, xeobebsa da ferdobebs, aq mkveTrad aris
gamokveTili vertikaluri zonaloba.
saqarTvelos teritoriis did nawilze niadagur-klimaturi
pirobebi xelSemwyobia marcvleuli kulturis normaluri
ganviTarebisaTvis (p. nasyidaSvili, m. sixaruliZe, e. CerniSi, 1983).
sadisertacio naSromis eqsperimentuli kvlevebi Sesrulebuli iqna
saqarTvelos saxelmwifo sasoflo-sameurneo universitetis muxranis
saswavlo sacdel meurneobaSi, romelic mdebareobs muxran-saguramos
vakeze. es vake warmoadgens Sua qarTlis dablobis gagrZelebas,
mdebareobs mis samxreT-aRmosavleTiT da moqceulia mTagrexilebs
Soris. misi simaRle zRvis donidan 450-dan 600 metramdea da patara
samkuTxedis forma aqvs. igi TiTqmis yoveli mxridan mTagrexilebiTaa
daculi (k. kelenjeriZe, 1954).
2.1.1. muxranis saswavlo-sacdeli meurneobis niadaguri
da klimaturi pirobebis mokle daxasiaTeba
cdis niadagis daxasiaTeba. niadagi rTuli bunebrivi istoriuli
sxeulia, romelic warmoiqmna erTi mxriv garemo faqtorebis gavleniT da
meores mxriv adamianis sawarmoo pirobebis zemoqmedebiT. amitom niadagis
genezisis sakiTxi ganxiluli unda iqnes misi istoriuli ganviTarebis
procesSi. niadagi ar aris statistikurad ucvleli sxeuli. is
ganuwyvetliv ganicdis gardaqmna-ganviTarebas sxvadasxva faqtorTa
zemoqmedebis safuZvelze. niadagis warmoqmnis pricesSi adamianis roli
22
Zalzed didia da igi xSirad cvlis niadagwarmomqmnel bunebriv
faqtorTa mimarTulebebs (d. gedevaniSvili, t. tarasaSvili, v. lataria,
1951; m. sabaSvili, 1965).
muxran-saguramos vake warmoqmnilia Zvel aluviur da meoTxeuli
periodis tbis danaleqebze, romelTa amovsebas Semdgom xels uwyobda
mdinareebis (qsani, aragvi) mier Camotanili masala, garda amisa aq
ganviTarebul niadagebis warmoqmnaSi monawileobas iRebda kalciumis
karbonatebiT mdidari deluviuri nafenebi.
muxranis vakeze gavrcelebuli niadagebi Seswavlili iqna
d. gedevaniSvilis, m. tarasaSvilis, g. talaxiZis, v. latarias da sxvaTa
mier, romelTa gamokvlevebis Tanaxmad, muxran-saguramos vakeze
gavrcelebulia mdelos yavisferi niadagebi, romlebic xasiaTdebian
naklebi humusianobiT, saxnav fenaSi humusi cvalebadobs 2.1 – 3.02-mde. am
niadagebze mineraluri da organuli sasuqebis Setana efeqtur Sedegs
iZleva.
Cvens mier eqsperimentuli xasiaTis kvlevebi Catarebuli iqna
mdelos yavisfer dawidul niadagebze, romelzec miwaTmoqmedebis
sistemis sworad gamoyeneba, agroteqnikuri RonisZiebis kompleqsuri
gatareba, SesaZlebels xdis marcvleuli kulturebis maRali da myari
mosavlis miRebas.
klimaturi pirobebis mokle daxasiaTeba. muxran-saguramos vake
mdebareobs mTavari kavkasionis samxreT dasavleT ferdobTan da
warmoadgens goris vakis aRmosavleT gagrZelebas, misi simaRle zRvis
donidan 450 — 600 m farglebSi cvalebadobs, igi daculia TiTqmis
yoveli mxridan mTagrexilebiT, marTalia es mTiani zRudeebi muxran-
saguramos vakes Zlieri qarebis pirdapiri moqmedebisagan icavs, magram
miuxedavad amisa igi mainc ver axerxebs mis izolirebas haeris saerTo
dinebebisagan, romelic klimatis Semqmnel erT-erT faqtors warmoadgens.
muxranis vakes, dasavleTis SemaRlebuli zoli, gamohyofs Sida qarTlis
vakisagan (a. javaxiSvili, 1947).
k. kelenjeriZis (1954) monacemebis mixedviT muxran-saguramos vake
gamoirCeva SedarebiT grZeli savegetacio periodiT da saSemodgomo
kulturebis mosavlis aRebis Semdeg darCenili savegetacio periodi
23
aqtiuri temperaturis (roca dRe-Ramuri saSualo temperatura 100-s
aRemateba) 102 – 107 dRe grZeldeba, rac saSualebas iZleva am vakeze
sanawveralo kulturebs mieces sawarmoo xasiaTi (k. kelenjeriZe, 1954).
i. baxtaZe aRniSnavs, rom muxran-saguramos vakeze zamTari mSralia
da ar aris mkacri, gazafxuli Tbilia da adre dgeba, misi pirveli
naxevari mSralia, zafxuli cxeli, naleqebi mometebuli raodenobiT
modis maisSi da zafxulis dasawyisSi, xolo zafxulis meore naxevari ki
mSralia, Semodgoma SedarebiT Tbilia da mSrali, zogjer mas
gaxangrZlivebuli xasiaTi aqvs, klimatis sirbile SesaZlebels xdis
sagazafxulo xorblis formebis Semodgomaze daTesvas.
mravalwliuri monacemebis mixedviT muxran-saguramos vakeze,
Tviuri temperaturis mixedviT yvelaze civi Tve ianvaria, xolo
temperaturis maqsimumi aRiniSneba ivlissa da agvistoSi, Semdeg ki
temperatura TandaTanobiT ecema. k. kelenjeriZe miuTiTebs, rom muxran-
saguramos vake CrdiloeTidan, samxreTidan da samxreT-dasavleTidan
Semofarglulia qedebiT, ris gamoc iqidan Camodenili civi haeris masebi
(roca temperaturuli invensiebi myardeba) mowmendil wynar RameebSi Tavs
iyris am vakis Zirze da amiT apirobebs temperaturis mniSvnelovan
dacemas. temperaturul miwispira invesiaTa Sedegad vakeze yinvebi
SemodgomiT ufro adre iwyeba da gazafxulze gvian wydeba, es mtkicdeba
arsebuli monacemebis mixedviT, romlic mocemulia cxr. d. 2. 1. 1. 1.
sasoflo-sameurneo kulturebis adreulobas eniWeba metad didi
mniSvneloba, radgan maTi mosavlis adre aRebis SemTxvevaSi, SesaZlebeli
xdeba meore mosavlis miReba, rasac sruliad pasuxobs muxran-saguramos
klimaturi pirobebi.
haeris fardobiTi tenianobis sididis mixedviT muxran-saguramos
vakis hava miekuTvneba tye-velis havas; fardobiTi tenianoba maissa da
ivnisSi unda aixsnas imiT, rom am TveebSi, iseve rogorc Cveulebriv
aRmosavleT saqarTveloSi aqac atmosferuli naleqTa mniSvnelovani
raodenoba modis. agroklimatur mSral dReebad Tvlian im dReebs, roca
haeris fardobiTi tenianoba 5%-mde da mis dabla ecema. savegetacio
periodis ganmavlobaSi mSrali amindiani dReebis yvelaze meti
raodenoba agvistos Tveze modis. eqsperimentuli kvlevis periodSi
24
haeris SefardebiTi tenianobis meCvenebelze warmodgenas iZleva cxrili
d. 2. 1. 1. 2.
aRsaniSnavia is faqti, rom muxran-saguramos vakeze naleqebis
raodenoba didi ar aris, atmosferul naleqTa yvelaze naklebi ki
zafxulis danarCen TveebSi, gansakuTrebiT ki agvistoSi. noembridan
aprilamde atmosferuli naleqebi umetesad Tovlis saxiT modis,
ganuwyvetili Tovlis safaris mravalwliuri xangrZlivoba saSualod 30-
40 dRes utoldeba. zogierT wels Tovlis safari sruliad ar gvxvdeba,
sakmaod xSirad Tovls mindvrebidan Zlieri qarebi gadaadgilebs.
atmosferuli naleqebis ganawileba ar aris Tanabari, rasac iwvevs
qarTlis qedi, romelic mTavari amindgamyofia muxranis vakis, romelic
haeris saerTo cirkulacias arRvevs. saguramos qedebi akaveben tenis
momtan haeris masebs, rogorc dasavleTidan – Savi zRvis mxridan, aseve
aRmosavleTidan kaspiis zRvidan. am qedebis ferdobebze haeris masebis
iZulebiTi aRmavali denebi apirobeben kondensaciuri da saerTo wvimis
warmomqmnel procesTa gamZleobas. amis Sedegad qedebis maxlobel
regionebSi, umTavresad ki mTiani zRudeebis ferdobebze naleqebis
SedarebiT meti raodenoba modis vidre TviT muxran-saguramos vakeze.
eqsperimentuli kvlevebis Catarebis wlebSi mosuli atmosferuli
naleqebis raodenobaze naTel warmodgenas gvaZlevs cxr. d. 2. 1. 1. 3.
klimaturi maCveneblebis mixedviT cxrili d. 2. 1. 1. 4 muxran-saguramos
vakeze hava saSualo maCveneblebis mixedviT. muxran-saguramos vakeze hava
saSualo kontinentalobiT xasiaTdeba, rac dasturdeba centr borisovis
havis kontinentalobis maCveneblis formuliT. muxranis vakis havis
kontinentalobis zona K - 58%-s. es ki niSnavs imas, rom, temperaturis
mxriv muxranis hava ganpirobebulia havis kontinentalobis faqtorebiT,
zRvisa da tyis havis faqtorebiT ki ganpirobebulia 42%-is raodenobiT,
magram es Sefardeba welTa manZilze ar rCeba ucvleli, aramed zog
wlebSi aRmosavleTidan kontinentaluri faqtorebis zegavlena mkveTrad
matulobs da muxran-saguramos vakeze myardeba mkveTrad gomokveTili
gvalviani periodi, romlis mavne moqmedebas aZlierebs aRmosavleTis
mSrali qarebi, amitom aucilebeli xdeba morwyviTi reJimis Catareba
(k. kelenjeriZe, 1954; g. melaZe, e. gogliZe, 1991).
25
amrigad, cdis Catarebis wlebSi saSualo temperatura, haeris
SefardebiTi tenianoba da naleqebis raodenoba xasiaTdeboda
mravalwliuri saSualo meterologiur monacemebTan miaxloebiT. amitom
cdis arcerT wels adgili ar hqonda mcenareTa daRupvas garemo
pirobebis gavleniT. cdis yovel wels mcenareTa gamozamTreba da
gadarCena normaluri iyo.
mravalwliani monacemebiT Tviuri saSualo temperaturis jami
yvelaze maRalia ivlisSi – 22,1 °C, xolo yvelaze dabali ianvarSi ‐ 1,1 C.
(cxrili d. 2. 1. 1. 4). naleqebis saSualo wliuri raodenoba udris 518 mm.
saSemodgomo kulturebis savegetacio periodSi modis 389 mm. yvelaze
mcire raodenobiT naleqi modis zamTarSi 65 mm. ufro naleqiania aprili,
maisi da ivnisi. miuxedavad amisa saSemodgomo naTesebi saWiroeben 2‐3
morwyvas (j. gubelaZe, 1955).
haeris SefardebiTi tenianoba udris 71%-s, SedarebiT maRalia
Semodgoma. zamTarSi – 80,0%. xSiria aRmosavleTis da dasavleTis qarebi.
aRmosavleTis cxeli qarebi metia zafxulSi, rac iwvevs TavTavianebis
aodvas. amitom am zonisaTvis metad mniSvnelovania seleqcia adreulobis
mimarTulebiT.
2.2. kvlevis meTodika da agroteqnika
1986-1998 wlebSi saqarTvelos saxelmwifo sasoflo-sameurneo
universitetis muxranis saswavlo-sacdel meurneobaSi iswavleboda
Sesajvareblad SerCeuli mSobliuri formebi da hibridebi. cdisaTvis
gaTvaliswinebuli nakveTis winamorbedi kultura muxranSi iyo simindi.
sacdeli nakveTi saTanadod moixna 25 – 27 sm-is siRrmeze, Tesvis win
damuSaveba xdeboda diskoebiani kultivatoriT da farcxiT. Tesva
tardeboda xeliT SemodgomiT – 20 oqtombramde. naTesi ar irwyveboda.
gazafxulidan dawyebuli mcenareTa vegetaciis ganmavlobaSi vatarebdi
jiSobriv da gvarobriv margvlas.
hibridebis Tesva tardeboda SemdegnairiT sqemiT: ♀ F1-F2 ♂, yovel
hibridis daTesvamde iTeseboda standartuli jiSi bezostaia 1. momdevno
26
wlebSi (F3-F6) hibridebi iswavleboda seleqciur da sakontrolo
sanergeSi, xolo perspeqtiuli formebi winawari jiSTa gamocdaSi.
mSobeli wyvilebis Sejvareba Catarda 1986 wels, SezRudul-
Tavisufali (boTlis meTodi) meTodiT. miRebuli iqna martivi (wyviladi)
reciprokuli hibridebi.
mdedrobiT formad SerCeuli mcenaris kargad ganviTarebul
TavTavze kastracia tardeboda maSin, rodesac TavTavis 2/3 gamosuli iyo
vaginidan. kastracia tardeboda dilis saaTebSi, xolo Sesabamisi amindis
pirobebSi mTeli dRis ganmavlobaSi (roca grili dRe iyo). TiToeul
TavTavze kastracia tardeboda 20-20 yvavileze. TiToeuli TavTunis or
ganapira yvavils ukeTdeboda kastracia. TiToeuli kombinaciisaTvis
SerCeuli kastrirebuli da agreTve damtvervili 5-5 TavTavi Tavsdeboda
pergamentis qaRaldiT damzadebul parkSi.
kastrirebuli yvavilebi imtvereboda Cveulebriv kastraciidan 3 –
5 dRis Semdeg. damtvervis vadis dasadgenad kastrirebuli yvavilebi
imtvereboda dawyebuli kastraciis dRidan 12 – 15 dRis ganmavlobaSi.
damamtverianeblad SerCeuli mcenare iWreboda Rerodan da Tavsdeboda
wyliT savse WurWelSi da edgmeboda kastrirebul TavTavebs ise, rom
TavTavidan gadmocvenili mtvris marcvlebi Tavisuflad moxvedroda
kastrirebul TavTavSi arsebuli butkos dings. sul miRebuli iqna 290
hibriduli kombinacia. maTgan ukeTesi mocemuli gvaqvs sadisertacio
naSromSi Sesabamisi cxrilebis saxiT.
mcenaris vegetaciis ganmavlobaSi tardeboda fenologiuri
dakvirvevebi, iswavleboda aRmoceneba, bartyoba, gamozamTreba, aRereba,
daTavTaveba da marcvlis simwife. mSobeli formebi da TiToeuli
hibriduli kombinacia da am ukanasknelidan miRebuli hibriduli formebi
da Sesabamisi xazebi Seswavlil iqna Cawolisadmi da daavadebebisadmi
gamZleobis mixedviT.
mcenareTa Cawolisadmi gamZleoba Sefasda 5 baliani sistemis
mixedviT, xolo daavadebebis gamovlenis xarisxi fasdeboda procentebSi
(v. krivCenko, 1977).
sruli simwifis fazaSi hibridebi da mSobliuri formebi aRebuli
iqna fesvebianad. pirveli Taoba aRebuli iqna mTlianad kombinaciebis
27
mixedviT, aseve mTlianad iqna aRebuli meore Taobis hibriduli
kombinaciebi, xolo TiToeuli mSobliuri forma 10-10 mcenaris
raodenobiT.
pirveli Taobis da agreTve maTi mSobel formebi iswavleboda
Semdegi odenobrivi niSnebis dasadgenad: mcenaris simaRle, produqtiuli
da araproduqtiuli bartyoba, TavTavis sigrZe, TavTavze TavTunis
raodenoba, TavTavSi marcvlebis ricxvi, erTi TavTavis da mcenaris
marcvlis masa da agreTve 1000 marcvlis masa. garda am maCveneblebisa
pirveli Taobis mcenareebze iswavleboda TavTavis fxianobas, ufxooba,
fxis feri, TavTavis TavTunebis Seferva, marcvlis konsistencia,
amovsebuloba da forma.
meore da mesame Taobis hibriduli populaciis mcenareTa
odenobrivi niSnebis SeswavliT dadgenili iqna daTiSvis xasiaTi,
Catarda gamorCeva sasurveli formebis mixedviT. dadginda hibriduli
populaciis Sedgeniloba da TiToeuli hibriduli populacia dayofili
iqna Sesabamisi tipebis mixedviT.
aRmocenebis, gamozamTrebis da gadarCenis da agreTve yvela
odenobrivi niSnis WeSmariti heterozisi gansazRvruli iqna d. omarovis
(1973) mier SemuSavebuli formuliT:
WeSmariti heterozisi 100×=Puk
Puk-F,
sadac F – hibridis saSualo ariTmetikuli; Puk – ukeTesi mSoblis
saSualo ariTmetikuli;
fenotipuri dominirebis xarisxi Seswavlili iqna C. Beil da E. Aikins
(1965) formuliT:
mpPukMPFhp−
−= ,
sadac hp – dominirebis xarisxi; F – hibriduli forma; MP – saSualo
ariTmetikuli monacemebi orive mSiblis; Puk – ukeTesi mSobeli.
rodesac:
a) hp=0 – dominirebas adgili ara aqvs, hibridis da mSoblebis niSan-
Tvisebebi erTnairia; b) hp=1 – sruli dominireba; g) hp>1 –zedominireba;
28
d) hp<1 – depresia; e) 0,5<hp<0,5 – Sualeduri damemkvirdeba; v) 0,5<hp<1 –
nawilobrivi dominireba.
raodenobrivi niSnebis damemkvidrebis xasiaTi, transgresiuli
cvalebadobis xarisxi, maRal TaobebSi isazRvreboda g. voskresenskis da
e. Spotas meTodiT.
transgresiis xarisxi (dadebiTi):
%100)(×
−=
XPmXPmXFTgc ,
sadac Tgc – transgresiis xarisxi; XF – hibridis niSnebis maqsimaluri
mniSvneloba F2-Si (saSualo sami saukeTeso mcenaris); XPm – ukeTesi
mSoblis niSnis maqsimaluri mniSvneloba (sami ukeTesi mcenaris
saSualo). ukeTesi transgresiis xarisxi:
%100)(×
−=
XPmXPmXFTgc ,
sadac Tgc –uaryofiTi transgresiis xarisxi; F2-Si (saSualo sami
uvargisi); XPm uvargisi mSoblis minimaluri mniSvneloba (saSualo sami
mcenaridan):
dadebiTi transgresiis sixSire:
FnFnTgc 100−
= ,
sadac Tgc – dadebiTi transgresiis sixSire; Fn – hibriduli mcenareebis
ricxvi, romlebic sjobnian mocemuli niSniT ukeTes mSobels; Fn –
hibriduli mcenareebis saerTo ricxvi.
uaryofiTi transgresiis xarisxi:
FnFnmTgr 100−
= ,
sadac Tgr – uaryofiTi transgresiis sixSire; Fnm – hibriduli
mcenareebis ricxvi, romlebic CamoirCebian mocemuli niSniT uares
mSobels; Fn – hibriduli mcenareTa saerTo ricxvi.
sakontrolo sanergis, winaswar jiSTa gamocdis da sakonkurso
jiSTa gamocdis Sedegebi damuSavebuli iqna dispresiuli analizis
meTodiT.
29
2.3. sawyisi masala
aRmosavleT saqarTvelos centraluri zonis pirobebisaTvis
vargisi saSemodgomo oqtaploiduri tritikales gamovlenisaTvis,
n. vavilovis saxelobis memcenareobis institutis msoflio koleqciidan
Sesaswavlad aRebuli iqna oqtaploiduri tritikales Semdegi qveynebis
jiS-nimuSebi: moskovis olqis 6 jiS-nimuSi, stavropolis mxaris – 3,
ukrainis – 5, daRestnis – 11, Sveciis – 8, poloneTis – 5, CexeTis – 3,
germaniis – 5 da bulgareTis – 1, sul 47 jiS-nimuSi. heqsaploidur
tritikaledan standartul formebad gamoyenebuli iyo ukrainuli
seleqciis jiSi AD 206 da qarTuli seleqciis jiSebi qarTli 2 da
qarTli 5.
oqtaploidur tritikalesTan Sesajvareblad SerCeuli iqna yofil
sabWoTa kavSirSi gasavrceleblad daSvebuli heqsaploiduri tritikales
jiSi AD 206. gvarTaSorisi hibridebis misaRebad gamoyenebuli iqna
saqarTvelos xorblis tetraploiduri saxeobebi da rbili xorblis
aborigenuli da seleqciuri jiSebi. SejvarebaSi gamoyenebuli iqna
saqarTvelos xorblis Semdegi saxeobebi: 1. tetraploiduri endemuri
saxeobebi – T. Carthlicum, jiSi dika 9/14 – var. stramineum, T. georgicum
(saxesxvaoba Chvamlicum), xorbal turgidiumis martivTavTaviani
saxesxvaoba var. striatum, magari xorblis aborigenuli jiS-populacia
Savfxa da seleqciuri jiSi TavTuxi 19/28 (var. caeralescens) da rbili
xorblis axalcixis wiTeli dolis puri – var. ferrugineum, xulugo – var.
lutescens, korbolis dolis puri – var. aestivum da agreTve hibriduli
formebi (Tbilisuri 8, Tbilisuri 11 – var. lutescens, mowinave
gasavrceleblad daSvebuli krasnodaruli seleqciis jiSebi (bezostaia
1, spartanka).
30
3. saqarTvelos centraluri zonis pirobebSi tritikales
oqtaploiduri jiS-nimuSebis ZiriTadi biologiuri da
sameurneo niSnebis mixedviT Seswavlis Sedegebi
3.1. savegetacio periodis xangrZlivoba
TavTavian marcvleul kulturebSi, kerZod tritikales mcenaris
savegetacio periodi erT-erTi mTavari da amave dros genetikuri
TvalsazrisiT metad rTuli niSania. es niSani yalibdeba jiSis an
formis genetikuri TaviseburebebiT da garemo pirobebis
urTierTzemoqmedebis Sedegad. TavTaviani kulturebis, maT Soris
tritikales savegetacio periodi ganisazRvreba mcenaris zrda-
ganviTarebis yvela fazis xangrZlivobiT. magram, dadgenilia, rom
samxreTis regionebSi, maT Soris saqarTvelos centraluri zonis
pirobebSi, TavTaviani kulturebis, maT Soris xorblis, qeris, Wvavis da
agreTve tritikales momwifebis periodSi xSiria aRmosavleTis cxeli
qarSoSinebi, ris gamoc aRniSnuli kulturebi iZulebiT mwifdeba
naadrevad, da SeuZlebeli xdeba am kulturis jiSebsa da formebs Soris
savegetacio periodis xangrZlivobis dadgena. amitom aseT pirobebSi
gamoyenebulia daTavTavebis periodis dadgena (p. nasyidaSvili,
m. sixaruliZe, e. CerniSi. 1983 w.) da miCneulia, rom adreulobis erT-erTi
utyuari maCvenebelia daTavTavebis dro.
amrigad, dRemde Catarebuli mravalmxrivi gamokvlevebiT
dadgenilia, rom jiSis adreulobas da gvianmwifadobas ganapirobebs
genetikuri da garemo faqtorebis urTierTzemoqmedeba (p. p. nasyidaSvili,
1986; m. z. jaSi, 1989; p. nasyidaSvili, m. sixaruliZe, e. CerniSi, 1983;
Ш.Н. Зангурашвили, 1991; c. S. samadaSvili, 1994).
savegetacio periodis xangrZlivobiT da calkeuli fazis
xangrZlivobiT dgindeba Sesaswavli jiSis Tu formis mocemul
konkretul pirobebSi misi gavrcelebis vargisianoba.
31
Cvens eqsperimentSi tritikales oqtaploidur, aseve heqsaploidur
jiS-nimuSebSi aRiniSna savegetacio da fazaTSoris periodebSi
gansxvavebuloba wlebis mixedviT.
tritikales yvela formis, rogorc mTlian savegetacio periodis
mixedviT, aseve fazaTSoris periodis xangrZlivoba ufro metia, vidre
maT sawyis mSobliur formebSi. am mxriv Cvens mier miRebuli Sedegebi ar
ewinaaRmdegeba sxva mkvlevarTa mier miRebul Sedegebs (Дорофеев В. Ф.,
1977; Дорофеев В. Ф., Куркиев У. К., Сечняк, Сулима Ю. Г., 1984; p. nasyi-
daSvili, m. sixaruliZe, e. CerniSi, 1983; p. nasyidaSvili, 1986 da sxva).
muxranis velis pirobebSi saSemodgomo tritikales, rogorc heqsap-
loidur, aseve oqtaploidur formebSi aRniSnuli iqna cvalebadobis
farTo amplituda, rogorc saerTo savegetacio periodis xangrZlivobis
mixedviT, aseve fazaTSorisi periodebis mixedviT.
Cvens cdaSi Tesva-aRmoceneba fazis xangrZlivobam Seadgina 10-11
dRe, aRmoceneba Tanabari iyo. optimalur vadaSi – 20 oqtomberi Tesvisas.
mcenaris bartyobis nasvkidan viTardeba 3-4 Rero da mcenare karg
mdgomareobaSi Sedis zamTarSi.
saSemodgomo tritikale ufro metad sagvianoa, vidre saSemodgomo
xorblis jiSi bezostaia-1 da tritikales standartuli jiSebi qarTli
2 da qarTli 5. heqsaploidur tritikales jiS-nimuSebis savegetacio
periodma, Seswavlis wlebSi, saSualod Seadgina 316 dRe da standartul
rbili xorblis jiS bezostaia 1-Tan SedarebiT 13 dRiT sagvianoni arian,
xolo oqtaploiduri jiS-nimuSebi ufro metad sagvianoebi arian da
maTma sevegetacio periodis xangrZlivobam Seadgina 311 dRe, anu
heqsaploiduri jiS-nimuSebTan SedarebiT 19 dRiT sagvianoni arian
(cxrili d. 3. 1. 5)
savegetacio periodis xangrZlivobis Seswavlam gviCvena, rom
rogorc tritikaleSi, aseve xorbalSi SeiniSneba saerTo erTnairi
tendencia – savegetacio periodis xangrZlivobis cvalebadoba wlebis
mixedviT (cxrili d. 3. 1. 5).
tritikales, ise rogorc sxva marcvleul kulturebSi savegetacio
periodis xangrZlivoba damokidebulia aRmoceneba-daTavTavebis da
daTavTaveba-simwifis fazaTaSoris periodebis xangrZlivobaze. am
32
fazebis xangrZlivoba mniSvnelovan wilad damokidebulia
meteorologiur pirobebze, magram daTavTavebis fazis xangrZlivoba
ufro metad ganpirobebulia genetikuri faqtorebiT, vidre simwifis
faza. amasTan dakavSirebiT Seswavlis wlebSi savegetacio periodis
xangrZlivoba da daTavTaveba simwifis periodis korelaciis
koeficientma Seadgina (r=0,763), magram 1987 wels es maCvenebeli dabali
iyo (r=0,472). simwifis dros maRali temperaturis gamo, mniSvnelovani iyo
kavSiri aRmoceneba-daTavTavebis periodTan (r=0,528). mcenaris orive
fazisaTvis xelsayrel pirobebSi, mcenaris savegetacio periodi
damokidebulia daTavTavebis fazis dasawyisze. aseTnairi kavSirze adre
aRniSnuli aqvT mraval avtors (Мережко А. Ф., 1976-1984; Дорофеев В. Ф.,
1984, Наскидашвили П. М., 1984; p. p. nasyidaSvili, m. sixaruliZe, e. CerniSi,
1983 da sxv).
daTavTaveba simwifis fazaTSoris periodi mniSvnelovan wilad
damokidebulia amindis pirobebze. saSemodgomo xorbalSi da WvavSi 1 °C
temperaturis gadideba momwifebas saSualod aCqarebs 3 dRes. haeris
temperaturisa da daTavTaveba-simwifis xarisxi da xasiaTis kavSiri am
periodis xangrZlovobasTan gamoisaxeba koeficientiT r=0,72 ± 0,059.
heqsaploidur tritikaleSi daTavTaveba simwifis fazis periodis
variaciis koeficienti maRali iyo (v=23,6%), vidre oqtaploidebSi (10,3%).
heqsaploidur tritikales genotipSia tetraploiduri xorblis
saxeobebi, romlebic saWiroeben momwifebisaTvis ufro maRal
temperaturas, vidre oqtaploidur tritikaleSi Semavali rbili
xorbali. mTlianobaSi heqsaploidur da oqtaploidur tritikaleSi
daTavTaveba – simwifis periodi 8–14 da 10–16 dRiT metia xorbalTan
SedarebiT.
Cvens mier Seswavlil tritikales jiS-nimuSebidan seleqciisaTvis
mniSvnelovania iseTi formebi, romlebSic kargad aris Serwymuli
zamTargamZleoba da produqtiuloba (cxrili 3. 1. 6).
amrigad, Cvens mier Seswavlil saSemodgomo tritikales axasiaTebs
sxvadasxva sididis savegetacio periodi. Cvens mier gamovlenili iqna
33
saerTo tendencia fazaTSorisi periodebis xangrZlivobis
damokidebuleba amindis pirobebze. Semdgomi seleqciuri muSaobis
cxrili 3. 1. 6
sxvadasxva ploidobis saSemodgomo tritikales zamTargamZle saadreo
jiS-nimuSebis savegetacio periodis xangrZlivoba
(muxranis saswavlo-sacdeli meurneoba, 1986 – 1988 ww.)
vir-is
katal
ogis
#
tritikales jiS-nimuSebis
saxelwodeba da warmoSoba
zamTar-gamZleoba balebSi
savegetacio periodi dReebSi
1 m2-ze marcvle-bis masa gr-Si
aRmoceneba-daTavTaveba
daTavTaveba-sruli simwife
heqsaploiduri tritikale – 2n=42
092 768 ПРАГ 48/7 daRestnis
assr 8,5 199 63 622
092 722 ПРАГ 79 daRestnis
assr 8,5 197 64 725
093 685 ДРУЖБА uralis sacdeli-sadguri
7,7 194 62 850
092 279 altaiski 1 altais samec. s. k. instituti
7,7 194 59 710
0105 839 ad 205 _"_ 6,5 195 62 720 0105 840 ad 225 _"_ 6,5 197 60 654 0105 845 ad 206/236 _"_ 6,8 197 62 595 0105 849 ad 274 × ad 196 _"_ 6,8 198 57 676 0105 853 pp 257 × ad 206 _"_ 6,8 198 60 655 0105 854 ad 208/13 _"_ 6,6 199 57 710 0105 857 ad (bl × ad 14/95) 6,9 197 62 575 0105 858 ad (b1 × A104) 6,5 199 59 714 410 5857 HT- 77-F4 Svecia 6,5 199 63 485 416 440 Svecia 6,0 199 62 570 405 310 HT-F4 Svecia 6,8 202 64 595
oqtaploiduri tritikale – 2n=56 092 874 ПРАО-9 daRestnis assr 6,8 199 59 637 092 810 ПРАО-15 6,6 200 62 710
091 479 AD 702 stavropolis
mxare 4,5 203 63 458
085 576 AD-1403 moskovis olqi 5,0 202 66 372 085 577 AD-1410 5,0 201 66 425 st bezostaia 1 5,4 207 60 565 st AD 206 ussr 4,5 211 66 330
praqtikisaTvis sainteresoa Cvens mier gamorCeuli, rogorc
heqsaploiduri ПРАГ 48/7, ПРАГ 79, Дружба, АД 205, АД 225, АД 206/236, АД
274 × АД 196, ПП 257 × АД 206, АД 280/13, АД (Бс × АД 14/95), АД (Б1 × А 104),
НТ-77-F4, HT, HT-F4), aseve oqtaploidur (ПРАО-9, ПРАО-15, АД 702, АД 1403,
АД 1410, АДnakajima, K-095320, 430434, 4884, 46033, 47917, 47915, 442311, 0103095,
34
49700, 442311, 092783, 47922, 48837, 47913, 43643, 47911, 47933, 46052, БН, 424472,
42445, 47900, 47930, 095320) tritikale, romlebSic dadebiTad aris
Serwymuli mokle savegetacio periodi produqtiulobasTan da
zamTargamZleobasTan.
3.2. Cawolisadmi gamZleoba
TavTavian kulturebSi da maT Soris tritikaleSi, rogorc
samarcvle, aseve sakvebi mimarTulebis maRalintensiuri jiSebis erT-
erTi mTavari niSania Cawolisadmi gamZleoba, rac didad aris
damokidebuli mcenaris simaRleze. gamorkveulia, rom mcenaris Reros
SemoklebiT izrdeba misi simtkice da Cawolisadmi gamZleoba. amitom
tritikales samarcvle mimarTulebis jiSebis seleqciaSi didi
mniSvneloba eniWeba mokle da mtkice Reroiani (80 – 90 sm simaRlis)
jiSebis miRebas, xolo sakvebi mimarTulebis tritikales seleqciaSi
didi mniSvneloba aqvs 130 _ 150 sm-is simaRlis da mtkice Reroiani
jiSebis miRebas.
dadgenilia, rom mcenaris simaRle morfologiuri niSania da
miekuTvneba odenobriv niSnebis ricxvs, romlis genetikuri struqtura
rTulia.
Catarebuli gamokvlevebiT dadgenilia, rom mokleReroiani da
Cawolisadmi gamZle jiSebis Seqmna srulad pasuxobs Tanamedrove
pirobebSi jiSisadmi wayenebul moTxovnebs.
tritikales oqtaploiduri formebis safuZvelze mokleReroiani
tritikales jiSebis gamoyvana am kulturis morfologiis
rekonstruqciaa. aseT jiSebSi kargad unda iqnas Serwymuli metad
Zvirfasi sameurneo niSnebi: Reros simaRle, Cawolisadmi gamZleoba,
TavTavis maRalproduqtiuloba, xelsayreli Sefardeba marcvlisa da
Calis masis (sakvebi mimarTulebis jiSebSi foTlebisa da Calis masis)
Soris, morfologiis aseTi Secvla mosavlianobis gadidebis axali gzaa.
CawoliT gamowveuli danakargebi xSirad aRwevs 50 - 60%-s
(Дорофеев В. Ф., Пономарев Б. А., 1970 da sxva). garda amisa, CawoliT
uaresdeba marcvlis xarisxi da agreTve mosavlis aReba kombainiT.
35
saqarTvelos centraluri nawilis, kerZod muxran-saguramos velis
pirobebSi orjer Catarebulma morwyvam gviCvena, rom tritikales jiS-
nimuSebi mcenaris simaRlis mixedviT erTmaneTisagan mkveTrad
ganirCeodnen. Sesaswavlad SerCeuli tritikales jiS-nimuSebis
absoluturi umravlesoba mcenaris simaRlis mixedviT mkveTrad
aRematebodnen standartul jiS bezostaia 1-s. heqsaploiduri
tritikales jiS-nimuSebis simaRle cvalebadoba 87,4 sm-dan 175 sm-mde
farglebSi, xolo oqtaploidur jiS-nimuSebSi 107,4 sm-dan 189,5 sm-mde
farglebSi, rogorc cxrili d. 3. 2. 7-Si motanili monacemebi gviCvenebs,
ufro maRalmozardebia oqtaploiduri tritikales jiS-nimuSebi.
saSemodgomo tritikales sxvadasxva ploidobis jiS-nimuSebis sami
wlis ganmavlobaSi Seswavlis Sedegebma gviCvena, rom isini
erTmaneTisagan ganirCevian ara marto mcenaris simaRlis mixedviT,
agreTve maT Soris mkveTri sxvaobaa Cawolisadmi gamZleobis mixedviTac.
Cawolisadmi gamZleobis Sefaseba tardeboda orjer daTavTavebis da
cvilisebr-simwifis fazebSi.
Seswavlis yovel wels Cawolisadmi gamZleoba gamoavlines,
rogorc heqsaploidur, aseve oqtaploidur tritikales mokleReroianma
jiS-nimuSebma. Semdgomi seleqciuri muSaobisaTvis heqsaploiduri jiS-
nimuSebidan gamorCeuli iqna Semdegi jiS-nimuSebi: ПРАГ 113/1, ПРАГ 123,
ПРАГ 124, НТ, xolo oqtaploiduri jiS-nimuSebidan: ПРАО-9, ПРАО-13
(daRestnis jiS-nimuSebi). amave jiS-nimuSebSi Catarda individualuri
gamorCeva da ris Sedegad miRebuli iqna SedarebiT dabalmozardi
formebi (cxrili d. 3. 2. 7). msoflio koleqciidan gamoyofili jiS-
nimuSebis da maTgan gamorCeuli formebis Cawolisadmi gamZleoba
Sefasda gamZleobis umaRlesi baliT – 5 baliT. msoflio koleqciidan
gamoyofili heqsaploidur tritikales jiS-nimuSebi da maTgan
gamorCeuli formebis mcenaris simaRle cvalebadobs 87,4 sm-dan 126,3
sm-mde farglebSi, xolo oqtaploidebSi – 107,4 sm-dan 118,5 sm-mde
farglebSi. amasTan erTad gamoirCevian kargi zamTargamZleobis unariT
da axasiaTebT ufro mokle savegetacio periodi da agreTve
maRalmosavlianebia (cxrili d. 3. 2. 7), riTac aRematebian standartul
xorblis jiS bezostaia 1.
36
amrigad saSemodgomo tritikales sxvadasxva ploidobis mqone jiS-
nimuSebis simaRlis Seswavlis Sedegad dadgenili iqna, rom sxvadasxva
geografiuli warmoSobis tritikales nimuSebi erTmaneTisagan
gamoirCevian rogorc mcenareTa simaRliT, aseve Reros simtkiciT,
Cawolisadmi gamZleobiT, da agreTve zamTargamZleobiT,
produqtiulobiT da savegetacio periodis xangrZlivobiT. Catarebuli
gamokvlevebiT Cvens mier gamorCeuli iqna mokleReroiani, zamTargamZle,
saadreo da maRalmosavliani jiS-nimuSebi da formebi.
3.3. marcvlis mosavlianoba da misi struqturis
ZiriTadi elementebi
saqarTvelos pirobebisaTvis marcvleuli kulturebis
produqtiulobis gadideba miCneulia seleqciuri muSaobis erT-erT
ZiriTad problemad. Cvens pirobebSi am problemis gadawyvetis saqmeSi
mniSvnelovani rolis Sesruleba SeuZlia seleqciaSi axali sawyisi
masalis gamoyenebas. am mxriv mniSvnelovania marcvleulis axali
kulturis – tritikales saSemodgomo maRalproduqtiuli formebis
seleqciaSi gamoyeneba. tritikales zogierT formaSi kargad aris
Serwymuli Wvavis mravalTavTunianoba da xorblis mravalyvavilianoba,
axasiaTebT ufro maRali produqtiulobis SesaZlebloba, vidre
xorbals.
genetikuri da seleqciuri gamokvlevebiT dadgenilia, rom
produqtiuloba genetikuri TvalsazrisiT rTuli niSania, romelic
Sedgeba ramodenime maCveneblisagan, rogorc erTmaneTTan aseve garemo
pirobebTan mWidrod arian dakavSirebuli. marcvleulSi mcenaris
produqtiuloba aris mcenaris saSualo mosavlianoba. mcenaris
produqtiuloba Sedgeba ramdenime elementisagan: kerZod mcenaris
produqtiuli Reroebisagan, erTi TavTavis marcvlebis ricxvisagan, erTi
TavTavis marcvlis masisagan, 1000 marcvlis masisagan, erTi mcenaris
marcvlis masisagan da sabolood yvelaferi es Tavs iyris farTobis
erTeulze (1m2) marcvlis mosavalSi. gamorkveulia, rom erTnairi
mosavlianobis jiSebSi ar aris iSviaTi faqti imis Sesaxeb, rom
37
ganirCevian mosavlianobis gamapirobebeli elementebis sididiT. am
elementebis Camoyalibebaze moqmedebs jiSis genetikur-biologiuri
Taviseburebani da am elementis Camoyalibebis dros amindis pirobebi.
genetikuri gamokvlevebiT dadgenilia, rom mcenaris produqtiulobis
gamapirobebeli elementebi, rogoricaa produqtiuli bartyoba,
marcvlebis raodenoba mTavar TavTavSi, erTi TavTavis marcvlis masa,
1000 marcvlis masa, reproduqtiuli heterozisis maCveneblebia.
3.3.1. produqtiuli bartyoba da produqtiul
ReroTdgomis sixSire
produqtiuli bartyoba – erT-erTi biologiuri Taviseburebaa,
romelic damokidebulia genotipis memkvidrul faqtorebze, niadagis
nayofierebaze, agroteqnologiaze, mcenaris zrdisa da ganviTarebis
periodSi amindis pirobebze.
xorblis mosavlis formirebaSi bartyobis mniSvnelobaze arsebobs
gansxvavebuli Sexedulebebi, nawili mkvlevarebisa miiCnevs, rom
bartyoba, rogorc faqtori did rols asrulebs mosavlianobis
formirebaze (p. nasyidaSvili, m. sixaruliZe, e. CerniSi, 1983;
П. П. Наскидашвили, 1984 da sxva). CIMMIT seleqcionerebi meqsikaSi,
pirvel rigSi gamoarCeven iseT mcenareebs, romlebsac axasiaTebT maRali
produqtiuli bartyoba, am SemTxvevaSi gansakuTrebul yuradRebas
aqceven daTavTavebis sinqronulobas (Мережко А. Ф., 1974; Дорофеев В.А.
da sxva, 1974). mklevarTa udidesi raodenoba (Вавилов Н. Н., 1957;
Носатовский А. И., 1965; Лукьяненко П. П., 1961; p. nasyidaSvili, m. sixa-
ruliZe, e. CerniSi, 1983; П. П. Наскидашвили, 1984; da sxva) miiCneven, rom
mkveTrad gadidebuli produqtiuli bartyoba uaryofiT gavlenas axdens
mosavlianobaze.
xorbal-Wvavis amfidiploidebi, f. l. zilCenskis (1978), monacemebis
mixedviT, xasiaTdebian, xorbalTan SedarebiT dabali produqtiuli
bartyobis unariT, xolo a. f. Sulindinis (1981), mixedviT aRiniSneba
Sebrunebuli kanonzomiereba.
38
f. d. zilinski (1978) aRniSnavs, rom seleqciuri muSaobis Sedegad,
saukeTeso tipis mcenareze bartyobis gadidebiT tritikales
mosavlianoba mniSvnelovnad swrafad izrdeba, vidre rbil xorbalze.
Cvens cdebSi saqarTvelos centraluri zonis pirobebSi
saSemodgomo tritikales produqtiuli bartyoba mniSvnelovan wilad
damokidebuli aRmoCnda garemo pirobebze, da yovelwliurad maRali iyo
saSemodgomo rbili xorblis jiS bezostaia 1-Tan SedarebiT (cxrili d.
3. 3. 1. 8). es maCveneblebi heqsaploidur tritikales jiS-nimuSebSi
cvalebadoba 3,0-dan 5,1-mde, xolo oqtaploidur jiS-nimuSebSi – 3,8 – 5,1-
mde farglebSi, standartul jiS bezostaia 1-Tan SedarebiT am
maCveneblis matebis procentuli odenoba heqsaploidur formebSi
meryeobs 15,4%-dan 96,2%-mde farglebSi, xolo oqtaploidurSi – 46,2 –
96,2%-is farglebSi. amrigad, rogorc cxrili d. 3. 3. 1. 8-Si motanili
monacemebis analizi gviCvenebs xorbalTan SedarebiT produqtiuli
bartyobis donis mixedviT oqtaploiduri tritikales yvela jiS-nimuSi
gamoirCeva maRali doniT, vidre es axasiaTebs heqsaploidur formebs
(zogierTi jiS-nimuSis gamoklebiT).
1 m2-ze produqtiuli ReroTdgomis sixSiriT yovelwliurad
gamoirCeoda stavropolis mxaris heqsaploiduri tritikales jiS-
nimuSebi, rac unda aixsnas imiT, rom mis SeqmnaSi Sedis maRali
produqtiuli bartyobis unaris mqone mravalwliani Wvavi. germaniis,
poloneTisa da CexeTis jiS-nimuSebis produqtiuli Reroebis raodenoba,
wlis amindis pirobebTan dakavSirebiT, mniSvnelovnad cvalebadoben (1986
w – 290 – 370 da 1987 w – 194 – 315 1 m2-ze Rero calobiT). saSualod
saSemodgomo xorblis 58,8 – 82,6%-s. tritikales sxvadasxva ekologiuri
jgufis jiS-nimuSebi uaxlovdebodnen standarts (190,2 – 97,9%).
oqtaploiduri tritikales saSemodgomo jiS-nimuSebi (4,2-6,2 cali)
mniSvnelovnad aRematebodnen saSemodgomo xorbals (2,4-2,8 cali)
produqtiuli bartyobis doniT da am ukanasknels aRematebodnen erTeul
farTobze produqtiul Reris dgomis sixSiriTac (cxrili d. 3. 3. 1. 8).
maT am niSnebis ganviTarebaze naklebi doniT gavlena moaxdina amindis
pirobebma, vidre heqsaploidurze.
39
cxrili 3. 3. 1. 9
saSemodgomo tritikales sxvadasxva ploiduri formebis produqtiuli
bartyoba, produqtiul ReroTdgomis sixSire da
marcvlis mosavlianoba
(muxranis saswavlo-sacdeli meurneoba 1985 – 1986 ww.)
vir-is
katal
ogis
# nimuSebis warmoSobaOBA
saxelwodebaEBA
produqtiuli bartyoba
ReroTa raodenoba
marcvlis masa, gr.
1 m2-ze 1985 w.
1986 w.
1985 w.
1986 w.
1 2 3 4 5 6 7
heqsaploiduri 2n=42 097 843 АД 3220 moskovis olqi 5,6 5,8 356 648 725
085 575 АД 1355 _"_ 5,7 5,9 480 504 900
095 320 ПРАГ 110/1 daRestani 4,9 4,8 472 460 850
095 323 ПРАГ 113/1 _"_ 4,7 4,8 418 482 740
097 841 ПРАГ 123 _"_ 4,9 4,9 392 450 910
0105 841 АД 206/164 xarkovis olqi 4,3 4,7 340 328 650 093 273 altaiski altais mxare 4,2 4,9 464 528 710 416 439 HT-77 Svecia 4,9 5,3 356 400 840 416 433 _"_ 5,1 5,8 416 339 850 420096 HHT-604 CexeTi 4,7 4,9 318 466 769
oqtaploiduri 2n=56 48 825 ПРАО-5/2 daRestani 5,3 5,0 512 403 815
48 830 ПРАО 5/4 _"_ 5,0 4,2 448 364 780
482 792 LT 406/74 PpoloneTi 5,5 6,2 464 320 700
382 739 LT 208/74 PpoloneTi 5,0 4,6 356 460 633
424 430 Svlefkuuzs germania 4,7 5,1 443 512 610
424470 Ideal10xSelige _"_ 4,2 5,1 386 372 715 bezostaia 1 saqarTvelo 2,4 2,8 417 267 534
48336 АД 206 ukraina 5,3 3,7 444 260 507
produqtiul ReroT dgomis sixSire mniSvnelovan gavlenas axdens
marcvlis mosavlianobis doneze – (1986 wels – r=0,38 ± 0,07 – heqsaploi‐
durisaTvis da r=0,33 ± 0,09 – oqtaploidurisaTvis, xolo 1987 welSi –
Sesabamisad ploidobis jgufebis mixedviT r=0,52 ± 0,06, r=0,047 ± 0,06).
tendencia farTobis erTeulze produqtiuli Reroebis ricxvis
gadidebis monawileoba, mosavlianobis donis formirebaSi, SedarebiT
myarad aris SenarCunebuli sxvadasxva wlebSi gamozamTrebis da
savegetacio periodis mqone tritikales umetes wil jiS-nimuSebSi
(cxrili 3. 3. 1. 9). am Taviseburebaze miuTiTebdnen germaniis pirobebSi
tritikales moyvanisas.
40
Cvens mier gamorCeuli iqna tritikales jiS-nimuSebi (cxrili 3. 3. 1.
9). gamorCeuli jiS-nimuSebi saqarTvelos centraluri zonis (muxranis
saswavlo-sacdeli meurneoba) pirobebSi, produqtiuli bartyobis doniT,
erTeul farTobze produqtiul ReroTa raodenobiT da farTobis
erTeulze marcvlis mosavlianobiT aRematebian rbili xorblis
standartul jiSs.
3.3.2. TavTavis Semarcvla
tritikales seleqciaSi erT-erTi umniSvnelovanesi problemaa
TavTavis nawilobrivi sterilurobis daZleva, romelic a. miuncingis
(1972) mixedviT ganpirobebulia ara marto meiozuri darRvevebiT.
TavTavis Semarcvlis maCvenebeli damokidebulia agreTve mcenaris
genotipze abioturi faqtorebis zemoqmedebaze (Куркиев У. К., 1975;
Махалин М. А., 1976; Ригин Б. В., Орлова И. Н., 1977; p. nasyidaSvili, m. sixa-
ruliZe, e. CerniSi, 1983).
muxranis saswavlo-sacdeli meurneobis pirobebSi sxvadasxva
wlebSi da amindis pirobebSi Cvens mier gamovlenili iqna mniSvnelovani
cvalebadoba TavTavis SemarcvlaSi tritikales warmoSobisa da
genotipis mixedviT (cxrili d. 3. 3. 2. 10).
mTavari TavTavis Semarcvlis doniT tritikales jiS-nimuSebi
CamorCebian xorbals (am maCvenebelma tritikaleSi saSualod Seadgina 72
– 82%, xolo xorblis jiS bezostaia 1-Si 90,6%). heqsaploiduri
tritikales jiS-nimuSebi TavTavSi marcvlebis raodenobiT aWarbeben
oqtaploidur tritikales da standarts, rac ganpirobebulia TavTunis
Sua yvavilebis meti SemarcvliT.
mTavari TavTavis TavTunebis Semarcvla wlebis mixedviT
cvalebadobda heqsaploidur tritikalebSi 1,59 da 1,69-is farglebSi,
xolo oqtaploidurSi – 1,19 – 1,50 marcvali erT TavTunSi, maSin,
rodesac standart xorblis jiS bezostaia 1-Si es maCvenebeli iyo 1,96 –
1,98 marcvali.
mTavar TavTavis TavTunSi marcvlebis ricxvi daRestanis
tritikales nimuSebSi saSualod cvalebadobda 1,42 – 1,90 marcvlis
41
farglebSi, xolo moskovis da xarkovis nimuSebSi iyo 1,06 – 1,54
marcvali, rodesac daRestanis saukeTeso oqtaploidur tritikales
formebSi marcvlebis ricxvi TavTunSi ar aRemateboda 1,43 – 1,66
marcvals erT TavTunSi. oqtaploidur tritikales maRali SemarcvliT
gamoirCeodnen germaniis (1,67 – 1,39) da polonuri jiS-nimuSebi (1,52 – 1,40).
Cvens mier Seswavlili tritikales jiS-nimuSebisagan TavTavis
ufro metad maRali SemarcvliT gamoirCevian daRestnis, poloneTis,
CexeTis nimuSebi. am qveynebis tritikales TavTavSi marcvlebis ricxvi
saSualod cvalebadobda 40,7 – 50,0 marcvlis farglebSi. am nimuSebSi
maRalia fertilobis indeqsic (1,92 – 1,96). TavTavSi yvelaze meti
marcvlebis ricxviT (TavTunSi 3 marcvalze meti) gamoirCeodnen Semdegi
jiS-nimuSebi: puSkinis (leningradis olqis, ПРАГ 45/7, ПРАГ 114, ПРАГ 123
(daRestani), LT-204/75, LT-484-72 (poloneTi), H-424448, T-103/72 (germania) da
agreTve Sveciis jiS-nimuSebi (H-416428, N-416432, N-416463).
tritikales jiS-nimuSebi ПРАГ-124,123 45/13 genotipSi atareben
mokleReroianobis gamapirobebel genebs Wvav EM-1-dan da Cawolisadmi
gamZleni arian.
TavTavis fertilobis done garkveulwilad ganapirobebs jiSis
mosavlianobas, erTi TavTavis da erTi mcenaris marcvlis masas.
tritikales Tanamedrove formebi, marTalia gamoirCevian maRali
SemarcvliT, magram saWiroeben am maCveneblis gadidebas, rogorc
heqsaploiduri, aseve oqtaploiduri tritikales formebi.
Cvens mier Seswavlili tritikales koleqciidan gamorCeuli iqna
TavTavSi 60 marcvalze meti ricxvis mqone, rogorc heqsaploiduri
formebi, aseve oqtaploiduri formebi (ПРАО 13, ПРАО 9, ПРАО 5/6
daRestani), romlebic warmoadgenen Zvirfas wyaros TavTavis da mcenaris
produqtiulobis gasadideblad (romlebic Cvens mier gamoyenebuli iqna
rbil xorbalTan Sesajvareblad).
42
3.3.3. 1000 marcvlis masa
produqtiulobaze did gavlenas axdens marcvlis simsxo, romelic
Tavis gamosaxulebas poulobs 1000 marcvlis masaSi. В. Ф. Дорофеев (1975),
p. p. nasyidaSvili, m. a. sixaruliZe, e. s. CerniSi (1983), П. П. Наскидашвили
(1984) da sxvebi 1000 marcvlis masis maCvenebels akuTvneben jiSobriv
niSans. tritikales marcvlebis simsxo damokidebulia mSobliur
formebze da genetikur faqtorebze, maT Soris ploidurobis efeqtze
(Шулындин А. Ф., 1968; Куркиев У. К., 1974; Ригин Б. В., Орлова И. Н., 1977; p.
p. nasyidaSvili, m. a. sixaruliZe, e. s. CerniSi, 1984; p. p. nasyidaSvili da
sxv.). 1000 marcvlis masa ramdenadme ufro stabiluria mosavlianobis
elementebs Soris, magram, rogorc nebismieri niSani, damokidebulia
garemo pirobebze. daTavTaveba – sanTlisebr simwifis periodSi, garemo
pirobebi, gansakuTrebiT Zlier gavlenas axdens marcvlis simsxoze.
gamokvlevis wlebSi muxran-saguramos velze (kerZod muxranis
saswavlo-sacdel meurneobis pirobebSi) naleqebi da temperatura
daTavTaveba-simwifis periodSi iyo gansxvavebuli. 1987 weli iyo
ramdenadme xelsayreli msxvili marcvlebis ganviTarebisaTvis. 1000
marcvlis masaze uaryofiT gavlenas axdens naTesis Zlieri Cawola da
mcenareTa daavadeba, kerZod fuzariozi, gamocdis wlebSi niSani “1000
marcvali” Seswavlil tritikales jiS-nimuSebSi Zlier cvalebadobda
(30,0-dan 60,3 gr-mde) jiS-nimuSebis mixedviT (cxrili 3. 3. 3. 11).
heqsaploidur tritikales marcvali SedarebiT msxvilia, romelTa
1000 marcvlis masam saSualod Seadgina 48,9 – 51,6 gr Sesabamisad 1985 –
1986 wlebSi. msxvili marcvliT (58,2 – 60,3 gr) ramdenadme dabali
cvalebadobiT (v=8,8 – 6,9%) gamoirCeoda tritikales polonuri jiS-
nimuSebi. wvril marcvliani (30,0 – 33,9 gr) da 1000 marcvlis masis niSnis
dabali cvalebadobiT (v=2,0 – 7,3%) xasiaTdebodnen stavropolis jiS-
nimuSebi. sxva geografiuli zonis tritikales nimuSebi am maCveneblis
mixedviT ikaveben Sualedur mdgomareobas. oqtaploiduri tritikales
jiS-nimuSebi mniSvnelovnad CamoirCebodnen 1000 marcvlis masiT (48,8 –
49,4 gr) heqsaploidurebs. maTi es maCvenebeli ramdenadme uaxlovdeba
43
xorblis standartul jiSs bezostaia 1-s (saSualo 44,7 gr). magram
oqtaploidur tritikales jiS-nimuSebSi iyo iseTic, romelTa 1000
marcvlis masa (55,9 gr) uaxlovdeboda heqsaploidur maRali masis mqone
jiS-nimuSebs. maRali 1000 marcvliT gamoirCeodnen daRestnis, germaniis,
poloneTis jiS-nimuSebi.
amrigad, 1000 marcvlis masis Sedegebis safuZvelze, Semdgomi
seleqciuri muSaobisaTvis gamorCeuli iqna sagvartomo mcenareebi.
oqtaploiduri tritikales Semdegi qveynebis jiS-nimuSebidan: moskovis
olqis, ukrainis (xarkovis), daRestnis, Sveciis, germaniis, poloneTis.
TiToeuli am qveynebis jiS-nimuSebidan gamorCeuli iqna saSualod 8-8
sagvartomo mcenareebi, romelTa Semdgomi Taoba, rogorc donorebi
msxvil marcvlianobis da sxva niSnebis mixedviT seleqciur muSaobaSi
gamosayeneblad.
cxrili 3. 3. 3. 11
saSemodgomo tritikales sxvadasxva ploiduri formebis
1000 marcvlis masa
(muxranis saswavlo-sacdeli meurneoba, 1985 – 1986 ww.)
warmoSoba
1000 marcvlis masa gr
variaciis koeficienti
%
1985 1986 X 1985 1986 XHheqsaploiduri (2n=42)
moskovis olqi 43,4 45,0 44,2 10,6 7,9 9,3 daRestani 54,6 56,0 55,3 17,3 15,9 16,6 ukraina 48,0 49,7 48,0 12,3 9,7 11,0 stavropolis mxare 30,0 33,9 32,0 2,0 7,3 4,7 cimbiri 48,9 49,4 49,2 10,9 8,3 9,6 Svecia 54,9 59,4 57,1 17,4 17,0 17,2 poloneTi 58,2 60,3 59,3 8,8 6,9 7,9 CexeTi 52,4 56,8 54,6 10,3 9,8 10,1 germania 50,0 54,2 52,1 7,6 5,3 6,5
oqtaploiduri (2n=56) moskovis olqi 39,8 40,5 40,2 12,2 13,8 13,0 ukraina 43,7 46,4 45,1 6,0 7,2 6,6 daRestani 45,4 49,6 47,4 12,0 11,8 11,9 Svecia 47,4 49,6 48,3 9,0 8,3 9,1 germania 52,5 54,8 53,7 10,2 8,1 9,2 poloneTi 52,4 55,8 54,2 12,9 11,6 12,3
heqsaploiduri tritikale (2n=42) 48,9 51,6 50,2 10,9 9,7 10,3
oqtaploiduri tritikale (2n=56) 46,8 49,4 48,1 10,7 10,1 10,4 bezostaia 1 43,7 45,7 44,7 2,4 2,8 2,6 ad 206, ukraina 52,4 51,8 52,1 4,2 3,7 3,9
44
3.3.4. erTi TavTavis da mcenaris marcvlis masa
p. p. lukianenkos (1973), v. f. dorofeevis da sx. (1976), p. p. nasyida-
Svilis, m. a. sixaruliZis, e. s. CerniSis (1983) mixedviT produqtiulobis
gamapirobebel elementebs Soris, metad mniSvnelovan elements
warmoadgens TavTavis marcvlis masa.
saqarTvelos centraluri zonis (muxranis saswavlo-sacdeli
meurneoba) pirobebSi SeswavliT dadgenili iqna, rom Cvens mier
Seswavlili tritikales jiS-nimuSebi xasiaTdebian erTmaneTisagan
gansxvavebuli mTavari TavTavis marcvlis masiT da es maCvenebeli
mkveTrad iyo damokidebuli garemo pirobebze da nimuSis genotipze
(cxrili 3. 3. 4. 12, cxrili 3. 3. 4. 13, cxrili 3. 3. 4. 14).
cxrili 3. 3. 4. 12
saSemodgomo tritikales sxvadasxva warmoSobisa da ploidobis
formebis TavTavis marcvlis masa
(muxranis saswavlo-sacdeli meurneoba, 1985 – 1986 ww.)
warmoSoba
erTi TavTavis marcvlis masa, gr
mTavari TavTavis marcvlis masa, gr
1985 w 1986 w X %st 1985 w 1986 w X %st Hheqsaploiduri (2n=42)
moskovis olqi 1,68 1,85 1,72 107 2,58 3,13 2,86 159 ukraina 1,46 1,48 1,47 92 2,50 2,54 2,52 140 Crdilo kavkasia 1,21 1,19 1,20 75 1,72 1,64 1,68 93 daRestani 2,17 2,21 2,13 133 3,81 4,36 4,09 227 cimbiri 2,13 1,40 1,77 110 2,33 2,24 2,28 126 Svecia 2,66 3,03 2,65 178 3,99 4,31 4,15 230 germania 2,04 2,30 2,17 136 3,87 3,93 4,90 216 poloneTi 2,51 2,49 2,10 156 3,06 3,21 3,13 173 CexeTi 2,23 2,53 2,33 149 3,70 4,15 2,93 218
oqtaploiduri (2n=56) moskovis olqi 0,73 0,52 0,63 41 1,22 1,19 1,20 66 ukraina 0,94 0,91 0,92 59 2,31 2,39 2,35 130 Crdilo kavkasia 0,68 0,63 0,61 39 0,87 0,96 0,91 51 daRestani 1,13 1,35 1,24 80 1,95 1,81 1,88 104 Svecia 1,69 1,10 1,39 90 1,93 1,66 1,79 99 germania 1,58 1,46 1,52 98 2,54 3,06 2,80 155 poloneTi 1,57 1,16 1,37 88 2,53 1,94 2,23 123 heqsaploiduri tritikale (2n=42) 2,01 2,05 2,03 130 3,06 3,03 3,05 169
oqtaploiduri tritikale (2n=56) 1,19 1,02 1,10 71 1,91 1,85 1,88 104
st bezostaia 1 1,6 1,5 1,55 100 1,8 1,85 1,8 100 ad 206 2,09 1,82 1,96 126 3,20 2,12 2,67 147
45
heqsaploiduri tritikales nimuSebis mcenareebis erTi TavTavis
marcvlis masa (saSualod cvalebadoba 2,01 – 2,03 gr-is formebSi), xolo
am nimuSebis mcenareebis mTavari TavTavis marcvlis masa (3,06 – 3,05)
meti iyo oqtaploidurze (1,19‐1,10 da 1,91‐1,85). mTlianad
heqsaploiduri tritikales TavTavis produqtiuloba 30 – 60%-iT
maRalia rbil xorbalze, xolo oqtaploiduri tritikale ukanasknels
CamorCeba 4 – 23%-iT.
maRali produqtiulobiT heqsaploidur tritikaledan gamoirCeva
Semdegi qveynebis jiS-nimuSebi Sveciidan, poloneTidan da CexeTidan. jiS-
nimuSebi ukrainidan da Crdilo kavkasiidan am maCveneblebiT
CamoirCebian standartul xorblis jiS bezostaia 1-s. oqtaploiduri
jiS-nimuSebis TavTavis marcvlis dabali masa ganpirobebulia TavTavis
xrtul-marcvlianobiT da deformirebuli marcvliT. saSemodgomo
tritikales koleqciis SeswavliT gamorCeuli iqna maRalproduqtiuli
TavTavis mqone nimuSebi (cxrili 3. 3. 4. 13).
mosavlianobis struqturuli elementebidan erT-erTi
mniSvnelovani elementia erTi mcenaris marcvlis masa, romlis sidide
nimuSebis mixedviT cvalebadobs heqsaploidur tritikaleSi 3,8 gramidan
11,3 gramamde farglebSi, xolo, variaciis koeficientia 31,6%;
oqtaploidur tritikaleSi _ 3,3‐17,6 grami da variaciis koeficientia
36,4%. xorblis standartuli jiSis erT mcenaris marcvlis masa iyo
3,4 gr.
cxrili 3. 3. 4. 13
saSemodgomo tritikales sxvadasxva ploiduri formebis 1 mcenaris
marcvlis masis kavSiri mosavlianobis struqturul elementebTan
maCvenebeli heqsaploiduri
(2n=42) oqtaploiduri
(2n=56) 1985 w. 1986 w. 1985 w. 1986 w.
produqtiuli bartyoba 0,11±0,18 0,24±0,08 0,56±0,04 0,70±0,09 marcvlebis ricxvi TavTavSi 0,50±0,13 0,51±0,14 0,74±0,06 0,76±0,04 1000 marcvlis masa 0,38±0,08 0,44±0,07 0,66±0,04 0,62±0,07 erTi TavTavis marcvlis masa 0,61±0,11 0,58±0,14 0,89±0,01 0,72±0,03 produqtiuli Reroebis raodenoba 1 m2-ze -0,24±0,07 -0,16±0,09 -0,29±0,8 -0,25±0,07
erTi mcenaris marcvlis maRali masa (6,0 – 8,5 gr) aRniSnuli iqna,
daRestnis, CexeTis, germaniis, poloneTis da Sveciis calkeuli
46
mokleReroian jiS-nimuSebSi, rac unda aixsnas produqtiuli
ReroTdgomis sixSiriT (201 – 282 cali), maRali zamTargamZleobiT (65 –
75%) da TavTavis maRalproduqtiulobiT (2,66 – 2, 17 gr).
miRebuli Sedegebis analiziT, dadgenili iqna, rom tritikales
mcenaris produqtiuloba kavSirSia masavlianobis elementebTan (cxrili
3. 3. 4. 13).
cxrili 3. 3. 4. 13-Si motanili monacemebi naTlad gviCvenebs, rom
saSemodgomo tritikales mcenaris produqtiulobis mTavar faqtors
warmoadgens erTi TavTavis marcvlis masa, heqsaploidurSi r=0,61 – 0,58,
cxrili 3. 3. 4. 14
maRalproduqtiuli TavTavis da mcenaris mqone saSemodgomo
sxvadasxva ploidobis mqone tritikales formebi
vir-is
katal
ogis
N# nimuSebis saxelwodebebi
da warmoSoba
Seswavlis wlebi – 1985 - 1986
erTi TavTavis marcvlis masa, gr
mTavar TavTavSi marcvlebis ricxvi, calobiT
1000 marcv-
lis masa, gr
erTi mcenaris marcvlis masa, gr
Hheqsaploiduri (2n=42)
091483 puSkinski, leningradis olqi
4,0 – 3,2 76 – 88 52,6 – 54,4 7,8 – 8,3
098273 altaiski, altais mxare (vir-iT gamorCeuli)
4,8 – 3,8 82 – 84 58,6 – 62,1 7,3 – 7,9
ad 45 × ad 206 daRestani 3,8 – 4,4 76 – 89 68,4 – 72,3 8,9 – 7,9 097842 ПРАГ 124 _"_ 2,7 – 2,9 70 – 78 58,2 – 60,1 6,5 – 7,3
097841 ПРАГ 123 _"_ 2,5 – 2,3 69 – 72 54,0 – 59,2 6,3 – 6,8
095324 ПРАГ 113/3 _"_ 2,7 – 2,9 65 – 73 53,2 – 56,4 5,8 – 6,3
095294 ПРАГ 45/13 _"_ 3,3 – 3,7 66 – 74 54,3 – 56,8 5,8 – 6,1
И-416441 HT-77 Svecia 3,8 – 4,4 78 – 84 58 – 62 7,2 – 7,5
И-416434 _"_ 4,2 – 4,6 88 – 96 62,2 – 83,7 8,5 – 9,1
И-416464 _"_ 3,9 – 4,2 82 – 110 65,6 – 66,8 10,7 – 13,8
И-424448 RHP-9-14 germania 3,3, 3,9 78 – 92 66,3 – 68,4 8,6 – 9,4
И-420096 R-604 CexeTi 3,6 – 4,0 82 – 88 59,6 – 62,3 6,8 – 7,0
oqtaploiduri (2n=56) 488020 ПРАО-5/4 daRestani 1,8 – 1,9 57 – 52 54,0 – 60,2 5,2 – 4,6
48831 ПРАО 5/5 _"_ 1,7 – 1,8 52 – 54 49,8 – 54,2 8,7 – 8,6
И-424470 Ideal10xSelige, germania 1,9 – 2,2 58 – 62 59,7 – 64,9 5,1 – 7,4
И-424478 Spelsx HN.KИИZS _"_ 1,9 – 2,4 60 – 68 57,8 – 66,3 6,0 – 8,2
И-382792 LT 406/74 poloneTi 1,8 – 2,6 66 – 74 62,3 – 64,8 6,7 – 8,9
И-382789 LT 208/74 _"_ 1,7 – 2,8 68 – 72 58,9 – 64,0 6,4 – 8,4
xolo oqtaploidurSi r=0,89 – 0,72. danarCeni maCveneblebi lagdeba
47
mniSvnelobis mixedviT: TavTavSi marcvlebis ricxvi, 1000 marcvlis masa,
produqtiuli bartyoba. mcenaris produqtiulobaze uaryofiT gavlenas
axdens farTobis erTeulze (1m2-ze) ReroT dgomis sixSire.
produqtiulobis mimarTulebiT seleqciisaTvis sawyis masalad
gamoyenebuli unda iqnes erTi TavTavis marcvlis maRali masis mqone
saSemodgomo tritikales jiS-nimuSebi (cxrili 3. 3. 4. 14). am cxrilSi (3.
3. 4. 14) motanilia, rogorc heqsaploiduri, aseve oqtaploiduri jiS-
nimuSebidan gamorCeuli jiS-nimuSebi da maTSi gamorCeuli iqna
sagvartomo mcenareebi, romlebic xasiaTdebian erTi TavTavis da
mcenaris marcvlis maRali masiT. gamoyofili mcenareebi CarTuli iqna
seleqciaSi mcenareTa produqtiulobis gasaumjobeseblad.
3.3.5. farTobis erTeulze marcvlis mosavali
jiSebis mosavlianobis mixedviT Sefasebis mTavari kriteriumia
farTobis erTeulze (1m2-ze) marcvlis mosavali. misi sidide
damokidebulia jiSis biologiur Taviseburebze, garemo pirobebze da
agroteqnologiis doneze.
sxvadasxva pirobebisaTvis formebis miReba, romelSi maqsimaluri
raodenobiT iqneba Serwymuli Zvirfasi niSnebi, warmoadgens mecnieruli
seleqciis mTavar amocanas, razec jer kidev adre miuTiTebda n. i. vavi-
lovi.
tritikales sxvadasxva ploidobis saSemodgomo jiS-nimuSebis
Seswavlis Sedegebi motanili gvaqvs cxril 3. 3. 5. 15-Si, sadac naCvenebia,
rom tritikales heqsaploiduri formebis marcvlis masiT erTeul
farTobze (1m2), xorblis jiS bezostaia 1-s aRemateba 7%-iT, xolo
oqtaploiduri jiS-nimuSebi mTlianad Seswavlis wlebSi CamorCa 23%-iT.
mosavlianoba Zlier cvalebadobs, rogorc jiSebs Soris da
warmoSobis adgilis mixedviT, agreTve wlis pirobebis mixedviT.
magaliTad, xelsayrel 1986 wels aRniSnuli iqna tritikales maRali
produqtiuloba da marcvlis saSualo mosavalma 1m2-ze heqsaploidur
tritikaleSi Seadgina 685 gr da umniSvnelod gadaaWarba xorblis
48
cxrili 3. 3. 5. 15
saSemodgomo sxvadasxva ploidobis tritikales nimuSebis
produqtiuloba da erTi mcenaris masa
(muxranis saswavlo meurneoba, 1986 – 1987 ww.)
warmoSoba
marcvlis masa 1m2, gr 1 mcenaris marcvlis masa, gr
1985-1986
1986-1987 X
st-Tan SefardebiT
±, %
1985-1986
1986-1987 X
st-Tan SefardebiT
±, %
heqsaploiduri (2n=42) moskovis olqi 665 429 547 +2 5,7 6,1 5,9 +73 ukraina 524 401 463 -13 3,8 5,6 4,7 +38 Crdilo kavkasia 606 432 519 -3 5,8 6,2 6,0 +7,0 daRestani 788 672 731 +36 7,2 8,0 7,6 +123 cimbiri 679 416 547 +2 7,5 6,4 6,9 +103 Svecia 773 515 644 +20 8,2 7,6 7,9 +132 germania 763 446 600 +12 6,3 6,9 6,5 +91 poloneTi 720 286 503 -6 8,5 7,9 8,2 +141 germania 653 536 594 +12 8,3 7,8 8,1 +138
oqtaploiduri (2n=56) moskovis olqi 309 206 257 -52 3,6 2,8 3,2 -6 ukraina 456 313 399 -23 3,7 3,9 3,8 +11 Crdilo kavkasia 333 228 281 -43 2,9 3,0 2,9 -14 daRestani 516 542 529 -2 5,2 7,5 6,3 +85 Svecia 518 238 378 -29 7,2 6,2 6,7 +95 germania 633 602 620 +16 5,6 5,8 5,7 +70 poloneTi 500 378 439 -18 6,4 5,3 5,8 +69 heqsaploiduri tritikale (2n=42) 685 459 572 +7 6,8 6,9 6,9 +102
oqtaploiduri tritikale (2n=56) 469 358 413 -23 5,1 4,9 5,0 +47
st bezostaia 1 667 401 534 100 3,9 2,8 3,4 100
АД 206 548 417 507 -27 5,3 6,4 5,8 +50
standartul jiS bezostaia 1-s – 667 gr. tritikales daRestnuri,
Sveciis, germaniis da poloneTis seleqciis nimuSebis 1m2-ze marcvlis
mosavlianoba meryeobda 720 gramidan 788 gramamde. 1987 wels naTesi
Zalian meCxeri iyo. heqsaploidur tritikales nimuSebSi farTobis
erTeulze marcvlis mosavali cvalebadobda 286 gramidan 674 gramamde,
xolo mTlianad saSualod miRebuli iqna 459 gr 1m2-ze, Tumca standarts
aRemateboda (401 gr).
oqtaploiduri tritikales nimuSebis farTobis erTeulze
marcvlis mosavalma 1986 wels saSualod Seadgina 469 gr da
mniSvnelovnad CamorCa standartul jiS bezostaia 1-s (667 gr). es
maCvenebeli jiS-nimuSebis mixedviT cvalebadobda 304 gramidan 633
49
gramamde farglebSi. 1987 wels naTesSi adgili hqonda simeCxeres, magram
simeCxeris done sakmaod dabali iyo heqsaploiduri tritikales jiS-
nimuSebTan SedarebiT. 1m2-ze oqtaploiduri tritikales formebSi iyo
saSualod 352 Rero, xolo heqsaploidurSi – 239 Rero, xorbalSi – 267
Rero. magram TavTavis dabali produqtiulobis gamo, tritikales
oqtaploiduri jiS-nimuSebSi, ver iqna formirebuli maRali mosavali
(cxrili 3. 3. 5. 15)
tritikales, rogorc heqsaploiduri, aseve oqtaploiduri
formebidan gamorCeuli iqna farTobis erTeulze marcvlis
maRalmosavliani jiS-nimuSebi. oqtaploidur tritikales Semdeg
nimuSebidan poloneTis da germaniis jiS-nimuSebi. tritikales
mosavlianobis struqturuli elementebis analizis Sedegebi
warmodgenilia cxril d. 3. 3. 5. 16-Si da cxril 3. 3. 5. 17-Si. gamoirkva,
rom mosavlianobis kavSiris done, yvela elementTan erTnairi ar aris.
mosavlianobis gamapirobebeli mTavari faqtoris done wlebis mixedviT
heqsaploidur tritikaleSi cvalebadobda r=0,38–0,53-is farglebSi, xolo
oqtaploidurebSi r=0,33–0,47. heqsaploidur tritikales mosavlianobis
Zlieri kavSiri produqtiuli ReroTdgomis sixSiresTan unda aixsnas am
ploidobis mcenareTa susti zamTargamZleobis gamo gamowveuli
dabali gadarCenis unarianobiT. mosavlianobis gamapirobebeli mTavari
faqtoris kavSiris donem erT TavTavSi marcvlebis ricxvTan
oqtaploidur tritikaleSi Seadgina r=0,26–0,62, xolo heqsaploidur
tritikaleSi am faqtorebis kavSiris koeficienti udrida r=0,28–0,31.
oqtaploidur tritikaleSi mosavlianobis donis Zalian didi
damokidebuleba TavTavSi marcvlebis ricxvTan unda aixsnas
aneuploidebis Zalian didi ricxviT, es movlena aqveiTebs TavTavis
Semarcvlas da produqtiulobas, miuxedavad imisa aseTi ploidobis
mcenareTa sakmaod maRali zamTargamZleobisa da SedarebiT ReroTdgomis
sixSirisa.
mosavlianobis gamapirobebeli struqturul elementebis analizma
gviCvena, rom mosavlianobis ukanaskneli Sedegi, farTobis erTeulze
damokidebulia, mosavlianobis gamapirobebel am elementebs Soris
optimalur kavSirze, ramdenadac maRalia optimaluri kavSiri
50
mosavlianobis elementebs Soris, imdenad maRalia farTobis erTeulze
marcvlis mosavali. am debulebis sisworeze naTel warmodgenas gvaZlevs
cxrili d. 3. 3. 5. 18-Si sakontrolo sanergeSi gamovlenili saSemodgomo
tritikales maRalproduqtiuli jiS-nimuSebis Seswavlis Sedegebi.
sakontrolo sanergeSi ( sami ganmeoreba, danayofis sidide 5 m2)
gamovlenili iqna daRestnis jiS-nimuSebidan heqsaploiduri tritikales
3 jiS-nimuSi (ПРАГ 45/2, АД 45, АД 206, Л-813-607) da oqtaploiduri
tritikalidan sami jiS-nimuSi (ПРАО 13, Ideal10 ×Selige, LT 484/72) (cxrili d.
3. 3. 5. 18). heqsaploiduri tritikales daRestnis jiS-nimuSebidan
gamovlenilma formebma marcvlis mosavlianobiT standartul jiS
bezostaia 1-s gadaaWarbebs 46 – 59%-iT. saSemodgomo tritikales jiS-
nimuSebidan saSualod marcvlis yvelaze maRali mosavali miRebuli iqna
1096 grami marcvali АД 45×АД 206. am nimuSis marcvlis maRali mosavali
1m2-ze SeiZleba axsnili iqnes TavTavis maRali produqtiulobiT da 1000
marcvlis maRali masiT (62 – 68 grami).
oTxi wlis Seswavlis SedegebiT da sakontrolo sanergeSi
miRebuli monacemebiT, marcvlis maRalmosavlianobiT oqtaploiduri
tritikales jiS-nimuSebidan gamoirCeva Semdegi nimuSebi: ПРАО 5/4 (К-
48830), ПРАО 13 (И-092818), ПРАО 9 (И-092814), Ideal10 ×Selige (И-424470), И-382792,
И-382788.
Cvens mier gamorCeuli tritikales aRniSnuli jiS-nimuSebi
SeiZleba gamoyenebuli iqnes, rogorc Zvirfasi sawyisi masala. maRal
produqtiulobis niSnis gadidebis mimarTulebiT seleqciaSi, yvela
aRniSnuli jiS-nimuSi gamoyenebuli iqna rogorc sahibridizacio
mSobliuri komponentebi. produqtiulobis elementebis analizis
Sedegad, Cvens mier dadgenili iqna, rom saqarTvelos centarluri zonis,
kerZod muxran- saguramos velis pirobebSi heqsaploidur tritikaleSi
marcvlis mosavlianobas ganapirobebs farTobis erTeulze produqtiuli
Reroebis raodenoba r=0,384 – 0,526, xolo oqtaploidur tritikaleSi –
erTi TavTavis marcvlis masa r=0,268 – 0,620. niSan produqtiuli Reroebis
raodenobis (1 m2) optimaluri raodenoba 400 – 450 cali, xolo niSan
erTi TavTavis marclis – 3 gr-ze meti.
51
cxrili 3. 3. 5. 17
saSemodgomo tritikales mosavlianobis variaciis koeficienti
produqtiulobis elementebTan
korelaciis niSnebi 1985 1986
2n=42 r±Sr r±Sr
mosavali - TavTavis marcvlebis ricxvi 0,28±0,08 0,31±0,07
- mTavar TavTavSi marcvlebis ricxvi 0,36±0,05 0,42±0,07
- 1000 marcvlis masa 0,32±0,08 0,46±0,07
- produqtiuli Reroebis sixSire 0,38±0,07 0,52±0,06
- produqtiuli bartyoba 0,18±0,09 0,43±0,07
- mcenaris marcvlis masa 0,47±0,08 0,68±0,08
2n=56 r±Sr r±Sr
mosavali - TavTavis marcvlebis ricxvi 0,26±0,08 0,62±0,07
- mTavar TavTavSi marcvlebis ricxvi 0,27±0,07 0,50±0,07
- 1000 marcvlis masa 0,27±0,09 0,48±0,06
- produqtiuli ReroTdgomis sixSire 0,33±0,09 0,47±0,06
- produqtiuli bartyoba 0,30±0,08 0,46±0,07
- mcenaris marcvlis masa 0,37±0,08 0,59±0,06
3.3.6. oqtaploiduri tritikales jiS-nimuSebidan gamorCeuli
formebis sameurneo da seleqciuri Rirebuleba
tritikales msoflio koleqciis oqtaploiduri jiS-nimuSebidan,
Semdgom seleqciur muSaobaSi gamoyenebis mizniT, gamorCeuli iqna, cdaSi
monawile xorblis jiS bezostaia 1-is Tanabari simaRlis mqone, ufro
meti bartyobis unaris mqone, ufro metad grZelTavTaviani da TavTavze
met TavTuniani, marcvlebis met ricxviani da erTi TavTavis marcvlis
maRali masis mqone, xolo tritikaleze ufro metad msxvili da ufro
meti amovsebuli marcvlebis mqone sagvartomo mcenareebi, romelTa ori
wlis ganmavlobaSi Seswavlis Sedegebi naCvenebia cxril d. 3. 3. 6. 19-Si.
mcenaris simaRle da Cawolisadmi gamZleoba. ukanasknel dros
warmoebaSi danergilia tritikales saukeTeso jiSebi, magram yvela
maTganis uaryofiTi niSania Cawola, romelic iwvevs mosavlis
danakargsac da gamouyenebelic xdeba maRal agrofonze mosavlianobis
52
gasazrdelad. amitom tritikales Tanamedrove idealuri jiSis misaRebad
aucilebelia mokle da mtkice Reros mqone jiSebi. amitom tritikaleSi
Reros simaRles da Cawolisadmi gamZleobas gansakuTrebuli mniSvneloba
eniWeba imis gamoc, rom arsebobs tritikales jiSebis ori mimarTuleba:
1. – sakvebi, sadac saWiroa grZeli Rero da 2. – samarcvle, saWiroa
mokle da mtkice Rero. Seswavlili jiS-nimuSebidan Reros simaRlis
mixedviT miRebuli iqna mravalferovani masala. CvenTvis saintereso
samarcvle formebis mcenaris simaRle cvalebadobs 55 – 99 sm-mde. xolo
sakvebi mimarTulebis 110 sm da maRali. aseTnairi formebi saukeTeso
genetikuri wyaroa xorblis seleqciisaTvis.
Cvens mier gamorCeuli samarcvle mimarTulebis mokleReroiani
formebis mcenaris simaRle cvalebadobs 70,9 santimetridan 99,0 sm-mde
farglebSi, romelTa raodenoba Seadgens gamorCeul formaTa saerTo
raodenobis 33,4%, xolo xorblis jiS bezostaia 1-Tan SedarebiT
maRalmozardi gamorCeuli forma ufro meti raodenobiTaa da maTi
raodenoba Seadgens saerTo raodenobis 67%-is. am ukanaskneli jgufis
formaTa mcenaris simaRle meryeobs 100 sm-dan 117,2 sm-mde farglebSi,
orive jgufis formebi xasiaTdebian Cawolisadmi gamZleobiT, aqvT
mtkice Rero da maTi gamZleoba Sefasebuli iqna umaRlesi baliT – 5.
produqtiuli bartyoba. mravali mkvlevaris azriT produqtiuli
bartyoba dadebiTi Tvisebaa. rac ufro meti bartyoba axasiaTebs jiSs,
miT meti mosavlis mocema SeuZlia intensiuri miwaTmoqmedebis pirobebSi.
mklevarTa erTi nawili ki miiCnevs, rom mTavari TavTavi ZiriTadi
ganmsazRvrelia mosavlianobis. produqtiuli bartyobis Seswavlis dros
mxedvelobaSi unda gvqondes is, rom nabartyis TavTavoba mimdinareobdes
erTdroulad. am mxriv tritikales jiS-nimuSebi metad mravalferovania.
maTi produqtiuli bartyoba meryeobs 3,4-dan 6,8-mde farglebSi.
umniSvneloa mcenareze unayofo Rero.
rogorc Seswavlis Sedegebma gviCvena tritikales maRalxarisxovani
marcvlis misaRebad saukeTeso produqtiul bartyobad SeiZleba miCneul
iqnes mcenareze 3–4 produqtiuli Rero. tritikales da xorblis
seleqciuri gaumjobesebis saqmeSi, saukeTeso donorebad SeiZleba
53
gamoyenebuli iqnes Cvens mier gamorCeuli yvela forma (cxrili d. 3. 3. 6.
19).
TavTavis sigrZe da ganviTarebuli TavTunebi. dadgenilia, rom
TavTavis sigrZe ar gansazRvravs mosavlianobas, magram maszea
damokidebuli TavTunebis raodenoba da simkvrive, romelic pirdapir
kavSirSia TavTavis produqtiulobasTan. grZeli TavTavi saSualebas
gvaZlevs gavzardoT, rogorc TavTunebis raodenoba, ise simkvrivesTan
dakavSirebiT marcvlis xarisxi. cxrilidan d. 3. 3. 6. 19 Cans, rom
tritikales Cvens mier gamorCeuli formebis TavTavis sigrZe xasiaTdeba
polimorfizmiT, e. i. maT Soris aris formebi: 1) grZeli TavTaviTa da
mravali TavTuniT; 2) grZeli TavTavi, farCxati, naklebi TavTunebiT; 3)
mokle TavTavi naklebi TavTunebiT da 4) mokle TavTavi, kompaqturi,
mravali TavTuniT. TavTavis sigrZis da TavTunebis raodenobis Zvirfasi
donorebia Cvens mier gamorCeuli yvela forma.
TavTavis Semarcvla da erTi TavTavis marcvlis masa. tritikales
jiS-nimuSebi xasiaTdebian TavTavis Semarcvlis araerTnairi doniT.
TiToeuli jiS-nimuSis SigniT aRiniSneba TavTavSi marcvlebis
raodenobis mixedviT mkveTri siWrele. bevri maTganisaTvis
damaxasiaTebelia xrtul marcvlianoba, TiToeuli jiS-nimuSebSi iyo
TavTavebi, romlebSic marcvlebis ricxvi meryeobda 10 – 94-is farglebSi.
am niSnebis mixedviT Catarda gamorCeva da gamorCeul sagvartomo
mcenareTa TiToeuli mTavari TavTavis marcvlebi daiTesa calcalke
xazebad. ori wlis ganmavlobaSi Catarebuli Seswavlis Sedegebma
gviCvena, rom gamorCeul formebSi TavTavis marcvlebis ricxvi
cvalebadobda 45,0-dan 64,0 marcvlamde farglebSi; am maCveneblis
mixedviT orjeradi gamorCeviT miRebuli iqna formebi, romlebSic
mniSvnelovnad gaizarda saSualod TavTavSi marcvlebis ricxvi da erTi
TavTavis marcvlis masa. erTi TavTavis marcvlis masa meryeobda 2,65-dan
3,9gr-mde farglebSi. yvela am gamorCeulma formebma jiS bezostaia 1-s
marcvlis mosavlianobiT saSualod gadaaWarbebs 30%-iT.
amrigad, oTxi wlis ganmavlobaSi tritikales koleqciis jiS-
nimuSebis SeswavliT da orjeradi gamorCevis meTodis gamoyenebiT
niSanTa kompleqsiT gamorCeuli iqna Semdgom seleqciur muSaobaSi
54
gamoyenebis mizniT oqtaploiduri tritikales 60 forma, romlebic
SeiZleba gamoyenebuli iqnes, rogorc donorebi maRalproduqtiuli
jiSebis seleqciis saqmeSi.
mecxovleobisaTvis sakvebi bazis Seqmnis saqmeSi didi mniSvneloba
aqvs iseTi jiSebis miRebas, romlebsac eqneba unari SeinarCunos, rogorc
marcvlis, aseve mwvane masis maRal produqtiulobis da stabilurobis
unari daavadebebisadmi gamZleobasTan erTad. amis gamo did yuradRebas
imsaxurebs sakvebi mimarTulebis tritikales jiSebi.
literaturaSi arsebuli monacemebis mixedviT sakvebi RirebulebiT
da ekonomikuri efeqturobiT tritikales moyvana sakvebad srulad
uTanabrdeba iseT tradiciul marcvleul kulturebs, rogorebic arian
qeri, Svria da Wvavi. (Тимофеев Б. В., 1985; Modileva V. L., 1982;
p. nasyidaSvili, 1986 da sx.).
3.3.6.1. oqtaploiduri tritikales gamorCeuli
formebis mwvane masis mosavlianoba
kargi bartyobis, gazafxulze swrafi wamozrdis da Zlieri
balaxdgomis gamo tritikale warmoadgens mniSvnelovan rgols mwvane
konveirSi (Briggle L., 1969).
tritikale gamoiyeneba, rogorc mwvane sakvebad, aseve sasilosed,
senaJad da balaxis fqvilad (Шулындин А. Ф., 1971; p. nasyidaSvili, 1986
da sxv.). amitom am mimarTulebiT seleqcia did yuradRebas imsaxurebs da
tritikales seleqciisaTvis aqtualuri problemaa axali sawyisi masalis
Seqmna. am mizniT, Cvens mier Sesaswavlad SerCeul tritikales
oqtaploiduri formebidan gamorCeuli iqna saSemodgomo tritikales
oqtaploiduri formebi, romlebsac axasiaTebT mwvane masis maRali
mosavali (cxrili 3. 3. 6. 1. 20). daRestnuri seleqciis (ПРАО-13) da
polonuri seleqciis (LT-484/72) jiS-nimuSebidan gamorCeuli iqna
formebi, romelTa damaxasiaTebel Taviseburebas warmoadgens is, rom
gadarCenis maRalunarianobis paralelurad gamoirCevian gazafxulze
intensiuri wamozrdis maRali unariTac.
55
oqtaploiduri tritikales jiS-nimuSebidan, Cvens mier niSanTa
kompleqsiT, gamorCeuli formebSi mwvane masis mosavali 1m2-ze
kilogramebSi cvalebadobda 6,4 kilogramidan 10,9 kilogramade
farglebSi. Seswavlili 50 formidan, standartuli jiSs АД 206
(heqsaploiduri) mwvane masis mosavlianobiT 2,6%-dan 43,3%-mde gadaWarba
36 formam, cdis saSualoze meti mosavlianobiT xasiaTdeboda 25 forma.
maT Soris mwvane masis 25 procentiT da ufro meti mosavali miRebuli
iqna mxolod 15 formidan (cxrili 3. 3. 6. 1. 20). xorblis jiS bezostaia
1-Tan SedarebiT gamorCeuli yvela forma maRalmosavliania. Cvens mier
miRebuli SedegebiT naTelia, rom standartul jiS АД 206-Tan SedarebiT
gamorCeuli formebi SeiZleba miCneuli iqnes (36, 40, 43, 49, 50)
perspeqtiulad. es formebi gaTibvis periodSi, e. i. daTavTavebis faza,
mwvane masis maRalmosavlianobasTan erTad gamoirCevian gazafxulze
swrafi wamozrdis unariT da marcvlis sruli simwifis fazaSi
Cawolisadmi gamZleobiT.
oqtaploiduri tritikales gamorCeuli yvela formisaTvis
damaxasiaTebelia Wvavis daTavTavebis fazaSi mwvane masis aRebis
ramdenadme dabali mosavali, vidre tritikales daTavTavebis periodSi
aRebisas. tritikales sruli daTavTavebis Semdeg mcirdeba saerTo mwvane
masis mosavalSi foTlebis masa, amitom tritikales mwvane masad
gamoyenebisaTvis, sasurvelia gaTibva Catardes daTavTavebis dasawyisSi,
maSin saerTo masaSi foTlebis masa formebis mixedviT cvalebadobs
24,1%-dan 30,5%-mde farglebSi. amasTan erTad am fazaSi aRebul masaSi
TavTavis wilze modis 9,5 – 13,2%. mwvane konveierSi sasurvelia iseTi
jiSis gamoyeneba, romlis saerTo masaSi iqneba foTlebis maRali masa.
Seswavlis Sedegad Cvens mier gamorCeul oqtaploiduri
tritikales formebs axasiaTebT ara marto mwvane masis maRali mosavali,
agreTve xasiaTdebian mTeli rigi sameurneo da biologiuri niSnebiTac,
rogorcaa daavadebisadmi gamZleoba, Cawolosadmi gamZleoba (5 bali),
marcvlis maRali mosavali. amasTanave erTad daTavTavebis fazaSi
aRebuli tritikales mwvane masa Seicavs nedl cilas 13 -14% (WvavSi –
17,8%), magram masaSi erTeul farTobze miRebuli cilis da aminomJavebis
saerTo raodenobiT tritikale mniSvnelovnad aWarbebs Wvavs.
56
cxrili 3. 3. 6. 1. 20
oqtaploiduri tritikales gamorCeuli formebis mwvane masis mosavali
daTavTavebis fazaSi (sakontrolo sanerge, 1987 – 1988 ww.) NNNNN rig
ze
formebis dasaxeleba
mosavlis struqtura mosavali
Rer
osi
foTleb
is
daT
avTavebis
1 m2-z
e kilo-
grameb
Si
standar
tTan
Sef
ardeb
iT
%-Si
1 2 3 4 5 6 7
1 ПРАО-13-dan
gamorCeuli forma 1 60,7 27,3 12,0 8,6 113,2
2 forma 2 59,0 28,0 13,0 9,2 121,5
3 forma 3 60,2 27,8 12,0 9,1 120,0
4 forma 4 60,1 27,3 12,6 9,5 125,0
5 forma 5 59,0 28,5 12,5 9,6 126,3
6 forma 6 60,0 28,1 11,9 9,8 128,9
7 forma 7 60,0 28,1 11,9 9,7 127,7
8 forma 8 60,0 26,1 13,3 8,2 108,0
9 forma 9 59,7 28,4 12,0 8,3 108,5
10 forma 10 60,0 27,6 12,4 8,0 105,3
11 forma 11 61,0 26,5 12,5 6,7 88,2
12 forma 12 61,0 26,9 12,0 7,0 92,1
13 forma 13 60,0 26,8 13,2 7,4 97,6
14 forma 14 61,4 25,4 12,3 7,6 100
15 forma 15 59,4 28,1 12,2 8,0 105,3
16 forma 16 60,3 28,3 11,7 8,3 108,5
17 forma 17 61,5 26,5 11,0 7,6 100
18 forma 18 60,1 28,1 11,8 7,8 102,6
19 forma 19 61,4 26,6 12,0 8,0 105,3
20 forma 20 60,0 29,9 11,7 9,2 121,5
21 forma 21 60,5 29,2 10,3 9,1 120,0
22 forma 22 60,4 28,6 11,0 8,8 115,7
23 forma 23 61,2 28,5 10,3 6,5 85,5
24 forma 24 60,5 29,1 10,4 8,6 113,2
25 forma 25 60,6 28,1 11,0 7,6 100
26 forma 26 62,0 27,0 12,0 7,6 100
27 forma 27 60,0 27,8 12,2 9,5 125,0
28 forma 28 61,0 26,5 12,1 9,1 120,0
29 forma 29 60,4 27,1 12,1 7,0 92,1
30 forma 30 60,1 27,1 12,4 6,7 88,1
31 LT-484/72 (poloneTi) gamorCeuli forma 31 61,2 27,6 11,7 6,4 84,2
32 forma 32 60,6 28,4 10,0 7,6 100
33 forma 33 60,0 28,5 11,0 9,5 125,0
34 forma 34 60,5 28,4 11,0 9,1 120,0
35 forma 35 60,2 27,1 12,7 9,2 121,5
36 forma 36 60,0 30,5 9,5 10,6 132,5
57
cxrili 3. 3. 6. 1. 20-is gagrZeleba
37 forma 37 61,4 28,0 10,6 9,5 125,0
38 forma 38 61,1 28,0 10,9 8,6 113,2
39 forma 39 60,1 28,1 11,8 9,1 120,0
40 forma 40 61,1 27,6 11,3 10,9 143,4
41 forma 41 64,1 24,1 11,8 7,4 97,3
42 forma 42 62,5 25,2 12,3 6,9 90,8
43 forma 43 60,3 30,3 10,6 10,1 132,9
44 forma 44 61,4 27,3 11,3 9,5 125,0
45 forma 45 60,6 26,7 12,7 9,5 125,0
46 forma 46 60,4 27,8 11,8 9,0 118,4
47 forma 47 61,5 27,1 11,4 9,2 121,5
48 forma 48 60,4 28,2 11,4 9,5 125,0
49 forma 49 60,1 27,4 12,5 10,1 132,9
50 forma 50 60,4 28,4 11,2 10,2 138,2
АД 206 (2n=42) 62,7 24,6 12,7 7,6 100
saSemodgomo tritikales oqtaploidurma formebma (36, 40, 43, 49, 50)
biologiuri Rirebulebis gamo, kerZod gazafxulze intensiuri
wamorzdis unarisa da farTobis erTeulze mwvane masis maRali
gamosavliT, SeiZleba mtkiced daimkvidron mwvane konveierSi Wvavsa da
mravalwlian balaxebs Soris adgili.
amrigad, Cvens mier gamoyofili formebi (forma 36, forma 40, forma
43, forma 49, forma 50), warmoadgens Zvirfas formebs da aqvT
saqarTvelos centraluri zonis pirobebSi Zalian didi praqtikuli
mniSvneloba sakvebi bazis gadawyvetis saqmeSi, da agreTve Zvirfasi
sawyisi masalaa sakvebi mimarTulebis tritikales da samarcvle
mimarTulebis jiSebis misaRebad. amasTanave erTad SeiZleba warmatebiT
iqnes gamoyenebuli xorblis seleqciaSi.
58
4. oqtaploiduri tritikales saxeobisSida, saxeobaTaSorisi
da gvarTaSorisi hibridizaciisas damtvervis vadis, wesis da
reciprokuli Sejvarebis gavlena hibriduli marcvlebis
gamonaskvis raodenobaze da sicocxlis unarianobaze
Catarebuli mravalmxrivi gamokvlevebiT cnobilia, rom tritikale
yvavilobis xasiaTiT uaxlovdeba xorbals, magram misgan gansxvavebiT,
tritikaleSi Ria yvaviloba metia, vidre daxuruli yvaviloba.
tritikaleSi xangrZlivia Ria yvaviloba da didi raodenobiT
warmoqmnili mtvris marcvlebiT haeri gajerebulia, amis gamo
tritikaleSi jvaredini damtverianeba ufro xSiria vidre es xorbalSia.
aris gamokvlevebi imis Sesaxebac, rom tritikales dingze mtvris
marcvlebis mimRebianoba iwyeba yvavilobis dawyebamde 2 – 3 dRiT adre
da mimRebianobis unari maqsimums aRwevs yvavilobis dawyebisas.
tritikales dingi sicocxlisunarianobas inarCunebs kastraciis dRidan
10 – 12 dRis ganmavlobaSi (p. nasyidaSvili, m. sixaruliZe, e. CerniSi, 1983;
p. nasyidaSvili, 1986; m. jaSi, 1989 da sxv.)
tritikales momwifebuli mtvris marcvlebi ganayofierebis unars
inarCunebs, Cveulebriv mindvris pirobebSi 18–25 wuTis ganmavlobaSi,
xolo Senaxvis pirobebSi 3 saaTs. tritikales mtvris marcvlebi haerSi
maqsimaluri raodenobiTaa yvavilobis dawyebidan 2–6 dRis ganmavlobaSi,
misi mtvris marcvlebi qaris saSualebiT SeiZleba gadatanili iqnes
naTesidan 450 metris manZilze.
tritikale, rogorc aRvniSneT, xorblis msgavsad TviTdamamtve-
rianebelia, magram tritikale TviTdamamtverianebeli saxeobebidan
gamoirCeva imiT, rom aqvs SesaZlebloba daimtveros jvaredinadac (Kiss,
1954; miuncigi, 1965; Muntzing, 1956; Krolow, 1963, 1967; Sulindini, lazareviCi,
1978; maqsimova, maqsimovi, Sulindini, 1980; seCniaki, sulima, sinkeviCi, 1980;
Sulindini, 1976; p. nasyidaSvili, 1986; p. nasyidaSvili, m. sixaruliZe,
e. CerniSi, 1983 da sxv.).
tritikales yvavilis kilebi Sualeduria xorbalsa da Wvavs
Soris, magram tritikales yvavili Ria mdgomareobaSia ufro didi xnis
59
ganmavlobaSi, vidre xorbalSi (tarkovski, 1975; lazareviCi, 1977, 1978;
kolCevskaia, simineli, 1978; simineli, kolCevskaia 1981, 1982;
p. nasyidaSvili, 1986 da sxv.), rac adidebs imis SesaZleblobas, rom
daimtveros jvaredinad.
tritikales hibridizaciisas farTod aris gamoyenebuli
damtverianebis sxvadasxva wesi, kerZod: Tavisufali, Tavisufal-
SezRuduli da iZulebiTi damtverianebis wesi. maT Soris ufro metadaa
gamoyenebuli Tavisufal_SezRuduli damtverianebis wesi, romelsac
“boTlis” meTodsac uwodeben, romelic SemuSavebuli iqna akademikos
p. p. lukianenkos mier (1934). xorbalze am wesebis gamoyenebiT dadgenili
iqna, rom hibriduli marcvlebis yvelaze meti raodenoba miiReba
Tavisufali damtverianebiT, am mxriv meore adgilzea Tavisufal-
SezRuduli damtverianebis wesi, xolo mesame adgils ikavebs iZulebiTi
damtverianebis wesi, rac aixsneba mravali mizeziT, kerZod, iZulebiTi
damtverianeba xorcieldeba erTxel, mtvris marcvlebis gaRiveba-
wamozrda damokidebulia butkos dingis momwifebaze, rac gavlenas
axdens marcvlebis gamonaskvaze. maRali temperaturis pirobebSi
iZulebiTi damtverianebisas SeiniSneba mtvrisa da dingis Wknoba da
agreTve xmoba, yovelive es mniSvnelovan gavlenas axdens mtvris
marcvlebis gaRivebaze da ganayofierebis unarze.
literaturaSi gvxdeba monacemebi, romlis Tanaxmadac iZulebiTi
damtverianebis dros marcvlebis gamonaskva Seadgens 14,2%, xolo
Tavisufal-SezRuduli damtverianebis wesis gamoyenebiT es maCvenebeli
orjer izrdeba (28,6%). msgavsi Sedegebi miRebuli iqna saqarTvelos
saxelmwifo sasoflo-sameurneo universitetis genetikisa da seleqcia-
meTesleobis kaTedraze Catarebuli gamokvlevebiT (p. nasyidaSvili, m.
sixaruliZe, e. CerniSi, 1983; П. П. Наскидашвили, 1984; p. nasyidaSvili, 1986;
m. jaSi, 1989; c. samadaSvili, 1994; S. zanguraSvili, 1991; b. memarniSvili,
1991 da sxva).
sahibridizacio nakveTi.
SezRuduli _ Tavisufali damtverianebis meTodiT Sejvareba.
60
4.1. oqtaploiduri tritikales saxeobisSida, saxeobaTaSorisi da
gvarTaSorisi hibridizaciisas damtverianebis wesisi gavlena hibriduli
marcvlebis gamonaskvaze da sicocxlisunarianobaze
oqtaploidur tritikaleze hibridizacia tardeboda sami wlis
ganmavlobaSi (1986 – 1988 ww). yovel wliurad vRebulobdi samive wesiT
(iZulebiTi, Tavisufal-SezRuduli da Tavisufali) damtverianebis
gamoyenebiT, sxvadasxva jgufis (saxeobisSida, saxeobaTSoris da
gvarTaSoris) hibridebis misaRebad. am mizniT sami wlis ganmavlobaSi
miRebuli iqna da SeviswavleT 63 hibriduli kombinacia. TiToeuli
hibriduli kombinaciis misaRebad, kastracia utardeboda 10–10 TavTavs,
TiToeul TavTavze kastraciisaTvis gamoyenebuli iyo 20 kargad
ganviTarebuli yvavili, sul sami wlis ganmavlobaSi kastrirebuli da
damtverili iqna 630 TavTavis 12600 yvavili pirdapiri SejvarebisaTvis da
amdenive raodenobis Sebrunebuli SejvarebisaTvis. amrigad samive wlis
ganmavlobaSi kastrirebuli da damtverili iqna 1260 TavTavis 25200
yvavili (miRebuli Sedegebi naCvenebia cxrili 4. 1. 21).
kastracia da damtverianeba tardeboda dilis 9 saaTidan 12
saaTamde da dRis meore naxevarSi 17-19 saaTze.
literaturaSi arsebuli masalis analizi naTlad gviCvenebs rom,
rogorc xorblis, aseve tritikales SemTxvevaSi ganayofierebis
fiziologiur aqtiurobaze, hibriduli Taobis sicocxlisunarianobaze,
mis siZlieresa da produqtiulobaze, sawyisi formebis sworad
SerCevasTan da Sesabamis pirobebSi aRzrdasTan erTad, gavlenas axdens
Sesajvareblad gamoyenebuli damtverianebis wesi.
oqtaploidur tritikales saxeobisSida, saxeobaTaSorisi da
gvarTaSorisi Sejvarebisas deda formebis kastrirebuli TavTavebis
Tavisufali, jgufur-SezRuduli da iZulebiTi damtvervisas hibriduli
Teslebis gamonaskva – ganayofierebis aqtiuroba yvela SemTxvevaSi ufro
maRalia Tavisufali damtverianebis wesiT Sejvarebisas (cxrili 4. 1. 21).
damtverianebis es wesi amave dros naklebad Sromatevadia. aq
acilebelia xelovnuri izolacia – deda mcenareebis, mama mcenareebidan
ar gvWirdeba mtvrianebis Segroveba, kastrirebuli TavTavebis
61
damtverianeba da saizolacio parkSi moTavseba. Sejvarebis am wesis
gamoyenebisaTvis mowyobili iyo Sesajvarebel formaTa specialuri
naTesi. am naTesSi kastrirebuli deda mcenare izolaciis gareSe da
cxrili 4. 1. 21.
damtverianebis sxvadasxva wesis gavlena ganayofierebis aqtiurobaze
kombinaciis dasaxeleba damtvervis wesi
hibriduli marcvlebis raodenoba
%
100 marcvlis
masa gr ♀ ♂
oqtaploiduri tritikale (2n=56)
ПРАО 5/4 (daRestani)
oqtaploiduri tritikale (2n=56)
LT 406/74 (poloneTi)
Tavisufali 58,2 3,962 SezRuduli-Tavisufali
23,5 2,780
iZulebiTi 17,5 1,310
oqtaploiduri tritikale (2n=56)
ПРАО 5/4 (daRestani)
heqsaploiduri tritikale (2n=42) АД 206 (xarkovi)
Tavisufali 41,5 3,841 SezRuduli-Tavisufali
19,5 2,644
iZulebiTi 15,9 1,410
oqtaploiduri tritikale (2n=56)
ПРАО 5/4 (daRestani)
xorbali qarTlikumi (2n=28)
dika 9/14 (saqarTvelo)
Tavisufali 39,5 2,945 SezRuduli-Tavisufali
28,5 1,697
iZulebiTi 13,5 0,895
oqtaploiduri tritikale (2n=56)
ПРАО 5/4 (daRestani)
xorbali georgikumi (2n=28) kolxuri asli
Tavisufali 27,5 2,020 SezRuduli-Tavisufali
16,5 1,541
iZulebiTi 11,5 0,865
oqtaploiduri tritikale (2n=56)
ПРАО 5/4 (daRestani)
magari xorbali (2n=28) TavTuxi
19/28
Tavisufali 44,5 2,672 SezRuduli-Tavisufali
29,5 1,400
iZulebiTi 22,3 0,650
oqtaploiduri tritikale (2n=56) ПРАО5/4 (daRestani)
xorbali turgidumi (2n=28) martivTavTaviani
Tavisufali 42,5 2,595 SezRuduli-Tavisufali
26,5 1,410
iZulebiTi 18,5 0,296
oqtaploiduri tritikale (2n=56)
ПРАО 5/4 (daRestani)
rbili xorbali (2n=42) axalcixis wiTeli dolis
puri
Tavisufali 26,5 2,458 SezRuduli-Tavisufali
12,5 1,391
iZulebiTi 10,5 0,910
SeuzRudavad uxvad imtvereba yoveldRe, yovelsaaTSi, rac metad
xelSemwyobia ganayofierebis aqtiurobisa da hibriduli Teslis
xarisxovnebisaTvis. am wesiT hibriduli marcvlebis gamonaskvis
procentic maRalia, rogorc saxeobisSida, aseve saxeobaTaSoris da
gvarTaSoris Sejvarebisas. miRebuli Tesli ufro metad aris
amovsebuli, vidre amas aqvs adgili damtverianebaTa sxva wesebis
gamoyenebis SemTxvevaSi (cxrili d. 4. 1. 22). aseve maRalia miRebuli
hibriduli Teslidan mcenareTa gadarCena, mcenaris simaRle,
62
produqtiuli bartyoba, TavTavSi marcvlebis ricxvi, erTi TavTavis
marcvlis masa, 1000 marcvlis masa da erTi mcenaris marcvlis masa
(cxrili d. 4. 1. 22).
jgufur-Tavisufali damtverviT miRebuli hibriduli marcvlebis
raodenoba da misi procentuli odenoba CamorCeba Tavisufal
damtverianebiT miRebul maCvenebels, miRebul yvela jgufis SejvarebaSi
(cxrili 4. 1. 21). damtverianebis es wesic SedarebiT advilia,
pirvelisagan gansxvavebiT ar saWiroebs specialurad mowyobil naTess.
SesaZlebelia am wesis ganxorcieleba Cveulebriv yvela tipis naTesSi.
ise rogorc Tavisufali damtverianebis wesiT damtverianebisas miRebuli
hibriduli Teslidan aRmocenebuli pirveli Taobis mcenareTa gadarCena
TiTqmis uaxlovdeba pirvels, magram aRiniSneba maTTan SedarebiT
CamorCena. damtverianebis am wesis gamoyenebiT pirveli Taobis mcenareTa
gadarCenis unarianoba, mcenaris simaRle, produqtiuli bartyoba,
TavTavSi marcvlebis ricxvi, erTi TavTavis marcvlis masa, 1000 marcvlis
masa met naklebi doniT CamorCeba Tavisufal damtverianebiT miRebuli
hibriduli marcvlebis sicocxlis unarianobas (cxrili d. 4. 1. 22).
iZulebiTi damtverviT Sejvareba, rogorc wesi metad Sromatevadia.
hibriduli marcvlebis gamonaskviTa (cxrili 4. 1. 21) da pirveli Taobis
mcenareTa cxovelunarianobiT (cxrili d. 4. 1. 22) mcenareTa gadarCena,
mcenaris simaRle, produqtiuli bartyoba, TavTavSi marcvlebis ricxviT,
erTi TavTavis marcvlis masiT, 1000 marcvlis masiT, erTi mcenaris
marcvlis masiT CamorCeba pirvel ors. am wesiT Sejvareba xorcieldeba
gansakuTrebul SemTxvevaSi.
amrigad, oqtaploiduri tritikales Sejvarebisas damtverianebis
wesi did gavlenas axdens hibriduli marcvlebis gamonaskvis odenobaze
da miRebuli marcvlebis sicocxlisunarianobaze. gamoirkva, rom
oqtaploidur tritikalesTan Sejvareba damtverianebis wesTan
dakavSirebiT, hibriduli marcvlebis gamonaskvis odenoba cvalebadobs
17,5%-dan (iZulebiTi damtverianeba) 58,5%-mde (Tavisufali damtverianeba)
farglebSi. am mxriv Sualeduri mdgomareoba ukavia SezRudul-
Tavisufal damtverianebas (23,5%).
gamovlenili iqna, rom oqtaploiduri tritikales heqsaploidur
63
tritikalesTan SejvarebiT damtverianebis samive wesis gamoyenebis
SemTxvevaSi hibriduli marcvlebis gamonaskvis procentuli odenoba
meryeobs 15,3%-dan (iZulebiTi damtverianebis wesi) 41,5%-mde (Tavisufali
damtverianeba) farglebSi. am SejvarebaSic SezRudul-Tavisufali
damtverianeba ikavebs Sualedur mdgomareobas (19,5%).
yuradRebas imsaxurebs is faqti, rom oqtaploiduri tritikales
tetraploiduri xorblis saxeobebTan Sejvarebisas hibriduli
marcvlebis gamonaskva gansxvavebul Sedegs iZleva. tetraploiduri
xorblis saxeobebidan oqtaploidur tritikalesTan, damtverianebis
samive wesis gamoyenebiT, Sejvarebisas hibridul marcvlebis gamonaskvis
procentuli odenoba mcirdeba, da es Semcireba TvalsaCinoa.
oqtaploidur tritikalesTan Sejvarebis SedarebiT maRali unarianoba
axasiaTebs erT-erT mSobliur formad magari xorblis da xorbal
turgidiumis SejvarebaSi gamoyenebas.
miRebulma Sedegebma gviCvena, rom oqtaploiduri tritikales
heqsaploidur xorbalTan, kerZod rbil xorbalTan SejvarebiT
hibriduli marcvlebis gamonaskvis odenoba, zemoT ganxilul
SejvarebebTan SedarebiT mkveTrad dabalia. oqtaploiduri tritikales
rbili xorblis jiS axalcixis wiTeli dolis purTan SejvarebiT,
hibriduli marcvlebis gamonaskva mkveTrad dabalia da cvalebadobs
10,5%-dan (iZulebiTi damtverva) 25,6%-mde (Tavisufali damtverianeba)
farglebSi.
SejvarebaTa yvela jgufSi miRebuli hibriduli marcvlebi
amouvsebelia, bJiria, magram sicocxlisunarebianebia. axasiaTebT 100
marcvlis dabali masa (cxrili 4. 1. 21).
4.2. oqtaploiduri tritikales saxeobisSida, saxeobaTaSorisi da
gvarTaSorisi hibridizaciisas damtverianebis vadis
gavlena ganyofierebis aqtiurobaze
literaturaSi arsebuli masalis mimoxilva naTlad gviCvenebs, rom
tritikales hibridizaciaSi gamoyenebisas saWiroa vicodeT
damtverianebis wesi da misi ganxorcielebisaTvis Sesabamisi teqnika.
64
tritikales hibridizaciis meTodikisa da teqnikis sakiTxebis
Seswavla, rogorc aRvniSneT didad aris damokidebuli am kulturis
mcenaris yvavilobis biologiaze. am ukanaskneli sakiTxis Seswavlisas
erT-erTi mniSvnelovani momentia dingis cxovelmyofelobis
xangrZlivobis gansazRvra, kerZod kastraciidan meramdene dRes
xasiaTdeba tritikale ganayofierebisadmi metad maRali fiziologiuri
aqtivobiT.
tritikales yvavilobis biologiis da ganayofierebis aqtiurobis
es mniSvnelovani momenti Cvens mier Seswavlili iqna iZulebiTi da
jgufur-Tavisufali damtverianebiT miRebul masalaze (cxrili 4. 2. 23,
cxrili 4. 2. 24, cxrili 4. 2. 25).
miRebulma eqsperimentalurma masalam gviCvena, rom tritikales
ganayofierebis fiziologiur aqtiurobas ganapirobebs butkos
mzadyofna-momwifeba, mtvris marcvlebis cxovelmyofeloba da amindis
pirobebi.
Catarebuli cdebiT (cxrili 4. 2. 23) gamoirkva, rom tritikales
butko kastraciis dResve ar aris mzad gasanayofiereblad. saqarTvelos
centraluri zonis, kerZod muxran-saguramos velis (muxranis saswavlo-
sacdeli meurneoba) pirobebSi arc meore da arc mesame dRes srulad ar
aris mzad mtvris marcvlebis misaRebad. e. i. arc meore da mesame dRes
ar aris mizanSewonili kastrirebuli TavTavis damtverianeba. Cvens
eqsperimentSi ukeTesi Sedegebi miRebuli iqna kastraciidan me-5–7 dReze
damtverianebis Sedegad. Semdeg vadebSi butko TandaTan berdeba, ris
Sedegadac ganayofierebis aqtiurobac daqveiTebulia. oqtaploiduri
tritikales saxeobisSida Sejvarebis dros kastraciis dResve
damtverviT gamonaskva 0-is toli iyo, xolo kastraciidan 4 dRis Semdeg
damtvervisas hibriduli marcvlebis gamonaskvam miaRwia 16,5%, 5 dRis
Semdeg 21,5%, 6 dRis Semdeg es monacemebi Semcirda da Seadgina 20,0%, me-7
dRes – 15%, xolo me-8 dRes es maCvenebeli gautolda 10%-s, me-9 dRes
damtvervisas aRiniSna 7,5%, me-10 dRes 5,5%, me-11 dRes – 4,5%, me-12 dRes
3,0%. tritikales kastrirebuli yvavilis butko cxovelmyofelobas
inarCunebs me-14 dRes da es unari qreba me-15 dRes.
amrigad, oqtaploiduri tritikales dingi mtvris marcvlebis
65
miRebis unarianobas inarCunebs 14 dRis ganmavlobaSi, ris gamoc
SesaZlebelia saadreo da sagviano formebis Sejvareba. mdedrobiTi
formebad aRebuli unda iqnes adreuli formebi.
cxrili 4. 2. 23.
oqtaploiduri tritikales saxeobisSida Sejvarebisas damtvervis vadis
gavlena ganayofierebis aqtiurobaze
(ПРАО 5/4 (2n=56) × LT 406/74 (2n=56))
damtvervis dro
komb
inac
iebis
rao
denoba
kastrir
ebuli
yvavil
ebis
rao
denoba
hibriduli marcvlebis gamonaskvis
%
minimumi maqsimumi saSualo
1. kastraciis dRes 1 100 0 0 0,0 2. kastraciis meore dRes 1 100 0 4 2,0 3. kastraciis mesame dRes 1 100 4 8 6,0 4. kastraciis meoTxe dRes 1 100 12 21 16,5 5. kastraciis mexuTe dRes 1 100 18 27 22,5 6. kastraciis meeqvse dRes 1 100 15 25 20,0 7. kastraciis meSvide dRes 1 100 11 19 15,0 8. kastraciis merve dRes 1 100 9 11 10,0 9. kastraciis mecxre dRes 1 100 6 9 7,5 10. kastraciis meaTe dRes 1 100 4 7 5,5 11. kastraciis meTerTmete dRes 1 100 3 6 4,5 12. kastraciis meTormete dRes 1 100 2 4 3,0 13. kastraciis mecamete dRes 1 100 1 2 1,5 14 kastraciis meToTxmete dRes 1 100 0 1 0,5 15. kastraciis meTxuTmete dRes 1 100 0 0 0,0
oqtaploiduri tritikales heqsaploidur tritikalesTan
Sejvarebis SemTxvevaSic, oqtaploiduri tritikales butko, rogorc
kastraciis dResve, aseve meore dRes ar aris mzad gasanayofiereblad.
heqsaploiduri tritikales mtvris marcvlebis mimRebianoba umniSvnelo
odenobiT (3%) iwyeba kastraciidn mesame dRes damtvervis dros (cxrili
4. 2. 24), xolo maqsimums aRwevs, kastraciidan meeqvse–meSvide dRes,
damtvervis SemTxvevaSi (19–17%). kastaciidan me-9 dRes damtverianebis
dros oqtaploiduri tritikales butko aqveiTebs heqsaploiduri
tritikales mtvris marcvlebis miRebis unarianobas da es unari qreba
kastraciidan me-15 dRes damtverianebis dros (cxrili 4. 2. 24).
oqtaploiduri tritikales heqsaploidur xorbalTan (rbili
66
xorblis jiSis axalcixis wiTeli dolis puri) Sejvarebisas damtvervis
vadis Seswavlam (cxrili 4. 2. 25) gviCvena igive kanonzomiereba, rac
aRniSnuli iyo saxeobisSida da saxeobaTaSoris Sejvarebis SemTxvevaSi.
cxrili 4. 2. 24. oqtaploiduri tritikales saxeobaTaSorisi Sejvarebisas damtvervis
vadis gavlena ganayofierebis aqtiurobaze
(ПРАО 5/4 (2n=56) × АД 206 (2n=42))
damtvervis dro
komb
inac
iebis
rao
denoba
kastrir
ebuli
yvavil
ebis
rao
denoba
hibriduli marcvlebis gamonaskvis
%
minimumi maqsimumi saSualo
1. kastraciis dRes 1 100 0 0 0,0 2. kastraciis meore dRes 1 100 0 0 0,0 3. kastraciis mesame dRes 1 100 2 4 3,0 4. kastraciis meoTxe dRes 1 100 4 8 6,0 5. kastraciis mexuTe dRes 1 100 10 16 13,0 6. kastraciis meeqvse dRes 1 100 16 22 19,0 7. kastraciis meSvide dRes 1 100 14 10 17,0 8. kastraciis merve dRes 1 100 10 14 12,0 9. kastraciis mecxre dRes 1 100 8 10 9,0 10. kastraciis meaTe dRes 1 100 6 8 7,0 11. kastraciis meTerTmete dRes 1 100 3 5 4,0 12. kastraciis meTormete dRes 1 100 2 3 2,5 13. kastraciis mecamete dRes 1 100 2 2 2,0 14 kastraciis meToTxmete dRes 1 100 1 1 0,5 15. kastraciis meTxuTmete dRes 1 100 0 0 0,0
gansxvaveba mdgomareobs imaSi, rom oqtaploiduri tritikales butko
rbili xorblis mtvris marcvlebis unarianobas iwyebs kastraciidan
meore dRes, miiReba hibriduli marcvlebi, romelTa raodenoba ar
aRemateba 1,5%-s. wina ori jgufisagan gansxvaveba mdgomareobs imaSic,
rom hibriduli marcvlebis gamonaskvis maqsimaluri done SedarebiT
dabalia da maqsimaluri odenoba miiReba kastraciidan me-5 da me-6 dRes
damtvervis SemTxvevaSi (16,5-15,0%).
amrigad, oqtaploiduri tritikales kastrirebuli yvavilis butkos
cxovelmyofelobis SeswavliT dadgenili iqna, rom cxovelmyofelobas
inarCunebs 14 dRis ganmavlobaSi da savsebiT SesaZlebelia tritikales
saadreo da sagviano formebis urTierTSejvareba. adreuli formebi
gamoyenebuli unda iqnes dedadmwarmoeblad. amasTan erTad dadgenili
67
iqna, rom oqtaploiduri tritikales saxeobisSida, saxeobaTSorisi da
gvarTaSorisi SejvarebisaTvis ar iqmneba siZneleebi, marTalia
hibriduli marcvlebis Sejvarebulobis procentuli odenoba maRali ar
aris, magram miiReba sicocxlisunariani hibriduli marcvlebi.
dakvirvebebiT gamoirkva, rom tritikales yvelanairi ploidobis da
formis TavTavs axasiaTebT xorbalTan SedarebiT gaxangrZlivebuli
yvaviloba. tritikales kastrirebuli yvavilobis damtverianebis
optimaluri vadaa me-4 – 8 dRe, xolo xorblis me-3 – 4 dRe.
cxrili 4. 2. 25.
oqtaploiduri tritikales da xorblis gvarTaSorisi Sejvarebisas
damtvervis vadis gavlena ganayofierebis aqtiurobaze
(ПРАО 5/4 (2n=56) × axalcixis wiTeli dolis puri (T. aestivum(2n=42))
damtvervis dro
komb
inac
iebis
rao
denoba
kastrir
ebuli
yvavil
ebis
rao
denoba
hibriduli marcvlebis gamonaskvis
%
minimumi maqsimumi saSualo
1. kastraciis dRes 1 100 0 0 0,0
2. kastraciis meore dRes 1 100 1 2 1,5
3. kastraciis mesame dRes 1 100 4 6 5,0
4. kastraciis meoTxe dRes 1 100 5 7 6,0
5. kastraciis mexuTe dRes 1 100 11 22 16,5
6. kastraciis meeqvse dRes 1 100 10 20 15,0
7. kastraciis meSvide dRes 1 100 9 18 13,5
8. kastraciis merve dRes 1 100 7 12 9,5
9. kastraciis mecxre dRes 1 100 6 10 8,0
10. kastraciis meaTe dRes 1 100 5 7 6,0
11. kastraciis meTerTmete dRes 1 100 4 6 5,0
12. kastraciis meTormete dRes 1 100 3 5 4,0
13. kastraciis mecamete dRes 1 100 2 4 3,0
14 kastraciis meToTxmete dRes 1 100 1 2 1,5
15. kastraciis meTxuTmete dRes 1 100 0 0 0,0
68
4.3. oqtaploiduri tritikales hibridizaciisas reciprokuli
Sejvarebis gavlena hibriduli marcvlebis
gamonaskvis raodenobaze
xorbalze, aseve tritikaleze Catarebuli muSaobiT miRebuli
Sedegebi imis magaliTs iZleva, rom hibridizaciis meTodiT muSaobisas
calkeul kombinaciaSi ar aris sulerTi SejvarebaSi monawile
mSobliuri formebidan, romeli iqneba deda Tu mamamwarmoeblad
gamoyenebuli anda damtverianebis romeli wesi iqneba gamoyenebuli.
garemo pirobebi garkveul wyvilTa Sejvarebisas gavlenas axdens agreTve
ganayofierebis fiziologiur aqtiurobaze da Sedegad marcvlebis
gamonaskvis raodenobaze.
daRestanis oqtaploiduri tritikales polonuri seleqciis
oqtaploidur tritikalesTan SejvarebiT miRebuli hibriduli
marcvlebis raodenobas Soris reciprokul kombinaciaSi did sxvaobas ar
aqvs adgili, magram SedarebiT es maCvenebeli maRalia maSin, rodesac
polonuri tritikale damtvervili iyo daRestanis tritikales mtvris
marcvlebiT, pirdapir da Sebrunebul kombinaciebs Soris sxvaoba 3,0%-ia
(cxrili d. 4. 3. 26); aseTive sxvaoba damtverianebis wesebis mixedviTac.
oqtaploidur da heqsaploiduri tritikales formebi Sejvarebisas
hibriduli marcvlebis meti procentuli odenoba miRebuli iqna maSin,
roca miRebul hibridul kombinaciis mdedrobiTi forma iyo
qromosomebis naklebi ricxvis mqone tritikale, e. i. maSin, roca
heqsaploiduri tritikale damtvervili iqna oqtaploiduri tritikales
mtvris marcvlebiT (cxrili d. 4. 3. 26) da gamoyenebuli iyo jgufur-
Tavisufali damtverianebis wesi.
wina orive jgufis kombinaciebTan SedarebiT, oqtaploiduri
tritikales Sejvarebulobis unarianoba mcirdeba xorbalTan Sejvarebis
dros, rogorc pirdapiri, aseve Sebrunebuli Sejvarebis dros
damtverianebis orive wesis gamoyenebisas qarTuli xorblis endemur
saxeobebTan (2n=28) da rbili xorblis aborigenul jiS axalcixis
wiTeli dolis purTan (2n=42) Sejvarebisas mkveTrad gansxvavebuli
Sedegi ar miiReba, magram am jgufis SejvarebebSic hibriduli
69
marcvlebis gamonaskvis procentuli odenoba izrdeba, rodesac
qromosomebis mcire ricxviani saxeoba (e. i. tetraploiduri xorbali)
imtvereba oqtaploiduri tritikales mtvris marcvlebiT da
damtverianebis jgufur-Tavisufali wesis gamoyenebiT. am SemTxvevaSi,
rodesac qarTuli xorbali imtvereba oqtaploiduri tritikales mtvris
marcvlebiT hibriduli marcvlebis raodenoba, tetraploiduri
saxeobebis SemTxvevaSi, saSualod 5–6%-iT metia, vidre Sebrunebul
SejvarebaSi, msgavsi Sedegebi iqna miRebuli rbili xorblis (2n=42)
mdedrobiT formad gamoyenebisas.
oqtaploiduri tritikales saxeobisSida, saxeobaTSorisi da
gvaTaSorisi reciprokuli najvaris Sedegad miRebuli hibriduli
marcvlebi sakmaod bJiria, magram marcvlis sibJiris done ufro metad
maRalia maSin, rodesac gamoyenebuli iyo iZulebiTi damtverianebis wesi,
ramac Tavisi gavlena hpova 100 marcvlis masaSi (cxrili d. 4. 3. 26).
amrigad, Cvens eqsperimentSi miRebuli SedegebiT dadgenili iqna,
rom oqtaploiduri tritikales saxeobisSida da saxeobebs Sorisi
Sejvarebebs Soris Sejvarebadobis done erTmaneTisagan mkveTrad ar
gansxvavdeba, orive SemTxvevaSi Sejvarebadobas Soris sxvaoba
umniSvneloa, magram Sejvarebadobis done SedarebiT maRalia
saxeobaTSorisi Sejvarebisas, rac ganpirobebulia SejvarebaSi monawile
mSobliuri formebis genetikuri gansxvavebulobiT. am mxriv Cvens mier
miRebuli iqna literaturaSi arsebuli masalebisagan gansxvavebuli
Sedegi.
oqtaploiduri tritikales xorbalTan Sejvarebadobis donis
Seswavlam naTelyo, rom maT Soris hibridizacia ar aris gaZnelebuli,
magram miRebuli SedegebiT dadginda, rom xorblis rogorc
tetraploiduri, aseve heqsaploiduri saxeobebis SejvarebaSi gamoyeneba
mkveTrad gansxvavebul Sedegs ar iZleva. hibridul marcvlebis
gamonaskva SedarebiT maRalia, roca rbili xorbali gamoyenebulia
mdedrobiT formad, magram miRebuli hibriduli marcvlebi ufro metad
amovsebulia maSin, roca oqtaploiduri tritikale imtvereba xorblis
mtvris marcvlebiT. aseTi sxvaoba unda aixsnas imiT, rom xorbal-Wvavis
amfidiploidis genotipis gamdidreba an gajereba xorbliT iwvevs
70
xorblis marcvlis endospermis amouvseblobis donis amaRlebas, e. i.
Cvens mier ganxorcielebuli eqsperimenti SeiZleba miesadagos aRmavali
(bekrosi) an safexurebrivi Sejvarebis meTodebis gamoyenebas.
amrigad, oqtaploiduri tritikales saxeobisSida, saxeobaTSorisi
da gvarTaSorisi hibridizaciisas dadgenili iqna, rom:
• oqtaploiduri tritikales saxeobisSida, saxeobaTSorisi da
gvarTaSorisi hibridizaciisas tritikales Sejvarebadobis unari
didad aris damokidebuli Sesajvareblad SerCeul formaTa genotipze;
• oqtaploiduri tritikales SejvarebaSi gamoyeneba sxva raime
damatebiTi RonisZiebas ar saWiroebs. igi kargad ujvardeba sxva
ploidobis mqone tritikales da xorbals, rogorc tetraploidur
aseve heqsaploidur saxeobebs da jiSebs;
• tritikales warmatebuli Sejvarebis unarianoba didad aris
damokidebuli damtverianebis wesze, damtverianebis vadaze, da agreTve
reciprokuli Sejvarebis gamoyenebis meTodze;
• tritikales hibridizaciisas miRebuli hibriduli marcvlebis F0
aRmocenebis da mcenaris (F1) gadarCenis unarianoba damokidebulia
damtverianebis wesze, damtverianebis vadaze da reciprokul
SejvarebaSi mdedrobiT da mamrobiT formad gamoyenebul mSobliur
formaTa genotipze.
71
5. oqtaploiduri tritikales saxeobisSida, saxeobaTSorisi da
gvarTaSorisi pirveli (F1) da meore (F2) Taobis hibridebis
seleqciuri niSnebisa da Tvisebebis memkvidreoba, meore da
Semdgom TaobebSi formaTa warmoqmnis Taviseburebani da
sagvartomo mcenareTa gamorCeva.
hibridizaciis meTodiT miRebul masalis Seswavlis saqmeSi didi
mniSvneloba aqvs hibriduli masalis Taobebis mixedviT Seswavlas. imis
gamo rom pirveli Taobis hibridebi atareben mSobliuri formebisaTvis
damaxasiaTebel niSnebs da Tvisebebs, amitom seleqciuri muSaobis
praqtikaSi miRebulia, rom hibridebis Seswavla dawyebuli unda iqnes
pirveli Taobidan. p. lukianenko aRniSnavda, rom Tu hibridebi pirvel
TaobaSive avaddeba, maSin am hibridebze Semdgomi muSaobis gagrZeleba ar
aris mizanSewonili, radgan sasurvel Sedegebs ver miviRebT. amave
daskvnamde mividnen saqarTvelos sasoflo-sameurneo universitetis
genetikisa da seleqcia-meTesleobis kaTedris TanamSromlebi
(p. nasyidaSvili, m. sixaruliZe, e. CerniSi, 1983). garda daavadebebisa,
analogiuria produqtiuloba, zamTargamZleoba, adreuloba da sxva
maCveneblebis Sedegebi pirvel TaobaSi, mravalmxrivi mecnieruli
gamokvlevebiT dadgenilia, rom Tu pirveli Taobis hibridebi ar
xasiaTdeba seleqcionerisaTvis sasurveli niSnebiTa da TvisebebiT,
SemdgomSi maTgan sasurveli Sedegebis miRebas ar unda velodoT, aseTi
hibriduli kombinaciebi dawunebuli unda iqnes pirvel TaobaSi. magram
literaturaSi arsebobs sawinaaRmdego Sexedulebac.
Cvens gamokvlevebSi pirveli Taobis hibridebi Seswavlili iqna
sicocxlisunarianobis maCveneblebis mixedviT, kerZod davadgineT
hibriduli marcvlebis (F0) aRmocenebis unarianoba da agreTve
ganvsazRvreT pirveli Taobis (F1) mcenareTa zamTargamZleoba da am
mcenareTa gadarCenisunarianoba. garda am maCveneblebisa davadgineT
pirveli Taobis mcenareTa savegetacio periodis xangrZlivoba, daav
adebisadmi gamZleoba, mcenaris simaRle, Cawolisadmi gamZleoba,
produqtiuli bartyoba da agreTve TiToeuli hibriduli kombinacia
72
Seswavlili iqna mosavlianobis gamapirobebeli Semdegi ZiriTadi
elementebis mixedviT: TavTavis sigrZe, TavTavze ganviTarebuli da
ganuviTarebeli TavTunebis raodenoba, TavTavSi marcvlebis ricxvi,
TavTavis marcvlis masa, 1000 marcvlis masa, erTi mcenaris marcvlis,
masa da ganvsazRvreT TavTavis fertilobis done.
5.1. hibriduli marcvlebis (F0) mindvrad aRmocenebis unarianoba
dRemde Catarebuli mecnieruli gamokvlevebis analizi naTlad
gviCvenebs, rom rogorc xorblis, aseve tritikales maRali mosavlis
miRebis safuZvels warmoadgens jiSebis marcvlis mindvrad aRmoceneba
da sabolood am mcenareTa gadarCena.
mTeli rigi gamokvlevebiT dasabuTebulia, rom hibridul
marcvlebis mindvrad aRmoceneba SedarebiT dabalia, vidre es axasiaTebT
maT mSobliur formebs (p. nasyidaSvili, 1974-1986; p. nasyidaSvili,
m. sixaruliZe, e. CerniSi, 1983; Sulindini, jaSi, 1990; zanguraSvili, 1991
da sxva). es unda aixsnas im faqtiT, rom hibriduli marcvlebi
formirebulia cudad, bJiria (p. nasyidaSvili, 1984-1986). zogierTi
mkvlevari miiCnevs, rom arsebobs urTierTkavSiri hibriduli marcvlebis
gamonaskvasa da maT sicocxlisunarianobas Soris (p. nasyidaSvili,
m. sixaruliZe, e. CerniSi, 1983; p. nasyidaSvili, 1984-2007; jaSi, 1990;
zanguraSvili, 1991 da sxva). am avtorTa monacemebiT mTel rig
kombinaciebSi, ramdenadac maRalia hibriduli marcvlebis gamonaskvis
procentuli odenoba, amdenadve dabalia maTi mindvrad aRmocenebis da
gadarCenis unari.
Catarebuli gamokvlevebis analizi gviCvenebs, rom hibriduli
marcvlebis (F0) aRmocenebis unarianobaze da pirveli Taobis (F1)
mcenareTa gadarCenis doneze garkveul rols asrulebs hibridebis
miRebaSi monawile mdedrobiTi forma. xorblis saxeobaTSoris
SejvarebebSi p. nasyidaSvils (1984), i. nasyidaSvils (1993) da sxvebs
aRniSnuli aqvT rbili da magari xorblis jiSebis SejvarebiT miRebul
hibriduli marcvlebis (F0) aRmoceneba da pirveli Taobis mcenareebis (F1)
gadarCena maRali aqvT maSin, roca hibridis miRebaSi mdedrobiT formad
73
aRebulia qromosomebiT met ricxviani – heqsaploiduri rbili xorbali.
msgavsi Sedegebi sxvadasxva dros xorblis sxvadasxva saxeobebis
SejvarebiT miRebuli aqvT sxvadasxva avtors (nasyidaSvili, sixaruliZe,
CerniSi, 1983; p. nasyidaSvili, 1973-2007 da sxva mravali).
yvela gamokvlevaSi, romelic exeba tritikalesa da xorblis
Sejvarebas aRniSnulia, rom (F0) Tesli bJiria da maTi aRmoceneba
dabalia (e. koxi, 1936; u. kurkievi, 1974; b. rigini, 1965; a. Sulindini,
a. Sulindini, 1971-1972; A. Kiss, 1955; l. seCniaki, u. sulima, 1984;
p. nasyidaSvili, 1996; m. jaSi, 1990; S. zanguraSvili, 1991; b. memarniSvili,
1991; p. nasyidaSvili, 1986 da sxva). Cvens eqsperimentSi oqtaploiduri
tritikales saxeobisSida, saxeobaTSoris da gvarTaSoris F0 hibriduli
marcvlebis aRmocenebis unarianoba ganvsazRvreT mindvrad daTesili
hibriduli marcvlebidan aRmocenebis Sedegad miRebuli mcenareebis
aTvliT (cxrili d. 5. 1. 27).
oqtaploiduri tritikales (daRestnis) polonuri seleqciis
oqtaploidur tritikalesTan SejvarebiT miRebuli hibriduli
marcvlebis aRmocenebis procentuli odenoba gansxvavebulia, rogorc
damtvervis wesis mixedviT, aseve reciprokuli SejvarebiT miRebul
kombinaciebs Soris. gamoirkva rom jgufur-Tavisufali damtverianebis
SemTxvevaSi gamonaskvuli hibriduli marcvlebis raodenoba iZulebiT
damtverianebis wesiT miRebuli hibriduli marcvlebis raodenobasTan
SedarebiT pirdapiri Sejvarebisas matulobs 5%-iT, xolo Sebrunebuli
Sejvarebis dros 2,2%-iT. sagulisxmoa is, rom hibridul kombinaciaTa
yvela jgufSi naTlad vlindeba damtverianebis wesis da reciprokuli
Sejvarebis efeqti.
oqtaploidur da heqsaploidur tritikales SejvarebiT miRebul
marcvlebis aRmocenebis unarianoba saxeobisSida hibridul marcvlebTan
SedarebiT mkveTrad mcirdeba, magram am jgufis SejvarebaSic gamovlinda
damtverianebis wesis da reciprokuli Sejvarebis efeqti. irkveva, rom
oqtaploiduri da heqsaploiduri tritikales jgufur-Tavisufali wesiT
SejvarebiT miRebuli hibriduli marcvlebi pirdapiri Sejvarebisas da
agreTve Sebrunebuli Sejvarebisas iZulebiT damtverianebis wesiT
74
miRebul hibridebTan SedarebiT, xasiaTdebian aRmocenebis ufro maRali
unariT.
amrigad, gamoirkva rom oqtaploiduri tritikales saxeobisSida da
saxeobaTSoris SejvarebiT miRebuli hibriduli marcvlebi xasiaTdebian
aRmocenebis maRali unariT, maSin, rodesac maTi miReba tardeba jgufur-
Tavisufali damtverianebis wesis gamoyenebiT. am orive jgufis
hibridebSi hibriduli marcvlebis aRmocenebis unarianoba maRalia maSin,
rodesac daRestnuri seleqciis oqtaploiduri tritikale hibridis
miRebaSi gamoyenebuli iyo, rogorc dedamwarmoebeli.
cxrili d. 5. 1. 27-Si motanili monacemebi naTlad gviCvenebs, rom
oqtaploidur tritikales xorblis tetraploidur saxeobebTan (Triticum
carthlicum, Triticum georgicum, Triticum durum, Triticum turgidum) da heqsaploidur
saxeobasTan (Triticum aestivum) SejvarebiT, miRebul hibridul
kombinaciasTan SedarebiT ki aRmocenebis unarianoba umniSvnelod
mcirdeba.
oqtaploidur tritikales saxeobebTan SejvarebaSi xorbal
georgikumis gamoyenebiT miRebuli aRmocenebul mcenareTa raodenoba
mkveTrad CamorCeba Cvens mier miRebul yvela jgufis hibridul
kombinaciebs. irkveva, rom xorbali georgikumi (qarTuli asli) ufro
nakleb siaxloves avlens tritikalesTan, vidre xorblis sxva saxeobebi.
oqtaploidur tritikales xorblis tetraploidur saxeobebTan, aseve
heqsaploidur saxeobebTan SejvarebiT miRebuli hibriduli marcvlebi
aRmocenebis unarianobiT mkveTrad CamorCebian oqtaploidur tritikales
saxeobisSida hibridul marcvlebs, magram SedarebiT ukeTes Sedegs
iZleva pirdapiri Sejvarebis dros oqtaploidur tritikales
heqsaploidur tritikalesTan SejvarebiT miRebul hibriduli
marcvlebis aRmocenebis donesTan SedarebiT.
amrigad, oqtaploidur tritikales saxeobisSida, saxeobaTSoris da
gvarTaSoris miRebuli hibriduli marcvlebis aRmocenebis unarianobiT
dadgenili iqna, rom:
1. oqtaploidur tritikales saxeobisSida, saxeobaTSoris da
gvarTaSoris SejvarebiT miRebuli hibriduli marcvlebi aRmocenebis
75
unariania, magram misi done maRalia, maSin rodesac oqtaploiduri
tritikale imtvereba oqtaploiduri tritikales mtvris marcvlebiT
da aseve SedarebiT maRalunarianobiT gamoirCevian hibriduli
marcvlebi, romelTa miRebaSi mdedrobiT formad gamoyenebuli iyo
oqtaploiduri tritikale;
2. miRebuli hibriduli marcvlebis aRmocenebis unarianoba SedarebiT
maRalia maSin, rodesac maTi miReba tardeba damtverianebis jgufur-
Tavisufali wesiT;
3. oqtaploidur tritikalesTan Sesajvareblad xorblis saxeobidan
ufro metad maRali aRmocenebis unari aqvs hibridebs, romelTa
SeqmnaSi monawileobda rbili xorbali;
4. oqtaploidur tritikales saxeobisSida, saxeobaTSoris, gvarTaSorisi
damtvervis yvela wesis da reciprokuli Sejvarebisas miRebuli
hibridul kombinaciaTa marcvlebis aRmocenebis unarianoba mkveTrad
mcirdeba sawyis mSobliur formebTan SedarebiT.
aRmocenebis procentuli odenoba mSobliur formebTan SedarebiT
samjer da metjer mcirdeba iZulebiT damtvervisas Sebrunebul
kombinaciebSi.
5.2. oqtaploiduri tritikales hibridebis pirveli Taobis
hibridebis gamozamTrebis unarianoba
Catarebulma gamokvlevam naTlad gviCvena, rom muxran-saguramos
velis zamTris pirobebi damakmayofilebelia, rogorc saSemodgomo
xorblis, aseve saSemodgomo tritikales gamozamTrebisaTvis. Cveni cdis
wlebSi zamTari SedarebiT civi iyo, vidre saSualo mravalwliani
monacemebiTaa dadgenili, magram arc ise civi, rac naTlad Cans cxril
d. 5. 2. 28-Si motanil sagazafxulo xorblis jiSebis gamozamTrebis
unarianobaSi.
yuradRebas imsaxurebs is faqti, rom gamozamTrebis yvelaze
maRali unarianobiT gamoirCevian hibriduli kombinaciebi, romelTa
miRebaSi orive mSobeli oqtaploiduri tritikalea, an oqtaploidurTan
SejvarebaSi monawileobs SedarebiT maRali zamTargamZleobis unaris
76
mqone rbili xorblis jiSi axalcixis wiTeli dolis puri. am
maCveneblis mixedviT damtverianebis wesis da reciprokuli Sejvarebis
gavlena marTla SeiniSneba, magram maT Soris sxvaoba umniSvneloa, e. i.
sxvaoba damajerebeli ar aris.
5.3. oqtaploiduri tritikales pirveli Taobis hibridebis
gadarCenis unarianoba
miRebulma Sedegebma naTlad gviCvena, rom hibriduli kombinaciebi
erTmaneTisgan gansxvavebulia. sxvaoba SeiniSneba, rogorc damtverianebis
wesis mixedviT, aseve reciprokuli Sejvarebis mixedviTac (cxrili d. 5.
3. 29). gamoirkva, rom kanonzomiereba, romelic aRniSnuli gvqonda,
hibriduli marcvlebis aRmocenebis unarianobaSi vlindeba agreTve
pirveli Taobis mcenareTa gadarCenis unarianobaSic. sxvaoba mxolod
imaSia, rom Teslis aRmocenebis unarianobasTan SedarebiT, pirveli
Taobis hibridul mcenareTa gadarCenis unarianoba kidev ufro metad
dabalia (Cvens cdaSi pirveli Taobis mcenareTa gadarCenis procentuli
odenoba dadgenili iqna Cveulebrivi aTvlis meTodiT, kerZod mosavlis
aRebisas miRebuli mcenareebis SefardebiT gamozamTrebul mcenareebTan).
Cvens eqsperimentSi hibridul mcenareebze aRniSnuli iqna hibriduli
qondarobis da nekrozis movlenebi, ramac garkveul wilad Seamcira
gadarCenili mcenareTa raodenoba (cxrili d. 5. 3. 29).
cxrili d. 5. 3. 29-is analiziT gamovlenili iqna, rom TiTqmis
yvela hibridul kombinaciaSi, rogorc pirdapir, aseve SebrunebulSi
gadarCenili mcenareTa raodenoba maRalia, rodesac maTi miReba
ganxorcielda jgufur-Tavisufali damtverianebis wesiT.
iZulebiT damtvervis wesiT miRebul pirdapir kombinaciaTa
mcenareTa gadarCenis procentuli odenoba cvalebadobs 14,1%-dan
(ПРАО5/4(2n=56)×qarTuli asli(2n=28)) 36,5%-mde (ПРАО5/4(2n=56)×LT406/74(2n=56))
farglebSi, xolo Sebrunebul kombinaciaSi 12,5 %-dan (qarTuli
asli(2n=28) × ПРАО5/4(2n=56)) 29,5%-mde (LT406/74(2n=56) × ПРАО5/4(2n=56)) farglebSi.
amave wesiT damtverianebis SemTxvevaSi kombinaciebSi tetraploiduri
xorblebis monawileobisas gadarCenil mcenareTa raodenobaSi mkveTr
77
sxvaobas ara aqvs adgili. sagulisxmoa is faqti, rom pirdapiri
SejvarebiT miRebul kombinaciebSi xorblis monawileobiT miRebul
saxeobebs Soris gadarCenis maRali unariT gamoirCeva heqsaploiduri
xorblis saxeobiT miRebuli hibriduli kombinacia, romlis pirveli
jgufis kombinaciis Semdeg am maCvenebliT meore adgilzea.rogorc
aRvniSneT SedarebiT maRali unarianobiT gamoirCevian jgufur-
Tavisufali damtverianebiT miRebuli kombinaciebi, romelTa gadarCenis
procentuli odenoba cvalebadobs 16,5%-dan (ПРАО5/4(2n=56)×qarTuli
asli(2n=28)) 39,5%-mde (ПРАО5/4(2n=56)×LT406/74(2n=56)), xolo Sebrunebul
kombinaciaSi 14,5%-dan (qarTuli asli(2n=28) × ПРАО5/4(2n=56)) 36,5%-mde
(LT406/74(2n=56) × ПРАО5/4(2n=56)) farglebSi.
jgufur-Tavisufali damtverianebis wesis SemTxvevaSic gadarCenis
maRali unarianobiT gamoirCevian oqtaploiduri tritikales
saxeobisSida, saxeobaTSoris da gvarTaSoris, kerZod oqtaploiduri
tritikales da heqsaploiduri xorblis SejvarebiT miRebuli hibriduli
kombinaciebi. oqtaploiduri tritikalesa da tetraploiduri xorblis
saxeobebiT miRebuli kombinaciebi gadarCenis unarianobis mixedviT
mkveTrad ar ganirCevian.
amrigad, dadgenili iqna, rom:
1. oqtaploiduri tritikales saxeobisSida, saxeobaTSorisi da
gvarTaSorisi hibriduli kombinaciebis gadarCenis unarianobaze
garkveul gavlenas axdens damtverianebis wesi da reciprokuli
Sejvareba.
2. gadarCenis unarianoba maRalia maSin, rodesac oqtaploiduri
tritikale damtverili iyo heqsaploiduri tritikaleTi an xorblis
mtvris marcvlebiT.
3. gvarTaSoris hibridebi gadarCenis maRalunarianobiT gamoirCevian
maSin, rodesac maT miRebaSi mdedrobiT formad gamoyenebuli iyo
oqtaploiduri tritikale.
4. saerTo kanonzomiereba, rac gamovlenili iqna yvela jgufis hibridul
kombinaciebSi mdgomareobs, imaSi rom pirveli Taobis mcenareTa
gamozamTrebis da gadarCenis unarianoba garkveulwilad
78
damokidebuli aRmoCnda SejvarebaSi monawile orive mSoblis an erT-
erTis genotipSi komplementaluri letalobis gamomwvevi dominanturi
genis arsebobiT. am ukanasknelze yuradReba gamaxvilebuli iqneba
paragrafSi “hibriduli nekrozi”.
5.4. oqtaploiduri tritikales pirveli Taobis hibridebSi
savegetacio periodis xangrZlivobis memkvidreoba.
akademikos n. vavilovis xelmZRvanelobiT Catarebuli
gamokvlevebis SedegebiT naCvenebia, rom savegetacio periodis
xangrZlivoba da calkeuli fazebis gavla damokidebulia temperaturaze,
naleqebis raodenobaze, dRis sinaTlis xangrZlivobaze da agreTve jiSis
genetikur Taviseburebaze da am faqtorTa urTierTzemoqmedebaze.
vavilovis xelmZRvanelobiT Catarebul cdebSi naCvenebi iqna, rom
sxvadasxva ekologiuri jgufis jiSebma erT da igive adgilze moyvanisas,
SeiZleba gamoavlinon erTnairi savegetacio periodi, miuxedavad imisa,
rom maT SeiZleba hqondeT am niSnis sxvadasxvanairi genetikuri
struqtura.
mravalmxrivi seleqciuri gamokvlevebiT dadgenilia, rom
savegetacio periodi seleqciisaTvis erT-erTi wamyvani niSania, romelic
ganpirobebulia jiSis genetikuri faqtorebiT da aseve garemo pirobaTa
kompleqsiT. termini “savegetacio periodis” qveS gulisxmoben dros
aRmocenebidan srul simwifemde.
tritikales savegetacio periodis xangrZlivobis memkvidreobis
Sesaxeb literaturaSi gvxdeba Zalian mcire monacemebi da yvela eseni
erTmaneTis sawinaaRmdegoa. xorbalze Catarebuli cdebiT aRniSnaven, rom
pirvel TaobaSi adreuloba dominirebs gvianmwifadobaze. sxva
mkvlevarTa monacemebiT, pirveli Taobis hibridebSi savegetacio
periodis memkvidreoba Sualeduri xasiaTisaa (p. nasyidaSvili,
m. sixaruliZe, e. CerniSi, 1983; p. nasyidaSvili, 1974-1984).
savegetacio periodi genetikuri TvalsazrisiT sakmaod rTuli
niSania, xorbalze Catarebuli dakvirvebebiT aRniSnulia, rom am niSans
ganapirobebs 1-4 ganetikuri faqtori da SeiZleba savegetacio periodis
79
xangrZlivobas akontrolebdes mravali genetikuri faqtori. zogierT
gamokvlevaSi naCvenebia, rom savegetacio periods akontrolebs erTi
genetikuri faqtori. aRniSnulia am niSnis heterozisi da rogorc
aRvniSneT Sualeduri memkvidreoba da sagvianobis nawilobrivi an sruli
dominireba.
gamokvlevebiT cnobilia, rom hibridebSi savegetacio periodis
memkvidreobis xasiaTi damokidebulia maTi moyvanis adgilze da
genotipis Taviseburebaze.
Cvens mier miRebul hibridebze fenologiurma dakvirvebam (cxrili
d. 5. 4. 30) SesaZlebloba mogvca dagvedgina oqtaploiduri tritikales
SejvarebiT miRebul yvela jgufis hibridebis savegetacio periodis
xangrZlivoba muxran-saguramos velis pirobebSi. am pirobebSi
iswavleboda, rogorc hibridebi, aseve maTi mSobliuri formebi.
mSobliuri formebis savegetacio periodis xangrZlivoba meryeobda 256
dridan (dika9/14(2n=28)) 281 (LT406/74(2n=56)), xolo hibridebis 256 dRidan (dika
9/14(2n=28) × ПРАО5/4(2n=56)) 280-mde (LT406/74(2n=56) × ПРАО5/4(2n=56)) farglebSi.
Cvens eqsperimentSi yvela mSobliuri forma xasiaTdeboda grZeli
savegetacio periodiT. yvela kombinaciaSi aRiniSna savegetacio periodis
xangrZlivobis Sualeduri memkvidreoba. hibriduli formebi, rogorc
pirdapiri, aseve Sebrunebuli kombinaciebi erTmaneTisagan ganirCeodnen
daTavTavebis fazis droiT, xolo am fazis Semdeg maT Soris sxvaoba
Zalian umniSvneloa.
oqtaploidur tritikales SejvarebiT miRebuli saxeobisSida,
saxeobaTSorisi da gvarTaSorisi pirveli Taobis mcenareebi zrdis
sawyis fazaSi zrdis xasiaTiT anu zrdis tempiT CamorCebodnen
mSobliur formebs da sabolo jamSi pirveli Taobis hibridul
mcenareebis savegetacio periodis xangrZlivobiT gadaxrili iyvnen
sagviano mSoblebisaken.
80
5.5. oqtaploiduri tritikales saxeobisSida, saxeobaTSoris da
gvarTaSoris hibridebSi (F1-F2) odenobrivi
niSnebis memkvidreoba
tritikales intensiuri tipis jiSebis Seqmnis saqmeSi
gansakuTrebuli mniSvneloba eniWeba, ise rogorc xorbalSi,
mosavlianobis ganpirobebeli odenobrivi niSnebis memkvidreobis codnas.
am niSnebis da Tvisebebis memkvidreobis Seswavla hibridul TaobebSi da
maTi kavSiris erTmaneTTan dadgena, da agreTve pirvel TaobaSi
memkvidreobis xasiaTis TaviseburebaTa codnas da amave dros TaobebSi
daTiSvisas transgresiis garkvevas gansakuTrebuli mniSvneloba eniWeba.
literaturuli monacemebiT cnobilia, rom odenobrivi niSnebis
didi umravlesoba ganpirobebulia mravali faqtoriT da aqvT rTuli
genetikuri struqtura. xorbalze am mimarTulebiT Catarebulia
mravalmxrivi gamokvlevebi, xolo tritikaleze monacemebi umniSvnelo
raodenobiTaa gamoqveynebuli.
5.5.1. pirveli da meore Taobis hibridebSi mcenaris simaRlis memkvidreoba
dadgenilia, rom mcenaris simaRle metad mniSvnelovani odenobrivi
niSania da am niSniT SeiZleba garkveuli iqnes jiSis an formis
ekologiuri kuTvnileba da agreTve SeiZleba vimjeloT ama Tu im
klimaturi da ekologiuri faqtorebis mimarT jiSebis reaqciaze.
tritikales mcenaris simaRle naklebad aris Seswavlili,
miuxedavad imisa rom am niSans seleqciis praqtikaSi da genetikur
kvlevaSi mniSvnelovani adgili ukavia.
i. filipCenko da a. mamontova aRniSnaven, rom xorblis mcenaris
simaRle miekuTvneba saSualod cvalebad niSnebis jgufs da miuTiTeben,
rom mcenaris simaRlis korelaciis koeficienti cvalebadobs 4,5-7,1%-mde
farglebSi. sxva mkvlevarTa monacemebiT variaciis koeficienti maRalia
da miuTiTeben, rom am niSnis cvalebadoba didad aris damokidebuli
amindis pirobebze, niadagobriv pirobebze da sxva ( p. nasyidaSvili,
m. sixaruliZe, e. CerniSi).
81
mcenaris simaRlis genetikuri SeswavliT aRniSnulia, rom am niSnis
memkvidreobas akontrolebs 1-3 geni. amasTanave erTad miTiTebulia, rom
mcenaris simaRlis memkvidreoba pirvel da meore TaobaSi ar aris
erTgvarovani. pirvel (F1) TaobaSi aRiniSneba heterozisi, srul an
nawilobrivi dominireba maRalmozardobis, Sualeduri memkvidreoba da
sxva. xorbalze, aseve tritikaleze intensiuri tipebis jiSebis Seqmnisas
wayenebulia moTxovna, rom jiSi unda xasiaTdebodes Cawolisadmi
gamZleobiT. am mimarTulebiT seleqciisas, kerZod hibridizaciis
meTodis gamoyenebis SemTxvevaSi, gansakuTrebuli mniSvneloba eniWeba
sawyisi masalis sworad SerCevas.
xorblis mcenaris, aseve tritikales, mcenaris simaRle
morfologiuri niSania da miekuTvneba odenobrivi niSnebis jgufs,
romlis genetikuri struqtura metad rTulia.
xorblis msgavsad mizanSewonilad migvaCnia _ tritikale mcenaris
simaRlis mixedviT dayofili iqnes eqvs jgufad: 1) Zalian mokle
Reroiani, romelTa simaRle ar aRemateba 35 sm-s; 2) 36-50 sm-is simaRlis
mqone mcenareebi – juja; 3) 51-70 sm-is simaRlis mqone mcenareebi –
mokleReroiani; 4) 71-90 sm-is simaRlis mqone mcenareebi, romelTa
genotipSia mokleReroianobis gamapirobebeli ori geni; 5) 91-100 sm-is
simaRlis mqone mcenareebi, romelTa genotipSia mokleReroianobis
gamapirobebeli erTi geni da 6) 101 sm-ze maRalmozardi mcenareebi,
romelTa genotipi ar atarebs mokle Reroianobis ganmapirobebel genebs.
(p. nasyidaSvili, m. sixaruliZe, e. CerniSi, 1983).
xorblis msoflio genofondis mcenaris simaRlis SeswavliT
gamovlenilia mokleReroianobis genebis matarebeli donorebi, iaponiaSi
akagomugi da norin 10, italiaSi - ardito, xolo qarTvel
seleqcionerebis mier (m. nasyidaSvili, 2005) - dika 9/14. garda
aRniSnulisa am jiSebis safuZvelze miRebulia mokleReroianobis axali
genetikuri wyaroebi. rac Seexeba tritikales kulturaze jer-jerobiT
Zalian umniSvnelo raodenobiT gvxdeba mokleReroianobis donorebi, am
xarvezs nawilobriv avsebs saqarTvelos saxelmwifo sasoflo-sameurneo
universitetis genetikisa da seleqcia-meTesleobis kaTedraze
Catarebuli gamokvlevebi (p. nasyidaSvili, m. jaSi, c. samadaSvili), sadac
82
miTiTebulia, rom tritikaleze mokleReroianobis mimarTulebiT
seleqciisas kargi Sedegi miiReba meqsikuri seleqciis mokleReroiani
jiS-nimuSebis SejvarebaSi gamoyenebiT.
Cvens eqsperimentSi Sesajvareblad SerCeuli tritikales jiS-
nimuSebi maRalmozardia, xolo gvarTaSoris hibridebSi gamoyenebuli
xorblis saxeobebi da jiSebi mcenaris simaRliT ganirCevian. zogierTi
maTgani xorblis tetraploiduri saxeobebidan - dika, qarTuli asli da
TavTuxi 19/28 rbili xorblis hibriduli formebi _ Tbilisuri 5,
Tbilisuri 8 SeiZleba CaiTvalon mokleReroianobis donorebad (cxrili
d. 5. 5. 1. 31-Si).
rogorc cxrili d. 5. 5. 1. 31-Si motanili monacemebi gviCvenebs
Svidive jgufis hibridebi Seqmnilia maRalReroiani maRalReroianTan,
maRalReroiani – saSualo simaRlis mqonesTan da maRalReroiani
SedarebiT mokle ReroianTan SejvarebiT.
oqtaploiduri tritikales saxeobisSida hibriduli kombinaciebis
pirveli Taobis mcenareebi avlenen heterozisis movlenas da es unari
metad aris gamovlenili jgufur-Tavisufali SejvarebiT miRebul,
rogorc pirdapir, aseve Sebrunebul SejvarebebSi. msgavsi Sedegebi
miRebuli iqna oqtaploiduri tritikales heqsaploidur tritikalesTan
Sejvarebis Sedegad, magram am jgufis hibriduli mcenareebis sxvaoba
simaRleSi umniSvnelod aris gamovlenili damtverianebis sxvadasxva
wesis gamoyenebis SemTxvevaSi.
oqtaploidur tritikales tetraploidur xorbalTan SejvarebiT
miRebul kombinaciebSi heterozisi ar aRniSnula, gamovlenili iqna
mcenaris simaRlis Sualeduri memkvidreobis xasiaTi. heterozisis ar
gamovlena am kombinaciebSi SeiZleba ganpirobebuli iyos xorblis jiS
dika 9/14-is genotipSi arsebuli mokleReroianobis genebis arsebobiT (p.
nasyidaSvili, m. nasyidaSvili). am jgufis kombinaciebidan pirdapiri
SejvarebiT miRebuli kombinaciebi, mcenaris simaRliT gadaxrili arian
oqtaploiduri tritikalesaken.
oqtaploiduri tritikales magar xorbalTan SejvarebiT miRebul
yvela kombinaciaSi heterozisi ar vlindeba, ise rogorc aRniSnuli iyo
xorbal dikas SejvarebiT miRebul hibridebSi, mcenaris simaRlis
83
Sualeduri xasiaTis memkvidreobiToba ganpirobebulia magari xorblis
jiS TavTuxi 19/28-is genetikuri faqtorebiT.
heterozisis movlenas adgili aqvs oqtaploiduri tritikales
martivTavTavian turgidiumTan SejvarebiT miRebul kombinaciebSi.
heterozisis movlena pirdapiri Sejvarebisas gamovlenili iqna
oqtaploiduri tritikales gvarTaSoris hibridebSi, kerZod
heqsaploiduri xorblis jiS axalcixis wiTeli dolis puris
SejvarebiT miRebul kombinaciebSi. ufro zustad pirdapiri SejvarebiT
miRebul kombinaciebSi, xolo maT Sebrunebul kombinaciebSi,
gamovlenilia am niSnis Sualeduri memkvidreobiToba.
amrigad, oqtaploiduri tritikales saxeobisSida, saxeobaTSoris
da gvarTaSoris SejvarebiT miRebul kombinaciebSi adgili aqvs
mcenareTa simaRlis mixedviT heteroziss da Sualedur memkvidreobas. am
ukanaskneli saxis memkvidreobebis dabalmozard mSoblebisaken mcenaris
ufro metad gadaxra gamovlenili iqna, iseT Sejvarebis SemTxvevaSi,
rodesac SedarebiT dabalmozardi mSoblis genotipi matarebelia
mokleReroianobis ganmapirobebeli dominanturi an recesuli genis. amis
aRniSvnis safuZvels maZlevs is faqti, rom meore TaobaSi mokle
Reroiani mcenareebi genotipSi 1-2 genis matarebeli gamovlenili iqna
maSin, rodesac SejvarebaSi monawile xorblis jiSebis genotipSia am
niSnis ganmapirobebeli genebi (dika 9/14, TavTuxi 19/28) (cxrili d. 5. 5. 1.
32).
cxrili d. 5. 5. 1. 32-is analizi gviCvenebs, rom adgili aqvs
hibriduli kombinaciebis meore TaobaSi mcenaris simaRlis mixedviT
formaTa warmoqmnis farTe speqtrs. Cvens eqsperimentSi meore Taobis
mravalferovani mcenareebi dayofili iqna simaRlis mixedviT 13
fenotipur klasad. Seswavlili 7 hibriduli jgufidan gamoTiSuli
yvela fenotipuri klasis mcenareebi miRebuli iqna iseT SejvarebebSi,
romelTa SeqmnaSi monawileobdnen oqtaploiduri tritikale da
tetraploiduri xorblis saxeobaTa jiSebi (dika 9/14, TavTuxi 19/28),
amave dros aRsaniSnavia, is faqti rom saqarTvelos xorblis endemuri
saxeobis tritikum georgikumis (qarTuli asli) SejvarebiT miRebul
kombinaciaSi da agreTve oqtaploidur tritikalesTan rbili xorblis
84
jiS axalcixis wiTeli dolis puris monawileobiT miRebul meore
Taobis kombinaciebSi gamoiTiSnen mcenareebi, romelTa simaRlis
maCvenebeli dasturia imis, rom maT genotipSia mokleReroianobis
ganmapirobebeli genebi, e. i. gamoTiSuli iqna mcenareebi, romelTa
simaRle cvalebadobs 81 sm-dan 100 sm-mde farglebSi. am kombinaciebSi
qarTuli aslis monawileobisas pirdapiri SejvarebiT miRebuli
kombinaciis 162 mcenaridan mokleReroiani iyo 55 mcenare, xolo
axalcixis wiTeli dolis puris monawileobiT miRebul kombinaciebSi
igive 162 mcenaridan pirdapir kombinaciaSi mokleReroiani iyo 58 mcenare.
msgavsi Sedegia miRebuli sxva kombinaciebSi. garda am faqtisa meore (F2)
Taobis daTiSvis Seswavlam gviCvena, rom hibridul kombinaciaTa yvela
jgufSi miRebuli iqna iseTi simaRlis mqone mcenareebi, romlebic
sasurvelia seleqciuri muSaobisaTvis. mcenaris simaRlis mixedviT
gamorCeuli iqna mokleReroiani mcenareebi Semdgomi seleqciisaTvis.
amrigad, oqtaploiduri tritikales saxeobisSida, saxeobaTSoris
da gvarTaSoris SejvarebiT SeiZleba miRebuli iqnes Cawolisadmi gamZle
mokleReroiani axali genotipebi, ramac saSualeba mogvca gamogverCia
seleqciuri TvalsazrisiT Zvirfasi niSan-Tvisebebis matarebeli
sagvartomo mcenareebi, rogorc tritikales tipis, aseve tetraploiduri
da heqsaploiduri xorblis tipis.
5.5.2. pirveli da meore Taobis hibridebSi produqtiuli
bartyobis memkvidreoba
tritikaleze, ise rogorc xorbalze bartyobis Seswavla
ganpirobebulia imiT, rom es niSani ZiriTadi maCvenebelia mcenaris
saerTo produqtiulobis da warmoadgens mosavlianobis ganmapirobebel
mniSvnelovan elemnts.
ise rogorc xorbalSi, aseve tritikales mcenaris bartyoba unda
miviCnioT mniSvnelovan elementad jiSis an formis dasaxasiaTeblad.
xorbalze Catarebuli gamokvlevebiT dadgenilia, rom xorblis mcenaris
bartyoba Zlier cvalebadobs meteorologiur da agronomiul
pirobebTan damokidebulebiT. am mxriv Cveni eqsperimenti gviCvenebs, rom
85
tritikales kulturaSic mcenaris bartyobis sidide cvalebadobs
amindis pirobebis Sesabamisad da meore TaobaSi mkveTrad maRalia
variaciis koeficienti.
xorblis kulturaze literaturaSi arsebuli masaliT irkveva, rom
xorblis bartyobis niSani pirveli da meore TaobaSi cvalebadia da es
niSani sustad memkvidreobs. nawili mkvlevarebisa miiCnevs, rom
bartyobis niSans ganapirobebs mcire raodenobis dominanturi genebi da
sxva. amave dros literaturaSi gvxdeba monacemebi imis Taobazec, rom
xorbalSi produqtiuli bartyoba pirvel TaobaSi Semcirebuli
raodenobiT aris warmodgenili, xolo meore TaobaSi gamoTiSuli
mcenareebi ixrebian maRali produqtiuli bartyobis mqone mSoblisken.
garda amisa, zogierT gamokvlevaSi, pirvel TaobaSi dominirebs
produqtiuli bartyobis maRali done da aRiniSneba heterozisi. rogorc
Cans, am mxriv mkvlevarTa Soris gansxvavebuli Sexedulebebia.
gvxdeba avtorTa gamokvlevebi, sadac naCvenebia, rom gadidebuli
produqtiuli bartyoba, uaryofiTi niSania. amas imiT xsnian, rom
gadidebuli bartyobis dros mcenareTa TavTavebi wvrilia, TavTavSi
marcvlebis mcire ricxvia, xSir SemTxvevaSi marcvlebi amouvsebelia da
axasiaTebs marcvlis dabali masa. garda amisa avtorTa garkveuli jgufi
miiCnevs, rom maRali prodiqtiuli bartyoba kargia. am mosazrebas icavs
xorblis da simindis gaumjobesebis saerTaSoriso centri meqsikaSi
“simiti”.
Cvens mier miRebuli monacemebiT maRali produqtiuli bartyoba im
SemTxvevaSi SeiZleba iqnes dadebiT maCveneblad miCneuli, Tu nabartyi
Reroebi, centraluri Reros simaRle da maTze ganviTarebuli TavTavebi
Tanabari zomisaa. roca vmsjelobT produqtiuli bartyobis dadebiT da
uaryofiT mxareebze mxedvelobaSi unda iqnes miRebuli Sesabamisi garemo
pirobebic,. urwyav pirobebSi gadidebuli produqtiuli bartyoba unda
miviCnioT aradadebiT niSnad, xolo sarwyav pirobebSi saqarTvelos
saxelmwifo sasoflo-sameurneo universitetis genetikisa da seleqcia-
meTesleobis kaTedris TanamSromlebis mier dadgenilia, rom
produqtiuli bartyoba aseT pirobebSi sasurvelia mcenareze 4-5 (p.
86
nasyidaSvili, 1984; i. nasyidaSvili, 1990; m. nasyidaSvili, 1992, 2004;
x. doborjginiZe, 2001; r. ZiZiSvili, 2002 da sxva).
Cvens cdaSi hibridebis pirveli Taobis mcenareTa produqtiuli
bartyobis analizma (cxrili 5. 5. 2. 33) gviCvena, rom produqtiuli
bartyoba memkvidreobs dominirebis da zedominirebis tipebis mixedviT
saxeobisSida SejvarebiT da aseve Sebrunebuli SejvarebiT miRebul
kombinaciebSi. heterozisi agreTve gamovlenili iqna oqtaploiduri
tritikales tetraploiduri xorblis jiS dika 9/14-Tan miRebul
kombinaciaSi. magram am ukanasknelze heterozisis done wina ori jgufis
hibridebTan SedarebiT dabalia.
cxrili 5. 5. 2. 33.
pirveli Taobis hibridebSi produqtiuli bartyobis memkvidreoba
#
rigze hibriduli kombinaciis dasaxeleba
produqtiuli bartyoba
calobiT
♀ F1 ♂
1. ПРАО 5/4(2n=56)×LT406/74(2n=56)
Sebrunebuli kombinacia
3,5 ± 0,15
4,0 ± 0,12
4,5 ± 0,7
5,0 ± 0,51
4,0 ± 0,12
3,5 ± 0,15
2. ПРАО 5/4(2n=56)×AD206(2n=42)
Sebrunebuli kombinacia
3,5 ± 0,15
2,9 ± 0,11
4,0 ± 0,16
3,7 ± 0,14
2,9 ± 0,11
3,5 ± 0,15
3. ПРАО 5/4(2n=56)×dika 9/14(2n=28)
Sebrunebuli kombinacia
3,5 ± 0,15
3,0 ± 0,17
3,9 ± 0,18
3,7 ± 0,2
3,0 ± 0,17
3,5 ± 0,15
4. ПРАО 5/4(2n=56)×qarTuli asli(2n=28)
Sebrunebuli kombinacia
3,5 ± 0,15
3,5 ± 0,15
3,5 ± 0,13
3,5 ± 0,14
3,5 ± 0,15
3,5 ± 0,15
5. ПРАО 5/4(2n=56)×TavTuxi 19/28(2n=28)
Sebrunebuli kombinacia
3,5 ± 0,15
3,0 ± 0,12
3,5 ± 0,19
3,5 ± 0,2
3,0 ± 0,12
3,5 ± 0,15
6.
ПРАО 5/4(2n=56)×martiv TavTaviani
turgidiumi(2n=28)
Sebrunebuli kombinacia
3,5 ± 0,15
3,1 ± 0,8
3,5 ± 0,7
3,5 ± 0,19
3,2 ± 0,8
3,5 ± 0,15
7.
ПРАО 5/4(2n=56)×axalcixis wiTeli
dolis puri(2n=42)
Sebrunebuli kombinacia
3,5 ± 0,15
6,5 ± 0,41
4,5 ± 0,4
5,5 ± 0,6
6,5 ± 0,41
3,5 ± 0,15
pirveli Taobis hibridebSi heterozisi ar vlindeba, iseT
kombinaciebSi, romelTa miRebaSi oqtaploidur tritikalesTan
87
Sesajvareblad aRebuli iyo tetraploiduri saxeobebi (Triticum georgicum,
Triticum durum, Triticum turgidum). am jgufis pirveli Taobis produqtiuli
bartyoba pirvel TaobaSi uTanabrdeba SejvarebaSi monawile SedarebiT
maRali produqtiuli bartyobis unaris mqone oqtaploidur tritikales.
diametriulad sawinaaRmdego suraTs iZleva oqtaploiduri
tritikales xorblis heqsaploidur saxeobasTan SejvarebiT miRebuli
hibriduli kombinaciebi. am jgufis hibridul kombinaciaTa mcenaris
produqtiuli bartyobis memkvidreoba Sualeduri xasiaTisaa.
amrigad, oqtaploiduri tritikales saxeobisSida da
saxeobaTSoris SejvarebiT miRebul hibridebSi dadgenili iqna, rom
dominirebs maRali bartyobis unari da adgili aqvs heteroziss.
oqtaploiduri tritikales gvarTaSoris hibridebSi gamovlenili
iqna produqtiul bartyobaSi heterozisi, Sualeduri memkvidreoba. nawil
gvarTaSoris hibridebSi pirveli Taobis hibriduli kombinaciebi
produqtiuli bartyobis doniT uTanabrdebian SejvarebaSi monawile
SedarebiT maRali produqtiuli bartyobis mqone mSobliur formas.
meore TaobaSi hibridul kombinaciaTa Seswavlis Sedegad (cxrili
d. 5. 5. 2. 34) dadgenili iqna, rom oqtaploidur tritikales saxeobisSida
da saxeobaTSorisi hibridul kombinaciaTa daTiSvis speqtri
Semcirebuli doniT aris warmodgenili. gamoTiSul mcenareTa
absoluturi umravlesobis produqtiuli bartyoba ar scildeba erT
mcenareze eqvs nabartys. msgavsi Sedegebi miRebuli iqna oqtaploidur
tritikales magar xorbalTan da xorbal turgidiumTan SejvarebiT
miRebul kombinaciebSi. yvela am jgufis kombinaciebSi warmoqmnil
mcenareTa absoluturi umravlesoba SejvarebaSi monawile mSobliuri
formebis doniT aris warmodgenili. ufro maRali donis mqone
produqtiuli nabartyis matarebeli mcenareebi SedarebiT mcirea am
jgufis kombinaciebSi.
daTiSvis farTe speqtri aRniSnuli iqna gvarTaSoris hibridul
kombinaciebSi, kerZod oqtaploidur (Triticum cartlicum, Triticum georgicum) da
heqsaploidur xorblis jiS axalcixis wiTeli dolis purTan
SejvarebiT miRebul kombinaciebSi. es kombinaciebi moicavs yvela
fenotipur klass da maT populaciebSi iyo mcenareebi, romelTa
88
produqtiuli bartyoba cvalebadobda 2,5-dan 14,0-mde. yvela jgufis
hibridul kombinaciebSi gamovlenili iqna transgresiis movlena,
rogorc uaryofiTi, aseve dadebiTi transgresia produqtiuli bartyobis
gadidebis mimarTulebiT. magram transgresiis speqtri maRalia
gvarTaSoris hibridul kombinaciebSi.
meore Taobis hibridul kombinaciaTa SeswavliT SesaZlebloba
mogveca gamogverCia sxva niSan-TvisebaTa kompleqsiT sagvartomo
mcenareebi, romelTa produqtiuli nabartyi Reroebi 2 da 2,5-jer
aRematebodnen SejvarebaSi minawile formebs.
hibridul populaciebSi gamoTiSuli mcenareebi scildebian
SejvarebSi monawile sawyis formebs: mcenareTa habitusiT, TavTavis
morfologiuri niSnebiT, mcenaris simaRliT, muxlTSorisebis sigrZiT,
TavTavis da foTlis SebusviT, TavTavidan marcvlebis gamolewvis
unarianobiT, TavTavis fertilobis doniT, TavTavSi marcvlebis
raodenobiT, marcvlis sisruliT da agreTve gamoTiSul formebSi iyo
hibriduli qondarobis tipis mcenareebic.
TiTqmis yvela hibridul kombinaciaSi gamoiTiSa iseTi mcenareebi,
romlebic saxeobrivi kuTvnilebiT scildebian sawyis formebs,
magaliTad tritikales saxeobisSida da saxeobaTSoris hibridebSi
gamoiTiSa magari xorblis, aseve turgidiumis tipis, rogorc martiv
TavTaviani, aseve datotvilTaviani formebi, oqtaploidur tritikalesa
da rbili xorbliT miRebul kombinaciebSi gamoiTiSa speltas msgavsi
speltiformis tipis kompaqturi tipis mcenareebi.
5.5.3. sokovani daavadebebisadmi gamZleobis memkvidreoba
pirvel da meore TaobaSi
Tanamedrove seleqciis erT-erT mniSvnelovan da amave dros
aqtualur problemas warmoadgens marcvleuli kulturebis,
daavadebebisadmi gamZle jiSebis miReba. aRniSnuli sakiTxi met-naklebi
doniT Seswavlilia xorblis kulturaze, xolo tritikaleze am
mimarTulebiT gamokvlevebi umniSvnelo raodenobiTaa.
89
oqtaploiduri tritikales saxeobisSida, saxeobaTSoris da
gvarTaSorisi SejvarebiT miRebuli reciprokuli hibridebis pirveli
Taobis SeswavliT gamovlenili iqna, rom pirveli Taobis hibridul
mcenareebze mTeli vegetaciis ganmavlobaSi Seswavlis Sedegad ar
aRniSnula, rogorc Janga sokoebiT daavadeba, aseve gudafSutiT
daavadeba. am mxriv pirdapiri da Sebrunebuli kombinaciebi erTmaneTisgan
ar ganirCeodnen.
meore TaobaSi ama Tu im daavadebisadmi mimReobiT hibriduli
kombinaciebi erTmaneTisgan ganirCeodnen. yviTeli da mura JangaTi
daavadeba kombinaciaSi, sadac monawileobda xorbal qarTlikumis jiSi
dika 9/14 yviTeli Janga ar aRniSnula. sxva danarCen hibridul
populaciebSi met-naklebi doniT iyo warmodgenili, rogorc gamZle,
aseve daavadebuli mcenareebi. raime kanonzomieri movlena am
mimarTulebiT Cvens mier ar iqna dadgenili. yvela kombinaciaSi
gamorCeuli iqna sxva dadebiT niSnebTan erTad gamZle sagvartomo
mcenareebi.
5.5.4. pirvel da meore Taobis hibridebSi TavTavis
sigrZis memkvidreoba
literaturaSi arsebuli masalebis mixedviT odenobrivi niSnebidan
TavTavis struqtura gamoirCeva naklebi cvalebadobis doniT. naCvenebia,
rom TavTavis sigrZe saSualod cvalebad niSnebs miekuTvneba da am
niSnis variaciis koeficientic SedarebiT dabalia. genetikuri
gamokvlevebiT cnobilia, rom TavTavis sigrZes akontrolebs erT
SemTxvevaSi genebis mcire ricxvi, sxva SemTxvevaSi piriqiT, mravali geni,
e. i. TavTavis sigrZis memkvidreoba poligenuri xasiaTisaa. dRemde
Catarebuli gamokvlevebiT, rogorc xorbalze, aseve tritikaleze
TavTavis sigrZis memkvidreobis Seswavlas didi mniSvneloba eniWeba. es
aixsneba imiT, rom TavTavis sigrZe imyofeba korelaciur
damokidebulebaSi mosavlianobis gamapirobebel zogierT struqturul
elementTan. gvxvdeba monacemebi agreTve imis Taobaze, rom grZeli da
SedarebiT mkvrivi TavTavi xasiaTdeba ufro meti produqtiulobiT. amave
90
dros literaturaSi aris monacemebi imis Sesaxebac, rom xorblis, aseve
tritikales TavTavis sigrZisa da masze ganviTarebuli TavTunebis
raodenoba damokidebulia garemos mraval faqtorze (s. cvetkova, 1971;
p. nasyidaSvili, 1971-2005; m. nasyidaSvili, 1992-2005; i. nasyidaSvili, 1993-
2005; n. zubaSvili, 1997 da sxva).
TavTavis sigrZis xasiaTis SeswavliT naCvenebia, rom es niSani
pirvel TaobaSi dominirebs. Cvens mier Catarebuli gamokvlevebiT
aRniSnuli iqna is faqti, rom Cvens mier miRebuli pirveli Taobis
hibridebSi dominirebs grZelTavTavianoba, e. i. adgili aqvs heterozisis
movlenas (cxrili 5. 5. 4. 35). pirvel TaobaSi heterozisis doneSi raime
gansxvavebuli kanonzomiereba Cvens mier ar yofila gamovlenili.
garkveuli doniT aris gansxvaveba im SemTxvevaSi, rodesac
grZelTavTaviani forma damtverili iyo SedarebiT mokle TavTaviani
formiT. reciprokuli kombinaciebis sxvaoba umniSvnelo iyo, am niSnis
mixedviT mdedrobiTi organizmis gavlena anu matrokliniis movlena
mkveTrad ar gamovlenila. pirveli Taobis hibridul kombinaciebSi
TavTavis sigrZe pirdapir Sejvarebisas meryeobda 13,0 sm-dan 14,0 sm-mde
farglebSi, xolo Sebrunebul kombinaciaSi 13 sm-dan 14,5 sm-mde
farglebSi.
meore TaobaSi gamoTiSuli mcenareebi TavTavis sigrZis mixedviT
dayofili iqna 13 fenotipur klasad (cxrili d. 5. 5. 4. 36). aRsaniSnavia,
rom 5,5 sm-is sigrZis mqone TavTavebi gamoiTiSa mxolod da mxolod
gvarTaSoris hibridul kombinaciebSi, aseTive suraTs adgili aqvs 6-7,6
sm-is sigrZis mqone TavTavebis matarebel mcenareebSic. hibridul
kombinaciaTa populaciebSi TavTavis sigrZe cvalebadobs 8 sm-dan 16,5 sm-
mde, romelTa SeqmnaSi monawileobda tritikales oqtaploiduri da
heqsaploiduri formebi.
TavTavis sigrZis mixedviT gamoTiSul mcenareTa speqtri ufro
farTea gvarTaSoris hibridebSi, romelTa populaciebSi TavTavis sigrZe
cvalebadobda 5 sm-dan 17,5 sm-mde farglebSi.
amrigad, TavTavis sigrZis mixedviT Seswavlam naTelyo, rom adgili
aqvs transgresiis movlenas, miiReba uaryofiTi transgresuli mcenareebi,
TavTavis sigrZis Semcirebis mixedviT da dadebiTi transgresiis
91
formebi, TavTavis sigrZis gadidebuli mimarTulebiT. am niSnis mixedviT
gamoTiSul formebSi iyo, iseTi mcenareebi, romlebic scildebian sawyis
mSobliur formebis farglebs.
TavTavis sigrZis mixedviT iyo mkveTrad grZeli TavTaviani
formebic, romlebic sawyis mSobliur formebs aRematebodnen 1,5 - 2-jer.
amrigad, dadgenili iqna, rom meore TaobaSi adgili aqvs daTiSvis
farTe speqtrs da am maCveneblis mixedviT hibriduli kombinaciebi
erTmaneTisgan ganirCevian. daTiSvis farTe speqtriT gamoirCeva
gvarTaSorisi hibriduli kombinaciebi. meore TaobaSi grZelTavTaviani
mcenareebis ricxvi ufro meti raodenobiT aris warmodgenili.
cxrili 5. 5. 4. 35.
pirveli Taobis hibridebSi TavTavis sigrZis memkvidreoba
#
rigze hibriduli kombinaciis dasaxeleba
TavTavis sigrZe sm-Si
♀ F1 ♂
1. ПРАО 5/4(2n=56)×LT406/74(2n=56)
Sebrunebuli kombinacia
12,5 ± 0,9
13,5 ± 0,75
14,0 ± 1,5
14,5 ± 1,0
13,5 ± 0,75
12,5 ± 0,9
2. ПРАО 5/4(2n=56)×AD206(2n=42)
Sebrunebuli kombinacia
12,5 ± 0,9
11,5 ± 0,7
13,5 ± 1,2
13,0 ± 0,85
11,5 ± 0,7
12,5 ± 0,9
3. ПРАО 5/4(2n=56)×dika 9/14(2n=28)
Sebrunebuli kombinacia
12,5 ± 0,9
10,5 ± 0,45
13,0 ± 1,1
13,0 ± 1,3
10,5 ± 0,45
12,5 ± 0,9
4.
ПРАО 5/4(2n=56)×qarTuli
asli(2n=28)
Sebrunebuli kombinacia
12,5 ± 0,9
11,5 ± 0,65
13,5 ± 1,3
13,0 ± 1,2
11,5 ± 0,65
12,5 ± 0,9
5. ПРАО 5/4(2n=56)×TavTuxi 19/28(2n=28)
Sebrunebuli kombinacia
12,5 ± 0,9
11,5 ± 0,56
13,0 ± 1,4
13,0 ± 1,3
11,5 ± 0,56
12,5 ± 0,9
6.
ПРАО 5/4(2n=56)×martiv TavTaviani
turgidiumi(2n=28)
Sebrunebuli kombinacia
12,5 ± 0,9
12,0 ± 0,75
13,5 ± 1,2
13,0 ± 1,3
12,0 ± 0,75
12,5 ± 0,9
7.
ПРАО 5/4(2n=56)×axalcixis wiTeli
dolis puri(2n=42)
Sebrunebuli kombinacia
12,5 ± 0,9
9,5 ± 0,8
13,5 ± 1,2
13,0 ± 1,4
9,5 ± 0,8
12,5 ± 0,9
92
pirveli da meore Taobis mcenareTa memkvidreobis SeswavliT,
dadgenili iqna, rom:L
1. hibridebis pirveli Taobis mcenareTa TavTavis sigrZeSi adgili aqvs
mxolod heterozisis movlenas.
2. meore TaobaSi adgili aqvs TavTavis sigrZis mixedviT farTe formaTa
warmoqmnis process, amave dros adgili aqvs transgresias, TavTavis
sigrZis gadidebis (dadebiTi transgresia) da aseve Semcirebis
(uaryofiTi transgresia) mimarTulebiT.
3. meore TaobaSi SesaZlebeli gaxda gamogverCia sawyis formebTan
SedarebiT ufro metad grZeli TavTaviani, axali saseleqciod vargisi
sagvartomo mcenareebi.
5.5.5. pirveli da meore Taobis hibridebis mTavar TavTavze
ganviTarebuli TavTunebis memkvidreoba
xorblis kolturaze Catarebul gamokvlevebSi aRniSnulia, rom
produqtiulobis mimarTulebiT seleqciisas aucilebelia dadgenili
iqnes TavTavSi TavTunebis raodenoba, imis gamo rom es niSani dadebiT
korelaciaSia TavTavSi marcvlis masasTan da saboloo jamSi
mosavlianobasTan (p. nasyidaSvili, m. sixaruliZe, e. CerniSi, 1983;
m. nasyidaSvili, 1992; i. nasyidaSvili, 1993; x. doborjginiZe, 2002 da sxva).
TavTavze TavTunebis raodenoba damokidebulia, rogorc jiSis genetikur
Taviseburebaze, aseve amindis pirobebze. magram am mimarTulebiT
gamokvlevebi umniSvnelo raodenobiTaa tritikaleze, Tu ar miviRebT
mxedvelobaSi saqarTvelos sasoflo-sameurneo institutis genetikisa da
seleqcia-meTesleobis kaTedraze Catarebul gamokvlevebs (m. jaSi,
c. samadaSvili, S. zanguraSvili, b. memarniSvili, p. nasyidaSvili).
zogierTi mkvlevari miiCnevs, rom rogorc xorbalSi, aseve tritikaleSi
TavTavze ganviTarebuli TavTunebis raodenoba Sualeduri memkvidruli
xasiaTisaa. Cvens mier Catarebul gamokvlevebSi aRniSnuli iqna am niSnis
heterozisis mivlena.
mTavar TavTavze ganviTarebuli TavTunebis SedarebiT maRali
heterozisis movlena aRniSnuli iqna Cvens mier miRebul yvela jgufis
93
hibridul kombinaciebSi. yuradsaRebia is faqti, rom heterozisi
vlindeba, rogorc am niSniT gansxvavebuli maCveneblebis mqone
mSoblebis Sejvarebisas, aseve ganviTarebili TavTunebis maRali
raodenobis mqone mSoblis SedarebiT mcire raodenobis mqone mSobelTa
Sejvarebisas da agreTve Tanabari mSoblebis Sejvarebisas. pirvel
TaobaSi kombinaciebi mkveTrad ar ganirCevian (cxrili 5. 5. 5. 37).
oqtaploidur tritikales meore TaobaSi gamoTiSul mcenareTa
mTavar TavTavze ganviTarebuli TavTunebis raodenoba cvalebadobs 16
TavTunidan 31 TavTunis CaTvliT. am jgufis populaciebSi pirdapiri da
Sebrunebuli kombinaciebi erTmaneTisgan ganirCevian fenotipur klasebSi
moxvedril mcenareTa raodenobiT.
msgavsi Sedegia miRebuli oqtaploiduri da heqsaploiduri
tritikales reciprokul SejvarebiT miRebuli hibriduli kombinaciebis
populaciebSi. am jgufis gamoTiSul mcenareebSi mTavar TavTavze
TavTunebis raodenoba meryeobda 16 TavTunidan 33 TavTunis CaTvliT. aq
rogorc Cans daTiSvis speqtri gazrdilia.
oqtaploidur tritikales tetraploidur xorbalTan (dika 9/14)
SejvarebiT miRebul kombinaciebSi TavTavze ganviTarebuli TavTunebis
raodenobis speqtri izrdeba TavTavze ganviTarebuli TavTunebis
Semcirebis mimarTulebiT. kerZod, am tipis rogorc pirdapiri, aseve
Sebrunebuli SejvarebiT miRebul kombinaciaTa populaciebSi gamoTiSul
mcenareebze ganviTarebuli TavTunebis raodenoba cvalebadobs 10
TavTunidan 33 TavTunis CaTvliT. am mxriv reciprokuli kombinaciebi
erTmaneTisgan didad ar ganirCevian. mxolod maT Soris sxvaoba
fenotipur klasebSi mcenareTa raodenobaSia. msgavsi Sedegebi iqna
miRebuli oqtaploiduri tritikalesTan Sesajvareblad qarTuli aslis
gamoyenebiT. am kombinaciaSi sxvaobaa is, rom Sebrunebul kombinaciaSi
gamoiTiSeba iseTi mcenareebi, romelTa TavTavze TavTunebis ricxvi ori
erTeuliT matulobs wina kombinaciasTan SedarebiT. e. i. qarTuli aslis
monawileobiT miRebul hibridebSi daTiSul formebSi iyo mcenareebi,
romelTa TavTavze TavTunebis ricxvi cvalebadobda 10-dan 35-is CaTvliT.
aseTi Sedegia miRebuli SejvarebaSi magari xorblis gamoyenebis
SemTxvevaSi, romelTa pirdapir da Sebrunebul kombinaciebSi TavTavze
94
ganviTarebuli TavTunebis raodenoba cvalebadobda 10-dan 35-is CaTvliT.
aqac sxvaoba reciprokul kombinaciebSi gamoixateba imiT, rom fenotipur
klasebSi gansxvavebuli raodenobis mcenareebia warmodgenili (cxrili
d. 5. 5. 5. 38).
cxrili 5. 5. 5. 37.
pirveli Taobis hibridul mcenareTa TavTavSi ganviTarebuli
TavTunebis raodenobis memkvidreoba
#
rigze hibriduli kombinaciis dasaxeleba
mTavar TavTavze ganviTarebuli TavTunebis raodenoba
(calobiT)
♀ F1 ♂
1. ПРАО 5/4(2n=56)×LT406/74(2n=56)
Sebrunebuli kombinacia
25,0 ± 1,1
27,0 ± 1,3
28,0 ± 1,3
29,0 ± 1,2
27,0 ± 1,3
25,0 ± 1,1
2. ПРАО 5/4(2n=56)×AD206(2n=42)
Sebrunebuli kombinacia
25,0 ± 1,1
23,0 ± 0,9
27,0 ± 1,4
26,0 ± 0,9
23,0 ± 0,9
25,0 ± 1,1
3. ПРАО 5/4(2n=56)×dika 9/14(2n=28)
Sebrunebuli kombinacia
25,0 ± 1,1
21,0 ± 1,0
26,0 ± 0,75
26,0 ± 1,1
21,0 ± 1,0
25,0 ± 1,1
4.
ПРАО 5/4(2n=56)×qarTuli
asli(2n=28)
Sebrunebuli kombinacia
25,0 ± 1,0
23,0 ± 1,2
27,0 ± 1,2
26,0 ± 1,1
23,0 ± 1,9
25,0 ± 1,0
5. ПРАО 5/4(2n=56)×TavTuxi 19/28(2n=28)
Sebrunebuli kombinacia
25,0 ± 0,9
23,0 ± 1,0
26,0 ± 1,6
26,0 ± 1,4
23,0 ± 1,0
25,0 ± 1.1
6.
ПРАО 5/4(2n=56)×martiv TavTaviani
turgidiumi(2n=28)
Sebrunebuli kombinacia
25,0 ± 1,1
26, 0 ± 1,2
27,0 ± 1,3
26,0 ± 1,1
26,0 ± 1,2
25,0 ± 1,1
7.
ПРАО 5/4(2n=56)×axalcixis wiTeli
dolis puri(2n=42)
Sebrunebuli kombinacia
25,0 ± 1,1
19,0 ± 1,2
27,0 ± 1,5
26,0 ± 1,2
19,0 ± 1,2
25,0 ± 1,1
daTiSvis speqtri wina sami jgufis kombinaciebTan SedarebiT
mcirdeba SejvarebaSi martiv TavTaviani turgidiumis gamoyenebis
Sedegad. am jgufis kombinaciebSi ar gamovlenila yvela fenotipuri
klasi, kerZod, aq srulebiT ar iyo aRniSnuli cxrilSi d. 5. 5. 5. 38
naCvenebi pirveli ori fenotipuri klasi. gamoTiSul mcenareTa mTavar
95
TavTavze ganviTarebuli TavTunebis raodenoba cvalebadobda 14
TavTunidan 35 TavTunis CaTvliT. am SejvarebaSi gansxvavebaa
reciprokul kombinaciaTa fenotipur klasebSi gaerTianebul mcenareTa
raodenobaSi.
oqtaploiduri tritikales da heqsaploiduri xorblis SejvarebiT
gamoTiSul mcenareebSi fenotipuri klasebis ricxvi ufro farTed aris.
pirveli da meore Taobis hibriduli kombinaciebis Seswavlis Sedegad
dadgenili iqna, rom:
_ pirvel TaobaSi adgili aqvs heterozisis movlenas;
_ meore TaobaSi adgili aqvs daTiSvis farTe speqtrs da miiReba
dadebiTi transgresiis mcenareebi, riTac SesaZlebeli gaxda gamogverCia,
rogorc tritikales, aseve xorblis sagvartomo mcenareebi.
5.5.6. pirveli da meore Taobis hibridebis mTavar TavTavSi
marcvlebis raodenobis memkvidreoba
tritikales TavTavSi marcvlebis ricxvi genetikurad naklebad
aris Seswavlili. gvxdeba monacemebi imis Sesaxeb, rom es niSani Zlier
cvalebadia, rac didad aris damokidebuli amindis pirobebze da agreTve
jiSis an formis genotipze. aRniSnulia, rom TavTavSi marcvlebis ricxvi
damokidebulia TavTavze ganviTarebul TavTunebis raodenobaze da
TavTunSi yvavilebis raodenobaze. garda amisa aris monacemebi imis
Sesaxeb, rom TavTavSi marcvlebis raodenoba damokidebulia warmatebul
ganayofierebaze da ganayofierebis Semdeg marcvlis formirebis
pirobebze.
saerTod ar gvxdeba monacemebi TavTavSi marcvlebis ricxvis
gamapirobebeli faqtorebis Sesaxeb. literaturaSi gvxvdeba monacemebi
xorblis TavTavSi marcvlebis ricxvis memkvidreobis xasiaTis Sesaxeb,
kerZod gvxdeba sxva da sxva tipebi, dawyebuli depresiidan
heterozisamde. heterozisi aRniSnulia ZiriTadad saxeobisSida
hibridizaciisas da aseT SejvarebebSi heterozisi vlindeba, rogorc
pirdapiri aseve Sebrunebuli Sejvarebisas. magram Cvens gamokvlevebSi
tritikales magaliTze es kanonzomiereba ar dasturdeba.
96
xorbalSi, aseve tritikales TavTavSi marcvlebis ricxvi unda
miviCnioT erT-erT ZiriTad maCveneblad razedac mraval mkvlevarTa
gamokvlevebSia aRniSnuli (lukianenko, 1966, 1967; p. nasyidaSvili, 1990,
2004; i. nasyidaSvili, 1993 da sxva). rogorc Cvenma gamokvlevebma gviCvena
TavTavSi marcvlebis ricxvi dakavSirebulia TavTavze ganviTarebul
TavTunebis raodenobaze da agreTve garemo pirobebze. es ukanaskneli
did gavlenas axdens yvavilobaze, ganayofierebaze da marcvlis
formirebaze (p. nasyidaSvili, 1974, 1976, 1984; p. nasyidaSvili,
m. sixaruliZe, e. CerniSi, 1983). aris monacemebi xorbalze, sadac am niSans
akontrolebs genebi aditiuri zemoqmedebiT, maT Soris zogierTi geni
avlens dominirebas da zedomonirebas.
amrigad, literaturuli masalis monacemebis analiziT naTelia,
rom mcenaris mosavlianobis gamapirobebel elementebs Soris
mniSvnelovania TavTavSi marcvlebis ricxvi, xolo es ukanaskneli Tavis
mxriv damokidebulia TavTavis morfologiur Taviseburebebze, kerZod
TavTunebis ricxvze, TavTunSi yvavilebis formirebisa da garemo
pirobebze. TavTavSi marcvlebis ricxvis memkvidreobaze Catarebuli
gamokvlevebiT adgili aqvs heterozisis movlenas, Sualedur
memkvidreobas da depresias.
Cvens eqsperimentSi (cxrili 5. 5. 5. 39) gamoyenebuli formebi
erTmaneTisgan ganirCevian TavTavSi marcvlebis ricxviT. TavTavSi
marcvlebis meti ricxviT xasiaTdeba oqtaploiduri tritikale da
heqsaploiduri tritikale, xolo maT TavTavSi marcvlebis ricxviT
mniSvnelovnad CamorCebian tetraploidur da heqsaploidur xorblis
saxeobebi da Sesabamisi jiSebi. amrigad, SejvarebaSi monawile
mSobliuri formebis mTavar TavTavSi marcvlebis ricxvi cvalebadobda
27,5 marcvlidan 49,5 marcvlamde farglebSi.
Cvens mier miRebul kombinaciebSi mTavar TavTavSi marcvlebis
ricxvi cvalebadobda 15,5 marcvlidan (ПРАО5/4(2n=56)×qarTuli asli(2n=28))
31,5 marcvlamde (ПРАО5/4(2n=56)×LT406/74(2n=56)) farglebSi, xolo Sebrunebul
kombinaciebSi 13,5-dan (qarTuli asli(2n=28)×ПРАО5/4(2n=56)) 29,5-mde
(LT406/74(2n=56) ×ПРАО5/4(2n=56)) farglebSi (cxrili 5. 5. 6. 39).
97
mTavar TavTavSi marcvlebis ricxvis analiziT gamoirkva, rom am
maCveneblebis mixedviT, adgili aqvs depresias. depresiis done yvelaze
maRalia kombinaciaSi, sadac gamoyenebuli iyo xorbali georgikumi
(qarTuli asli). oqtaploiduri tritikales saxeobisSida hibridebi
TavTavSi marcvlebis ricxvis odenobiT pirvel adgilzea. am maCvenebels
cxrili 5. 5. 6. 39.
pirveli Taobis hibriduli mcenareTa TavTavSi
marcvlebis raodenobis memkvidreoba
#
rigze hibriduli kombinaciis dasaxeleba
mTavar TavTavSi marcvlebis
raodenoba (calobiT)
♀ F1 ♂
1. ПРАО 5/4(2n=56)×LT406/74(2n=56)
Sebrunebuli kombinacia
45,1 ± 1,2
40,3 ± 1,3
31,5 ± 0,9
29,5 ± 0,7
40,3 ± 1,3
45,1 ± 1,2
2. ПРАО 5/4(2n=56)×AD206(2n=42)
Sebrunebuli kombinacia
45,1 ± 1,1
49,5 ± 1,4
22,5 ± 1,0
23,5 ± 0,9
49,5 ± 1,4
45,9 ± 0,6
3. ПРАО 5/4(2n=56)×dika 9/14(2n=28)
Sebrunebuli kombinacia
45,1 ± 1,2
40,3 ± 0,7
20,5 ± 1,0
16,5 ± 0,8
40,3 ± 0,7
45,3 ± 1,2
4. ПРАО 5/4(2n=56)×qarTuli asli(2n=28)
Sebrunebuli kombinacia
45,1 ± 1,2
27,5 ± 0,4
15,5 ± 1,0
13,5 ± 0,65
27,5 ± 0,4
45,1 ± 1,2
5. ПРАО 5/4(2n=56)×TavTuxi 19/28(2n=28)
Sebrunebuli kombinacia
45,1 ± 1,2
39,6 ± 1,5
23,6 ± 0,7
20,3 ± 1,2
39,6 ± 1,5
45,1 ± 1,2
6.
ПРАО 5/4(2n=56)×martiv TavTaviani
turgidiumi(2n=28)
Sebrunebuli kombinacia
45,1 ± 1,2
40, 5 ± 1,3
21,5 ± 0,6
16,2 ± 1,0
40,6 ± 1,3
45,1 ± 1,2
7.
ПРАО 5/4(2n=56)×axalcixis wiTeli
dolis puri(2n=42)
Sebrunebuli kombinacia
45,1 ± 1,2
38,3 ± 1,0
24,5 ± 1,3
19,5 ± 1,0
38,1 ± 1,0
45,1 ± 1,2
uaxlovdeba oqtaploidur tritikales saxeobisSida SejvarebiT
miRebuli kombinaciebi, xolo gvarTaSoris hibridul kombinaciebSi
TavTavis fertilobis doniT erTmaneTisagan ganirCevian umniSvnelod,
magram am mxriv SedarebiT kargi Sedegia miRebuli, iseT kombinaciebidan,
romelTa SeqmnaSi monawileobda magari xorbali da rbili xorbali.
98
amrigad, reciprokul kombinaciebSi gamovlenili iqna garkveuli
sxvaoba, kerZod TavTavis meti SemarcvliT miRebuli hibridebi, mas
uTanabrdeba saxeobaTSorisi hibriduli kombinaciebi da am orive
hibriduli jgufis kombinaciebs TavTavis SemarcvliT mniSvnelovnad
CamorCebian gvarTaSorisi hibridebi. am ukanasknelidan ki SedarebiT
maRali maCvenebliT gamoirCeva magari xorbliTa da rbili xorbliT
miRebuli kombinaciebi.
meore TaobaSi miRebuli populacia TavTavSi marcvlebis saSualo
ricxviT TiTqmis 2-jer da metjer CamorCeba orive mSoblis saSualo
monacemebs (cxrili d. 5. 5. 6. 40).
mSobliuri formebis TavTavSi marcvlebis ricxvi meryeobda 38-dan
50 marcvlamde, xolo hibridul populaciebSi es maCvenebeli meryeobda 5-
dan 68 marcvlemde farglebSi. yvela hibridul kombinaciaSi rogorc
pirdapir, aseve Sebrunebul kombinaciebSi met-naklebi doniT gamoiTiSa
TavTavis maRali Semarcvlis mqone mcenareebi. am maCveneblis mixedviTac
ganirCeodnen pirdapiri da Sebrunebuli kombinaciebi.
TiToeuli kombinaciis SigniT TavTavSi marcvlebis ricxvis
cvalebadobis amplituda maRali iyo.
seleqciuri TvalsazrisiT yuradRebas imsaxurebs iseTi
kombinaciebi, romlebSic meti raodenobiT gamoiTiSnen dadebiTi
trangresiis matarebeli mcenareebi. aseTi unari Cvens eqsperimentSi
aRiniSna yvela kombinaciaSi. am mxriv miRebuli masalis analizma
gviCvena, rom kombinaciebs axasiaTebs araerTgvarovani trasgresiuli
cvalebadoba. isini gansxvavdebian ara marto transgresiis sixSiriT,
agreTve ganirCevian am movlenis xarisxiTac.
meore TaobaSi miRebuli hibriduli kombinaciebis SeswavliT
dadgenili iqna, rom TiToeul kombinaciaSi miiReba mcenareebi, romlebic
TavTavis Semarcvlis doniT erTmaneTisagan mkveTrad ganirCevian.
sagulisxmoa is faqti, rom maT Soris sakmao raodenobiT iyo
steriluri mcenareebi da sakmaod didi ricxviT nawilobriv fertiluri
mcenareebi. TavTavis fertilobis xarisxis maCveneblis mixedviT
oqtaploidur tritikales Cvens mier miRebuli hibriduli kombinaciebi
99
dayofili iqna 12 fenotipur klasad. TiToeuli fenotipuri klasi
erTmaneTisgan gansxvavdebian maTSi Semaval mcenareTa raodenobiT.
Catarebulma gamokvlevam gviCvena, yvela hibriduli kombinaciis
pirdapir Sejvarebisas 1127 mcenaridan gamoiTiSa 39 steriluri mcenare,
xolo Sebrunebuli kombinaciis 1067 mcenaridan steriluri iyo 35
mcenare. kombinaciebis mixedviT pirdapiri Sejvarebis dros sterilur
mcenareTa raodenoba cvalebadobda 3 mcenaridan 10 mcenaremde
farglebSi. hibridul kombinaciebSi didi raodenobiT iyo naxevrad
steriluri mcenareebi. ase magaliTad pirdapiri Sejvarebisas mTlianad
analizirebul 1127 mcenaridan naxevrad fertiluri iyo 182 mcenare,
xolo Sebrunebuli kombinaciebis 1167 mcenaridan 151 mcenare iyo
naxevrad steriluri. naxevrad fertilur mcenareTa raodenoba
kombinaciebis mixedviT gansxvavebuli iyo. pirdapir Sejvarebisas
analizirebul 1297 mcenaridan naxevrad fertiluri iyo 270 mcenare,
xolo Sebrunebuli kombinaciis 1219 mcenaridan naxevrad fertiluri iyo
232 mcenare.
mSobliuri formebis TavTavSi marcvlebis ricxvis Sualeduri
raodenobis mcenareTa ricxviTac Cvens mier Seswavlil hibridul
kombinaciebSi mcenareTa gansxvavebuli raodenoba iqna miRebuli, ase
magaliTad pirdapiri Sejvarebis dros aseTi tipis mcenareTa raodenobam
Seadgina 1297 mcenareSi 540, xolo 1219-Si 556. aseTive gansxvavebuli
raodenobiT iyo warmodgenili hibridul populaciebSi dadebiTi
transgresuli mcenareebi, romelTa raodenobam pirdapiri Sejvarebisas
miRebul 1297 mcenaridan dadebiTi transgresuli mcenareTa raodenoba
iyo 205, xolo Sebrunebul kombinaciebSi _ 1219 mcenaridan 189 mcenare.
amrigad, meore TaobaSi TavTavSi marcvlebis ricxvis mixedviT
gamoTiSul transgresul mcenareTa raodenoba kombinaciebis mixedviT
gansxvavebulia da meti raodenobiT miRebuli iqna oqtaploiduri
tritikales heqsaploidur xorbalTan Sejvarebis Sedegad. am mxriv karg
suraTs iZleva gvarTaSoris hibridebidan xorbal dikas da magari
xorblis SejvarebaSi gamoyeneba.
amrigad, Cvens mier miRebuli hibriduli kombinaciebis mTavar
TavTavSi marcvlebis ricxvis SeswavliT, dadgenili iqna rom mTavar
100
TavTavSi marcvlebis ricxvi Zlier cvalebadi niSania. Cvens mier
miRebuli iqna garkveuli doniT gansxvavebuli Sedegebi. dadgenili iqna,
rom meore TaobaSi gamoTiSul mcenareebSi TavTavSi marcvlebis mcire
ricxviani mcenareTa raodenoba da sawyisi formebis Tanabari mcenareebi
TiTqmis erTnairi raodenobiT miiReba. amave dros sakmao raodenobiTaa
mcenareebi, romlebic sawyis mSobliur formebTan SedarebiT
xasiaTdebian TavTavSi marcvlebis meti raodenobiT, e. i. maRali aqvT
TavTavis Semarcvla.
meore TaobaSi gamorCeuli iqna sagvartomo mcenareebi, romlebic
mkveTrad aRematebian ara marto tritikales standartul jiSs, agreTve
xorblis standartul jiSs. mTavar TavTavSi marcvlebis raodenobis
memkvidreobis Seswavlis Sedegad dadgenili iqna, rom:
1. oqtaploidur tritikales saxeobisSida da saxeobaTSoris, agreTve
saqarTvelos xorblis endemur saxeobebTan da aborigenul jiS-
populaciebSi SejvarebiT miRebuli pirveli Taobis hibridebi mTavar
TavTavSi marcvlebis ricxviT CamorCebian sawyis mSobliur formebs da
adgili aqvs depresiis movlenas.
2. meore TaobaSi adgili aqvs daTiSvas, ris Sedegadac miiReba sakmaod
didi mravalferovneba. transgresuli formebi, marcvlis ricxvis
gadidebis (dadebiTi trasgresia) an Semcirebis (uaryofiTi
transgresia) mimarTulebiT da SesaZlebelia aseTi Sejvarebebis
gamoyenebiT meore TaobaSi gamorCeuli iqnes, rogorc tritikales
sxvadasxva ploidobis da agreTve xorblis sxvadasxva ploidobis
Zvirfasi sawyisi masala Semdgomi seleqciisaTvis.
5.5.7. pirveli da meore Taobis hibridebis mTavari TavTavis
marcvlis masis memkvidreoba
marcvleul kulturebSi, kerZod xorbalze da agreTve tritikales
kulturaze Catarebuli genetikuri da seleqciuri gamokvlevebiT
naCvenebia, rom niSani “mcenaris produqtiuloba” metad rTuli niSania,
romelsac ganapirobebs mcenareze ganviTarebuli produqtiuli Reroebis
raodenoba, TavTavSi marcvlebis ricxvi, erTi TavTavis marcvlis masa,
101
1000 marcvlis masa. am niSnis memkvidreobis Sesaswavlad gamoyenebulia
danayofaze marcvlis mosavali, mcenaridan marcvlis gamosavali an
mTavari TavTavis marcvlis masa. yovelive es mkveTrad arTulebs
aRniSnuli maCvenebliT miRebuli kvlevebis Sefasebas da garkveuli
kanonzomierebis gamotanas.
Cvens gamokvlevaSi TavTavis marcvlis masa gansazRvruli iqna
TiToeuli hibriduli kombinaciis mTavar TavTavze. aseTnairi midgoma
ufro xelsayrel pirobebs qmnis hibriduli kombinaciebis da maTi
mSobliuri formebis SefasebisaTvis da SedarebisaTvis. marTalia
mTavari TavTavis marcvlis masa srulad ver asaxavs mocemuli mcenaris
produqtiulobas imis gamo, rom maT Soris ar arsebobs mWidro
koleraciuri damokidebuleba (p. nasyidaSvili, m. sixaruliZe, e. CerniSi,
1983; p. nasyidaSvili, 1984 da sxva). TavTavSi marcvlis masis memkvidreobis
Sesaxeb tritikaleze TiTqmis ar mogvepoveba monacemebi. am nakls avsebs
saqarTvelos sasoflo-sameurneo institutis genetikisa da seleqcia-
meTesleobis kaTedraze tritikales kulturaze Catarebuli gamokvlevebi
(p. nasyidaSvili, m. jaSi, c. samadaSvili, S. zanguraSvili, b. memarniSvili
da sxva).
arsebuli masalis mimoxilva gviCvenebs, rom rogorc xorbalSi,
aseve tritikaleSi erTi TavTavis marcvlis masa umetes SemTxvevaSi
pirdapir damokidebulebaSia mosavlianobasTan, xolo marcvlis masas
uSualod gansazRvravs TavTavSi marcvlebis ricxvi da maTi simsxo.
Cvens eqsperimentSi (cxrili 5. 5. 7. 41) pirvel TaobaSi mTavari
TavTavis memkvidreobaSi aRiniSna depresiis movlena. depresiis done
damokidebuli aRmoCnda Sesajvareblad SerCeul sawyis masalaze. ase
magaliTad, Cvens mier miRebuli hibriduli kombinaciebis pirvel
TaobaSi, adgili aqvs depresiis movlenas. es movlena SedarebiT dabali
doniT iyo gamovlenili maSin, rodesac oqtaploiduri tritikale
Sejvarebuli iyo oqtaploidur tritikalesTan da agreTve
oqtaploiduri heqsaploidurTan, xolo gvarTaSoris hibridul
kombinaciebidan depresiis done ufro dabali aqvT iseT kombinaciebs,
romelTa SeqmnaSi gamoyenebuli iyo oqtaploiduri tritikale da
heqsaploiduri rbili xorbali. marTalia oqtaploidur tritikalesTan
102
tetraploiduri xorblis pirveli Taobis hibridebis mTavari TavTavis
marcvlis masis depresiis done maRalia (cxrili 5. 5. 7. 41), magram
miRebuli yvela kombinaciis hibridul marcvals axasiaTebs aRmocenebis
unari.
sayuradReboa is faqti, rom meore TaobaSi yvela hibridul
kombinaciaSi gamovlenili iqna erTi TavTavis marcvlis masis mixedviT
metad didi mravalferovneba. gamoTiSul formebSi gansxvaveba SeimCneoda
fenotipur klasebis mixedviT.
hibridul populaciebSi (cxrili d. 5. 5. 7. 42) gamoTiSul mcenareTa
mTavari TavTavis marcvlis masa cvalebadobda 0,5 gr-dan 2,4 da met
gramamde farglebSi. sayuradReboa is faqti, rom meore TaobaSi
gamoTiSuli mcenareebi aRematebian erTi TavTavis marcvlis masis
mixedviT SejvarebaSi monawile yvelaze maRali masis mqone mSobliur
formas. am ukanaskneli fenotipuri klasis mcenareTa raodenoba
pirdapiri SejvarebiT miRebul kombinaciaSi cvalebadobda 6 mcenaridan
(qarTuli asli(2n=28)×ПРАО5/4(2n=56)) 33 mcenaremde (ПРАО5/4(2n=56)×LT406/76(2n=56))
farglebSi. aseTi tipis mcenareebi pirdapiri Sejvarebisas analizirebul
1297 mcenaridan iyo 134 mcenare, xolo Sebrunebuli kombinaciis 1219
mcenaridan iyo 107 mcenare.
erTi TavTavis marcvlis masis mixedviT mcenareTa didi raodenoba
Tanabari iyo sawyisi mSobliuri formebis. hibridul kombinaciebSi
mniSvnelovani raodenoba iyo uaryofiTi transgresuli mcenareebiT
warmodgenili.
amrigad, meore TaobaSi gamoTiSul mcenareTa mTavari TavTavis
marcvlis masis analiziT dadasturebuli iqna, rom hibridebSi adgili
aqvs TavTavis marcvlis masis mixedviT daTiSvis farTo speqtrs. am
TvalsazrisiT Cvens mier miRebuli daTiSuli masala iyofa erTi
TavTavis marcvlis masis mixedviT sam ZiriTad jgufad:
1. mSobliur formebTan SedarebiT mkveTrad dabali maCveneblebis
mqone mcenareebi (uaryofiTi transgresia), romelTa %-ma odenobam
saerTod Seadgina analizirebul mcenareebTan SedarebiT 40-mde
procenti.
103
2. mSobliur formebTan SedarebiT mkveTrad maRalia mTavari
TavTavis marcvlis masis mqone mcenareebi (dadebiTi transgresia),
romelTa raodenobam 10-12% Seadgina. am ukanaskneli tipis mcenareebidan
Semdgomi seleqciisaTvis Cvens mier gamorCeuli iqna tritikales tipis
sxvadasxva ploidobis mqone sagvartomo mcenareebi.
cxrili 5. 5. 7. 41.
pirveli Taobis hibridul mcenareTa TavTavSi
marcvlebis masis memkvidreoba
#
rigze hibriduli kombinaciis dasaxeleba
mTavar TavTavis marcvlis masa
(gr)
♀ F1 ♂
1. ПРАО 5/4(2n=56)×LT406/74(2n=56)
Sebrunebuli kombinacia
2,1 ± 0,9
1,8 ± 1,2
1,7 ± 0,6
1,5 ± 0,55
1,8 ± 1,2
2,1 ± 0,9
2. ПРАО 5/4(2n=56)×AD206(2n=42)
Sebrunebuli kombinacia
2,1 ± 0,9
2,3 ± 1,4
1,35 ± 0,7
1,29 ± 0,8
2,3 ± 1,4
2,1 ± 0,9
3. ПРАО 5/4(2n=56)×dika 9/14(2n=28)
Sebrunebuli kombinacia
2,1 ± 0,9
1,4 ± 0,35
0,65 ± 0,09
0,50 ± 0,06
1,4 ± 0,35
2,1 ± 0,9
4. ПРАО 5/4(2n=56)×qarTuli asli(2n=28)
Sebrunebuli kombinacia
2,1 ± 0,9
1,3 ± 0,45
0,45 ± 0,3
0,4 ± 0,2
1,9 ± 0,45
2,1 ± 0,9
5. ПРАО 5/4(2n=56)×TavTuxi 19/28(2n=28)
Sebrunebuli kombinacia
2,1 ± 0,9
2,0 ± 1,0
0,95 ± 0,6
0,80 ± 0,41
2,0 ± 1,0
2,1 ± 0,9
6.
ПРАО 5/4(2n=56)×martiv TavTaviani
turgidiumi(2n=28)
Sebrunebuli kombinacia
2,1 ± 0,9
2,2 ± 1,1
0,75 ± 0,35
0,60 ± 0,22
2,2 ± 1,1
2,1 ± 0,9
7.
ПРАО 5/4(2n=56)×axalcixis wiTeli
dolis puri(2n=42)
Sebrunebuli kombinacia
2,1 ± 0,9
1,4 ± 0,75
1,1 ± 0, 44
1,0 ± 0,38
1,4 ± 0,75
2,1 ± 0,9
amrigad, oqtaploidur tritikales saxeobisSida, saxeobaTSoris da
gvarTaSoris SejvarebiT miRebul pirveli da meore Taobis hibridebSi
dadgenili iqna, rom:
104
1) pirveli Taobis hibridebs axasiaTebT depresia da es unari ufro
metad maRalia, rodesac oqtaploiduri tritikale ujvardeba
tetraploidur xorbals.
2) meore TaobaSi miiReba transgresuli formebi, erTi TavTavis marcvlis
masis gadidebis an Semcirebis mimarTulebiT. yvela kombinaciaSi
gamorCeuli iqna sagvartomo maRalproduqtiuli mcenareebi da
tritikales da xorblis Semdgomi seleqciisaTvis.
5.5.8. pirveli da meore Taobis hibridebSi erTi mcenaris
marcvlis masis memkvidreoba
genetikuri da seleqciuri gamokvlevebiT garkveulia, rom
TavTavian kulturebSi, kerZod xorbalSi erTi TavTavis marcvlis masa
metad rTuli niSania da damokidebulia mcenaris produqtiul
bartyobaze, TavTavSi marcvlebis ricxvze, TavTavis amovsebulobis
doneze, marcvlis simsxoze, TavTavis marcvlis masaze, xolo TiToeul
am niSans calcalke ganapirobebs mravali geni. msgavsi gamokvlevebi
tritikales kulturaze umniSvnelo raodenobiTaa.
genetikuri da seleqciuri xasiaTis literaturaSi aris monacemebi
imis Taobaze, rom xorblis mcenaris produqtiulobis memkvidreoba,
poligenuri xasiaTisaa. pirvel TaobaSi saxeobisSida Sejvarebis
SemTxvevaSi erTi mcenaris marcvlis masis memkvidreoba domonanturi an
zedominanturi tipisaa (p. nasyidaSvili, 1974-2005 da sxva).
Cvens mier miRebul hibridebSi garda erTi jgufi hibriduli
kombinaciisa (ПРАО5/4(2n=56)×LT406/74(2n=56)) mcenaris produqtiulobis
mixedviT aRiniSna depresia (cxrili 5. 5. 8. 43).
erTi mcenaris marcvlis masis mixedviT pirveli Taobis hibridebSi
depresia vlindeba sxvadasxvanairi doniT da es gansxvaveba damokidebuli
iyo SejvarebaSi monawile mSobliur formebze. yvelaze maRali doniT
depresia aRniSnuli iqna xorblis endemuri saxeoba tritikum
georgikumis monawileobiT miRebul kombinaciaSi. sagulisxmoa is faqti,
rom oqtaploiduri tritikales saxeobaTSoris pirveli Taobis hibridis
marcvlis masis depresiis done eTanabreba oqtaploidur tritikales
105
rbili xorblis jiS axalcixis wiTeli dolis purTan SejvarebiT
miRebuli pirveli Taobis mcenaris marcvlis masas. amave dros
sagulisxmoa is faqtic, rom oqtaploidur tritikales tetraploidur
xorblis saxeobebTan, kerZod tritikum qarTlikumi, tritikum durumi da
tritikum turgidiumis monawileobiT miRebuli kombinaciebi fertilobis
doniT mixedviT erTmaneTisgan ar ganirCevian.
vegetaciis ganmavlobaSi hibridul kombinaciaTa Seswavlam gviCvena,
rom adgili hqonda hibriduli letalobis gamapirobebel movlenas,
kerZod nekrozis movlenas, ramac garkveuli doniT imoqmeda mcenareebSi
marcvlebis ricxvze da marcvlebis masaze. vTvli, rom tritikales
kombinaciebSi erT TavTavSi marcvlebis ricxvis da mcenaris marcvlis
masis depresia ganpirobebulia nekrozis movleniT.
yvela hibriduli populaciis erTi mcenaris marcvlis masis
Sedegebis analizma (cxrili d. 5. 5. 8. 44) naTlad gviCvena, rom am niSnis
mixedviT meore Taobis hibriduli kombinaciebi, erTi mcenaris saSualo
monacemebiT CamorCeba SejvarebaSi monawile maRalproduqtiul
formas da dabal produqtiul mSobliur formas, an uaxlovdeba dabali
monacemebis mqone mSobliur formas.
meore TaobaSi mSobliur formaTa mcenaris marcvlis masa
cvalebadobda 4,6 gramidan 10 gramamde farglebSi, xolo hibridebSi es
maCvenebeli meryeobda 1,5 gr-dan 9,0 gramamde farglebSi.
yvela sxva maCvenebelTan SedarebiT cvalebadobis done mkveTrad
maRalia yvela hibridul kombinaciaSi da miiReba am maCveneblis mixedviT
metad didi mravalferovani formebi. am maCveneblis mixedviT daTiSuli
formebi dayofili iqna 9 fenotipur klasad.
yuradRebas imsaxurebs agreTve is faqtic, rom mSobliur
formebTan SedarebiT gamoTiSul mcenareebSi erTi mcenaris marcvlis
masa mkveTrad dabali iyo, da am mcenareTa raodenobam Seadgina 25%-ze
meti. mSobliuri formebis Tanabari iyo 40 procentamde, xolo maRali
maCveneblebiT mcenareTa 18% xasiaTdeboda.
106
cxrili 5. 5. 8. 43.
pirveli Taobis mcenareTa marcvlis masis memkvidreoba
#
rigze hibriduli kombinaciis dasaxeleba
mcenaris marcvlis masa (gr)
♀ F1 ♂
1. ПРАО 5/4(2n=56)×LT406/74(2n=56)
Sebrunebuli kombinacia
7,3 ± 0,3
6,9 ± 0,4
7,5 ± 0,7
7,3 ± 0,8
6,9 ± 0,4
7,3 ± 0,35
2. ПРАО 5/4(2n=56)×AD206(2n=42)
Sebrunebuli kombinacia
7,3 ± 0,35
6,7 ± 0,25
5,4 ± 0,4
4,8 ± 0,35
6,7 ± 0,25
7,3 ± 0,35
3. ПРАО 5/4(2n=56)×dika 9/14(2n=28)
Sebrunebuli kombinacia
7,3 ± 0,35
4,2 ± 0,04
2,1 ± 0,25
1,9 ± 0,04
4,2 ± 0,04
7,3 ± 0,35
4. ПРАО 5/4(2n=56)×qarTuli asli(2n=28)
Sebrunebuli kombinacia
7,3 ± 0,35
4,6 ± 0,06
1,57 ± 0,02
1,44 ± 0,03
4,5 ± 0,06
7,3 ± 0,35
5. ПРАО 5/4(2n=56)×TavTuxi 19/28(2n=28)
Sebrunebuli kombinacia
7,3 ± 0,35
6,0 ± 0,4
3,3 ± 0,08
2,8 ± 0,04
6,0 ± 0,4
7,3 ± 0,35
6.
ПРАО 5/4(2n=56)×martiv TavTaviani
turgidiumi(2n=28)
Sebrunebuli kombinacia
7,3 ± 0,35
7,2 ± 0,25
2,6 ± 0,05
1,95 ± 0,03
7,2 ± 0,25 7,3 ± 0,35
7.
ПРАО 5/4(2n=56)×axalcixis wiTeli
dolis puri(2n=42)
Sebrunebuli kombinacia
7,3 ± 0,35
9,2 ± 0,9
5,0 ± 0,06
5,4 ± 0,08
9,2 ± 0,9
7,3 ± 0,35
meore Taobis hibridul populaciaTa TiToeuli mcenaris
produqtiulobis Seswavlis Sedegebidan sayuradReboa is faqti, rom
mkveTrad maRalia mcenareTa produqtiulobis cvalebadobis koeficienti.
aseTi maRali cvalebadoba Cveni monacemebis mixedviT ganpirobebulia
mcenaris produqtiulobis gamapirobebeli erTi, ori, sami, oTxi
elementis maRali sididiT, kerZod produqtiuli bartyoba, TavTavSi
marcvlebis meti ricxvi, marcvlis simsxo, erTi TavTavis maRali masiT.
es maCveneblebi gamoTiSul maRali masis mqone mcenareebSi didi doniT
aris gamovlenili. meore TaobaSi hibridul kombinaciebSi daTiSvis
farTo speqtri gvaZlevs saSualebas, seleqciuri TvalsazrisiT
sasargeblo niSan-Tvisebebis matarebeli sagvartomo mcenareebis
gamorCevis SesaZleblobas da SeiZleba davaskvnaT, rom oqtaploidur
107
tritikales seleqciaSi gamoyeneba gvaZlevs saSualebas movaxdinoT TviT
SejvarebaSi gamoyenebuli tritikales egreTwodebuli “remonti" da
agreTve SevqmnaT Zvirfasi saseleqcio sawyisi masala, rogorc
tritikales, aseve xorblis seleqciisaTvis.
5. 6. meore da Semdgom TaobebSi formaTa warmoqmnis
procesi da saintereso formaTa gamorCeva
xorblis gvarSi Semaval saxeobis SejvarebiT miRebul hibridebSi
SedarebiT kargad aris Seswavlili, formaTa warmoqmnis Taviseburebani
da garkveuli doniT gamovlenilia zogierTi kanonzomierebani
(p. nasyidaSvili, m. sixaruliZe, e. CerniSi, 1983; p. nasyidaSvili, 1974-1984).
tritikales gvarSi, rogorc Tanamedrove sistematikiTaa miCneuli
(p. nasyidaSvili, c. samadaSvili, m. nasyidaSvili, i. nasyidaSvili, 2006), am
gvarSi Semavali saxeobebis, saxeobisSida, saxeobaTSoris da agreTve
gvarTaSoris hibridebSi meore da Semdgom TaobebSi daTiSvis Sesaxeb mo-
nacemebi ar mogvepoveba, Tu ar miviRebT mxedvelobaSi saqarTvelos sa-
xelmwifo sasoflo-sameurneo universitetis genetikisa da seleqcia-me-
Tesleobis kaTedris TanamSromelTa da aspirantTa gamokvlevebs
(p.nasyidaSvili, c.samadaSvili, m.jaSi, S.zanguraSvili, b.memarniSvili).
Cvens gamokvlevebSi Seswavlili iqna saxeobisSida, saxeobaTSoris
da gvarTaSorisi hibridebis meore da Semdgom TaobebSi daTiSvis
Taviseburebani da dadgenili iqna TiToeuli jgufis hibridebidan
seleqciurad saintereso mcenareTa gamorCevis meTodebis Tavisebureba da
gamorCeul formaTa odenoba.
1. oqtaploiduri tritikales oqtaploidur tritikalesTan
Sejvareba. oqtaploidur tritikales oqtaploidur tritikalesTan e. i.
saxeobisSida SejvarebiT miRebul hibridebSi raime kanonzomiereba
daTiSvis xasiaTSi ar gamovlenila. am hibridul reciprokul
kombinaciaSi adgili hqonda daTiSvas. sagulisxmoa is faqti, rom
oqtaploiduri tritikale 2 jiS-nimuSebis urTierTSejvarebiT miRebul
hibridul meore TaobaSi gamoiTiSa mcenareebi, romlebic mcenaris
morfologiuri niSnebis mixedviT dajgufebuli iqna Semdeg tipebad:
108
1. SejvarebaSi monawile mSobliuri formebis tipi _ tritikale;
2. hibridul populaciebSi iyo agreTve tritikales tipi orive
mSoblebis niSan-Tvisebis matareblebi; 3. orive mSoblis Sualeduri tipi.
garda am tipebisa gamoiTiSa magari xorblis msgavsi mcenareebi da magari
xorblis Sualeduri niSnis mqone mcenareebi, agreTve Wvavis tipis
mcenareebi. sainteresoa, is rom saerTo populaciaSi tritikalesa da
magari xorblis Sefardeba TiTqmis 1:1 iyo warmodgenili. aseTnair
Sefardebas adgili aqvs rbili da magari xorblis SejvarebiT miRebul
kombinaciebSi. magari xorblis tipis mcenareTa gamoTiSva unda aixsnas
imiT, rom SejvarebaSi monawile orive mSobliuri formis SeqmnaSi
monawileobs magari xorbali, xolo Wvavis gamoTiSva ganapiroba im
faqtma, rom orive hibridis SeqmnaSi monawileobs Wvavi.
cxrili d. 5. 6. 1. 45-is analizma gviCvena, rom pirdapiri
Sejvarebisas gamoTiSul mcenareTa saerTo raodenobaSi tritikales
tipma Seadgina 16,5-14,5%. tritikales tipi Sualeduri niSnebiT
cvalebadobda 18,4-16,4%-is farglebSi, Sualeduri tipis iyo 14,6-18,6%.
magari xorblis _ 17,5-15,5%. magari xorblis tipis Sualeduri niSniT _
20,3-16,5%, xolo Wvavis tipi 5,9-6,0%. gamoTiSul formebSi sakmao
raodenobiT iyo warmodgenili steriluri mcenareebi, romlebic
gamovlenili iqna Sualeduri tipis mcenareebSi da Wvavis tipis
mcenareebSi. TavTavis fertilobis donis mixedviT, SedarebiT
maRalfertiluri iyo magari xorblis tipi (2,1-2,2). am maCveneblis
mixedviT gamoTiSul formebSi gamoirCeoda uSualod tritikales tipi
(1,5-1,4), aseve gansxvavebuli maCveneblebiT xasiaTdebodnen gamoTiSuli
mcenareebi _ erTi TavTavis masis maCveneblebis monacemebiTac. am mxriv
SedarebiT srulmarcvliani, erTi TavTavis maRali masiT gamoirCeodnen
magari xorblisa da tritikales tipis mcenareebi.
amrigad, meore TaobaSi gamoTiSuli tritikales da magari
xorblis formebi, SedarebiT maRalfertiluria da am maCvenebliT isini
ar CamorCebian sawyis mSobliur formebs. populaciaSi hibriduli
formebi naxevrad fertilurebia da maTSia steriluri mcenareebic. ufro
meti produqtiulobiT gamoirCeva magari xorblis tipis TavTavebi.
sagulisxmoa isic, rom mesame da meoTxe TaobaSi tritikales da magari
109
xorblis tipis mcenareebi aRar warmoqmnian axal formebs. Sualeduri
yvela tipis mcenare SemdgomSic iTiSeba da miiReba rogorc Sualeduri,
aseve tritikales da magari xorblis tipis mcenareebi, mesame TaobaSi
iZleva Wvavis tipis mcenareebs, xolo meoTxe TaobaSi Wvavis tipis
mcenareTa warmoqmna aRar mimdinareobs.
meore TaobaSi garda am mcenareTa TavTavis tipisa gamoTiSuli
mcenareebi erTmaneTisgan ganirCeodnen mcenareTa simaRliT, romelic
cvalebadobda 90 sm-dan 180 sm-mde farglebSi. mesame TaobaSi hibridul
populaciebSi gamorCeuli iqna 85-96 sm-is simaRlis mqone mcenareebi,
romelTa TavTavis fertiloba da marcvlis masa mniSvnelovnad
aRemateboda SejvarebaSi monawile sawyis formebs da agreTve
standartad gamoyenebul, rogorc tritikales, aseve rbili xorblis
jiSebs. mexuTe TaobaSi gamorCeuli tritikales da magari xorbis tipis
xazebi gamoirCeodnen 1000 marcvlis maRali masiTac.
individualuri gamorCevis meTodis gamoyenebis paralelurad
gamoyenebuli iqna nilson-eles mier SemoTavazebuli ”gamorCevis akari
meTodi” da agreTve friuvitis mier SemoTavazebuli ”gamorCevis
germenuli meTodi”. ”akari” meTodis gamoyenebis SemTxvevaSi hibridul
populaciaSi ramodenime Taobis ganmavlobaSi ar tardeba gamorCeva da
warmoadgens masobrivi gamorCevis erT-erT meTods gansazRvruli
mSoblebis SejvarebiT miRebul gamorCevis gareSe datovebul hibridSi,
ramodenime Taobis Semdeg (F6-F8), gamorCevis gareSe grovdeba ufro bevri
raodenobis formebi.
meore TaobaSi gamorCeul sagvartomo mcenareebis SerCevisaTvis
gamoyenebuli iqna “gamorCevis germanuli meTodi”, romlis arsi
mdebareobs imaSi, rom Seswavla-gamocda tardeba gamorCeuli Taobis
yvela hibridul kombinaciebSi dasabuTebuli iqna aRniSnuli meTodebis
didi praqtikuli mniSvneloba.
mexuTe TaobaSi aRniSnuli meTodebis gamoyenebiT, rogorc
pirdapiri, aseve Sebrunebuli kombinaciidan gamorCeuli iqna tritikales
maRalfertiluri xazebi, romelTa mcenaris simaRle 85 _ 90 sm-is
farglebSia, xolo erTi TavTavis marcvlis masa 2,7 _ 3,2 gramamde.
110
oqtaploiduri tritikales saxeobisSida hibridizaciiT
SesaZlebeli gaxda mravali morfologiuri da biologiuri niSan-
TvisebaTa gacvla-gamocvla, ris Sedegadac amaRlda tritikales
fertiluroba, minimumamde Semcirda endospermis amouvsebloba.
2. oqtaploiduri tritikales heqsaploidur tritikalesTan
Sejvareba. oqtaploiduri tritikales saxeobaTSorisi hibridizaciis
meTodis gamoyenebiT miRebuli iqna metad mniSvnelovani Sedegebi.
reciprokuli hibridebis Seswavlam gviCvena, rom hibridebis daTiSva ar
warimarTa meore TaobaSi erTi-erTTan SefardebiT, aramed hibridul
kombinaciebSi gamoiTiSnen mSobliuri formebis SeqmnaSi monawile magari
xorblis tipis mcenareebi da am tipis mcenareTa Sefardeba tritikales
tipis mcenareebTan TiTqmis 1:1-Tan iyo warmodgenili. e. i. tritikales
erT mcenareze modioda magari xorblis erTi mcenare da es kanon-
zomiereba SenarCunebulia am jgufis yvela reciprokul kombinaciaSi.
pirdapiri Sejvarebisas gamoTiSul mcenareTa saerTo raodenobaSi
tritikales tipis iyo 18,1_17,4%, xolo magari xorblis _ 19,4_18,4%,
tritikales tipi Sualeduri niSniT _ 14,9_15,6%. garda am tipis
mcenareebisa gamoiTiSa Wvavis tipis mcenareebi. amasTanave erTad sakmao
raodenobiT iyo warmodgenili steriluri mcenareebi. Sualeduri tipis
mcenareTa jgufSi aRiniSna rogorc dadebiTi, aseve uaryofiTi
transgresia da agreTve sawyis formebisaken dabruneba (cxrili d. 5. 6. 2.
46).
meore TaobaSi gamoTiSuli tritikales da magari xorblis tipis
mcenareebi fertilobis doniT uTanabrdebian sawyis formebs. Sualeduri
tipis mcenareebi naxevrad fertiluria da am tipis mcenareebSia
steriluri mcenareebic. ise rogorc pirveli jgufis hibridebSi
gamoTiSuli mcenareebidan ufro maRalproduqtiulobiT gamoirCevian
tritikales da magari xorblis tipis mcenareebi. sagulisxmoa agreTve is
faqtic, rom mesame da meoTxe TaobaSi tritikales tipis da magari
xorblis tipis mcenareebi aRar warmoqmnian Sualeduri tipis mcenareebs,
xolo Sualeduri tipis mcenareebi SemdgomSic iTiSeba da miiReba
daTiSul mcenareTa iseTive mwkrivi, rogorc adgili hqonda meore
TaobaSi. meore TaobaSi miRebuli iqna mcenaris simaRlis mixedviT
111
daTiSvis farTo speqtri. hibridul populaciaSi iyo mcenareebi,
romelTa simaRle cvalebadobda farglebSi 90 sm-dan 180 sm-mde, xolo
mesame TaobaSi Seswavlil mcenareTa simaRle cvalebadobda 65 sm-dan 170
sm-mde farglebSi. seleqciuri TvalsazrisiT saintereso mokleReroiani
mcenareebi gamorCeuli iqneba meoTxe TaobaSi, romlebic
mokleReroianobasTan erTad gamoirCeodnen 1000 marcvlis maRali masiT
da erTi TavTavis marcvlis maRali masiT.
SejvarebaTa am jgufis mexuTe TaobaSi gamorCeuli iqna
tritikales Zvirfasi sagvartomo mcenareebi da am mcenareTa
daxasiaTeba produqtiulobis zogierTi maCveneblis mixedviT motanilia
cxrili 5. 6. 2. 50-Si. gamorCeuli tritikales perspeqtiuli formebi sul
xuTi, mcenaris simaRliT mniSvnelovnad CamorCebian sawyis mSobliur
formebs, da maTi mcenaris simaRle cvalebadobs 109 sm-dan 120,2 sm-is
farglebSi. gamorCeuli es formebi aRematebian mSobliur formebs
produqtiuli bartyobiT. es maCvenebeli gamorCeul formebSi
cvalebadobda 3,5-dan 4,1-iT (mxolod mSobliur formebSi _ 2,5-2,7).
gamoirCeodnen agreTve TavTavis sigrZiT, es maCvenebeli cvalebadobda
11,9-12,1 farglebSi, amasTan erTad maRalia TavTavze ganviTarebuli
TavTunebis raodenoba, riTac sawyis formebs aRematebian 2-3 TavTuniT,
rac Seexeba TavTavis Semarcvlas gamorCeuli perspeqtiuli formebi
TavTavSi marcvlebis ricxviT uTanabrdebian an umniSvnelod aRematebian
mSobliur formebs. CamorCebian TavTavis fertilobis doniT, es
maCvenebeli gamorCeul formebSi cvalebadobda 1,63-1,91 farglebSi.
gamorCeuli formebi ufro metad msxvilmarcvliania, an uTanabrdebian
heqsaploidur tritikales, xolo gamorCeul mcenareTa garkveuli
raodenoba (2) aRemateba mSobliur formas da agreTve mniSvnelovnad
aRematebian standartul xorblis jiSs. formebSi produqtiuli
bartyobis gazrdis xarjze mniSvnelovnad izrdeba erTi mcenaris
marcvlis masa da am niSniT aRematebian rogorc mSobliur formebs,
aseve standartebad SerCeul xorblisa da tritikales jiSebs.
amrigad, oqtaploiduri tritikales heqsaploidur tritikalesTan
SejvarebiT miRebul hibridul kombinaciebSi SesaZlebloba mogveca
gamogverCia xuTi perspeqtiuli forma, romlebic standartul jiSebs,
112
aseve SejvarebaSi monawile formebs mniSvnelovnad aRematebian
mosavlianobis gamapirobebeli elementebis mixedviT.
3. oqtaploiduri tritikales xorbal qarTlikumTan Sejvareba. am
jgufis meore Taobis hibridebi sicocxlis unarianobiT mSobliur
formebs ar Camouvardebian da am mxriv sxvaoba mkveTrad mcirdeba
pirdapir da Sebrunebul SejvarebiT miRebul kombinaciebs Soris. meore
TaobaSi warimarTa daTiSva da ZiriTadi niSnebis mixedviT zogierTi
gamoTiSuli forma scildeba sawyis formebs, rogorc morfologiuri
niSnebiT, aseve sameurneo maCveneblebiT. morfologiuri niSnebiT
gamoTiSuli mcenareebi dayofili iqna Semdegi tipis mcenareebad: 1.
tritikales tipis mcenareebi, 2. tritikales tipis mcenareebi Sualedur
niSnebiT, 3. Sualeduri tipis mcenareebi, 4. dikas tipis mcenareebi, 5.
dikas tipis mcenareebi Sualedur niSnebiT, 6. magari xorblis tipis
mcenareebi, 7. magari xorblis tipi Sualedur niSnebiT, 8. Wvavis tipis
mcenareebi, persikoides tipis mcenareebi (cxrili 5. 6. 2. 47).
meore Taobis hibridebSi adgili hqonda daTiSvis farTe speqtrs.
miRebuli iqna tritikales tipi sxvadasxvanairi niSan-TvisebebiT (ufxo,
moklefxiani, datotvil TavTaviani, mravalTavTuniani, Zalian
mkvrivTavTuniani, turgidiumi moSavo fxebiT). analizirebul
mcenareebidan pirdapiri Sejvarebis dros tritikales tipi iyo 14,5-11,2%,
Sebrunebul kombinaciebSi 11,5-12,5%, qarTlikumis tipi pirdapiri
Sejvarebis dros 13,5%, Sebrunebuli Sejvarebisas _ 13-12%, magari
xorbali pirdapiri Sejvarebisas _ 7%, Sebrunebuli Sejvarebis dros _
6%, Wvavis _ 5-3%, Sebrunebis dros _ 4-4,1%, xolo persikoides tipis
mcenareebi pirdapiri Sejvarebisas _ 3,1-4%, Sebrunebis dros _ 3%.
TiToeuli jgufis SigniT gamoyofili fenotipebi erTmaneTisgan
ganirCeodnen mcenaris simaRliT, produqtiuli bartyobiT, TavTavis
sigrZiT da simkvriviT, kilis kbilakis formiT da sigrZiT, fxebis
Sefervis intensivobiT, mosavlianobis gamapirobebeli elementebiT,
daavadebebisa da Cawolisadmi gamZleobiT, fertilobis doniT da amave
dros gamoTiSul formebSi iyo steriluri mcenareebic.
sagulisxmoa is, rom yvela kombinaciaSi gamoiTiSnen maRal-
mozardebi, saSualo simaRlis, dabal mozardi da juja tipis mcenareebi.
113
meore TaobaSi aRiniSna sameurneo da morfologiuri niSnebiT
mkveTri cvalebadoba, savegetacio periodis mixedviT gamoiTiSa saerTo
da sagviano formebi, xolo adreuli formebi uaxlovdebodnen
qarTlikums, sagviano formebi ki tritikales. yvela am maCvenebliT
gamoTiSuli qarTlikumis tipis mcenareebi scildebodnen sawyis formas
qarTlikums. aRniSnuli niSan-Tvisebebis mixedviT aRiniSna rogorc
dadebiTi transgresia, aseve uaryofiTi transgresiac.
meore da Semdgom TaobebSi warimarTa daTiSva morfologiur
raodenobrivi da Tvisobrivi niSnebis mixedviT. sayuradReboa is faqti,
rom gamoTiSuli tritikales tipebi gamoirCeodnen absoluturi
imunitetiT, yvela saxis daavadebebis mimarT.
oqtaploiduri tritikales xorbal qarTlikumTan (jiSi dika 9/14)
SejvarebiT miRebuli hibriduli kombinaciis mexuTe TaobaSi gamorCeuli
iqna konstanturi, daavadebebisadmi gamZle, sagvartomo mcenareebi. maT
Soris gamoyofili iqna sameurneo Zvirfasi niSan-Tvisebis matarebeli
sagvartomo mcenareebi (cxrili 5. 6. 2. 50), romlebic mcenaris simaRliT
miekuTvnebian mokle Reroian formebs. maT genotipSia mokleReroianobis
gamapirobebeli 2 geni. am mcenareTa simaRle cvalebadobs 75,5 sm-dan 95,4
sm-mde farglebSi, romelTa mcenaris produqtiuli bartyoba aRemateba,
rogorc tritikales, aseve qarTlikumis jiS dika 9/14-s. maTi es
maCvenebeli meryeobs 3,4-dan 4,2 farglebSi. TavTavis sigrZiT xorblis
jiS dika 9/14-s aRematebian 1-1,5 sm-iT, xolo oqtaploidur tritikales
uTanabrdebian. gamorCeul formebSi maRalia erTi mcenaris marcvlis
masa, orive mSobliur formasTan SedarebiT da agreTve standartul
jiSTan SedarebiT.
amrigad, oqtaploidur tritikales qarTlikumTan SejvarebiT
miRebuli kombinaciis gansxvavebul Taviseburebas warmoadgens, is faqti,
rom miiReba yvela saxis daavadebebisadmi imunuri formebi da mcenaris
produqtiulobis maCvenebliT aRematebian dika 9/14-s, uTanabrdebian
rogorc xorblis, aseve tritikales standartul jiSebs.
114
cxril
i 5. 6. 3. 47.
oqt
aploid
uri
trit
ikal
es x
orblis
jiS
dika 9/14 S
ejvareb
iT miR
ebuli
hibrid
ebis
meore Tao
baS
i gamoTiS
ul Zir
iTad
i tipis
mcenar
eebis
analiz
is S
edeg
ebi
persi-
koi-
des
tipi
3,1
2,0
1,0
0,8
3,0
2,0
1,0
0,8
4,0
1,0
0,9
1,0
3,0
1,0
0,8
0,9
Wvavi
5,0
1,0
0,5
0,6
4,0
2,0
4,0
0,7
3,0
2,0
0,6
0,7
4,1
3,0
0,7
0,6
magar
i xorblis
tipi
Sual
e-
duri
niSnebiT
8,5
5,0
1,2
1,1
9,5
4,0
1,3
1,2
8,0
4,0
1,3
1,4
8,0
4,0
1,4
1,3
magar
i xorb-
lis
tipi
7,0
0,0
1,4
1,2
6,0
0,0
1,5
1,3
7,0
0,0
1,5
1,6
6,5
0,0
1,6
1,5
dikas
tipi
Sual
e-
duri
niSnebiT
10,5
2,0
1,2
0,8
11,5
3,0
1,1
0,7
11
2,5
1,1
1,0
11,0
1,5
1,0
0,9
dikas
tipi
13,5
0,0
1,3
0,9
13,0
0,0
1,2
0,9
13,5
0,0
1,2
1,1
12,1
0,0
1,0
1,0
Sua-
led
uri
tipi
5,6
4,0
1,0
0,6
6,0
3,0
0,9
0,7
7,0
4,0
1,0
1,0
7,0
5,0
1,0
1,1
trit
ika-
les
tipi
Sual
e-duri
niSnebiT
12,5
6,0
1,1
1,0
15,5
6,1
1,2
1,1
13,0
5,1
1,2
1,1
14,5
5,0
1,3
1,2
tri-
ika-
les
tipi
14,5
0,0
1,2
1,15
11,5
0,0
1,3
1,35
14,0
10,0
1,3
1,2
12,5
0,0
1,4
1,3
maCveneb
leb
i
1.mc
enar
eTa ganaw
ileb
a %-iT
2.ster
ilur mcenar
eTa %
3.TavTunS
i marcvl
ebis
rao
denoba
4.er
Ti TavTavis
mar
cvl
is
masa, g
r
1.mc
enar
eTa ganaw
ileb
a %-iT
2.ster
ilur mcenar
eTa %
3.TavTunS
i marcvl
ebis
rao
denoba
4.er
Ti TavTavis
mar
cvl
is
masa, g
r
1.mc
enar
eTa ganaw
ileb
a %-iT
2.ster
ilur mcenar
eTa %
3.TavTunS
i marcvl
ebis
rao
denoba
4.er
Ti TavTavis
mar
cvl
is
masa, g
r
1.mc
enar
eTa ganaw
ileb
a %-iT
2.ster
ilur mcenar
eTa %
3.TavTunS
i marcvl
ebis
rao
denoba
4.er
Ti TavTavis
mar
cvl
is
masa, g
r
hibrid
u-
li
komb
ina-
cia
1. ПРА
О5/
4 × dika
9/14
2.
Seb
rune-
buli
komb
ina-
cia
3.
LT40
6/74
× dika
9/14
4.
Seb
rune-
buli
komb
ina-
cia
115
4. oqtaploiduri tritikales magar xorbalTan Sejvareba.
oqtaploiduri tritikales SejvarebiT magar xorbalTan miRebuli
hibriduli kombinaciebis meore TaobaSi daTiSvis xasiaTi da
Taviseburebani TiTqmis analogiuria imis, rasac adgil hqonda xorbal
qarTlikumTan SejvarebiT miRebul meore TaobaSi. magram amisgan
gansxvavebiT meore TaobaSi daTiSuli mravalferovneba dayofili iqna
eqvs ZiriTad tipad: 1. tritikales tipi, 2. tritikales tipi Sualeduri
niSnebiT, 3. Sualeduri tipi, 4. magari xorblis tipi, 5. magari xorblis
tipi Sualeduri niSnebiT, 6. Wvavi (cxrili 5. 6. 4. 48). daTiSvis aseTi
tipi miesadageba oqtaploiduri tritikales heqsaploidur
tritikalesTan SejvarebiT miRebul hibridul kombinaciebs. am jgufis
hibridebSi daTiSva meore TaobaSi warimarTeba daaxloebiT iseTive
sqemiT da TanafardobiT, rogorsac adgili aqvs rbili xorblisa da
magari xorblis Sejvarebis dros. Cvens eqsperimentSi hibridebis meore
TaobaSi daTiSva warimarTa daaxloebiT 1:1 SefardebiT, e. i. erTi wili
tritikales mcenareze modis erTi wili magari xorbali.
pirdapiri Sejvarebisas (mdedrobiT forma heqsaploiduri tritikale)
gamoTiSul mcenareTa saerTo raodenobaSi tritikales tipis iyo 14,5%,
magari xorblis _ 19,5%, analogiuri SefardebiT iyo mcenareebi
warmodegenili kombinaciebSi, romelTa SeqmnaSi monawileobda
adgilobrivi magari xorblis jiSi Savfxa. pirdapiri Sejvarebisas
gamoTiSul formebSi iyo tritikales tipis Sualeduri niSnebiT 16,5%,
magari xorblis tipis Sualeduri niSnebiT _ 21%, Wvavi _ 6%-iT. xolo am
ukanaskneli tipis Sualeduri tipi iyo 13,6%. daaxloebiT analogiuri
suraTia miRebuli Sebrunebuli Sejvarebis Sedegad. SejvarebaTa am
tipSi gamovlenili iqna steriluri mcenareebi, mxolod Sualeduri
tipis mcenareebSi. SejvarebaTa am tipSi gamoTiSuli mcenareebi
morfologiuri niSnebiT ar scildeba hibridebis SeqmnaSi monawile
mSobliuri formebis farglebs gareT. aRiniSna transgresia da agreTve
sawyisi formebisaken dabruneba. gamoTiSul formebSi iyo tritikales
ufxo formebi, magari xorblis formebi da zogierTi iseTi tipis
mcenareebi, romelTa mikuTvneba romelime botanikur erTeulTan
SeuZlebelia iqna. ufxo magar xorbalTan erTad iyo datotvil
116
TavTaviani magari xorbali, xolo tritikaleSi TavTavebis iseTi tipi,
romelTa mikuTvneba raime geometriul erTeulTan SeuZlebeli iyo,
kerZod iyo Tavkombala msxvili TavTavi, datotvil TavTunebiani da sxva.
oqtaploiduri tritikales da magari xorblis SejvarebiT
miRebuli meore Taobis ZiriTadi tipis mcenareTa Semdgom TaobebSi
SeswavliT, dadgenili iqna, rom tritikales da magari xorblis tipebi
axal formebs ar warmoqmnian, agreTve, Wvavis axali formebis miReba ar
aRniSnula, xolo Sualeduri tipis mcenareebi mesame TaobaSi iTiSebian
da miiReba iseTive mwkrivi gamoTiSul mcenareTa tipebisa, rogorc
adgili hqonda meore TaobaSi. mesame Taobis Sualeduri tipis mcenareebi,
meoTxe TaobaSi kvlav iTiSebian iseTive kanonzomierebiT, rasac adgili
hqonda meore TaobaSi. gansxvaveba mxolod imaSia, rom gamoTiSuli tipis
mcenareTa raodenoba Semdgom TaobebSi TandaTanobiT mcirdeba. meoTxe
Taobis hibridul populaciebSi gamorCeuli iqna Zvirfas niSan-TvisebaTa
matarebeli sagvartomo mcenareebi.
SejvarebaTa am tipSi sagulisxmoa is, rom meore da mesame TaobaSi
gamoTiSuli mcenareebi mcenaris simaRliT erTmaneTisgan mkveTrad
ganirCevian. dawyebuli “hibriduli qondarobis” tipis mcenareebidan
mkveTrad maRal mozard mcenareebamde farglebSi. am tipis kombinaciebSi
garda “hibriduli qondarobis” tipis mcenareebisa, gamoTiSul
mcenareebSi iyo mokleReroianobis 1-2-3 genis matarebeli mcenareebi,
romelTa mcenaris simaRle cvalebadobda 30 sm-dan 92-mde farglebSi.
amave dros sagulisxmoa is faqtic, rom aseTnairi simaRlis mqone
mcenareebi gamoirCeodnen mosavlianobis gamapirobebeli elementebis
maRali maCveneblebiTac. gamorCeuli formaTa marcvali mkveTrad
rqiseburia, rac migvaniSnebs im faqtze, rom am saxeobebis SejvarebiT
SesaZlebeli gaxda mravali morfologiuri niSnebis da zogierTi
fiziologiur-biologiuri Tvisebebis mqone genebis gacvla-gamocvla, ris
Sedegadac Cvens mier miRebul axal formebSi gaumjobesda tritikales
marcvlis teqnologiuri Tvisebebi, magari xorblis rqiseburi
endospermis xarjze.
117
cxril
i 5. 6. 4. 48.
oqt
aploid
ur t
rit
ikal
es mag
ar x
orbal
Tan S
ejvareb
iT miR
ebuli
hibrid
ebis
meo
re
Tao
baS
i gamoTiS
uli
ZiriT
adi
tipis
mcenar
eTa anal
izis
Sed
egeb
i
Wvavi
6,0
1,0
1,0
0,6
7,0
2,0
1,0
0,8
5,5
0,5
0,6
0,7
6,5
1,0
0,6
0,6
magar
i xorblis
tipi
Sual
eduri
niSnebiT
21,0
2,0
1,6
1,7
19,5
4,0
1,7
1,8
21,2
1,5
1,8
1,7
20,0
2,5
1,6
1,5
magar
i xorblis
tipi
19,5
0,0
2,0
2,2
20,0
0,0
2,2
2,4
20,0
0,0
2,1
2,2
18,0
0,0
2,0
2,0
Sual
eduri
tipi
13,6
5,0
1,2
1,4
15,0
6,0
1,4
1,2
13,0
4,0
1,1
1,2
15,0
3,0
1,2
1,3
trit
ikal
es
tipi
Sual
eduri
niSnebiT
16,5
2,0
1,4
1,5
14,0
4,0
1,4
1,3
16,0
3,0
1,2
1,3
14,0
4,0
1,3
1,4
trit
ika-
les
tipi
14,5
0,0
1,6
1,8
15,5
0,0
1,7
1,5
15,0
0,0
1,4
1,5
17,0
0,0
1,5
1,6
maCveneb
leb
i
1.mc
enar
eTa ganaw
ileb
a %-iT
2.ster
ilur mcenar
eTa %
3.TavTunS
i marcvl
ebis
rao
denoba
4.er
Ti TavTavis
mar
cvl
is mas
a, g
r
1.mc
enar
eTa ganaw
ileb
a %-iT
2.ster
ilur mcenar
eTa %
3.TavTunS
i marcvl
ebis
rao
denoba
4.er
Ti TavTavis
mar
cvl
is mas
a, g
r
1.mc
enar
eTa ganaw
ileb
a %-iT
2.ster
ilur mcenar
eTa %
3.TavTunS
i marcvl
ebis
rao
denoba
4.er
Ti TavTavis
mar
cvl
is mas
a, g
r
1.mc
enar
eTa ganaw
ileb
a %-iT
2.ster
ilur mcenar
eTa %
3.TavTunS
i marcvl
ebis
rao
denoba
4.er
Ti TavTavis
mar
cvl
is mas
a, g
r
hibrid
u-l
i ko
mbin
a-cia
1. ПРА
О5/
4 ×
TavTuxi
19/28
2. Seb
runebu-
li
komb
ina-cia
3. ПРА
О5.
4 ×
Savfxa
4. Seb
runebu-
li
komb
ina-cia
118
oqtaploiduri tritikales magari xorblis jiS TavTuxi 19/28-Tan
SejvarebiT miRebuli kombinaciis mexuTe TaobaSi gamorCeuli iqna
tritikales sagvartomo mcenareebi, romlebic gamoirCevian
tritikalesTan da magar xorbalTan SedarebiT mokleReroianobiT,
gamoyofili xuTi sagvartomo mcenareTa simaRle cvalebadobda 89,5 sm-
dan 97,4 sm-mde. yvela mcenaris Rero mtkicea, axasiaTebs Cawolisadmi
gamZleoba, aRematebian produqtiuli bartyobiT mSobliur formebs, aseve
standartul jiSebs, am mcenareTa produqtiuli bartyoba meryeobda 3,7-
4,2-mde farglebSi. TavTavis sigrZiT uTanabrdebian an aRematebian sawyis
formebs da standartul jiSebs, TavTavis simkvrivis doniT mSobliur
formebs da standartuli jiSebis Tanabaria, aseve Tanabaria TavTavSi
marcvlebis ricxviT, TavTavis fertilobiT aRematebian mxolod
tritikales standartul jiSs qarTli 5-s da aseTive Sedegia miRebuli
erTi marcvlis masaSi. gadidebuli produqtiuli bartyobis xarjze
maRali aqvT erTi mcenaris marcvlis masa. oqtaploiduri tritikales
magar xorbalTan SejvarebiT miRebuli hibriduli perspeqtiuli
sagvartomo mcenareTa Taviseburebas warmoadgens, is rom axasiaTebT
Cawolisadmi gamZle Rero, gadidebuli produqtiuli batryoba,
daavadebebisadmi gamZleoba da amaTi marcvlebi mSobliur
tritikalesTan SedarebiT amouvsebelia da marcvlis konsistencia
uTanabrdeba magari xorblis marcvlis konsistencias (cxrili 5. 6. 2. 50).
1. oqtaploiduri tritikales rbil xorbalTan Sejvareba.
oqtaploiduri tritikales rbil xorbalTan SejvarebiT miRebuli meore
Taobis hibriduli kombinaciebi mkveTrad gamoirCevian meore TaobaSi
gamoTiSul mcenareTa ara marto ZiriTadi tipebis raodenobiT, agreTve
botanikurad iseTi saxeobaTa formaTa gamoTiSviT, romlebic sawyis
formebisagan gansxvavdebian da warmoadgenen axal saxeobebs,
saxesxvaobebs da tipebs (cxrili 5. 6. 5. 49).
Catarebulma gamokvlevebma gviCvena, rom oqtaploidur tritikales
rbil xorbalTan Sejvareba SesaZleblobas iZleva miviRoT ara marto
tritikales, agreTve rbili xorblis jiSebis gamosayvanad saWiro mokle
Reroiani, maRalxarisxovani marcvlis momcemi saseleqcio-sawyisi masala.
119
Cvens gamokvlevebSic dasturdeba g. meisteris (1926) saxeobaTaSoris
da gvarTaSoris Sejvarebisas miRebul hibridebs axasiaTebs formaTa
warmoqmnis procesSi paralelizmi da meore Taobidan sawyisi
formebisaken dabruneba.
Cvens eqsperimentSi, rogorc aRvniSne daTiSva rTuli xasiaTis iyo.
meore TaobaSi gamoiTiSa ara marto SejvarebaSi monawile komponentebis
tipis mcenareebi, agreTve tritikales SeqmnaSi monawile magari xorblis
tipis mcenareebi. yvela am tipis mcenareTa Sefardeba meore TaobaSi iyo
1:1:1. e. i. tritikales erT mcenareze modioda rbili xorblis erTi da
magari xorblis erTi mcenare.
pirdapiri Sejvarebisas (mdedrobiTi forma oqtaploiduri tritikale)
meore TaobaSi gamoTiSul mcenareTa saerTo raodenobaSi tritikales
tipis iyo 12,5-14,0%, rbili xorblis _ 13,5-14,5%, magari xorblis _ 9,5-
10,0%. tritikales tipis Sualeduri niSnebiT _ 10,5-12,5%. rbili xorblis
tipis Sualeduri niSnebiT _ 12,0-13,0%, magari xorblis tipis Sualeduri
niSnebiT _ 7,5-6,0%. Sualeduri tipis mcenareebi _ 11,5-10,5%, Wvavis tipis
mcenareebi _ 8,0-5,0 %. xorbal kompaqtumis _ 5,5-4,0% da speltoides tipi
_ 2,5-2%. Sebrunebuli Sejvarebis Sesabamisad 12,0-14,5%, 13-14%, 10-11%, 12-
14,5%, 10,5-12,5%, 7,5-7%, 11,5-10,5%, 6-4%, 5-4,5%, 3-1,5%. rogorc aRvniSneT
meore TaobaSi sawyisi formebis garda gamoiTiSa Triticum compactum-is
tipis da speltiformes tipis mcenareebi. am tipebis garda adgili hqonda
transgresias da agreTve sawyisi formebisaken dabrunebas. gamoTiSul
formebSi iyo tritikales ufxo formebi, mkveTrad mkvriv TavTaviani
formebi, mkveTrad Tavkombala formebi, rbili xorblis ufxo formebi,
Savfxiani formebi, mkveTrad grZelTavTaviani meCxeri tipis mcenareebi,
Sebusul TavTaviani formebi da sxva (cxrili 5. 6. 5. 49).
oqtaploiduri tritikales rbili xorblis jiSebTan SejvarebiT
miRebuli hibriduli kombinaciebis mexuTe TaobaSi gamorCeuli iqna 10
Zvirfasi niSan-Tvisebis matarebeli sagvartomo mcenare, aqedan
tritikales xorblis axalcixis wiTel dolis purTan SejvarebiT
gamorCeuli iqna tritikales oTxi sagvartomo mcenare, romlebic
120
cxril
i 5. 6. 5. 49.
oqt
aploid
uri
trit
ikal
es d
a rbil
i xorblis
Sej
vareb
iT miR
ebuli
hibrid
ebis
meo
re
Tao
baS
i gamoTiS
uli
ZiriT
adi
tipis
mcenar
eTa anal
izis
Sed
egeb
i
spel-
toi-
des
tipi
2,5
0,0
0,6
1,2
3,0
0,0
0,9
0,85
2,0
0,0
0,8
0,9
1,5
0,0
0,7
0,8
xor-
bal
i ko
mpaq
tumi
5,5
0,0
1,4
0,9
4,5
0,0
1,3
1,0
4,0
1,0
1,6
1,3
4,5
0,5
0,9
1,4
Wvavi
8,0
0,0
0,7
0,8
6,0
0,0
0,8
0,9
5,0
1,0
0,8
0,7
4,0
0,5
0,8
0,8
magar
i xorb-
lis
tipi
Sual
e-duri
niSnebiT
7,5
1,5
1,8
1,6
8,5
2,5
1,9
2,1
6,0
0,5
1,8
2,0
7,0
1,0
1,8
1,9
magar
i xor-
blis
tipi
9,5
0,0
2,0
1,9
10,0
0,0
2,0
2,2
10,0
0,0
2,0
2,2
11,0
0,0
2,0
2,0
rbil
i xorblis
tipi
Sual
e-duri
niSnebiT
12,5
2,0
1,7
1,31
10,5
3,0
1,8
1,45
13,0
1,5
2,0
1,5
12,5
2,5
2,5
1,6
rbil
i xor-
blis
tipi
12,5
0,0
2,2
1,4
13,0
0,0
2,0
1,55
14,5
0,0
2,2
1,7
14,0
0,0
2,3
1,9
Sua-
led
u-r
i tipi
11,5
2,5
1,0
1,2
10,5
1,5
1,1
1.25
10,5
2,5
1,0
1,3
10,0
2,0
1,1
1,4
trit
i-kales
tipi
Sual
e-duri
niSnebiT
10,5
1,5
1,2
1,4
12,0
2,0
1,25
1,3
12,5
1,5
1,3
1,6
14,5
1,0
1,4
1,9
tri-
tika
les
tipi
12,5
0,0
1,4
1,7
11,5
0,0
1,35
1,5
14,0
0,0
1,6
1,9
13,0
0,0
1,7
2,0
maCveneb
leb
i
1.mc
enar
eTa ganaw
ileb
a %-iT
2.ster
ilur mcenar
eTa
%
3.TavTunS
i marcvl
ebis
rao
denoba
4.er
Ti
TavTavis
marcvl
is mas
a, g
r
1.mc
enar
eTa ganaw
ileb
a %-iT
2.ster
ilur mcenar
eTa
%
3.TavTunS
i marcvl
ebis
rao
denoba
4.er
Ti
TavTavis
marcvl
is mas
a, g
r
1.mc
enar
eTa ganaw
ileb
a %-iT
2.ster
ilur mcenar
eTa
%
3.TavTunS
i marcvl
ebis
rao
denoba
4.er
Ti
TavTavis
marcvl
is mas
a, g
r
1.mc
enar
eTa ganaw
ile b
a %-iT
2.ster
ilur mcenar
eTa
%
3.TavTunS
i marcvl
ebis
rao
denoba
4.er
Ti
TavTavis
marcvl
is mas
a, g
r
hibrid
u-
li
komb
ina-
cia
1. ПРА
О5/
4 × ax
al-
cix
is
wiT
eli
dolis
pu
ri
2. Seb
rune-
buli
komb
ina-
cia
3. ПРА
О5/
4 × Tbil
isu
-ri
5
4. Seb
rune-
buli
komb
ina-
cia
oqtaploiduri tritikale (ПРАО 5/4) X axalcixis wiTeli dolis
puris hibridis daTiSva F2-Si.
oqtaploiduri tritikale (ПРАО 5/4) X axalcixis wiTeli dolis
puris hibriduli kombinaciis F3-Si gamoTiSuli rbili xorblisa da
tritikales mravalferovani formebi.
oqtaploiduri tritikales (ПРАО 5/4) X axalcixis wiTeli dolis
puris hibriduli kombinaciis F5-Si gamoTiSuli rbili xorblis da
tritikales mravalferovani formebi.
121
mcenaris simaRliT mniSvnelovnad dabalmozardebia da maTi simaRle
cvalebadobs 105,3 sm-dan 118,5 sm-mde farglebSi, xolo produqtiuli
bartyoba axalcixis wiTeli dolis purTan SedarebiT Semcirebulia da
es maCvenebeli meryeobs 4,5-dan 4,9-mde farglebSi, xolo axalcixis
wiTeli dolis puris 6,1-ia, samagierod am SejvarebiT miRebuli
tritikales formebi ufro metad grZel TavTavianebia, vidre es
axasiaTebs axalcixis wiTeli dolis purs da eTanabrebian tritikales.
maRali maCveneblebiT gamoirCevian xorbalTan SedarebiT TavTavze
ganviTarebuli TavTunebiT, xolo TavTavSi marcvlebis ricxviT
uTanabrdebian xorbals, CamorCebian tritikales. samagierod
tritikalesTan SedarebiT ufro metad maRal fertilurebia, erTi
TavTavis masiT, mniSvnelovnad aRematebian xorbals da mcenareze
marcvlis mosavlianobiT TiTqmis orjer metia, vidre tritikale da
uTanabrdebian rbil xorbals (cxrili 5. 6. 2. 50).
tritikales xorblis polihibridul perspeqtiul jiSTan
Tbilisuri 5-Tan SejvarebiT mexuTe TaobaSi gamoyofili iqna 5
sagvartomo mcenare, romlebic mcenaris simaRliT utoldebian Tbilisur
5-s da mniSvnelovnad mokle ReroianobiT tritikalesTan SedarebiT. am
kombinaciidan gamorCeuli tritikales mcenareTa produqtiuli bartyoba
cvalebadobs 4,6-dan 5,1-mde da am maCvenebliT aRematebian SejvarebaSi
monawile rogorc tritikales, aseve xorbals. gamorCeuli tritikales
mcenareebi TavTavis sigrZiT uTanabrdebian an umniSvnelod CamorCebian
oqtaploidur tritikales, xolo aRematebian xorbals da agreTve
xorblis standartul jiSs. Cvens mier gamorCeuli tritikales formebis
TavTavze TavTunebis raodenoba cvalebadobs 20-dan 23-mde. am maCvenebliT
aRematebian SejvarebaSi monawile Tbilisur 5-s da CamorCebian, rogorc
SejvarebaSi monawile tritikales da tritikales standartul jiS
qarTli 5-s.
TavTavSi marcvlebis ricxviT, TavTavis fertilobis doniT Cvens
mier gamoyofili tritikales mokleReroiani formebi CamorCebian an
uTanabrdebian SejvarebaSi monawile xorblis jiSs. xorblis mSobliur
formasTan SedarebiT maRali aqvT erTi TavTavis marcvlis masa da
122
produqtiuli bartyobis gadidebis xarjze mniSvnelovnad maRali aqvT
marcvlis masa erT mcenareze (cxrili 5. 6. 5. 51).
amrigad, oqtaploiduri tritikales rbil xorbalTan SejvarebiT
mexuTe TaobaSi gamorCeuli formaTa Taviseburebas warmoadgens, is rom
am SejvarebiT miRebuli mexuTe Taobis mcenareebi xasiaTdebian
produqtiulobis gamapirobebeli sasurveli elementebis sididiT da
maTSi mcenareTa simaRlis Semcirebas ar gamouwvevia sawyis formaTa
SedarebiT elementebis Semcireba.
oqtaploiduri tritikales rbil xorbalTan SejvarebiT miRebul
kombinaciaTa mexuTe TaobaSi tritikales formebis paralelurad,
gamorCeuli iqna rbili xorblis sagvartomo mcenareebi, romlebic
xasiaTdebian, intensiuri tipis jiSebisaTvis damaxasiaTebeli
produqtiulobis maCveneblebiT (cxrili 5. 6. 5. 51).
cxril 5. 6. 5. 51-Si motanili monacemebi naTlad gviCvenebs, rom
oqtaploiduri tritikalesTan rbili xorblis aborigenuli jiSebis
axalcixis wiTeli dolis puris da xulugos, agreTve seleqciur
hibridul jiS Tbilisuri 5-Tan SejvarebiT miRebuli hibriduli
kombinaciebis mexuTe TaobaSi gamoyofili sagvartomo mcenareebi sawyis
mSobliur formebTan da standartul jiSebTan SedarebiT xasiaTdebian
produqtiulobis gamapirobebel maRali maCvenebliT.
oqtaploiduri tritikales axalcixis wiTeli dolis purTan
SejvarebiT miRebul kombinaciis mexuTe TaobaSi, niSanTa kompleqsiT
gamorCeuli iqna Svidi sagvartomo mcenare, romelTa mcenaris simaRle
cvalebadobs 97,2 sm-dan 115 sm-mde farglebSi da mcenaris simaRliT
mkveTrad dabalmozardia, vidre axalcixis wiTeli dolis puri.
produqtiuli bartyobiT gamoyofili mxolod erTi forma aRemateba
axlcixis wiTeli dolis puris, sxvebi CamorCebian. TavTavis sigrZiT
ufro metad grZelTavTavianebia, vidre axalcixis wiTeli dolis puri.
gamoirCevian TavTavze TavTunebis meti ricxviT, TavTavSi marcvlebis
ricxviT, erTi TavTavis marcvlis masiT, TavTavis fertilobiT da erTi
mcenaris maRali maCvenebliT. SejvarebaSi axalcixis wiTeli dolis
puris gamoyenebiT SesaZlebeli gaxda migveRo rbili xorblis
daavadebebisadmi gamZle, Cawolisadmi gamZle, gamozamTrebis,
123
maRalReroianobis, marcvlis konsistenciiT umjobesi, vidre tritikale,
da produqtiulobis yvela elementis maRali maCveneblis mqone rbili
xorblis wiTeli TavTaviani, rqiseburi konsistenciis formebi.
aRniSnul SejvarebasTan SedarebiT ufro metad mokleReroiani
sagvartomo mcenareebi gamorCeuli iqna hibriduli rbili xorblis jiS
Tbilisuri 5-is monawileobiT. gamoyofili 8 sagvartomo mcenareebi,
xasiaTdeba intensiuri rbili xorblis jiSisaTvis damaxasiaTebeli
ZiriTadi elementebis maRali maCveneblebiT, romelTa safuZvelze
Semdgomi seleqciiT SeiZleba Seqmnili iyos xorblis Tanamedrove axali
tipis jiSi. aseTive sayuradRebo da metad mniSvnelovani Sedegebi
miRebuli iqna SejvarebaSi aborigenuli rbili xorblis jiS xulugos
gamoyenebiT. am Sejvarebidan gamoyofili 9 sagvartomo mcenare,
romlebic ganotipurad mokleReroianobis ori genis matarebelia,
miRebuli mcenareTa mosavlianobis gamapirobebel struqturuli
elementebi maRali maCvenebliT aris warmodgenili.
amrigad, oqtaploiduri tritikales rbili xorblis jiSTan
SejvarebiT SesaZlebeli gaxda migveRo rbili xorblis axali
saseleqcio-sawyisi masala rbili xorblis intensiuri tipis jiSebis
miRebisaTvis.
oqtaploiduri tritikales saxeobisSida, saxeobaTSoris da
gvarTaSoris SejvarebiT miRebuli hibriduli kombinaciebi erTmaneTisgan
ganirCevian seleqciuri TvalsazrisiT, gamoTiSul mcenareTa
raodenobiT. meoTxe TaobaSi, Cvens mier aRniSnuli TiToeul hibridul
kombinaciaSi aRebul mcenareTa saerTo raodenobaSi gamorCeuli iqna,
rogorc tritikales tipis, rbili xorblis tipis, magari xorblis tipis
da agreTve qarTlikumis tipis sagvartomo mcenareebi. am mxriv miRebuli
Sedegebi naCvenebia cxril 5. 6. 5. 52-Si.
oqtaploiduri tritikales oqtaploidur tritikalesTan
SejvarebiT miRebul pirdapiri kombinaciebis 450 analizirebuli
mcenareTa saerTo raodenobidan gamorCeuli iqna Zvirfasi niSan-Tvisebis
matarebeli 15 sagvartomo mcenare, rac saerTo raodenobis 3,33%-ia.
124
cxrili 5. 6. 2. 50.
tritikales gamorCeuli formebis daxasiaTeba
produqtiulobis zogierTi maCveneblis mixedviT
nimuSebi
mSobliuri formebi da xazebi
mcenar
is
simaR
le, s
m-Si
produqt
iuli
bar
tyo
ba
TavTavis
sig
rZe,
sm-Si
TavTavSi
TavTunebis
rao
denoba
TavTavSi
marcvl
ebis
ric
xvi
fer
til
obis
in
deqsi
erTi
TavTavis
marcvl
is mas
a,
gr
erTi
mcenar
is
marcvl
is mas
a,
gr
F5 (ПРАО5/4 × AD206) bezostaia 1-st 98,5 3,1 10,2 21,0 44,2 2,1 1,95 6,1
qarTli 5- st 135,5 2,9 12,2 25,0 40,5 1,62 2,2 6,4
ПРАО5/4 145,5 2,5 11,5 23,0 42,5 1,84 2,2 5,5
AD206 158,5 2,7 11,0 22,0 40,0 1,82 2,0 5,4 01 110,5 3,5 11,9 24,0 46,0 1,91 2,2 7,6 02 115,5 3,7 12,2 24,5 45,5 1,85 2,4 8,6 03 109,1 4,0 11,7 23,4 39,5 1,68 2,3 9,2 04 112,6 3,9 12,0 24,0 41,5 1,70 2,2 8,5 05 120,2 4,1 12,1 25,0 42,3 1,64 2,0 8,1
F5 (ПРАО5/4 × dika 9/14) dika 9/14 109,5 2,9 9,5 19,5 39,0 2,0 1,4 4,0 06 85,6 3,6 10,2 20,5 37,5 1,82 1,8 6,3 07 92,5 4,0 11,3 22,6 40,5 1,78 1,9 7,2 08 95,4 3,9 10,7 22,0 40,8 1,84 1,75 6,7 09 87,6 4,2 11,0 22,0 40,6 1,84 1,9 7,6 010 75,5 5,1 10,9 22,0 40,6 1,84 1,8 9,2
F5 (ПРАО5/4 × TavTuxi 19/28) TavTuxi 19/28 135 3,0 10,5 21,0 42,0 2,0 2,1 5,9
012 92,5 3,7 11,5 23,0 44,0 1,9 2,0 7,1 013 96,3 3,9 11,0 22,0 40,6 1,84 1,9 7,2 014 90,5 3,4 11,6 23,0 40,0 1,70 1,8 6,3 015 89,5 4,0 12,1 24,0 41,0 1,7 1,9 7,5 016 97,4 4,2 12,0 24,0 40,5 1,65 2,0 8,1 F5 (ПРАО5/4 × rbili xorbali)
axalcixis wiTeli doli 129,5 6,2 9,5 19,0 38,0 2,0 1,5 9,1 021 105,3 4,5 10,3 20,2 37,5 1,88 1,9 8,6 022 108,6 5,5 10,7 21,0 39,2 1,90 1,95 10,5 023 112,5 4,9 10,9 21,0 37,4 1,80 1,9 9,1 024 118,5 4,7 11,0 22,0 40,6 1,84 2,0 9,2
Tbilisuri 5 92,5 4,1 9,5 19,0 42,0 2,2 1,6 7,6 030 87,5 4,9 10,0 20,0 38,0 1,9 1,9 9,3 031 98,1 5,0 10,5 21,0 36,0 1,7 1,7 8,2 032 89,5 4,8 11,0 22,0 37,0 1,7 1,8 9,1 033 96,2 4,6 11,5 23,0 39,0 1,7 1,9 8,7 034 86,5 5,1 10,9 22,0 40,6 1,84 2,0 10,1
oqtaploiduri tritikales (ПРАО 5/4) X axalcixis wiTeli dolis
puris hibriduli populaciis F5-dan gamorCeuli tritikales
perspeqtiuli formebi.
oqtaploiduri tritikales (ПРАО 5/4) X axalcixis wiTeli dolis
puris hibriduli populaciis F5-dan gamorCeuli rbili xorblis
perspeqtiuli formebi.
125
cxrili 5. 6. 5. 51.
rbili xorblis gamorCeuli formebis daxasiaTeba
produqtiulobis zogierTi maCveneblis mixedviT
nimuSebi
mSobliuri formebi da xazebi
mcenar
i simaR
le, s
m-Si
produqt
iuli
bar
tyo
ba
TavTavis
sig
rZe,
sm-Si
TavTavSi
TavTunebis
rao
denoba
TavTavSi
marcvl
ebis
ric
xvi
fer
til
obis
in
deqsi
erTi
TavTavis
marcvl
is mas
a,
gr
erTi
mcenar
is
marcvl
is mas
a,
gr
F5 (ПРАО5/4 × axlcixis wiTeli doli puri) bezostaia 1-st 98,5 3,1 10,2 21,0 44,2 2,2 1,95 6,1
axlcixis wiTeli doli puri
129 6,2 9,5 19,0 38,0 2,0 1,5 9,1
0140 105,1 5,1 11,0 22,0 45,3 2,05 2,1 10,2
0141 100,5 4,9 12,2 24,0 52,0 2,16 2,4 11,5
0142 99,7 5,4 10,5 22,0 48,5 2,2 2,2 11,6
0143 108,3 7,1 11,5 23,0 49,0 2,1 2,3 15,5
0144 115,3 5,5 12,5 25,0 54,5 2,18 2,6 14,3
0145 110,1 5,0 10,0 20,0 46,2 2,3 2,2 10,5
0147 97,2 5,3 11,4 23,0 49,5 2,15 2,4 12,1
F5 (ПРАО5/4 × Tbilisuri 5) Tbilisuri 5 92,5 4,1 9,5 19,0 42,0 2,2 1,6 7,6
0160 80,1 3,9 10,0 20,0 49,5 2,47 1,8 8,0
0161 87,3 4,5 10,5 21,0 51,5 2,45 2,0 8,5
0162 89,2 4,0 11,0 22,0 53,0 2,3 2,2 8,0
0163 99,3 5,0 11,5 23,0 48,5 2,1 1,9 9,0
0164 100,0 5,2 12,0 24,0 52,5 2,18 2,4 12,1
0165 91,5 4,9 10,6 21,0 46,5 2,21 1,8 9,0
0166 85,4 4,3 11,4 23,0 49,0 2,1 2,0 8,0
0167 97,3 5,4 10,5 21,0 47,0 2,23 1,95 10,2
F5 (ПРАО5/4 × xulugo) xulugo 99,3 4,2 9,5 19,0 42,5 2,23 1,9 7,2
0180 80,5 5,0 10,0 20,0 46,5 2,32 2,0 8,8
0181 86,3 5,5 10,5 21,0 49,5 2,35 2,2 10,0
0182 90,1 4,8 9,5 19,0 44,0 2,31 2,5 9,6
0183 95,4 5,3 11,5 23,0 52,2 2,26 2,3 11,0
0184 85,2 4,9 11,0 22,0 48,5 2,2 2,2 10,0
0185 94,6 6,0 10,6 22,0 49,5 2,25 2,3 11,6
0186 89,3 5,4 9,5 19,0 43,5 2,24 2,0 10,0
0187 100,0 5,2 11,0 22,0 49,5 2,25 2,2 10,2
0188 98,5 5,1 12,0 24,0 52,0 2,17 2,4 11,6
126
rbili xorblis tipis ar gamovlenila, gamoirCa mxolod 4 sagvartomo
mcenare magari xorblis tipis (0,9%), msgavsi Sedegebi iqna miRebuli
Sebrunebul kombinaciaSi, mxolod gansxvaveba iyo sagvartomo mcenareTa
raodenobaSi.
oqtaploidur tritikales heqsaploidur tritikalesTan
SejvarebiT pirdapiri kombinaciis 520 mcenaridan gamorCeuli iqna
tritikales tipis 17 (3,265), magari xorblis 8 (1,53%) sagvartomo mcenare,
es maCveneblebi SedarebiT dabalia Sebrunebul kombinaciaSi.
oqtaploidur tritikales qarTlikumTan SejvarebiT miRebul
pirdapir kombinaciaSi analizirebul mcenareebidan gamoyofili iqna
tritikales 12 (3,07%), magari xorblis 4 (1,05), xolo qarTlikumis 12
(3,1%). msgavsi Sedegebia miRebuli Sebrunebul kombinaciebSi.
oqtaploiduri tritikales magar xorbalTan SejvarebiT miRebuli
mcenareTa saerTo raodenobidan tritikales tipis gamorCeuli iqna 13
(2,1%), da magari xorblis tipis 16 (2,3%) sagvartomo mcenareebi. msgavsi
Sedegebi miRebuli iqna Sebrunebul kombinaciaSic.
oqtaploiduri tritikales rbil xorbalTan SejvarebiT, kerZod
axalcixis wiTeli dolis purTan SejvarebiT, miRebul 585 mcenareSi
gamorCeuli iqna tritikales 10 (1,7%), rbili xorblis 19 (3,2%), magari
xorblis 5 (0,9%) sagvartomo mcenareebi. msgavsi Sedegebi miRebuli iqna
Sebrunebul kombinaciaSi, da aseTive msgavsi Sedegebi miRebuli iqna
SejvarebaSi rbili xorblis jiSTan Tbilisuri – 5-is gamoyenebiT.
cxril 5. 6. 5. 52-Si ar aris Setanili oqtaploiduri tritikales xorbal
georgikumis da xorbal turgidumis gamoyenebiT hibriduli kombinaciebis
am mimarTulebiT Seswavlis Sedegebi, imis gamo, rom am ori jgufis
hibridebSi ar iqna gamovlenili seleqciis TvalsazrisiT sasurveli
mcenareebi.
amrigad, am mimarTulebiT Catarebulma gamokvlevam gviCvena, rom
oqtaploiduri tritikales hibridizaciaSi gamoyenebiT, saTanado
mSobliuri komponentebis SerCeviT da Sesabamisi mimarTulebrivi
gamorCeviT SesaZlebelia miRebuli iqnes Zvirfasi saseleqcio-sawyisi
masala (Tumca mcire raodenobiT, rogorc xorblis, aseve tritikales
seleqciisaTvis).
127
cxril
i 5. 6. 5. 52.
hibrid
uli
komb
inac
iebis
dax
asiaTeb
a meoTxe Tao
baS
i gamorCeul s
agvartomo
mcenar
eTa rao
denobis
mix
edviT
qarTlikumis t
ipi
gamorCe-
uli
mcenar
eTa %
_
_
_
_ 3,
1
6,9 _
_
_
_
_
_
gamor-
Ceuli
mcena-
reT
a rao
deno-
ba _
_
_
_ 12
19
_
_
_
_
_
_
magar
i xorblis
tipi
gamor-
Ceuli
mcenar
e-Ta %
0,9
1,56
1,53
1,67
1,0
1,07
2,3
2,0
0,9
0,33
0,96
0,77
gamor-
Ceuli
mcena-
reT
a rao
deno-
ba 4 5 8 6 4 3 16
12
5 2 6 5
rbil
i xorblis
tipi
gamor-
Ceuli
mcenar
e-Ta %
_
_
_
_
_
_
_
_ 3,
2
2,3
2,58
1,84
gamor-
Ceuli
mcena-
reT
a rao
deno-
ba _
_
_
_
_
_
_
_
19
14
16
12
trit
ikal
es t
ipi
gamor-
Ceuli
mcenar
e-Ta %
3,33
2,30
3,26
2,50
3,07
2,2
2,1
1,83
1,7
1,33
1,91
1,52
gamor-
Ceuli
mcena-
reT
a rao
deno-
ba 15
10
17
14
12
9 13
11
10
8 12
10
aReb
uli
mcena-
reT
a rao
de-
noba
450
430
520
560
390
275
610
599
585
600
620
650
hibrid
uli ko
mbin
acia
1. ПРА
О 5
/4 ×
LT4
06/7
4
2. Seb
runebuli ko
mbinac
ia
3. ПРА
О 5
/4 ×
AD
206
4. Seb
runebuli ko
mbinac
ia
5. ПРА
О 5
/4 ×
dika 5/14
6. Seb
runebuli ko
mbinac
ia
7. ПРА
О 5
/4 ×
TavTuxi
19/28
8. Seb
runebuli ko
mbinac
ia
9. ПРА
О 5
/4 ×
axal
cix
is
wiT
eli
doli
10. S
ebrunebuli ko
mbinac
ia
11. П
РАО
5/4
× Tbil
isuri - 5
12. S
ebrunebuli ko
mbinac
ia
128
meore TaobaSi gamoTiSuli sawyisi tipis formebis mcenareebi
fertilobis doniT uTanabrdebian sawyis formebs, xolo am maCvenebliT
am tipis mcenareebi aRematebian danarCen sxva tipis mcenareebs, saerTo
masaSi maRalproduqtiulobiT gamoirCevian magari xorblis tipis
mcenareebi. mesame, meoTxe da mexuTe TaobaSi sawyisi formebis tipis
mcenareebi ar iTiSebian da xalasad mravldebian, xolo yovel Semdgom
TaobaSi gamoTiSuli Sualeduri tipis mcenareebi iTiSebian da imeoreben
imave kanonzomierebas, rasac adgili hqonda meore TaobaSi.
meore TaobaSi gamoTiSul hibridul populaciebSi adgili hqonda
mcenareTa simaRlis mixedviT uaryofiT transgresias, ris Sedegadac
SesaZlebeli gaxda, gansakuTrebiT rbili xorblis jiSebis Tbilisuri 5-
is da xulugos monawileobiT miRebul kombinaciebSi, gamogveyo
mcenareebi, romelTa simaRle meryeobda 25 sm-dan 97 sm-mde farglebSi. e.
i. am jgufis hibridul kombinaciebSi gamoiTiSa iseTi mcenareebi,
romelTa genotipSia mokleReroianobis gamapirobebeli 1-2-3 geni. am tipis
mcenareebi mokleReroianobasTan erTad gamoirCevian produqtiulobis
gamapirobebeli yvela elementis mixedviT maRali maCveneblebiT, e. i.
warmoadgenen dadebiT transgresul formebs.
Tu vixelmZRvanelebT a. Sulindinis mier damuSavebul hibriduli
kombinaciebis daTiSvis tipebis klasifikaciiT oqtaploidur tritikales
da rbili xorblis SejvarebiT miRebuli hibriduli kombinacia SeiZleba
mivakuTnoT a. Sulindinis klasifikaciis meore jgufs. am Sejvarebis
Sedegad gaumjobesda rbili xorblis marcvlis konsistencia. mxolod
romeli konsistenciis xarjze CvenTvis es movlena auxsneli darCa.
amrigad, genetikuri da seleqciuri gamokvlevebiT dadgenili iqna,
rom tritikales oqtaploiduri formebi gamoirCeva seleqciisaTvis
mniSvnelovani niSnebiT, am mxriv aRsaniSnavia TavTavis maRal-
produqtiuloba, marcvlis rqiseburi konsistencia, zamTargamZleoba,
daavadebebisadmi gamZleoba, romlebic SeiZleba miCneuli iqnes
saqarTvelos rbili xorblis aborigenul jiS-populaciebis gaum-
jobesebisaTvis jiS donorebad.
129
oqtaploidur tritikales saxeobisSida, saxeobaTSoris da
gvarTaSoris hibridebis meore da Semdgom TaobebSi formaTa warmoqmnis
procesis SeswavliT da seleqciurad saintereso mcenareTa gamorCeviT,
dadgenili iqna, rom:
1) meore TaobaSi adgili aqvs formaTwarmoqmnis process. fertiluri
mcenareebis paralelurad gamoiTiSebian steriluri mcenareebi. TavTavis
tipis mixedviT gamoTiSuli mcenareebi iyofa 3 jgufad _ mSobliuri
formebis msgavsi da maT Soris gardamavali formebi. garda amisa, meore
da mesame TaobaSi gamoiTiSebian Wvavis tipis mcenareebi, persikoides
tipis mcenareebi, speltiformis tipis mcenareebi, xorbal kompaqtumis
tipis mcenareebi, meCxerTavTaviani, skverxeduli da Zalian mkriv
TavTaviani mcenareebi.
2) meore TaobaSi gamoiTiSeba mokleReroiani mcenareebi da am niSnis
mixedviT adgili aqvs uaryofiT transgresiis movlenas.
3) meore TaobaSi gamoTiSuli mokleReroiani mcenareebi xasiaTdebian
fertilobis da produqtiulobis gamapirobebeli elementebis mixedviT
Zvirfasi niSan-TvisebebiT. e.i. am niSnis mixedviTac miiReba transgresuli
mcenareebi.
4) oqtaploiduri tritikale maRalkombinaciur unarianobas avlens
xorblis tetraploiduri saxeobebidan xorbal qarTlikumTan da magar
xorbalTan, xolo saqarTvelos aborigenul jiS-populaciebidan TiTqmis
yvela dolis purTan da Tbilisur 5-Tan SejvarebiT.
5) rogorc Cvens mier Catarebulma gamokvlevebma aCvena oqtaploiduri
tritikalesTan Sesajvareblad perspeqtiuli kombinaciebi miiReba maSin,
rodesac Sesajvareblad gamoyenebulia rbili xorblis hibriduli
warmoSobis jiSebi.
6) SeiZleba gavakeToT zogierTi filogenetikuri xasiaTis daskvnac,
rom oqtaploidur tritikales ar ukavia gamokerZoebuli mdgomareoba,
rogorc xorblis tetraploidur saxeobebTan, aseve saqarTvelos rbili
xorblis aborigenul jiS-populaciebTan.
130
6. oqtaploiduri tritikales seleqciis genetikuri
safuZvlebi
xorblis kulturaze Catarebuli warmatebuli seleqciuri
muSaobis analizi naTlad gviCvenebs, rom mecnieruli seleqciis da
saerTod am dargis mecnierebis warmateba didad aris damokidebuli
genetikuri mecnierebis miRwevebis mizandasaxul gamoyenebaze.
dadgenilia, rom seleqciur muSaobaSi genetikuri miRwevebis
mizanmarTulad gamoyeneba SesaZleblobas iZleva davaCqaroT jiSis
Seqmnis xangrZlivi periodis Semokleba da umokles vadaSi gamoviyvanoT
Tanamedrove tipis jiSi.
seleqciuri muSaobis praqtika naTlad gviCvenebs, rom seleqciuri
procesis daCqarebisaTvis saWiroa sawyisi masalis yovel mxriv Seswavla.
Sesajvareblad SerCeul formebSi Seswavlili unda iqnes maTTvis
damaxasiaTebeli yvela niSani da Tviseba, unda dadgindes maTi
kombinaciuri unarianoba da “jiSTwarmoqmnis” unari, da agreTve maT
genotipSi gamovlenili unda iqnes genebi, an genTa bloki, romlebic
apirobeben seleqciisaTvis saWiro niSan-Tvisebebis ganviTarebas.
xorbalze dRemde Catarebuli genetikuri SeswavliT dadgenilia am
kulturis TiTqmis yvela saxeobis, saxesxvaobis, jiSis Tu formis
genotipSi arsebuli zogierTi genetikuri faqtori, rogoricaa
mokleRerianobis, hibriduli qondarobis, hibriduli nekrozis, wiTeli
hibriduli qlorozis, da nawilobriv yviTel hibridul qlorozis, TeTr
winwklianobis ganapirobebeli dominanturi da recesiuli genebi. amitom
am ukanasknel periodSi saseleqcio sawyisi masalis Seswavlisas
gansakuTrebuli mniSvneloba moipova iseTi tipis genebis gamovlenam,
romlebic ganapirobeben mcenaris simaRlis Semoklebas da sxva Zvirfas
niSan-Tvisebis ganviTarebas da agreTve seleqciuri TvalsazrisiT
arasasurvel genetikur movlenebs, magram filogenezuri TvalsazrisiT
(kerZod saxeobis, saxesxvaobis, jiSis Tu formis ucvlelad SenarCunebis
TvalsazrisiT) sasurvel genetikur movlenebs, rogoricaa hibriduli
nekrozi, hibriduli qondaroba da sxvadasxva saxis qlorozi. am
131
ukanaskneli genetikuri movlenebis gamapirobebeli genebi genetikuri da
seleqciuri xasiaTis SromebSi cnobilia letaluri genebis
saxelwodebiT (l. dekapreleviCi, 1929; l. dekapreleviCi, p. nasyidaSvili,
1971, 1972, 1973, 1976, 1977; p. nasyidaSvili, 1973, 1974, 1975, 1976, 1977, 1978, 1979,
1980, 1984; p. nasyidaSvili, c. sadamaSvili, 1978; p. nasyidaSvili, m.
sixaruliZe, e. CerniSi, 1983; g. babajaniani, 1974, 1975; v. dorofeevi, a.
mereSko, 1969 da sxva). magram am mimarTulebiT gamoklevebi, Tu ar
gaviTvaliswinebT saqarTvelos saxelmwifo sasoflo-sameurneo
universitetis genetikisa da seleqcia-meTesleobis kaTedris
TanamSromlebis gamoklevebs (p. nasyidaSvili, m. jaSi c. samadaSvili, S.
zanguraSvili, b. memarniSvili q. mWedliSvili) tritikales Sesaxeb
gamoqveynebuli samecniero naSromebs, axlo sazRvargareTis qveynebSi
TiTqmis ar mogvepoveba.
amrigad, ise rogorc xorblis kulturaSi, aseve tritikales
Tanamedrove seleqciuri muSaobis warmateba da praqtikuli Sedegebi,
damokidebulia Sesajvareblad SerCeuli mSobliuri formebis genotipze
da maTi genetikuri struqturis codnaze.
6.1. mokleReroianobis gamapirobebeli genetikuri faqtorebis
gamovlena da am faqtorebis matarebeli formebis dadgena
xorblisa da samarcvle mimarTulebis tritikales mTesvel yvela
qveyanaSi, maT Soris saqarTveloSi Catarebuli seleqciuri muSaobis
Sedegebi, naTlad gviCvenebs, rom mosavliani da Cawolisadmi gamZle
jiSebis gamoyvana srulad pasuxobs Tanamedrove intensiuri
agroteqnologiis pirobebSi jiSisadmi wayenebul moTxovnebs.
gansakuTrebiT sarwyavi pirobebisaTvis saWiroa mokleReroianobis
gamapirobebeli erTgeniani (90 - 108 sm) da orgeniani (70 – 85 sm) jiSebi.
genetikuri da seleqciuri muSaobiT dadgenilia, rom Cawolisadmi
gamZleoba dakavSirebulia mosavlianobasTan. Cawolisadmi midrekili
jiSebi Zlier amcirebs marcvlis mosavals. jiSebis mixedviT
mosavlianobis Semcireba cvalebadobs 25 – 60%-is farglebSi. amasTanave
132
erTad mcirdeba produqciis xarisxic. amitom xorbalze arsebuli
literaturuli monacemebi gamoyenebuli iqna tritikals seleqciisaTvis.
aqedan gamomdinare miRebuli unda iqnes tritikales iseTi
mokleReroiani jiSebi, romelTa mcenaris Reros simaRle unda
meryeobdes 70 - 108 sm-is farglebSi. garda amisa tritikales mcenaris
Reros simaRleSi cvalebadoba ganapirobebuli unda iqnes
mokleReroianobis gamapirobebeli genebiT. am genebis Semcvelobis
mixedviT tritikales arsebuli jiSebi da formebi SeiZleba daiyos sam
ZiriTad jgufad: 1. mokleReroianobis gamapirobebeli sam geniani jiSebi
da formebi, romelTa simaRle 30-50 sm-is farglebSia. msgavsi simaRlis
mqone saseleqcio sawyisi masala Seqmnilia mxolod meqsikaSi momuSave
genetikosebisa da seleqcionerebis mier; 2. mokleReroianobis
gamapirobebeli or geniani (70 – 85 sm) jiSebi da formebi, aseTi
genotipis matarebeli saseleqcio sawyisi masala, perspeqtiuli formebi
da jiSebi jerjerobiT Seqmnilia Soreuli sazRvargareTis qveynebSi, maT
Soris meqsikaSi; 3. mokleReroianobis gamapirobebeli erT geniani (90 –
108 sm) perspeqtiuli saselqcio sawyisi masala, perspeqtiuli formebi
da sawarmoo mniSvnelobis jiSebi Seqmnilia tritikales kulturaze
momuSave ASoreuli sazRvargareTis da agreTve axlo sazRvargareTis
qveynebSi, maT Soris saqarTveloSi (genetikisa da seleqcia-meTesleobis
kaTedra) (p. nasyidaSvili , c. samadaSvili, m. jaSi, 1980; p. nasyidaSvili,
m. jaSi, 1980; p. nasyidaSvili, c. samadaSvili, m. jaSi, 1982, v. dorofeevi,
u. kurkievi, 1975; t. zarubailo, v. rigini, 1975; v. maqsimova, a. Sulindini,
1976; s. raminoviCi, 1976; b. rigini, 1976; b. rigini, i. orlova, 1977; l.
seCniaki, i. sulima, 1984; v. simenile, o. kilCevski, 1984; p. nasyidaSvili,
1985; c. samadaSvili, 1994; a. Sulindini, 1974, 1975, 1976 da sxva). ruseTis
sasoflo-sameurneo centraluri biblioTekis mier 1968 – 1984 wlebSi
gamoqveynebuli literaturis cnobebSi naCvenebia, rom maTi biblioTekis
fondSia, qarTuli, rusuli, inglisuri, franguli, germanuli da sxva
enebze, 1344 dasaxelebis samecniero naSromi da monografia.
tritikales mcenaris simaRles didi mniSvneloba eniWeba, amitom
kvlevis erT-erTi ZiriTadi amocana mdgomareobda imaSi, rom cikluri
133
Sejvarebis gamoyenebiT migveRo mokleReroiani da maRalproduqtiuli
tritikales da xorblis saseleqcio sawyisi masala, tritikales
oqtaploiduri sakoleqcio jiS-nimuSebis da saqarTvelos
tetraploiduri da heqsaploiduri xorblis saxeobebis da aborigenuli
jiS-populaciebis gamoyenebiT. oqtaploiduri tritikales daRestnuri
seleqciis germanuli seleqciis (Ideal10 × Selige) da polonuri seleqciis
(LT 406/74, LT 408/74) jiS-nimuSebi. tritikales aRniSnul jiS-nimuSebTan da
tritikales am jiS-nimuSebidan gamorCeuli formebTan (forma 36, forma
40, forma 43, forma 49, forma 50), Sesajvareblad gamoyenebuli iqna
genetikisa da seleqcia-meTesleobis kaTedris genofondidan SerCeuli
xorblis tetraploiduri endemuri 2 saxeoba (T. carthlicum – jiSi dika
9/14; T. georgicum saxesxvaoba Chvamlicum), magari xorbali (T. durum, jiSi
TavTuxi 19/28, jiSi Savfxa) da xorbali turgidiumi (T. turgidum,
saxesxvaoba – var. striatum) da rbili xorblis (T. aestivum) aborigenuli
(axalcixis wiTeli dolis puri, korboulis dolis puri, xulugo,
TeTri ifqli, gomborula, adgilobrivi TeTri dolis puri, Zalisura)
da seleqciuri (Tbilisuri 5, Tbilisuri 8, muxranula 1, dolis puri 35-
4, dolis puri 18 - 46, mowinave) jiSebi da hibridul formebi. maT Soris
Catarda cikluri Sejvareba da 1989 – 1990 wlebSi miRebuli iqna 180
reciprokuli kombinacia.
miRebul hibridul kombinaciaTa pirveli Taobis mcenareTa
simaRlis SeswavliT dadgenili iqna, rom adgili aqvs heteroziss,
Sualedur memkvidreobas da umniSvnelo raodenobiT iyo kombinaciebi,
sadac gamovlenili iyo mcenareTa simaRleSi depresia. amrigad, pirveli
Taobis hibriduli kombinaciebi mcenaris simaRlis mixedviT dayofili
iqna sam jgufad.
pirveli jgufSi gaerTianebuli iqna iseTi kombinaciebi, sadac
mcenareTa simaRleSi aRiniSna heterozisi. pirveli Taobis hibridul
mcenareTa simaRleSi heterozisi gamovlenili iqna iseT SemTxvevaSi,
sadac oqtaploidur tritikales jiS-nimuSebTan Sesajvareblad
gamoyenebuli iyo tetraploiduri xorblis turgidumis saxesxvaoba var.
striatum, rbili xorblis aborigenuli jiSebidan axalcixis wiTeli
134
dolis puri, korboulis dolis puri, TeTri dolis puri, TeTri ifqli,
Zalisura, da seleqciuri jiSebidan dolis puri 35-4, dolis puri 18-46,
muxranula 1.
meore jgufis hibridul kombinaciebSi gaerTianebuli iqna iseTi
kombinaciebi, sadac mcenareTa samaRleSi aRiniSna Sualeduri
memkvidreoba. pirveli Taobis hibridul mcenareTa simaRleSi Sualeduri
memkvidreoba gamovlenili iqna iseT kombinaciebSi, sadac oqtaploidur
tritikales jiS-nimuSebTan SejvarebaSi gamoyenebuli iyo oqtaploiduri
jiS-nimuSebidan orjeradi individualuri gamorCeviT miRebuli formebi
(forma 36, forma 40, forma 43, forma 49 da forma 50) e. i. tritikales
saxeobisSida kombinaciebSi da agreTve gvarTaSoris iseT hibridul
kombinaciebSi, romelTa miRebaSi oqtaploiduri tritikales jiS-
nimuSebTan da maTgan individualuri gamorCeviT miRebuli formebTan
SejvarebaSi tetraploiduri xorblis saxeobebis jiSebi dika 9/14,
TavTuxi 19/28 da rbili xorblis aborigenuli (gomborula, xulugo) da
seleqciuri jiSebi (Tbilisuri 5, Tbilisuri 8 da mowinave)
monawileobdnen.
mesame jgufis hibridul kombinaciebSi gaerTianebuli iqna iseTi
kombinaciebi, sadac mcenareTa simaRleSi aRiniSna depresia. pirvel
TaobaSi mcenareTa simaRleSi depresia gamovlenili iqna iseT
kombinaciebSi, sadac oqtaploidur tritikales jiS-nimuSebTan da maTgan
gamorCeuli formebTan SejvarebaSi monawileobda tetraploiduri
xorblis endemuri saxeoba T. georgicum-is saxesxvaoba var. Chvamlicum-i.
pirveli Taobis hibridul kombinaciebis mcenareTa simaRlis
memkvidreobaSi aRniSnuli iqna reciprokuli sxvaoba. sagulisxmoa isic,
rom pirdapiri Sejvarebisas (mdedrobiTi forma oqtaploidur
tritikale) mcenareTa simaRlis saSualo maCvenebeli gadaxrili iyo
mdedrobiTi formisaken e. i. pirdapiri Sejvarebisas miRebuli mcenare
simaRliT, saSualod 5 – 10 sm-iT aRematebodnen Sebrunebuli SejvarebiT
miRebul kombinaciebs, magram memkvidreobis xasiaTi ucvleli iyo.
meore Taobis hibridul kombinaciebSi adgili hqonda
formaTawarmoqmnis mravalferovnebas. magram sayuradReboa is, rom
135
pirveli Taobis, mcenareTa simaRlis mixedviT, heterozisuli
hibridebidan meore TaobaSi ar gamoiTiSeba maRalproduqtiuli
mokleReroiani genebis matarebeli biotipebi. aseTi tipis mcenaris
gamoTiSva dafiqsirebuli iqna mxolod pirveli Taobis iseTi
kombinaciebSi, sadac aRniSnuli iyo mcenaris simaRlis Sualeduri
memkvidreobis xasiaTi. am jgufis hibriduli kombinaciebis meore Taobis
hibriduli populaciebi perspeqtiuli formebis raodenobis da
produqtiulobis maCveneblebis mixedviT erTmaneTisagan ganirCeodnen, e.
i. “jiSTwarmoqmnis” unarianobis mixedviT erTmaneTisagan gansxvavebodnen.
mokleReroiani da maRalproduqtiuli tritikalesa da xorblis
sagvartomo mcenarebis gamoTiSva dawyebuli iqna meore Taobidan da
sabolood aseTi tipis sagvartomo mcenareTa meoTxe TaobaSi
gamorCeuli iqna seleqciuri TvalsazrisiT Zvirfasi xazebi. dasawyisSi
aseTi xazebis gamorCevisas mokleRerianobasTan erTad gamorCevas
safuZvlad davudeT agreTve erTi TavTavis marcvlis masa. am maCveneblad
miviCnieT mTavari TavTavis marcvlis masa, romelic kombinaciebis
mixedviT meryeobda 1,6 gramidan 3,6 gramamde farglebSi, xolo Semdgom
TaobebSi gamorCeul mcenarebidan Semdgomi seleqciuri muSaobisaTvis
datovebuli iqna mcenareebi, romelTa erTi TavTavis marcvlis masa iyo
2,0 – 3,5 gramis farglebSi.
pirveli Taobis hibridul kombinaciebSi, sadac mcenaris simaRlis
mixedviT adgili hqonda mkveTr depresias mcenaris simaRlis mixedviT,
meore da Semdegi TaobebSi praqtikuli seleqciisaTvis saintereso
mokleReroiani da maRalproduqtiuli biotipebi ar gamoiTiSebian.
pirveli da meore Taobis oqtaploiduri tritikales saxeobisSida,
saxeobaTSorisi da gvarTaSorisi hibriduli mcenareebis marcvlis masis
SeswavliT dadgenili iqna, rom mcenaris marcvlis masa produqtiulobis
ZiriTadi maCvenebelia da amiT damtkicda, rom oqtaploiduri
tritikales safuZvelze ganxorcielebuli hibridizaciiT SesaZlebelia
miRebuli iqnes mSobliur formebTan SedarebiT maRalproduqtiuli
saseleqcio sawyisi masala.
amrigad, oqtaploiduri tritikales saxeobisSida, saxeobaTSoris
136
gvarTaSorisi hibiridizaciis meTodis gamoyenebiT miiReba mkveTrad
maRali genetikuri cvalebadoba da SesaZleblobas iqmneba gamoyvanili
iqnes mdidari genetikuri TvalsazrisiT Zvirfasi sawyisi masala
tritikales da xorblis mokleReroiani, maRalproduqtiuli axali
genetikuri mravalferovani fondis Sesaqmnelad.
oqtaploiduri tritikales saxeobisSida, saxeobaTSorisi da gvar-
TaSorisi SejvarebiT miRebuli meore Taobis hibriduli kombinaciebis
SeswavliT dadgenili iqna, rom:
− oqtaploiduri tritikales jiS-nimuSebi da agreTve rbili xorblis
aborigenuli jiSebi: axalcixi wiTeli dolis puri, adgilobrivi TeTri
dolis puri, Zalisura, TeTri ifqli, korboulis dolis puri, dolis
puri 35-4, dolis puri 18-46, muxranula 1 da tetraploiduri xorblis
turgidiumis saxesxvaoba striatumi, genotipSi atareben mokleRerianobis
gamapirobebel recesiul genebs – bb da Sesabamis gen inhibitorebs – ii.
maTi SejvarebiT meore TaobaSi miiReba daTiSva 15:1 SefardebiT, sadac 15
maRalReroiani mcenareebia, 1 – mokleReroiania.
− oqtaploiduri tritikales jiS-nimuSebTan Sesajvareblad gamo-
yenebuli oqtaploiduri tritikaledan gamorCeuli formebi (forma 36,
forma 40, forma 43, forma 49 da forma 50), xorblis tetraploiduri
jiSebi dika 9/14, TavTuxi 19/28, Savfxa, rbili xorblis jiSebi xulugo,
gamborula, mowinave, Tbilisuri 5 da Tbilisuri 8 genotipSi atareben
mokleReroianobis gamapirobebel dominantur genebs – BB da Sesabamis
gen inhibitorebs – JJ, ris Sedegadac miiReba dihibriduli xasiaTis
daTiSva 13:3 SefardebiT, sadac 13 maRalReroiania da 3 mokleReroiani
maRalproduqtiulia.
− oqtaploiduri tritikales jiS-nimuSebis oqtaploiduri tritikales
jiS-nimuSebidan gamorCeuli formebis, magari xorblis jiSebis, xorbal
qarTlikumis jiS dika 9/4-is, rbili xorblis aborigenuli jiSis
xulugos, Tbilisuri 5, mowinaves SejvarebiT miRebul hibridul
kombinaciebs meore da Semdgom TaobebSi gamoiTiSa mokleReroiani,
maRalproduqtiuli da daavadebebisadmi gamZle genotipebi. amasTanave
erTad dadgenili iqna Sesabamis TaobebSi mcenaris simaRlis
137
cvalebadoba, riTac SesaZlebelia gamovarCioT mcenaris simaRlis,
produqtiulobis da daavadebebisadmi gamZleobis mixedviT gansxvavebuli
genotipebi, axali saseleqcio sawyisi masala tritikales, magari
xorblis xorbal qarTlikumis da rbili xorblis jiSebis misaRebad.
− meoTxe da mexuTe TaobebSi SesaZlebelia gamorCeuli iqnes
gamoTanabrebuli ojaxebi, xazebi an mcenareebi da am TaobebSi
SesaZlebeli xdeba saseleqciod vargisi formebisa da xazebis
dahomozigoteba. miiReba yvelanairi simaRlis da produqtiulobis
xazebi, rac aixsneba mokleReroianobis gamapirobebeli mTavari genebis
araerTnairi moqmedebiT.
− dadgenili iqna, rom mcenaris simaRle ar miekuTvneba mosavlianobis
gamapirobebeli struqturuli elementebis jgufs, magram did gavlenas
axdens mcenaris produqtiulobaze da gansazRvravs Cawolisadmi
gamZleobas.
− dadgenili iqna, rom TavTavis fertilobis done (TavTavSi marcvlebis
ricxvi) pirdapir damokidebulia mcenaris simaRleze. amitom
oqtaploiduri tritikales hibridul populaciebSi gamorCeuli unda
iqnes mcenareebi an xazebi, romelTa mcenaris simaRle SeiZleba
cvalebadobdes 70 sm-dan 108 sm-mde farglebSi, xolo Semdgomi
seleqciisaTvis datovebuli iqnes mcenareebi an xazebi, romelTa
TavTavis fertilobis indeqsi SeiZleba cvalebadobdes 1,8-dan 3,2-mde
farglebSi. fertilobis donis maCvenebliT mtkicdeba, rom am
ukanasknelis sidides ar zRudavs mcenaris 1,5-jer da metjerac
Semokleba.
− dadgenili iqna, erTi mcenaris marcvlis masa pirdapir
damokidebulebaSia mcenaris simaRlesTan. garkveuli iqna, rom
gamorCeuli mcenareebis erTi TavTavis marcvlis masa mcenaris simaRlis
mixedviT unda meryeobdes 1,6 gramidan 3,6 gramamde farglebSi.
138
6. 2. hibriduli qondarobis genetikuri faqtorebis gamovlena da am
faqtorebis matarebeli formebis dadgena
xorbalSi hibriduli qondarobis movlena aRmoCenili iqna jer
kidev XIX saukunis bolos. amJamad gamoqveynebulia mravali samecniero
Sroma, romelic exeba am movlenis genetikas. hibriduli qondarobis
movlenis asaxsnelad gamoTqmuli iyo mravali hipoTeza da varaudobdnen,
rom mis gamovlenaSi moqmedebs erTidan oTxamde geni erTmaneTTan,
sxvadasxva tipis zemoqmedebiT. yvelaze meti gavrceleba hpova
holandieli mecnieris hermsmenis hipoTezam, romlis Tanaxmad hibridul
qondarobas apirobebs ori dominanturi komplementaluri genisa da erTi
aditiuri genis moqmedeba. magram aqve unda SevniSnoT, rom es hipoTeza ar
aris universaluri, amitom saWiroa am mimarTulebiT kvlav gamokvlevebis
Catareba (p. nasyidaSvili).
xorbalze Catarebuli genetikuri gamokvlevebiT dadgenilia, rom
zogierT SejvarebaSi pirvel da meore TaobaSi gamovlindeba iseTnairi
mcenareebi, romlebic simaRleSi zrdas wyveten, Zlier bartyoben da
emsgavsebian egreT wodebuli “balaxovan konebs”. aseTi tipis mcenare an
ar TavTavdeba, an axasiaTebs Zalian mokle Rero, steriluri an
fertilobis Zalian dabali donis TavTavi an TavTavebi defeqturi
marcvlebiT, aseT movlenas hibriduli qondaroba ewodeba (p.
nasyidaSvili, m. sixaruliZe, e. CerniSi, 1983 da sxva).
hibriduli qondarobis movlena pirvelad aRwera mak. milanma (1937),
xolo holandielma mecnierma hermsenma (1967) detalurad Seiswavla misi
genetikuri buneba da gamovlenis drois mixedviT igi dahyo sam tipad:
Dwarfnes 1. am tipis mcenare aRmocenebis periodSi nela viTardeba.
mcenares daknineba etyoba adreul fazaSi (1 -2 foTlebis faza), foTlebi
viwro, an sqeli, muqi mwvanea. gaZlierebulia bartyoba, mcenare
emsgavseba e. w. “balaxovan konebs”, TavTavdeba da sxvadasxva dros
iRupeba. Dwarfnes 1 hibridul qondarobis letaluri formaa.
Dwarfnes 2. vlindeba meore TaobaSi. meore Taobis mcenare bartyobis
fazamde TiTqmis ar gansxvavdeba normaluri mcenarebisagan.
fenokritikuli faza gvian iwyeba da intensiurad bartyobs. mcenareTa
139
umetesi raodenoba inviTarebs TavTavs bJiri marcvlebiT. Dwarfnes 2
hibriduli qondarobis naxevrad letaluri formaa.
Dwarfnes 3. hibriduli qondaroba vlindeba meore TaobaSi, bartyobis
fazaSi. bartyobis fazamde mcenare normalurad izrdeba da ar ganirCeva
Cveulebriv mcenarisagan: bartyobis fazaSi ferxdeba Reroebis warmoqmna,
magram garkveuli drois Semdeg wvrili Reroebi uxvad viTardeba,
inviTarebs TiTqmis normaluri Semarcvlis TavTavebs. Reroebis
ganviTarebis periodSi zrda Senelebulia da simaRleSi CamorCeba
normalur mcenares. SemdegSi – daTavTavebis periodSi – iwyeba zrda da
xSirad, vegetaciis dasawyisSi simaRleSi uTanabrdeba mSobliur
formebs. am tipis qondarobisaTvis damaxasiaTebelia uxvi
wvrilReroianoba, Ria mwvane Sefervis foTlebi da patara TavTavebi,
xSirad bJiri marcvliT. Dwarfnes 3 hibriduli qondarobis sustad
gamosaxuli formaa.
TiToeuli es forma SeiZleba Camoyalibdes Zlieri, zomieri da
susti formebiT. magram aRzrdis pirobebis gavleniT, calkeuli niSnis
gamovlenis xarsxiT SeiZleba Zlier cvalebadobdes.
hibridul qondarobas iwvevs sami dominanturi genis – D1, D2, D3
urTierTzemoqmedeba: aqedan pirveli ori komplementalurebia, xolo geni
DD3 maTze axdens aditiur zemoqmedebas: es genebi lokalizerebulia 2D,
2B da 4B qromosomebSi.
aRniSnuli genebis gavrcelebis areali Seiswavla holandielma
mecnierma zevenma (1970). misi monacemebiT, geni D2 gvxdeba xorblis
gavrcelebis yvela zonaSi.
hibriduli qondarobis genebis gavrcelebisadmia miZRvnili
qarTvel da somex mecnierTa gamokvlevebi. dadgenilia rom, yvelaze
metad gavrcelebulia geni D2 da yvelaze naklebad – geni D1.
saqarTvelos xorblis endemur saxeobebSi da rbil xorblis
aborigenul jiS-populaciebSi da agreTve hibridul formebSi hibriduli
qondarobis gamapirobebeli dominanturi genebi − D1, D2, D3 aRniSnuli
aqvs p. nasyidaSvils (1974-2005).
140
p. nasyidaSvilisa da sxva mklevarebis monacemebiT yovelTvis
aucilebeli ar aris geni D3, raTa warmoiqmnes hibriduli qondaroba. es
geni moqmedebs aditiurad, ris gamoc pirvel TaobaSi miiReba qondarobis
fenotipi. roca vambobT, rom hibriduli qondarobis gamapirobebelia sami
wyvili genis D1, D2, D3 urTierTzemoqmedeba, saWiroa vicodeT TiToeuli
genis funqciaTa Soris sxvaoba. hibriduli qondarobis genotipis
misaRebad sakmarisia pirveli ori geni, xolo mesame (D3) ar aris
komplementaluri, igi am genebTan (D1, D2) erTad qondarobas iwvevs
mxolod pirvel TaobaSi.
xorbalze Catarebuli gamoklevebiT dadgenilia, rom hibriduli
qondarobis genebi farTod aris gavrcelebuli. xorblis jiSebs
axasiaTebT heterogenuroba hibriduli qondarobis genebis mixedviT (p.
nasyidaSvili, hermseni). dRemde Seswavlili jiSebidan 21,2% atarebs gen
D1, 24,3% - D2, xolo 54,5% matarebelia d3 an D3 genis (p. nasyidaSvili, v.
puxalski).
letaluri genebis Seswavlis Sesaxeb arsebuli yvela gamokvleva
(282) eZRvneba mxolod xorblis kulturas. am mxriv tritikales kultura
jer-jerobiT ar aris gamokvleuli. amitom Cvens mier ganxorcielebuli
gamokvleva pirveli cdaa.
tritikaleSi hibriduli qondarobis movlenis gamomwvevi genetikur
faqtorTa arsebobis dasadgenad SerCeuli iqna oqtaploiduri
tritikales jiS-nimuSebi da maTgan individualuri gamorCeviT miRebuli
perspeqtiuli formebi saqarTvelos xorblis tetraploiduri (T. cartlicum,
T. durum, T. georgicum, T. turgidum) da seleqciur jiSebTan Catarda cikluri
Sejvareba da miRebuli iqna 180 reciprokuli kombinacia.
miRebuli hibriduli kombinaciebis SeswavliT dadgenili iqna, rom
pirvel TaobaSi hibriduli qondarobis movlena ar vlindeba da es
movlena aRniSnuli iqna mxolod meore Taobis iseT kombinaciebSi, sadac
hibridebis misaRebad gamoyenebuli iyo rbili xorbali, kerZod
saqarTvelos rbili xorblis aborigenuli da seleqciuri jiSebi:
axalcixis wiTeli dolis puri, korboulis dolis puri, TeTri ifqli,
gomborula, Zalisura, adgilobrivi TeTri dolis puri, Tbilisuri 5,
141
Tbilisuri 8, muxranela 1, dolis puri 35-4, dolis puri 18-49 da
mowinave. am jiSebis oqtaploiduri tritikales jiS-nimuSebTan
SejvarebiT miRebul hibridul kombinaciebSi gamomJRavnda hermsenis mier
dadgenili mesame formis hibriduli qondaroba. am kombinaciaTa pirveli
Taobis mcenareebze SeumCneveli iyo qondarobis niSnebi. Seswavlili
yvela mcenare fenotipurad normaluri ganviTarebis iyo, xolo am
kombinaciaTa meore TaobaSi gamoiTiSa hibriduli qondara e. w. “
balaxovani mcenareebi (konebi)”.
saqarTvelos rbili xorblis aborigenuli jiSis korboulis
dolis puris oqtaploiduri tritikales jiS-nimuSTan ПРАО 5/4
SejvarebiT miRebuli hibriduli kombinaciis meore TaobaSi aRzrdili
240 mcenaridan normaluri ganviTarebis iyo 195 mcenare, xolo hibriduli
qondaroba sxvadasxva xarisxiT gamovlenili iyo 45 mcenareze. hibridul
qondara mcenaridan ganiviTara TavTavi (erTeuli) 36 mcenarem, xolo 11
mcenare ar daTavTavda. msgavsi Sedegebi miRebuli iqna saqarTvelos
rbili xorblis SejvarebaSi monawile yvela jiSis (axalcixis wiTeli
dolis puris, adgilobrivi TeTri dolis puris, TeTri ifqlis,
xulugos, Zalisuras, gomborulas, muxranula 1, dolis puri 35-4, dolis
puri 18-46, mowinavis, Tbilisuri 5-is, Tbilisuri 8-is) oqtaploiduri
tritikales daRestnuri seleqciis jiS-nimuSebTan ПРАО 5/4, ПРАО 5/5,
polonuri seleqciis jiS-nimuSebTan LT 406/74, LT 408/74, iaponuri
seleqciis nimuSTan AD nakajima da maTgan gamorCeul 5 perspeqtiul
formasTan SejvarebiT miRebul reciprokul kombinaciebSi. meore
TaobaSi faqtiurad miRebuli daTiSva Seesabameba Teoriulad
mosalodnel daTiSvas. daTiSva dihibriduli xasiaTisaa.
p. nasyidaSvilis gamokvlevebiT saqarTvelos rbili xorblis
aborigenuli da seleqciuri jiSebis umravlesoba genotipSi atarebs
hibriduli qondarobis gamapirobebel dominantur komplementalur gens
– D1-s, SeiZleba davaskvnaT, rom Cvens mier Sesajvareblad SerCeuli
oqtaploiduri tritikales jiS-nimuSebi: ПРАО 5/4, ПРАО 5/5, LT 206/74, LT
208/74, AD nakajima da maTgan gamorCeuli 5 perspeqtiuli forma genotipSi
rbili xorblis aborigenuli jiS korboulis dolis puri
oqtaploiduri jiS-nimuSTan _ ПРАО 5/4 SejvarebiT miRebuli hibriduli
kombinaciis F2-Si gamoTiSuli hibriduli qondara sxvadasxva tipis
mcenareebi.
1. mTeli vegetaciis ganmavlobaSi mcenare bartyobs, warmoqmnis
“balaxovan konas” da inviTarebs mxolod erT sterilur TavTavs.
2. mTeli vegetaciis ganmavlobaSi mcenare bartyobs, emsgvavseba
“balaxovan konas”, inviTarebs TavTavebs, sterilur da naxevrad
fertilur TavTavebs, Zlier bJiri, magram aRmocenebis unarian
marcvlebs.
142
atareben hibridul qondarobis gamapirobebel dominantur
komplementalur geni D2 da aditiuri zemoqmedebis recesiul gens – d3.
oqtaploiduri tritikales da T. aestivum-is SejvarebiT miRebuli
hibridis genotipi SeiZleba gamoisaxos formuliT – D1D2D2D2D3D3 an
D1D1D2D2d3d3.
Cvens mier miRebuli SedegebiT dasabuTebuli iqna mtkiceba imis
Sesaxeb, rom hibriduli qondarobis gamapirobebel gens D1-s atarebs
mxolod heqsaploiduri saxeobebi (T. aestivum, T. compactum, T. matcha),
romelTa genotipSia ABD genomebi da am genomebidan geni D1 imyofeba 2D
qromosomaSi, xolo tetraploidur saxeobaTa genomebidan (AB) geni D2
lokalizebulia qromosoma 2B-Si da geni D3-qromosoma 4B-Si.
aRsaniSnavia is faqtic, rom Sejvarebebis meore TaobaSi
“balaxovani konebis” paralelurad gamoiTiSa sruliad normaluri
genotipebi praqtikuli TvalsazrisiT metad Zvirfasi, rogorc
tritikales, aseve magari xorblis da rbili xorblis, mokleReroiani
sagvartomo mcenareebi. am kombinaciebis pirveli TaobaSi mcenareebi
fenotipurad normalurad iyo ganviTarebuli da mcenareTa zrda –
ganviTarebaSi ar SeimCneoda depresia.
amrigad, dadgenili iqna, rom oqtaploiduri tritikales jiS-
nimuSebis da formebis genotipSia hibriduli qondarobis D2D3 an D2d3
genebi, xolo Cvens mier SejvarebaSi gamoyenebuli jiSebis – axalcixis
wiTeli dolis puris, korboulis dolis puris, adgilobrivi TeTri
dolis puris, Zalisuras, TeTri ifqlis, xulugos, gomborulas, dolis
puris 18-46-is, dolis puri 35-4-is, muxranula 1-is, mowinaves, Tbilisuri
5-is, Tbilisuri 8-is – genotipSia hibriduli qondarobis geni – D1.
am kombinaciaTa meore TaobaSi normalur da hibridul qondara
mcenareTa daTiSva, ise, rogorc mokleReroianobis mixedviT,
dihibriduli xasiaTisaa da Seesabameba 13 (normaluri mcenare) : 3
(hibriduli qondara mcenare) Sefardebas.
xorbal qarTlikumis, xorbal georgikumis, magari xorblis da
xorbal turgidiumis oqtaploidur tritikales jiS-nimuSebTan da
maTgan gamorCeul formebTan SejvarebiT miRebuli hibriduli
143
kombinaciis pirvel da meore TaobebSi hibriduli qondarobis genetikur
movlenas adgili ar hqonda, riTac SeiZleba vivaraudoT, rom, rogorc
oqtaploidur tritikales, aseve xorblis tetraploidur saxeobaTa
genotipSia D2D3 an D2d3 genebi. erTniSniani qondarobis genebis
zemoqmedeba ar iwvevs hibriduli qondarobis genetikur movlenas.
mkvlevarTa umetesobis mixedviT, xorblis kulturaSi, hibriduli
qondarobis genebi ar aris dakavSirebuli mokleReroianobis genebTan.
magram oqtaploiduri tritikales jiS-nimuSebis da gamorCeuli formebis
saqarTvelos rbili xorblis aborigenul da seleqciur jiSebTan
miRebul TiTqmis yvela kombinaciaSi (Triticale × T. aestivum) hibridul
qondara mcenareebTan erTad gamoiTiSa mokleReroiani normaluri
ganviTarebis mcenareebi. msgavsi Sedegi saqarTveloSi aqvT miRebuli sxva
mkvlevarebsac (p. nasyidaSvili, m. nasyidaSvili) xorblis kulturis
SemTxvevaSic. amitom am sakiTxis saboloo gadawyvetisaTvis, rogorc
xorbalSi, aseve tritikales gamoyenebis SemTxvevaSic, saWiroa
damatebiTi gamokvlevebi.
6.3. hibriduli nekrozis genetikuri faqtorebis gamovlena da am
faqtorebis matarebeli formebis dadgena
nekrozis hibriduli buneba pirvelad aRmoaCina da gamoikvlia
qarTuli seleqciuri da genetikuri skolis fuZemdebelma leonarde
dekapreleviCma. man 1929 wels genetikosTa da seleqcionerTa sakavSiro
yrilobaze (q. sankt-peterburgSi) gakeTebul moxsenebaSi wamoayena
mosazreba imis Taobaze, rom hibridul nekrozs iwvevs ori
komplementaruli genis urTierTzemoqmedeba. misi monacemebis mixedviT,
hibriduli letaloba vlindeba, rogorc saxeobisSida Sejvarebisas,
agreTve saxeobaTSida Sejvarebis drosac. aqve miuTiTebs, rom xorblis
hibridul mcenareTa daRupvas iwvevs letaluri da naxevrad letaluri
genebis moqmedeba, amave dros aRniSna , rom am genebis moqmedeba
“sinTezuri xasiaTisaa”. l. dekapreleviCi miuTiTebs, rom TiToeuli es
geni calcalke araviTar saziano moqmedebas ar iwvevs, xolo SeerTebisas
144
letaluri an naxevrad letaluria maTi moqmedebis Sedegi. manve mogvca
nekrozis movlenis simptomi: mcenare dasawyisSi kargad izrdeba, xolo
bartyobis fazis Semdeg knindeba, foTlebi uyviTldeba da TandaTanobiT
iRupeba. foTlebis xmoba iwyeba mcenaris qveda iarusidan da
TandaTanobiT gadadis zeda iarusze. mcenare zrdaSi CamorCenilia da
daTavTavemde nel-nela xmeba. foTlis xmoba iwyeba wverodan fuZisaken.
zogierT SejvarebaSi mcenareTa mcire raodenoba TavTavdeba da
inviTarebs bJir, aRmocenebis unarian marcvlebs. l. dekapreleviCis am
aRmoCenis gamo, saqarTvelo msoflio mecnierebaSi cnobilia, rogorc
xorblis hibriduli nekrozis aRmoCenis samSoblod (l. dekapreleviCi,
1930; l. dekapreleviCi, p. nasyidaSvili, 1971, 1972, 1973, 1975;
p. nasyidaSvili, 1984; p. nasyidaSvili, 1976, 1977, 1978, 1979; p. nasyidaSvili,
m. sixaruliZe, e. CerniSi, 1983; p. nasyidaSvili, c. samadaSvili, 1978).
xorbalSi, rogorc saxeobisSida, aseve saxeobaTSoris hibridebSi
sakmaod xSirad gvxvdeba hibriduli nekrozis movlena. mkvlevarebi,
romlebic swavloben am movlenas im daskvnamde mividnen, rom es movlena
ganpirobebulia genetikuri faqtorebiT (l. dekapreleviCi, 1930; Hermsen,
1959, 1957, 1960, 1965, 1967; v. dorofeevi, a. mereJko, 1969; a. mereJko, 1970;
v. puxalski, 1975; p. nasyidaSvili, 1974 – 2005; l. dekapreleviCi,
p. nasyidaSvili, 1971 – 1977).
SemdgomSi dadgenili iqna, rom hibridul nekrozs ganapirobebs
domonanturi komplementaluri genebi, Tu ramdeni geni monawileobs
azrTa sxvadasxvaobaa, erT nawils miaCnia, rom monawileobs ori geni
(Taunewaki, 1964-1971; Hermsen, 1962; A. Zeven, 1965-1971; p. nasyidaSvili, 1974 –
1984), xolo mkvlevarebis nawils miaCnia, rom am movlenas ganapirobebs
sami geni (K. Nishiava, 1962-1967; a. mereJko, 1970).
hermseni (1969) da p. nasyidaSvili (1974) Tvlian, rom garda nekrozis
ori genisa, maT fenotipur gamovlenaze, gavlenas axdens geni-
modifikatorebi da genebis dozebi: hibriduli nekrozi mcenareSi
Zlierad aris gamovlenili Tu maT genotipSi meti raodenobiTaa
nekrozis dominanturi genebi: Ne1Ne1Ne2Ne2, an Ne1ne1Ne2 Ne2, an Ne1Ne1Ne2ne2, an
Ne1ne1Ne2ne2.
145
literaturuli monacemebi tritikaleSi hibriduli nekrozis
Sesaxeb Zalian iSviaTia (Gregory R. S., 1974-1975; v. SevCenko, v. karpaCevi, 1981;
v. soloSenko, 1961, c. samadaSvili, 1994; S. zanguraSvili, 1991;
b. memarniSvili, 1990) da rac aris gamoqveynebuli aRweriTi xasiaTisaa.
oqtaploidur tritikaleSi hibridul nekrozis efeqti Cvens mier
gamovlenili iqna 1989 wels. Semdgom wlebSi CavatareT analizuri
Sejvareba. nekrozis dominanturi genis matarebel jiS-testerebad,
gamoyenebuli iqna saqarTvelos rbili xorblis aborigenuli jiSebi –
axalcixis wiTeli dolis puri da dolis puri 35-4, romlis genotipSia
geni Ne1 zomieri Zlieri aleliT (p. nasyidaSvili, q. mWedliSvili).
kombinaciebSi ПРАО 5/4 × axalcixis wiTeli dolis puri, ПРАО 5/5 ×
axalcixis wiTeli dolis puri, Ideal10 × Selige × axalcixis wiTeli dolis
puri, LT 208/74 × axalcixis wiTeli dolis puri, ПРАО-13 × axalcixis
wiTeli dolis puri, tritikales jiS-nimuS ПРАО-13-dan gamorCeuli
perspeqtiuli formebis, (maT Soris forma 1 × axalcixis wiTeli dolis
puri, forma 5 × axalcixis wiTeli dolis puri, forma 7 × axalcixis
wiTeli dolis puri, forma 9 × axalcixis wiTeli dolis puri, forma 14
× axalcixis wiTeli dolis puri, forma 22 × axalcixis wiTeli dolis
puri, forma 28 × axalcixis wiTeli dolis puri) SejvarebiT miRebul
kombinaciebis pirvel TaobaSi – hibriduli nekrozis niSnebi gamovlinda,
aRmonacenis sami foTlis fazaSi (hermseni, 1962, 1963, Skalis mixedviT 7-6-
8 xarisxis). miRebuli Sedegebi safuZvels gvaZlevs davaskvnaT, rom
oqtaploiduri tritikales jiS-nimuSebi ПРАО 5/4, ПРАО 5/5, Ideal10× Selige,
LT 206/74, LT 208/74, tritikales gamorCeuli perspeqtiuli formebis forma
1, forma 5, forma 7, forma 9, forma 14, forma 22, forma 28 warmoadgenen
Ne1 genis Zlieri alelis matarebels – Ne15.
pirveli Taobis hibriduli mcenaris me-3 foTolze nekrozis
gamovlenisas qveda iarusis pirveli foTlis wveridan iwyebs xmobas.
meoTxe foTlis gamotanis dros qveda meore foToli iwyebs xmobas,
xolo pirveli foToli naxevarze gamxmaria, da a. S. aseTnairi mcenare
Zalian nela viTardeba, ar bartyobs. gamozamTrebuli mcenareebi
gazafxulze nela viTardeba, zrdis tempiT CamorCebian normalur
146
formebs. nekrozuli mcenareebi kvdebian aRmocenebidan DdaTavTavebis
dawyebamde. nekrozuli mcenareebidan ver miviReT marcvlis mosavali –
pirveli Taobis nekrozuli yvela mcenare daiRupa.
kombinaciebSi ПРАО 5/4 × dolis puri 35-4, ПРАО 5/5 × dolis puri 35-
4, Ideal10×Selige × dolis puri 35-4, LT 406/77 × dolis puri 35-4, LT 208 ×
dolis puri 35-4, ПРАО-13 × dolis puri 35-4, tritikales jiS-nimuS ПРАО-
13-dan gamorCeuli perspeqtiuli formebis, maT Soris forma 1 × dolis
puri 35-4, forma 5 × dolis puri 35-4, forma 7 × dolis puri 35-4, forma
22 × dolis puri 35-4, forma 28 × dolis puri 35-4 – kombinaciebSi
hibriduli nekrozis gamovlena ar aRniSnulia, rac miuTiTebs imaze, rom
am SejvarebaSi monawile sawyisi formebis genotipSi imyofeba nekrozis
erTniSniani genebi (Ne1+Ne1) da amis gamo am SejvarebaSi nekrozis efeqti
ar vlindeba.
zemoT aRniSnuli oqtaploiduri tritikales jiS-nimuSebis (ПРАО
5/4, ПРАО 5/5, ПРАО-13, Ideal10×Selige, LT 206/74, LT 208/74) da jiS-nimuS ПРАО-13-
dan gamorCeuli perspeqtiuli formebis (forma 1. forma 5, forma 7,forma
9, forma 14, forma 22, forma 28) genotipSi hibriduli nekrozis
dominanturi genebis identificirebisaTvis Catarebuli iqna garda
gvarTaSorisi Sejvarebisa saxeobaTSorisi hibridizacia. testerad
SerCeuli iqna heqsaploiduri tritikales jiSi АД 206, romelic
v. SevCenkos da v. karpaCevis (1981) monacemebiT genotipSi atarebs,
hibriduli nekrozis dominanturi genis Ne1, Zlier alelis Ne15.
SejvarebaTa yvela kombinaciis pirveli TaobaSi arc erT mcenareze
nekrozis movlena ar gamovlenila, ise rogorc dolis puri 35-4-is
SejvarebiT miRebul kombinaciebSi, rac miuTiTebs imaze, rom am
SejvarebaSi monawile sawyis formebis genotipSi imyofeba nekrozis
gamapirobebeli erTniSniani genebi (Ne1 × Ne1) da amis gamo Sejvarebisas
mdedrobiTi komponentis citoplazmis efeqti ar vlindeba.
amrigad, oqtaploiduri tritikales jiS-nimuSebSi (ПРАО 5/4, ПРАО
5/5, ПРАО-13, Ideal10×Selige, LT 206/74, LT 208/74) da gamorCeul tritikales
formebis (forma 1, forma 5, forma 7, forma 9, forma 14, forma 22, forma
147
28) genotipSi nekrozis dominanturi geni Ne2 ar iqna dafiqsirebuli,
rogorc saxeobaTSoris, aseve gvarTaSoris Sejvarebisas. miRebuli
eqsperimentuli masalis analiziT SeiZleba davaskvnaT, rom Cvens mier
SejvarebebSi gamoyenebuli tritikales, rogorc oqtaploiduri
tritikales jiS-nimuSebis da maTgan gamorCeuli perspeqtiuli formebis
genotipSia hibriduli nekrozis gamapirobebeli dominanturi genis Ne1-is
Zlieri alelis matarebeli Ne15, amave siZlieris genis matarebelia
heqsaploiduri tritikales jiSi АД 206 - Ne15.
Cvens mier Seswavlili oqtaploiduri tritikales jiS-nimuSebis
genialogia CvenTvis ucnobia, amitom Znelia maTSi nekrozis genis
arsebobis dadgena, heqsaploidur tritikales genotipSi nekrozis
dominanturi geni Ne1, albaT Setanilia magari xorblis jiS hordei
forme (931-911)-dan, romlis genotipi atarebs nekrozis gens Ne1. amitom
unda vivaraudoT, rom oqtaploiduri tritikales jiS-nimuSebis miRebaSi
monawileobs tetraploiduri, nekrozuli Ne1 genis matarebeli jiSi.
Cvens mier miRebuli yvela nekrozuli kombinaciebis jansaRi
mcenareebis hibridul warmoSobaze miuTiTebs is faqti, rom meore
TaobaSi (F2) mimdinareobs daTiSva, romelsac apirobebs sawyisi jiSebis
genetikuri gansxvavebuloba (h2=0, 459 – 0,928).
amrigad, nekrozi vlindeba oqtaploiduri tritikalesa da rbili
xorblis da agreTve oqtaploiduri da heqsaploiduri tritikales
SejvarebiT miRebuli hibridebis pirvel TaobaSi. nekrozuli
kombinaciebis fenotipurad jansaRi mcenareebis genotipSi nekrozis
genebis matarebloba mtkicdeba imiTac, rom meore TaobaSi mimdinareobs
daTiSva normalur da nekrozul mcenareebad da aseT mcenareTa
Sefardeba naTlad gviCvenebs, rom daTiSva dahibriduli xasiaTisaa.
meore TaobaSi 9 (nekrozuli) : 7 (normaluri). hibriduli nekrozis
efeqti vlindeba, rogorc pirdapir, aseve Sebrunebul kombinaciebSi.
tritikales seleqciisas unda gaviTvaliswinoT is faqti, rom
tritikales xorbalTan Sejvarebisas sicocxlisunarianobaze gavlena
SeiZleba moaxdinos hibriduli nekrozis genebma.
148
tritikales hibridizaciisas nekrozis genebis arseboba SeiZleba
gamoyenebuli iqnes am genebis matarebeli genomebis da qromosomebis
samarkero niSnebad.
oqtaploiduri tritikales genotipSi hibriduli nekrozis
gamapirobebeli genetikuri faqtorebis dadgenis mizniT, maTTan
Sesajvareblad SerCeuli iqna jiS testerebi, kerZod Ne2 genis matarebel
jiS-testerebad aRebuli iqna saqarTvelos rbili xorblis aborigenuli
jiSi axalcixis wiTeli dolis puri da Ne1 genis matarebel jiS-
testerebad SerCeuli iqna saqarTvelos rbili xorblis seleqciuri
jiSi dolis puri 35-4 da heqsaploiduri tritikales jiSi АД 206.
Cvens mier miRebuli gvarTaSorisi da saxeobaTSorisi pirveli da
meore TaobaSi dakvirvebebi tardeboda mcenaris zrda - ganviTarebis
yvela fazaze dawyebuli koleoptalis ganviTarebidan rZisebri simwifis
dasawyisamde. dakvirvebebma gviCvena, rom pirveli simptomi kombinaciebis
mixedviT gamovlenas iwyebs koleoptalis gamoCenisTanave da es movlena
masiuri xdeba aRmocenebis pirveli - ori foTlis gamotanis fazidan,
xolo mcenareTa dazianebis xarisxi maqsimums aRwevs bartyobis da
aRerebis fazaSi.
Cvens mier SejvarebaSi gamoyenebul oqtaploidur tritikales 14
jiS-nimuSidan da formidan nekrozis movlenis dominanturi Zlieri
xarisxiT xasiaTdeba 17,5%, zomieri xarisxiT -25,5%, xolo dominanturi
genis susti aleliT 67%. sagulisxmoa is faqti, rom hibridebis pirvel
TaobaSi nekrozi vlindeba, rogorc Zlieri, aseve zomieri da susti
tipiT.
oqtaploiduri tritikales monawileobiT miRebuli gvarTaSorisi
da saxeobaTSorisi pirveli Taobis hibriduli kombinaciebis SeswavliT
dadgenili iqna, rom hibriduli nekrozis gamovlenis simptomad SeiZleba
miCneuli iqnes mcenaris dabalmozardoba, foTlis vaginidan TavTavis
gamotanis gaWianureba, an vaginaSi TavTavis srulad an nawilobrivad
darCena, TavTavis naadrevad SeTeTreba. marcvlebis mkveTri
amouvsebloba. yvela es niSani ar SeiZleba CaiTvalos nekrozis
simptomad, Tu mocemul mcenareze ar aris aRniSnuli nekrozis ZiriTadi
149
simptomebi, kerZod qveda iarusis foTlebis gayviTleba wverodan
dawyebuli.
gvarTaSorisi, saxeobaTSorisi da saxeobisSida hibridebis
SeswavliT dadgenili iqna, rom adgili aqvs mcenareTa nawilobriv an
srul daRupvas. Seswavlili 180 kombinaciidan sruli sicocxlis –
unariani aRmoaCnda 35 hibriduli kombinacia, nawilobriv sicocxlis –
unariani 125, xolo srulad letaluri 20. hibridul mcenareTa daRupvis
mizezi iyo hibriduli nekrozi, romelsac apirobebs am movlenis
genetikuri sistema Ne1+Ne2.
saqarTvelos xorblis tetraploidur endemur da sxva saxeobebis
genotipSia Ne1 geni. saqarTvelos rbili xorblis aborigenul da
seleqciur jiSebis genotipSia Ne1 da Ne2 genebi. am genebiT saqarTvelos
xorblis tetraploiduri saxeobebis da rbili xorblis jiSebi
gajerebulia.
Cvens mier Seswavlili oqtaploiduri tritikales jiS-nimuSebis da
formebis da agreTve heqsaploiduri tritikales jiS АД 206 genotipSia
nekrozis geni Ne1.
150
7. oqtaploiduri tritikales jiSnimuSebis
da maT safuZvelze miRebuli hibriduli
kombinaciebidan gamorCeuli formebis da
xazebis seleqciuri Sefaseba da daxasiaTeba
7.1. gamorCeuli formebis da xazebis seleqciuri gamocdis Sedegebi
dadgenilia, rom tritikales produqtiulobis gadideba metad
Zneli problemaa imis gamo, rom masTan dakavSirebuli yvela niSani da
Tviseba metad rTulia da moiTxovs kompleqsur Seswavlas da
gadawyvetas, amitom am mimarTulebiT seleqciuri muSaobis efeqtiurobis
mTavari kriteriumebi da intensiuri tipis iseTi jiSebis miReba,
romlisTvisac damaxasiaTebeli iqneba sameurneo da biologiuri Zvirfasi
niSanTvisebaTa kompleqsi (В. Т. Дорофеев, 1976; p. nasyidaSvili, m. sixa-
ruliZe, e. CerniSi, 1983; p. p. nasyidaSvili, 1974 – 2006, da sxva).
saqarTveloSi, aseve sazRvargareT Catarebuli seleqciuri
muSaobis Sedegebis analizi gviCvenebs, rom maRali mosavlis misaRebad
saWiroa produqtiulobis elementebis optimaluri SeTanawyoba, kerZod:
produqtiuli Reroebis raodenoba, TavTavis sigrZe, TavTunebis da
marcvlis raodenoba TavTavSi, erTi TavTavis da mcenaris marcvlis masa
da 1000 marcvlis masa. am elementebs Soris, metad mniSvnelovania erTi
TavTavis marcvlis masa (p. p. lukianenko, 1975; p. nasyidaSvili, m. sixa-
ruliZe, e. CerniSi, 1983; p. nasyidaSvili, 1984). mosavlianobas ganapirobebs
farTobis erTeulze produqtiuli Reroebis raodenoba da erTi
TavTavis marcvlis masa.
Cvens gamokvlevebSi hibriduli formebis da xazebis (F3-F5) Seswavla
tardeboda saqarTvelos saxelmwifo sasoflo-sameurneo universitetis
muxranis saswavlo-sacdel meurneobaSi (mcxeTis raioni). eqvsi wlis
ganmavlobaSi (1986–1991 ww) Seswavlili iqna 2597 xazi, romlebic
icdeboda seleqciuri procesis sxvadasxva etapze. sagvartomo mcenarebis
da xazebis gamorCevisas gasakuTrebuli yuradReba eqceoda mcenaris
151
simaRles, Cawolisadmi da daavadebebisadmi gamZleobas, produqtiul
elementebs da marcvlis konsistencias.
1986 wels oqtaploiduri tritikales sakoleqcio sanergidan
gamorCeuli samarcvle da sakvebi mimarTulebis formebi (150-ze meti
xazi) Seswavlili iqna seleqciur sanergeSi. aqedan gamorCeuli
saukeTeso xazebi (130) Seswavlili iqna (1988–1989 w.w.) ganmavlobaSi
sakontrolo sanergeSi.
samarcvle tritikales saukeTeso formebis marcvlis mosavlianoba
sakontrolo sanergeSi (1988–1989 ww) ganmavlobaSi cvalebadobda 5,75 t/ha-
dan 6,0 t/ha-mde farglebSi. standartuli xorblis jiSis bezostaia 1 5,3
t/ha maRalmosavlian xorblis standartul jiSs tritikales formebi
aRematebodnen 0,35 – 0,70 t/ha (cxrili 7. 1. 54).
winaswari jiSTagamocdis Sedegebis mixedviT (1989–1991 w.w.)
samarcvle tritikales perspeqtiuli formebis marcvlis mosavlianoba
saSualo monacemebis mixedviT cvalebadobda 5,85 t/ha-dan 6,15 t/ha-mde
farglebSi. maTgan standartul xorblis jiS bezostaia 1-Tan SedarebiT,
maRal mosavliani formebi, marcvlis mosavlianobiT, umniSvnelod
aRemateboda sami forma, xolo sxva formebi uaxlovdebodnen standarts
(cxrili 7. 1. 54).
amrigad, oqtaploiduri tritikales jiS-nimuSebidan gamorCeuli
850 xazis seleqciur sanergeSi Seswavlis SedegebiT mowonebuli iqna 130
xazi, anu 15,2%. sakontrolo sanergis monacemebis mixedviT mowonebuli
iqna 9 xazi, anu 6,9%, xolo winaswari jiSTa gamocdis monacemebiT
xorblis maRalmosavlian standartul jiSze maRalmosavliania
Seswavlili xazebis 6,15%, meore TaobaSi gamorCeul 850 xazidan
seleqciur sanergeSi, sakontrolo sanergeSi da winaswar jiSTa
gamocdaSi Seswavlis Sedegebis mixedviT, xorblis standartul jiSTan
SedarebiT maRal mosavlianobiT da intensiuri tipis jiSisaTvis
damaxasiaTebeli niSan-TvisebaTa kompleqsiT xasiaTdeba gamorCeuli
xazebis 0,94% (anu 8 xazi).
oqtaploiduri tritikales saxeobisSida, saxeobaTSoris da
gvarTaSorisi hibriduli kombinaciebis, meore TaobaSi niSan-TvisebaTa
152
kompleqsiT gamorCeuli iqna samarcvle mimarTulebis tritikales 930
sagvartomo mcenare, aseve magari xorblis 175 sagvartomo mcenare,
xorbali qarTlikumis tipis 39 sagvartomo mcenare da rbili xorblis
1443 sagvartomo mcenare.
1988 wels, meore Taobidan gamorCeuli tritikales 930 sagvartomo
mcenareTa Taoba (F3) magari xorblis 175 sagvartomo mcenareTa Taoba,
xorbal qarTlikumis 39 sagvartomo mcenareTa Taoba da rbili xorblis
1443 sagvartomo mcenareTa Taoba Sefasda niSan-TvisebaTa kompleqsis
mixedviT da ganxorcielebuli iqna mkacri wundeba da Semdgomi
Seswavlis mizniT Catarda TiToeuli seleqciuri nomris mixedviT
gamoirCeva. tritikales sagvartomo mcenareTa Taobebidan gamorCeuli
iqna 155 seleqciuri nomeri anu Seswavlili seleqciuri nomrebis 8,3%
magari xorblis 175 seleqciuri nomeri, xorbal qarTlikumis 39 nomeri
dawunebuli iqna da maTi Semdgomi gamocda ar ganxorcielebula, xolo
rbili xorblis 1443 seleqciuri nomridan gamorCeuli iqna mxolod 240
seleqciuri nomeri anu Seswavlili seleqciuri nomrebis 16,6%.
sakontrolo sanargeSi ori wlis (1988 – 1989 ww) Seswavlis Sedegad
sameurneo da biologiuri niSan-Tvisebebis kompleqsiT mowonebuli iqna:
tritikales 16 perspeqtiuli xazi anu Seswavlili nomrebis 8,5%,
xorblis 50 seleqciuri nomeri anu 20,8%. sakontrolo sanergeSi
mowonebul tritikales formaTa marcvlis mosavlianoba cvalebadobda
5,4 t/ha-dan 6,90 t/ha-mde farglebSi (cxrili 7. 1. 54). xolo rbili
xorblis perspeqtiuli formebis 5,45 t/ha-dan 8,30 t/ha-mde farglebSi
(cxrili 7. 1. 55).
winaswar jiSTa gamocdaSi Seswavlis Sedegebma (1990 _ 1991) gviCvena,
rom sakontrolo sanergidan gamorCeuli tritikales perspeqtiuli
formebis marcvlis mosavlianoba cvalebadobda 6,25 t/ha-dan 7,85 t/ha-mde
farglebSi. xorblis standartul jiS bezostaia 1-Tan SedarebiT yvela
perspeqtiuli forma gamoirCeva mosavlians. maRalmosavlis mateba
cvalebadobs 0,20 t/ha-dan 1,8 t/ha-mde farglebSi. cdis saSualo
saheqtaro mosavlianobaze 6,94 t/ha maRali mosavlianobiT gamorCeuli
iqna 8 perspeqtiuli forma (cxrili 7. 1. 54), xolo rbili xorblis tipis
153
formebis winaswar jiSTa gamocdaSi marcvlis mosavlianoba meryeobda
6,50 t/ha-dan 9,65 t/ha-mde farglebSi cxrili 7. 1. 5. 5 gamorCeuli rbili
xorblis yvela perspeqtiuli forma mniSvnelovnad aRemateba
standartuli jiSis da mosavlianobis mateba 0,45 t/ha-dan 3,60 t/ha-mde
farglebSia, xolo cdis saSualoze (8,05 t/ha) maRali mosavlianoba
axasiaTebs 10 perspeqtiuli formas.
cxrili 7. 1. 54
samarcvle mimarTulebis tritikales perspeqtiuli
formebis da xazebis marcvlis mosavlianoba
(1988 – 1989 ww)
sel
eqciu
ri
nomeri
sakontrolo sanerge winaswari jiSTgamocda
mosavlianoba t/ha standar- tidan
gadaxra
mosavlianoba t/ha
gadaxra standar-tidan
1988 w
1989 w
saSua-lo
t/ha % 1990 w
1991 w
saSua- lo
t/ha %
bezostaia 1 (st) 5,7 4,9 5,30 - 100 5,9 6,2 6,05 - 100 02 5,8 5,0 5,40 0,10 101,80 6,0 6,5 6,25 0,20 103,3 03 5,9 5,2 5,55 0,25 100,40 6,2 6,7 6,45 0,40 106,6 04 6,0 5,8 5,90 0,60 101,15 6,3 6,6 6,45 0,40 106,6 05 6,3 5,4 6,00 0,70 101,32 6,5 6,8 6,65 0,60 106,7 07 5,9 5,4 5,60 0,30 104,13 6,0 6,5 6,25 0,20 109,9 09 7,0 6,0 6,50 1,20 102,26 7,7 8,0 7,85 1,80 103,3 010 6,9, 6,1 6,50 1,20 102,26 7,5 7,9 7,70 1,75 129,7 012 5,9 5,6 5,75 0,45 100,83 6,3 6,8 6,55 0,50 127,2 013 5,6 5,4 5,50 0,20 100,36 7,0 7,6 7,30 1,25 108,2 015 6,0 5,9 5,95 0,65 101,22 6,8 7,4 7,10 1,05 120,6 016 6,1 5,8 5,95 0,65 101,22 6,9 7,8 7,35 1,30 117,3 022 5,8 5,0 5,40 0,10 101,80 6,2 7,0 6,60 0,55 121,4 023 5,9 5,4 5,65 0,35 100,66 6,5 7,2 6,85 0,80 109,0 030 6,3 5,7 6,00 0,70 101,32 7,0 7,5 7,25 1,20 113,2 032 7,1 5,6 6,35 1,05 103,7 7,5 8,0 7,75 1,70 119,8 034 6,0 5,8 6,90 1,60 105,00 7,0 8,2 7,6 1,55 128,0
ПРАО 13 / AAAAAAforma 5
5,6 5,7 5,65 0,35 100,66 5,9 6,4 6,15 0,10 125,6
forma 7 5,8 5,9 5,85 0,55 101,04 6,0 6,3 6,15 0,10 101,6 forma 9 5,9 6,1 6,00 0,70 101,32 5,9 6,4 6,15 0,10 101,6 forma 14 5,7 5,8 5,75 0,45 100,83 5,8 5,9 5,85 -0,2 96,6
Ideal10 × Seligle / AAAAAAAAforma 34
5,8 6,0 5,90 0,60 101,15 5,9 6,0 5,95 -0,13 98,3
forma 37 5,6 5,9 5,75 0,45 100,83 5,2 6,1 5,90 -0,15 97,5 forma 39 5,7 6,0 5,85 0,55 101,04 5,9 6,0 5,95 -0,13 98,3
LT 462\72 /AAAAAAA AAAAA Aforma 53 5,6 6,0 5,80 0,60 101,15 5,7 6,1 5,90 -0,15 97,3
forma 57 5,8 5,9 5,85 0,55 101,04 5,9 6,2 6,05 0,0 100
154
es formebi standarts aWarbebs marcvlis mosavlianobiT 34,7%-dan 59,5%-
mde farglebSi, xolo cdis saSualos 1,2%-dan 20,0%-mde farglebSi
(cxrili 7. 1. 55).
cxrili 7. 1. 55
rbili xorblis perspeqtiuli formebis da xazebis
marcvlis mosavlianoba
(1988 – 1991 ww)
sel
eqciu
ri
nomeri
sakontrolo sanerge winaswari jiSTgamocda
mosavlianoba t/ha standar- tidan
gadaxra
mosavlianoba t/ha
standar-tidan
gadaxra
1988 w
1989 w
saSua-lo
t/ha % 1990 w
1991 w
saSua- lo
t/ha %
bezostaia 1 (st) 5,7 4,9 5,30 - 100,0 5,9 6,2 6,05 - 100,0 0142 6,2 5,3 5,75 0,45 108,5 7,2 7,7 7,45 1,40 123,1 0147 5,9 5,0 5,45 0,15 102,8 6,1 6,9 6,50 0,45 107,4 0160 7,1 6,7 6,90 1,6 130,1 7,6 8,0 7,80 1,75 128,9 0161 6,7 6,0 6,35 1,05 119,8 7,1 7,9 7,50 1,45 123,9 0162 6,0 5,8 5,90 0,60 111,3 6,5 7,2 6,85 0,80 115,2 0163 7,2 6,6 6,90 1,60 130,1 7,6 7,8 7,70 1,65 127,2 0164 8,1 7,5 7,80 2,50 147,1 8,6 9,1 8,85 2,80 146,2 0165 7,5 6,8 7,10 1,80 133,9 8,2 9,0 8,60 2,55 142,1 0166 9,1 7,1 8,10 2,80 152,8 9,5 9,7 9,60 3,55 158,1 0167 8,0 7,5 7,77 2,47 146,6 8,6 9,0 8,80 2,75 145,4 0180 6,5 6,0 6,25 0,95 117,9 7,5 8,3 7,90 1,85 130,5 0181 7,3 6,8 7,05 1,75 134,0 7,9 8,4 8,15 2,10 134,7 0182 7,0 6,5 6,75 1,45 127,3 7,5 8,0 7,75 1,70 128,0 0183 8,1 7,6 7,85 2,55 148,1 8,5 9,1 8,80 2,75 145,4 0184 7,6 6,9 7,25 1,95 136,7 8,1 9,6 8,85 2,80 146,2 0185 9,2 7,4 8,30 3,00 156,6 9,5 9,8 9,65 3,60 159,5 0186 8,5 7,3 7,90 2,60 103,7 9,0 9,6 9,30 3,25 153,7 0187 5,9 5,1 5,50 1,15 121,6 6,1 7,3 6,80 0,75 115,3 0188 6,9 6,0 6,45 1,65 131,1 7,5 8,2 7,85 1,80 129,7 0189 7,2 6,7 6,95 1,88 127,9 7,9 8,4 8,15 2,10 134,7
amrigad, oqtaploiduri tritikales saxeobisSida, saxeobaTSoris
da gvarTaSoris hibridul kombinaciebidan gamorCeuli iqna Semdgomi
seleqciuri muSaobisaTvis mxolod tritikales formebi da rbili
xorblis formebi. meore TaobaSi gamorCeuli tritikales 930 sagvartomo
mcenareTa Taobebis seleqciuri muSaobis sxvadasxva etapze SeswavliT
niSan-TvisebaTa kompleqsiT, mkacri wundebis Semdeg gamorCeul iqna 8
perspeqtiuli forma, rac Seadgens meore TaobaSi gamorCeul sagvartomo
mcenareTa raodenobis 0,86%-s, xolo rbili xorblis tipis 1443
155
sagvartomo mcenaridan miRebuli iqna 10 perspeqtiuli forma, rac
Seadgens meore TaobaSi gamorCeul sagvartomo mcenareTa 0,69%-s.
garda saheqtaro mosavlianobisa Cvens mier gamorCeuli tritikales
formebi da rbili xorblis formebi marcvlis maRal mosavlianobasTan
erTad gamoirCevian TavTavis maRali Semarcvlis doniT (45 – 58).
tritikales sakoleqcio jiS-nimuSebidan gamorCeuli perspeqtiuli
formebi, kerZod ПРАО-13-is forma 5, forma 7, forma 9, form 14; Ideal10 ×
Selige / forma 34, forma 37, forma 39; LT-484/72 / forma 53, forma 57, xolo
hibriduli populaciebidan TavTavis Semarcvlis maRali maCvenebliT
xasiaTdebian Semdegi xazebi: 02, 03, 04, 05, 07, 09, 010, 012, 013, 015, 016, 022,
023, 030, 032 da 034. tritikales yvela es forma, garda
maRalmosavlianobisa da TavTavis maRali Semarcvlis donisa gamorCevian
Cawolisadmi gamZleobiT, SedarebiT mokle savegetacio periodiT da
yvela saxis daavadebebisadmi gamZleobiT.
rbili xorblis perspeqtiuli xazebi xasiaTdebian TavTavis
Semarcvlis maRali doniT, TavTavSi marcvlebis meti raodenobiT (45 –
54 marcvali) da daavadebebisadmi gamZleobiT, SedarebiT mokle
savegatacio periodiT da yvela saxis daavadebebisadmi gamZleobiT. am
mxriv yuradRebas imsaxurebs Semdegi xazebi: 0142, 0147, 0160, 0161, 0162, 0164,
0165, 0166, 0167, 0180, 0181, 0182, 0183, 0184, 0185, 0186, 0187, 0188 da 0189. garda
Semarcvlis maRali donisa aRniSnuli formebi savegetacio periodiT
saSualo-saadreo xazebia. nawili maTgani uTanabardeba saadreo jiS
Tbilisur 5-s. gamorCevian daavadebebisadmi gamZleobiT da marcvlis
rqiseburi konsistenciiT.
156
7.2. gamorCeuli tritikales da xorblis perspeqtiuli
xazebis daxasiaTeba
7.2.1. tritikales sakoleqcio jiS-nimuSebidan gamorCeuli
tritikales perspeqtiuli xazebis daxasiaTeba
oqtaploiduri tritikales jiS-nimuSebis da hibriduli
kombinaciebis Seswavlis Sedegad Cvens mier gamorCeuli iqna tritikales
perspeqtiuli formebi, romlebic mosavlianobiT, Cawolisadmi
gamZleobiT, daavadebebisadmi gamZleobiT da produqtiulobis
gamapirobebeli elementebis mixedviT, aRematebian CvenSi daraionebul
tritikales jiSebs qarTli 2-sa da qarTli 5-s, xolo maRalmosavlian
xorblis jiS bezostaia 1-Tan SedarebiT, marcvlis mosavlianobiT
uTanabrdebian an umniSvnelod aRematebian mas. yvela es forma, romlebic
SeiZleba warmatebiT iqnas gamoyenebuli, rogorc axali saseleqcio
sawyisi masala, da nawili maRalmosavliani formebis SemdgomSi
sakonkurso da sawarmoo jiSTa gamocdis safuZvelze SeiZleba miCneuli
iqneba tritikales axal jiSebad.
forma 1. miRebulia daRestnis seleqcionerebis mier jiS-nimuS
ПРАО-13-dan individualuri, orjeradi gamorCevis Sedegad. savegetacio
periodma aRmocenebidan – daTavTavebamde muxranis saswavlo-sacdel
meurneobis pirobebSi Seadgina 149 dRe. mcenaris simaRle 99,0 sm,
Cawolisadmi gamZleoba 5 bali, daavadebebisadmi gamZleoba (0 bali),
mcenareze produqtiuli bartyoba 3,4. TavTavis sigrZe 11,2 sm. TavTavze
ganviTarebuli TavTunebis raodenoba 24,4. mcenareze ganviTarebuli
nabartyi Reroebi TiTqmis Tanabari sigrZisa, TavTavSi marcvlebis
ricxvi saSualod 49 da sakmaod maRali aqvs gadarCenis unarianoba,
saSemodgomo formaa.
forma 5. miRebulia sakoleqcio jiS-nimuSis ПРАО-13-dan orjeradi
individualuri gamorCevis Sedegad. savegetacio periodi aRmocenebidan –
daTavTavebamde muxranis saswavlo-sacdel meurneobis pirobebSi 158 dRe.
mcenaris simaRle 94,5 sm, Cawolisadmi gamZleoba maRali aqvs – 5 bali.
157
ar aavaddeba arcerTi saxis daavadebiT. maRali aqvs zamTargamZleobis
unari – 9 bali. gamozamTrebul mcenareTa raodenoba saSualod 92,5%-ia,
TavTavis sigrZe 10,6 sm. TavTavze ganviTarebuli TavTunebis raodenoba
23,8. TavTavSi viTardeba 54 marcvali, skmaod maRali aqvs erTi TavTavis
marcvlis masa 3,5 gr saSemodgomo formaa. marcvlis mosavlianoba 5,6
t/ha-ze da standarts aRemateba 0,2 ha samarcvle mimarTulebisaa.
forma 6. miRebulia tritikales jiS-nimuS ПРАО-13-dan, orjeradi
individualuri gamorCeviT. savegetacio periodi aRmocenebidan –
daTavTavebamde 159 dRe. mcenaris simaRle 102, 9 sm. Cawolisadmi gamZle (5
bali), maRali aqvs produqtiuli bartyoba 4,5. xasiaTdeba
grZelTavTavianobiT – 14,1 sm. maRali aqvs TavTunebis raodenoba 30,2.
maRali aqvs TavTavis fertilobis indeqsi. TavTavSi saSualod 64
marcvalia. erTi TavTavis marcvlis masa maRalia 3,9 gr. marcvali
TiTqmis amovsebuli, rqiseburi konsistenciiT. maRali aqvs
zamTargamZleoba, Sefasda 9 baliT. gamozamTrebis procentulma
odenobam Seadgina 91,5%, gamoirCeva daavadebebisadmi imunurobiT.
forma 7. gamorCeulia tritikales jiS-nimuS ПРАО-13-dan.
orjeredi individualuri gamorCeviT savegetacio periodi saSualo
saadreo, aRmocenebidan daTavTavebamde 158 dRea. mokle Reroiania,
mcenaris simaRle 85,1 sm, produqtiuli bartyoba 4. TavTavis sigrZe 9,6
sm, TavTunebis raodenoba 22. fertilobis indeqsi 2 da meti. TavTavSi
marcvlebis ricxvi 45. erTi TavTavis marcvlis masa 3,5 gr.
forma 9. gamoyvanilia oqtaploiduri tritikales jiS-nimuS ПРАО-
13-dan, orjeradi individualuri gamorCevis meTodiT. mcenaris simaRle
96,9 sm. Cawolisadmi gamZle (5 bali), maRali aqvs produqtiuli bartyoba
4,2. TavTavis sigrZe 10,6 sm. TavTunebis raodenoba 23,5. sakmaod maRali
aqvs TavTavis fertiloba. TavTunebis raodenoba 22. TavTavSi viTardeba
57 marcvali, romlis masa Seadgens 3,4 gr. gamZlea daavadebebisadmi,
maRali aqvs zamTargamZleobis unari, saSemodgomoa, misi marcvlis
mosavlianoba Seadgens 5,9 t/ha-ze da amiT aWarbebs standartul jiSs.
forma 11. miRebulia oqtaploiduri tritikales ПРАО-13-dan
individualuri gamorCevis meTodiT. sagulisxmoa is faqti, rom mcenaris
158
simaRliT sawyis jiSs mniSvnelovnad CamoirCeba, simaRle Seadgens
70,9 sm. absoluturad gamZlea Cawolisadmi, maRali aqvs produqtiuli
bartyoba (5). TavTavis sigrZe 11,3 sm. TavTavze viTardeba 25,6 TavTuni.
TavTuni mravalyvaviliania. maRali aqvs fertilobis indeqsi. TavTavSi 63
marcvalia. erTi TavTavis marcvlis masa 3,8 gramia.
forma 14. miRebulia oqtaploiduri tritikales ПРАО-13-dan
orjeradi gamorCevis gziT. savegetacio periodis xangrZlivoba, kerZod
aRmocenebidan daTavTavebamde muxranis velis pirobebSi Seadgens 159
dRes. mcenaris simaRle 73,8 sm. produqtiuli bartyoba 4,1 TavTavis
sigrZe 11,5 sm. TavTavze ganviTarebuli TavTunebis raodenoba 24,8.
TavTavSi marcvlebis ricxvi 68. erTi TavTavis marcvlis masa sakmaod
maRalia 3,7 gr. Cawolisadmi gamZlea, gamoirCeva daavadebebisadmi
gamZleobiT, ar aavaddeba, marcvlis mosavlianoba heqtarze 5,9 tonaa.
forma 22. gamoyvanilia oqtaploiduri tritikales ПРАО-13-dan
orjeradi individualuri gamorCevis meTodiT. savegetacio periodi
aRmocenebidan daTavTavebamde 159 dRe. mcenaris simaRle 84 sm.
Cawolisadmi gamZle. produqtiuli bartyoba 3,5. TavTvavis sigrZe 10,9 sm.
TavTavSi TavTunebis raodenoba 24. TavTavSi marcvlebis ricxvi 54.
sakmaod msxvil marcvliania. erTi TavTavis marcvlis masa 3,2 gr.
marcvlis mosavlianobiT xorblis standartul jiS bezostaia 1-s
aRemateba heqtarze 0,5 toniT, daavadebebisadmi gamZlea, marcvali TiTqmis
amovsebuli.
forma 28. gamoyvanilia oqtaploiduri tritikales jiS-nimuS ПРАО-
13-dan orjeradi individualuri gamorCevis meTodiT. savegetacio
periodi aRmocenebidan daTavTavebamde 186 dRe. mcenaris simaRle 85 sm.
Cawolisadmi gamZle (5 bali). produqtiuli bartyoba sakmaod maRalia 5,2.
TavTavis sigrZe 10,5 sm. mkvriv TavTaviani, TavTavze iviTarebs 24,8
TavTuns. sakmaod maRali aqvs TavTavis Semarcvla – fertilobis done,
saSualod erT TavTavSi 55 marcvalia, da misi erTi TavTavis marcvlis
masa Seadgens 3,3 grams. xorblis jiS bezostaia 1-s marcvlis
mosavlianobiT aRemateba 0,4 t/ha.
159
forma 33. gamoyvanilia oqtaploiduri tritikales sakoleqcio jiS-
nimuS ПРАО-13-dan orjeradi individualuri gamorCevis meTodiT.
savegetacio periodi aRmocenebidan daTavTavebamde 160 dRea. sakmaod
dabalmozardia. mcenaris simaRle 78,6 sm. xasiaTdeba mtkice da
Cawolisadmi gamZle ReroTi. mcenareze produqtiuli bartyoba 4,2.
tritikalesTvis uCveulod mokle TavTaviT 8,2 sm. TavTavze 20,6
ganviTarebuli TavTuni, fertilobis indeqsi maRali aqvs. TavTavSi
marcvlebis ricxvi 47. msxvil marcvliania da erTi TavTavis marcvlis
masa Seadgens 3,02 grams. gamoirCeva daavadebebisadmi gamZleobiT,
marcvlis mosavlianobiT uTanabrdeba standartul jiS bezostaia 1-s.
forma 34. miRebulia oqtaploiduri germanuli seleqciis
sakoleqcio jiS-nimuSebidan Ideal10 × Selige orjeradi individualuri
gamorCevis meTodis gamoyenebiT. savegetacio periodi aRmocenebidan
daTavTavebamde 169 dRe. mcenaris simaRle 100,8 sm. Cawolisadmi gamZle (5
bali). mcenareze viTardeba saSualod 4,5 produqtiuli Rero, TavTavi
Zalian grZelia 15,3 sm. TavTavze viTardeba 32, 4 TavTuni. dabali aqvs
fertilobis done, TavTvSi viTardeba 67 marcvali, erTi TavTavis
marcvlis masa 3,9 gr. marcvlis mosavlianobiT CamorCeba xorblis
standartul jiS bezostaia 1-s 0,15 t/ha. gamoirCeva daavadebebisadmi
gamZleobiT.
forma 39. gamoyvanilia oqtaploiduri tritikales germanuli
seleqciis sakoleqcio jiS-nimuS Ideal10 × Selige-dan, orjeradi
individualuri gamorCevis meTodis gamoyenebiT. savegetacio periodi
aRmocenebidan daTavTavebamde 160 dRe, mcenaris simaRle 93,7 sm.
Cawolisadmi gamZle ReroTi. TavTavis sigrZe 11,7 sm. TavTavze viTardeba
25,2 TavTuni, TavTavSi 51 marcvali, erTi TavTavis marcvlis masa 2,85 gr.
gamoirCeva daavadebebisadmi gamZleobiT
forma 46. gamoyvanilia germanuli seleqciis oqtaploiduri
tritikales sakoleqcio jiS-nimuS Ideal10 × Selige-dan, savegetacio periodi
aRmocenebidan daTavTavebamde 159 dRe. Cawolisadmi gamZle ReroTi.
mcenaris simaRle 92,7 sm. marcvlis mosavlianobiT uTanabrdeba
bezostaia 1-s. gamoirCeva daavadebebisadmi gamZleobiT.
160
forma 47. gamoyvanilia orjeradi individualuri meTodis
gamoyenebiT oqtaploiduri tritikales germanuli sakoleqcio jiS-nimuS
Ideal10 × Selige-dan. savegetacio periodi aRmocenebidan daTavTavebamde 162
dRea. mcenaris simaRle 93,8 sm. mtkice Cawolisadmi gamZle ReroTi.
mcenareze viTardeba saSualod 4,7 produqtiuli Rero, TavTavis sigrZe
10,5 sm. TavTavze viTardeba 23,8 TavTuni. TavTavSi saSualod 68
marcvalia. erTi marcvlis masa saSualod Seadgens 3,6 grams. gamoirCeva
zamTargamZleobiT (9 bali), daavadebebisadmi gamZleobiT, marcvlis
mosavlianobiT xorblis standartul jiSs bezostaia 1-s aRemateba
0,2 t/ha.
forma 49. miRebulia oqtaploiduri tritikales germanuli
seleqciis sakoleqcio jiS-nimuS Ideal10 × Selige-dan orjeradi
individualuri gamorCevis meTodis gamoyenebiT. savegetacio periodi
aRmocenebidan daTavTavebamde 159 dRe. mcenaris simaRle 94,4 sm.
Cawolisadmi gamZle. mcenareze viTardeba 8,4 produqtiuli Rero.
TavTavis sigrZe 13,5 sm. TavTavze saSualod 26,2 TavTunia. fertilobis
indeqsiT CamorCeba tritikales sxva gamorCeul formebs. TavTavze
viTardeba 51 marcvali, erTi TavTavis marcvlis masa Seadgens saSualod
3,1 grams. marcvlis mosavlianobiT xorblis jiS bezostaia 1-s aWarbebs
0,5 t/ha.
forma 53. gamoyvanilia orjeradi individualuri gamorCevis
meTodis gamoyenebiT, oqtaploiduri tritikales polonuri seleqciis
sakoleqcio jiS-nimuSi LT-484/74-dan. savegetacio periodi aRmocenebidan
daTavTavebamde 159 dRe. mcenaris simaRle 94,4 sm. Cawolisadmi gamZle.
mcenareze viTardeba saSualod 4,3 produqtiuli Rero. sakmaod grZel
TavTaviania. TavTavis sigrZe saSualod 14,4 sm. TavTavze viTardeba 38,8
TavTuni. fertilobis done saSualod aqvs. TavTavSi viTardeba 67
marcvli. erTi TavTavis marcvlis masa Seadgens 3,5 gr. marcvlis
mosavlianobiT xorblis jiS bezostaia 1-s aWarbebs 0,4 ha.
daavadebebisadmi gamZlea. gamoirCeva zamTargamZleobiT maRali doniT.
forma 57. miRebulia polonuri seleqciis sakoleqcio jiS-nimuS
LT-484/74-dan, orjeradi individualuri gamorCevis meTodis gamoyenebiT.
161
mcenaris simaRle 87,7 sm. Cawolisadmi gamZle ReroTi, mcenareze
viTardeba saSualod 4,9 produqtiuli Rero. TavTavis sigrZe saSualod
13,4 sm. TavTavze saSualod viTardeba 28,8 TavTuni. TavTavSi marcvlebis
ricxvi saSulod 67. erTi TavTavis marcvlis masa Seadgens 3,27 grams.
axasiaTebs sakmaod maRali zamTargamZleobis unari (9 bali). gamZlea
daavadebebisadmi. marcvlis mosavlianobiT xorblis jiS bezostaia 1-s
aRemateba 0,5 t/ha.
7.2.2. oqtaploiduri tritikales saxeobisSida, saxeobaTSoris da
gvarTaSoris hibriduli kombinaciidan gamorCeuli tritikales
perspeqtiuli xazebis daxasiaTeba
xazi 01. gamorCeulia tritikales saxeobaTSorisi hibriduli
kombinaciis F4 (ПРАО 5/4 × АД 206)-dan individualuri gamorCeviT.
savegetacio periodi aRmocenebidan daTavTavebamde 164 dRea. mcenaris
simaRle 110,5 sm. Cawolisadmi gamZlea. mcenare saSualod iviTarebs 3,5
produqtiul Reros, TavTavis sigrZe 11,9 sm. TavTavze inviTarebs 24
ganviTarebul TavTuns. TavTavSi saSulod 46 marcvalia, fertilobis
indeqsia 1,91. erTi TavTavis marcvlis masa 2,2 gr. erTi mcenaris
marcvlis masa 7,6 gr. gamoirCeva daavadebebisadmi gamZleobiT da
gamozamTrebis maRali unariT (9 bali).
xazi 02. gamorCeulia tritikales saxeobaTSoris kombinaciis F4
(ПРАО 5/4 × АД 206)-dan. mcenaris savegetacio periodi aRmocenebidan
daTavTavebamde Seadgens 158 dRes. mcenaris simaRle 115,3 sm. inviTarebs
3,7 produqtiul Reros. gamZlea Cawolisadmi, TavTavis sigrZe 12,2 sm.
TavTavze viTardeba 24,5 TavTuni. TavTavSi marcvlis masa 2,4 gr. erTi
mcenaris marcvlis masa 4,8 gr. xasiaTdeba daavadebebisadmi gamZleobiT.
xazi 03. gamorCeulia tritikales saxeobaTSoris hibriduli
kombinaciis F4 (ПРАО 5/4 × АД 206)-dan individualuri gamorCevis gziT.
savegetacio periodi aRmocenebidan daTavTavebamde 160 dRe. mcenaris
simaRle 109,1 sm. Cawolisadmi gamZlea. inviTarebs mcenareze 4
produqtiuli Reros. TavTavis sigrZe 11,7 sm. TavTavze viTardeba 23,4
162
TavTuni. TavTavSi 39,5 marcvalia. fertilobis done 1,67. erTi TavTavis
marcvlis masa 2,3 gr. erTi mcenaris marcvlis masa 9,2 gr. axasiaTebs
daavadebebisadmi gamZleoba. zamTargamZleoba maRali aqvs (9 bali).
xazi 06. gamoyvanilia oqtaploiduri tritikales ПРАО 5/4 da dika
9/14-is SejvarebiT miRebul me-4 Taobis hibriduli kombinaciidan
erTjeradi individualuri gamorCevis meTodis gamoyenebiT. mcenare
mokle Reroiania. saSulod 85,6 sm. Cawolisadmi gamZle. mcenareze
viTardeba 3,6 produqtiuli Rero. TavTavis sigrZe saSualod 10,2 sm.
TavTavze viTardeba saSualod 20,5 TavTuni. TavTavSi 37,5 marcvalia.
TavTavis fertilobis done 1,82. erTi TavTavis marcvlis masa 1,8 gr. erTi
mcenaris marcvlis masa 6,3 gr. gamoirCeva yvela saxis daavadebebisadmi
gamZleobiT.
xazi 07. gamoyvanilia oqtaploiduri tritikales ПРАО 5/4 da dika
9/14-is SejvarebiT miRebuli me-4 Taobis hibriduli erTjeradi
kombinaciidan individualuri gamorCevis meTodiT. mcenaris simaRle 92,5
sm/ produqtiuli bartyoba 4. TavTavis sigrZe 11,3 sm. TavTavze inviTarebs
22,6 TavTuns. TavTavSi saSualod 40,5 marcvalia. fertilobis indeqsi 1,78.
erTi TavTavis marcvlis masa 2,19 gr. erTi mcenaris marcvlis masa 7,6 gr.
yvela saxis daavadebebisadmi gamZlea.
xazi 08. gamoyvanilia oqtaploiduri tritikales ПРАО 5/4 da
dika 9/14-is SejvarebiT miRebuli me-4 Taobis hibriduli kombinaciidan
erTjeradi individualuri gamorCevis meTodiT. savegetacio periodi
aRmocenebidan daTavTavebamde 161 dRe. mcenaris simaRle 95,4 sm. Rero
mtkicea da Cawolisadmi gamZlea. mcenareze viTardeba saSualod 3,9
produqtiuli Rero. TavTavis sigrZe 10,7 sm. 22 ganviTarebuli TavTuniT.
TavTavSi saSualod 40,5 marcvalia. TavTavis fertilobis done 1,84. erTi
TavTavis marcvlis masa 1,75 gr. erTi mcenaris marcvlis masa 6,7 gr.
gamoirCeva daavadebebisadmi gamZleobiT.
xazi 09. gamoyvanilia oqtaploiduri tritikales ПРАО 5/4 da dika
9/14-is me-4 Taobis kombinaciidan erTjeradi individualuri gamorCevis
meTodiT. mcenaris simaRle 87,6 sm. Cawolisadmi gamZle. savegetacio
periodis xangrZlivoba 158 dRe. mcenare saSualod inviTarebs 4,2
163
produqtiuli Reros. TavTavis sigrZe 11. TavTavze viTardeba 22 TavTuni.
TavTavze 40,6 marcvalia. erTi TavTavis marcvlis masa 1,9 gr.
xazi 010. gamoyvanilia oqtaploiduri tritikales ПРАО 5/4 da dika
9/14-is SejvarebiT miRebuli kombinaciis me-4 Taobis erTjeradi
individualuri gamorCevis meTodiT. mcenare simaRliT miekuTvneba
mokleReroianobis gamapirobebel 2 genian jiSebs. savegetacio periodi
aRmocenebidan daTavTavebamde 157 dRe. mcenare inviTarebs saSualod 5,1
produqtiul Reros. TavTavis sigrZe saSualod 10,9 sm. ganviTarebuli 22
TavTuniT. TavTavSi 40,6 marcvalia. fertilobis done 1,84. erTi TavTavis
marcvlis masa 1,85 gr. erTi mcenaris marcvlis masa saSualod 9,2 gr.
gamoirCeva SedarebiT amovsebuli marcvliT da yvela saxis
daavadebebisadmi gamZleobiT.
xazi 012. gamoyvanilia gvarTaSorisi me-4 Taobis hibriduli
kombinaciidan (ПРАО 5/4 × TavTuxi 19/28) erTjeradi individualuri
gamorCeviT. mcenaris simaRle 90,5 sm. savegetacio periodis xangrZlivoba
aRmocenebidan daTavTavebamde 159 dRe. Cawolisadmi gamZlea. mcenareze
viTardeba 3,4 produqtiuli Rero, TavTavis sigrZe saSualod 11,6 sm,
TavTavze viTardeba 23 ganviTarebuli TavTuni. TavTavSi saSualod 40
marcvali. fertilobis done 1,7. erTi TavTavis marcvlis masa 1,8 gr.
erTi mcenaris marcvlis masa 6,3 gr. daavadebebisadmi gamZlea da
axasiaTebs gamozamTrebis maRali unari.
xazi 015. miRebulia gvarTaSorisi hibriduli kombinaciis (ПРАО 5/4
× TavTuxi 19/28) me-4 Taobis erTjeradi individualuri gamorCeviT.
savegetacio periodi aRmocenebidan daTavTavebamde 161 dRe. mcenaris
simaRle 89,5 sm. Cawolisadmi gamZlea. mcenareze viTardeba 4
produqtiuli Rero. TavTavis sigrZe 12,1 sm, 22 ganviTarebuli TavTuniT.
TavTavSi 41 marcvalia. TavTavis fertilobis done 1,7 gr. erTi TavTavis
marcvlis masa 1,9 gr. erTi mcenaris marcvlis masa 7,5 grami. gamoirCeva
daavadebebisadmi gamZleobiT.
xazi 016. gamoyvanilia gvarTaSorisi me-4 Taobis hibriduli
kombinaciidan (ПРАО 5/4 × TavTuxi 19/28) erTjeradi individualuri
gamorCeviT. savegetacio periodi aRmocenebidan daTavTavebamde 161 dRe.
164
mcenaris simaRle 97,4 sm. Cawolisadmi gamZle ReroTi. mcenareze
saSualod viTardeba 4,2 produqtiuli Rero. TavTavis sigrZe 12 sm, 24
ganviTarebuli TavTuniT. TavTavSi 40,5 marcvalia. TavTavis fertilobis
indeqsi 1,65. erTi TavTavis marcvlis masa 2 gr. mcenaris marcvlis masa
8,1 grami.
xazi 021. miRebulia oqtaploiduri tritikales jiS-nimuSis ПРАО
5/4 rbili xorblis jiS axalcixis wiTeli dolis purTan SejvarebiT
miRebuli me-4 Taobis hibriduli kombinaciidan erTjeradi
individualuri gamorCevis meTodis gamoyenebiT. mcenaris simaRle 105,3
sm. mcenareze viTardeba 4,1 ganviTarebuli Rero. produqtiuli Rero 4,5.
mcenaris TavTavis sigrZe 10,3 sm. TavTavis feri wiTeli, fxiani. TavTavSi
TavTunebis raodenoba 20,4 cali. TavTavSi 37,5 marcvalia. TavTavis
fertilobis indeqsi 1,88. erTi TavTavis marcvlis masa 1,9 gr. erTi
mcenaris marcvlis masa 8,6 grami.
xazi 022. miRebulia gvarTaSorisi hibriduli kombinaciis (ПРАО 5/4
× axalcixis wiTeli dolis purTan) me-4 Taobis erTjeradi
individualuri gamorCeviT. mcenaris simaRle 108,6 sm. mcenareze
viTardeba 5,5 produqtiuli Rero. TavTavi wiTeli, fxiani. sigrZe 10,7 sm.
TavTavze ganviTarebuli TavTavebis raodenoba 21. TavTavSi viTardeba
39,2 marcvali. fertilobis indeqsi 1,9. erTi TavTavis marcvlis masa 1,95
gr. erTi mcenaris marcvlis masa 10,5 grami.
xazi 030. gamoyvanilia oqtaploiduri tritikales jiS-nimuS ПРАО
5/4 rbili xorblis jiS Tbilisuri 5-Tan SejvarebiT, miRebuli me-4
Taobis hibriduli kombinaciidan erTjeradi individualuri gamorCevis
meTodis gamoyenebiT. mcenaris simaRle 85,7 sm, riTac es xazi miekuTvneba
mokleReroianobis gamapirobebel 2 genian jiSebis jgufs. Cawolisadmi
gamZlea. savegetacio periodis xangrZlivoba aRebidan daTavTavebamde 157
dRe. mcenareze viTardeba 4,9 produqtiuli Rero, TiTqmis rbili
xorblis Tanabari fertilobis indeqsiT _ 1,9. erTi TavTavis marcvlis
masa 1,9 gr. erTi mcenaris marcvlis masa Seadgens 9,3 grams.
daavadebebisadmi gamZlea.
165
xazi 032. gamoyvanilia me-4 Taobis hibriduli kombinaciidan (ПРАО
5/4 × Tbilisuri 5) erTjeradi individualuri gamorCevis meTodiT.
mcenare miekuTvneba mokle Reroianobis gamapirobebel 2 genian jiSebis
jgufs, romelTa simaRle 89,5 sm. savegetacio periodi aRebidan srul
simwifemde 157 dRe. mcenareze viTardeba 4,8 hibriduli Rero. TavTavis
sigrZe 11 sm. TavTavi TeTria, fxiani. TavTavze viTardeba 22 TavTuni.
TavTavSi 37 marcvalia. erTi TavTavis marcvlis masa 1,8 gramia. erTi
mcenaris marcvlis masaa 9,1 gramia. daavadebebisadmi gamZlea. ar aris
cvenadi.
xazi 034. miRebulia (ПРАО 5/4 × Tbilisuri 5) hibriduli
kombinaciidan individualuri gamorCevis meTodiT. mcenaris simaRle 85,6
sm. am maCveneblebiT miekuTvneba mokleReroianobis gamapirobebel 2
genian jiSebis jgufs. Cawolisadmi gamZle. savegetacio periodis
xangrZlivoba aRmocenebidan daTavTavebamde 156 dRe. mcenareze saSualod
viTardeba 5,1 produqtiuli Rero. TavTavis Rerakis sigrZe 10,9 sm.
TavTavze inviTarebs 22 TavTuns, 40,6 marcvliT. TavTavis fertilobis
indeqsi 1,84. erTi TavTavis marcvlis masa 2 grami da erTi mcenaris
marcvlis masa 10,1 gramia. gamoirCeva cvenadobisadmi gamZleobiT da
mcenareze ganviTarebuli yvela TavTavi erTdroulad mwifdeba.
axasiaTebs daavadebebisadmi gamZleoba.
7.2.3. oqtaploiduri tritikales rbili xorbalTan SejvarebiT
miRebuli hibriduli kombinaciebidan gamorCeuli rbili
xorblis perspeqtiuli xazebis daxasiaTeba
xazi 0140. gamorCeulia oqtaploiduri tritikales ПРАО 5/4-is
axalcixis wiTeli dolis purTan SejvarebiT miRebuli hibriduli
populaciidan. mcenaris simaRle 105,1 sm. mtkice, Cawolisadmi gamZle
ReroTi. savegetacio periodi aRmocenebidan daTavTavebamde 158 dRe.
mcenareze saSualod viTardeba 5,1 produqtiuli Rero. TavTavi wiTeli,
fxiania. TavTavis sigrZe 11 sm. saSualo simkrivis. TavTavze viTardeba 22
TavTuni. TavTavis fertilobiT aRemateba axalcixis wiTeli dolis
xazi 0140
xazi 0141
166
purs, uTanabrdeba standartul jiS bezostaia 1-s. mcenaris masa 10,2 gr.
marcvli mosavlianobiT rbili xorblis jiS bezostaia 1-s aRemateba
0,35 t/ha-ze. gamoirCeva daavadebebisadmi gamZleobiT.
xazi 0141. miRebulia (ПРАО 5/4 × axalcixis wiTeli dolis puri)
hibriduli kombinaciidan. mcenaris simaRlea 100,5 sm. mokle Reroianobis
genebis Semcvelobis raodenobis mixedviT miekuTvneba 1 genian jiSebis
jgufs. Cawolisadmi gamZlea. savegetacio periodi aRmocenebidan
daTavTavebamde 155 dRea. mcenare inviTarebs saSuloT 4,9 produqtiul
Reros. TavTavis sigrZe 12,2 sm. TavTavi wiTeli, fxiani, saSualo
simkvrivis, TavTavze viTardeba 24 TavTuni, TavTavSi saSualod 52
marcvalia. maRali aqvs fertilobis indeqsi (2,16). erTi TavTavis
marcvlis masa 2,4 grami. erTi mcenaris marcvlis masa 11,5 grami.
daavadebebisadmi gamZlea, aracvenadia.
xazi 0142. miRebulia oqtaploiduri tritikales hibriduli
kombinaciidan (ПРАО 5/4 × axalcixis wiTeli dolis puri), erTjeradi
gamorCeviT. miekuTvneba mcenaris simaRlis mixedviT mokleReroianobis
gamapirobebel 1 geniani jiSebis jgufs. mtkice, Cawolisadmi gamZle
ReroT. savegetacio periodis xangrZlivoba aRmocenebidan daTavTavebamde
157 dRe. mcenareze viTardeba 4,5 produqtiuli Rero. TavTavis saSualo
sigrZe 10,5 sm. saSualo simkrivis, TavTavze viTardeba 22 TavTuni, 48,5
marcvliT. fertilobis indeqsi maRali aqvs (2,2). TavTavis marcvlis masa
2,2 gr. erTi mcenaris marcvlis masa 11,6 grami. marcvlebis Cacvena ar
axasiaTebs. sakmaod maRal mosavliani xazia. standartul jiSs aRemateba
0,5 t/ha. TavTavi fxiani, wiTeli ferisaa.
xazi 0143. gamoyvanilia oqtaploiduri tritikales hibriduli
populaciidan (ПРАО 5/4 × axalcixis wiTeli dolis puri). mcenare
simaRliT ar miekuTvneba mokleReroianobis jiSs. mcenaris simaRle 108,3
sm axasiaTebs produqtiulobis maRali done. mcenareze saSualod
viTardeba 7,1 produqtiuli Rero. TavTavis sigrZe 11,5 sm. TavTavze
fertilobis indeqsi 2,1. erTi TavTavis marcvlis masa 2,3 gr. mcenaris
produqtiulobis maRali donis gamo, mkveTrad maRalia erTi mcenaris
marcvlis masa (15,1 grami). sakmaod maRal mosavliania, standartul jiSs
167
marcvlis mosavlianobiT aRemateba 1,1 t/ha. gadamwifebisas marcvali ar
cviva. marcvali wiTeli ferisaa, TavTavi wiTeli da fxiania.
xazi 0144. gamoyvanilia ertjeradi individualuri gamorCeviT
hibriduli kombinaciidan (ПРАО 5/4 × axalcixis wiTeli dolis puri). es
xazi mcenaris saSualo simaRliT ar miekuTvneba mokle Reroiani jiSebis
jgufs. mcenaris simaRle 115,3 sm, mtkice da Cawolisadmi gamZle ReroTi.
savegetacio periodi aRmocenebidan daTavTavebamde 156 dRe. mcenareze
viTardeba 5,5 produqtiuli Rero. TavTavis saSualo sigrZea 12,5 sm, 25
TavTunebiT. 52,5 marcvali TavTavSi. fertilobis indeqsi 2,16. erTi
TavTavis marcvlis masa 2,6 grami. TavTavSi marcvlebis meti ricxviTa da
erTi TavTavis marcvlis masiT erTi mcenaris saSualo marcvlis masam
miaRwia 14,3 grams. standartul jiS bezostaia 1-s. marcvlis
mosavlianobiT aWarbebs 0,9 t/ha. TavTavi wiTelia da fxiania.
xazi 0145. miRebulia oqtaploiduri tritikales SejvarebiT
miRebuli me-4 Taobis hibriduli populaciidan erTjeradi
individualuri gamorCeviT ПРАО 5/4 da axalcixis wiTeli dolis puris.
mcenaris simaRliT ar miekuTvneba mokleReroiani jiSebis jgufs.
mcenaris simaRle 110,1 sm, Cawolisadmi gamZle. savegetacio periodi
aRmocenebidan daTavTavebamde 158 dRe. mcenareze viTardeba 5,5
produqtiuli Rero. TavTavis saSualo sigrZe 10 sm. TavTavze TavTunebis
saSualo raodenoba 20. TavTavSi marcvlebis saSualo ricxvi 46,2. am
jgufis hibridebSi fertilobis indeqsi maRalia da aRemateba mSobliur
formebs da standarts (Seadgens 2,3). erTi mcenaris TavTavis marcvlis
masa 2,2 gr, erTi mcenaris marcvlis masa 10,5 gramia. ar aris cvenadi.
marcvlis mosavlianobiT standartul jiSs aRemateba 0,67 t/ha.
TavTavidan marcvali ar cviva. TavTavSi marcvali ar Rivdeba, wiTeli
ferisaa, fxiani.
xazi 0147. miRebulia hibriduli kombinaciis (ПРАО 5/4 × axalcixis
wiTeli dolis puri) me-4 Taobidan erTjeradi individualuri
gamorCeviT. xazi mcenaris simaRlis mixedviT miekuTvneba mokle
Reroianobis gamapirobebel 1 genian jiSebis jgufs. mcenaris simaRliT
97,2 sm. mtkice da Cawolisadmi gamZle ReroTi. savegetacio periodi
168
aRmocenebidan daTavTavebamde Seadgens 157 dRes. TavTavis sigrZe 11,4 sm.
TavTavis Rerakis yovel santimetrze viTardeba 2 TavTuni (23). TavTavSi
marcvlebis ricxvi 49,5. TavTavis fertilobis indeqsi 2,15. TavTavi
fxiani, wiTeli ferisaa. erTi TavTavis marcvlis masa 2,4 gr. erTi
mcenaris marcvlis masa 12,1 grami. sakmaod maRalmosavliani xazia.
standartuli xorblis jiS bezostaia 1-s aRemateba 0,7 t/ha. ar aris
cvenadi, TavTavSi marcvali ar Rivdeba. axasiaTebs daavadebebisadmi
gamZleoba.
xazi 0160. gamoyvanilia oqtaploiduri tritikales jiS-nimuSis
ПРАО 5/4 rbili xorblis poliploiduri jiS Tbilisur 5-Tan
SejvarebiT miRebuli kombinaciis me-4 Taobidan erTjeradi
individualuri gamorCevis meTodiT. xazi mcenaris simaRliT miekuTvneba
mokleReroianobis gamapirobebeli 2 geniani jiSebis jgufs, romlis
mcenaris simaRle 80,1 sm-ia. Rero mtkice, Cawolisadmi gamZle.
savegetacio periodis xangrZlivoba aRmocenebidan daTavTavebamde 153
dRe. adreulia mcenareze viTardeba 3,9 produqtiuli Rero, romlis
TavTavis sigrZe Seadgens 10 sm-s. TavTavze TavTunebis raodenoba 20.
gamoirCeva maRali fertilobis unariT, TavTavSi viTardeba 49,5
marcvali. fertilobis indeqsi 2,47. erTi TavTavis marcvlis masa 1,8
gramia. erTi mcenaris marcvlis masa 8 gr. TavTavi TeTria, fxiani.
sakmaod maRalmosavliania. standartul jiS bezostaia 1-s aRemateba
1,2 t/.ha. amasTan erTad daavadebebisadmi gamZlea, gamoirCeva cvena-
dobisadmi gamZleobiT.
xazi 0161. gamoyvanilia (ПРАО 5/4 × Tbilisuri 5) kombinaciidan me-4
Taobidan erTjeradi individualuri gamorCevis meTodiT mcenaris
simaRlis mixedviT miekuTvneba mokleReroianobis gamapirobebel 2 genian
jiSs, romlis mcenaris simaRle 87,3 sm-ia. mcenaris Rero mtkicea,
Cawolisadmi gamZle. savegetacio periodi aRmocenebidan daTavTavebamde
154 dRea. mcenareze viTardeba 4,5 produqtiuli Rero, TavTavi TeTri,
fxiani, 10 sm sigrZis, TavTavze inviTarebs 21 TavTuns. TavTavSi 51, 5
marcvalia, gamoirCeva maRalfertilobiT, romlis indeqsi 2,45. erTi
TavTavis marcvlis masa 2 grami. erTi mcenaris marcvlis masa 8,5 grami.
169
daavadebebisadmi gamZlea. momwifebisas marcvlebi ar cviva. maRal-
mosavliania. standartul jiSs aRemateba 1,3 t/ha. TavTavSi marcvali ar
Rivdeba.
xazi 0162. miRebulia me-4 Taobis hibriduli populaciidan (ПРАО 5/4
× Tbilisuri 5), erTjeradi individualuri erTjeradi gamorCevis
meTodis gamoyenebiT. mcenaris simaRliT miekuTvneba mokleReroianobis
gamapirobebel 2 geniani jiSebis jgufs, romlis mcenaris simaRle 89,2 sm-
ia, Rero mtkice, Cawolisadmi gamZle. mcenareze viTardeba 4
produqtiuli Rero. TavTavi TeTri, fxiani, 11 sm-is sigrZis. TavTavze
viTardeba 22 TavTuni, 53 marcvliT. fertilobis indeqsi aris 2,3.
TavTavis marcvlis masa 2,8 gramia. erTi mcenaris marcvlis masa 11 gr.
daavadebebisadmi gamZlea. sakmaod maRalmosavliani, standartul jiSs
aRemateba 1 t/ha. ar aris cvenadi. TavTavSi marcvali ar Rivdeba.
xazi 0163. gamoyvanilia hibriduli kombinaciis (ПРАО 5/4 ×
Tbilisuri 5) me-4 Taobidan individualuri erTjeradi gamorCevis
meTodis gamoyenebiT. mcenaris simaRliT miekuTvneba mokle Reroianobis
gamapirobebel 1 genian jiSebis jgufs. mcenare mtkicea, Cawolisadmi
gamZle. savegetacio periodis xangrZlivoba aRmocenebidan
daTavTavebamde 158 dRea. mcenareze viTardeba 4,3 ganviTarebuli
produqtiuli Rero, TavTavi TeTri, fxiani, romlis sigrZe 11,5 sm-ia,
TavTavze viTardeba 23 TavTuni, 48,5 marcvliT. TavTavis fertilobis
done 2,1. erTi TavTavis marcvlis masa 1,9 gr. erTi mcenaris marcvlis
masa 9 grami. marcvlis mosavlianobiT standarts aRemateba 0,85 t/ha.
daavadebebisadmi gamZlea, TavTavidan marcvlebi ar cviva da momwifebisas
ar Rivdeba TavTavSi.
xazi 0164. miRebuli me-4 Taobis hibriduli populaciidan (ПРАО 5/4
× Tbilisuri 5), erTjeradi individualuri gamorCevis meTodis
gamoyenebiT, miekuTvneba mokleReroianobis matarebel 1geniani jiSebis
jgufs. mcenaris simaRle 100 sm. mcenareze viTardeba 5,2 produqtiulo
Rero, sakmaod grZeli TavTavis aqvs 12,2 sm, romlezec viTardeba 24
TavTuni, 52,5 marcvliT, TavTavis fertiloba 2,18. erTi TavTavis
marcvlis masa 4,2 gr. erTi mcenaris marcvlis masa 12,1 grami. marcvlis
170
mosavlianoba standartul jiS bezostaia 1-Tan SedarebiT aRemateba 1,4
t/ha. ar avaaddeba. TeTri, fxiani.
xazi 0165. miRebuli me-4 Taobis hibriduli populaciidan (ПРАО 5/4
× Tbilisuri 5) erTjeradi individualuri gamorCeviT. mcenaris simaRles
mixedviT miekuTvneba mokle Reroianobis gamapirobebel 1 geniani jiSebis
jgufs. mcenaris simaRle 91,5 sm. mtkice, Cawolisadmi gamZle ReroTi.
mcenareze viTardeba 4,9 produqtiuli Rero, TavTavis sigrZe 10,6 sm.
inviTarebs 21 TavTuns, TavTavSi 45,6 marcvalia. TavTavis fertilobis
indeqsi 2,21. erTi TavTavis marcvlis masa 1,8 gr. erTi mcenaris marcvlis
masa 9 gr. marcvlis mosavlianobiT aRemateba standartul jiSs 1,2 t/ha
TavTavi TeTri, fxiani, cvenadobisadmi gamZle.
xazi 0166. miRebuli me-4 Taobis hibriduli populaciidan (ПРАО 5/4
× Tbilisuri 5), erTjeradi individualuri gamorCevis meTodis
gamoyenebiT, miekuTvneba mokleReroianobis gamapirobebel 2 geniani
jiSebis jgufs. mcenaris simaRle 85,4 sm. Cawolisadmi gamZle,
savegetacio periodi aRmocenebidan daTavTavebamde 153 dRe. mcenareze
viTardeba 4,3 produqtiuli Rero. TavTavis sigrZe 11,4 sm. 23 TavTuniT.
TavTavSi viTardeba 49 marcvali. fertilobis indeqsi 2,1. erTi TavTavis
marcvlis masa 2 grami. erTi mcenaris marcvlis masa 8 grami. TeTri,
fxiani. cvenadobisadmi gamZle. gamoirCeva daavadebebisadmi gamZleobiT.
marcvlis mosavlianobiT aRemateba bezostaia 1-s 0,95 t/ha.
xazi 0167. gamoyvanilia me-4 Taobis hibriduli kombinaciidan (ПРАО
5/4 × Tbilisuri 5) erTjeradi individualuri gamorCeviT mis genotipSia
mokle Reroainobis gamapirobebeli 1 geni. Cawolisadmi gamZlea.
savegetacio periodis xangrZlivoba aRmocenebidan daTavTavebamde 156
dRe. mcenareze viTardeba 5,4 produqtiuli Rero. TavTavis sigrZe 10,5 sm,
romlezec viTardeba 21 TavTuni, 47 marcvliT. fertilobis indeqsi 2,23.
erTi TavTavis marcvlis masa 1,95 gr. erTi mcenaris marcvlis masa 10,2
grami. marcvlis mosavlianobiT aRemateba standartul jiSs 1,3 t/ha.
xazi 0180. gamoyvanilia oqtaploiduri tritikales sakoleqcio
jiS-nimuSis ПРАО 5/4 rbili xorblis aborigenul jiS xulugosTan
xazi 0180
xazi 0181
171
SejvarebiT miRebul me-4 Taobis hibridul populaciidan orjeradi
individualuri gamorCevis meTodis gamoyenebiT. xazis mcenare
mokleReroiania, miekuTvneba mokleReroianobis gamapirobebeli 2 geniani
jiSebis jgufs, romlis mcenaris sigrZe 80,5 sm. savegetacio periodi
aRmocenebidan daTavTavebamde 158 dRe. mcenareze viTardeba 5
produqtiuli Rero. TavTavis saSualo sigrZe 10 sm. TavTavze viTardeba
20 TavTuni, 45,6 marcvliT. fertilobis indeqsi 2,32. erTi TavTavis
marcvlis masa 2 gr. erTi mcenaris marcvlis masa 8,8 gr. standartul
jiSs aRemateba 0,65 t/ha. TavTavi TeTri, cvenadomisadmi gamZle,
daavadebebisadmi gamZle.
xazi 0181. miRebulia hibriduli populaciidan (ПРАО 5/4 × xulugo).
erTjeradi individualuri gamorCeviT mcenare simaRliT miekuTvneba
mokleReroianobis gamapirobebel 2 genian jiSebis jgufs. Rero mtkice,
Cawolisadmi gamZle, Reros simaRle 86,3 sm. mcenareze viTardeba 5,5
produqtiuli Rero, TavTavis sigrZe 10,5 sm. mcenareze viTardeba 5,5
produqtiuli Rero, TavTavis sigrZe 10,5 sm, 21 TavTuniT. TavTavze
viTardeba 49,5 marcvali. fertilobis indeqsi 2,35. erTi TavTavis
marcvlis masa 2,2 gr. erTi mcenaris marcvlis masa 10 g. marcvlis
mosavlianobiT standarts aRemateba 1,3 t/ha. TavTavi TeTria, ufxoa da
daavadebebisadmi gamZle.
xazi 0182. gamoyvanilia meoTxe Taobis hibridul populaciidan
(ПРАО 5/4 × xulugo) erTjeradi individualuri gamorCeviT. miekuTvneba
mokleReroianobis gamapirobebeli 1genian jiSebis jgufs. mcenaris
simaRle 90,1 sm. savegetacio periodi aRmocenebidan daTavTavebamde 159
dRe. mcenareze viTardeba 4,8 produqtiuli Rero. TavTavis sigrZe
eTanabreba jiS – xulugos 9,9 sm. TavTavze viTardeba 19 TavTuni, 44
marcvliT. fertilobis indeqsi 2,31. sakmaod msxvilmarcvliania, erTi
TavTavis marcvlis masa 2,5 gr. erTi mcenaris marcvlis masa 9,6 gr.
TavTavi TeTri, ufxo. marcvali mosavlianobiT standarts aRemateba 0,95
t/ha. daavadebebisadmi gamZle.
xazi 0183. gamoyvanilia hibriduli kombinaciis (ПРАО 5/4 × xulugo)
meoTxe Taobidan erTjeradi individualuri gamorCeviT. miekuTvneba
xazi 0184
xazi 0185
xazi 086
172
mokleReroianobis gamapirobebel 1 genian jiSebis jgufs. mcenaris
simaRle 95,4 sm. savegetacio periodi aRmocenebidan daTavTavebamde 160
dRe. mcenareze viTardeba 5, 3 produqtiuli Rero. TavTavis saSualo
sigrZe 11,5 sm 23 ganviTarebuli TavTuniT, TavTavSi marcvlis masa 2,3 gr.
erTi mcenaris marcvlis masa 11 gr. standartul jiSs aRemateba
marcvlis mosavliT 1,2 t/ha. TavTavi TeTri, ufxo.
xazi 0184. miRebulia me-4 Taobis hibriduli populaciidan (ПРАО 5/4
× xulugo) erTjeradi individualuri gamorCeviT. miekuTvneba
mokleReroianobis gamapirobebel 2 genian jiSs. mcenaris simaRle 85,2 sm.
mtkice Cawolisadmi gamZle ReroTi. savegetacio periodi aRmocenebidan
srul simwifemde 159 dRe. TavTavze viTardeba 4,9 produqtiuli Rero.
TavTavis sigrZe 11 sm, romelzec viTardeba 22 TavTuni, 58,5 marcvliT.
fertilobis indeqsi 2,2. erTi TavTavis marcvlis masa 2,2 gr. erTi
mcenaris marcvlis masa 10 grami. TavTavi TeTri, ufxoa. marcvlis
mosavlianobiT standartul jiSs aWarbebs 1,1 t/ha.
xazi 0185. gamoyvanilia me-4 Taobis hibriduli kombinaciidan (ПРАО
5/4 × xulugo) erTjeradi individualuri gamorCeviT. mokleReroianobis 1
genomis matarebeli hibriduli xazia. mcenaris simaRle 94,6 sm.
Cawolisadmi gamZle, savegetacio periodi aRmocenebidan daTavTavebamde
160 dRe. mcenareze viTardeba 6 produqtiuli Rero. TavTavis sigrZe
saSualod 10,6 sm. TavTavze viTardeba 22 TavTuni. TavTavSi 49,5
marcvalia. fertilobis indeqsi 2,25. erTi TavTavis marcvlis masa 2,3 gr.
erTi mcenaris marcvlis masa 11,6 gr. saerTod maRalmosavliani xazia,
romelic marcvlis mosavlianobiT standartul jiSs aRemateba 1,4 t/ha.
TavTavi TeTri, ufxoa.
xazi 0186. miRebulia me-4 Taobis hibridul populaciidan (ПРАО 5/4
× xulugo) erTjeradi individualuri gamorCeviT. mcenaris simaRliT
mokle ReroianobiT gamapirobebel 1 genis matarebel jiSebis jgufs.
mcenare mtkicea, Cawolisadmi gamZle. savegetacio periodi aRmocenebidan
daTavTavebamde 157 dRe. mcenareze inviTarebs 5,4 produqtiuli Reros.
TavTavis sigrZiT uTanabrdeba jiS xulugos 9,5 sm. aseve uTanabrdeba
173
TavTavze TavTunebis raodenobiT 19 TavTuni. TavTavSi 49,5 marcvalia.
fertilobis indeqsi 2,24. erTi TavTavis marcvlis masa 2 gr. erTi
mcenaris marcvlis masa 10 grami. TavTavi TeTri, ufxo. marcvali
mosavlianobiT jiS standarts bezostaia 1-s aRemateba 1,3 t/ha. xolo jiS
xulugosTan SedarebiT ufro metad. daavadebebisadmi gamZlea.
174
daskvnebi
oqtaploiduri tritikales jiS-nimuSebis Seswavlis, saxeobisSida,
saxeobaTSorisi da gvarTaSorisi hibridizaciis Sedegad miRebuli
eqsperimentuli masalis analizis safuZvelze SeiZleba gakeTebuli iqnes
Semdegi ZiriTadi daskvnebi:
1. dadgenili iqna, rom oqtaploiduri tritikale arsebuli jiS-
nimuSebi rTuli amfidiploidebia, amitom maTgan axali saseleqcio
sawyisi masalis misaRebad gamoyenebuli unda iqnes orjeradi individu-
aluri gamorCeva, karg Sedegs iZleva sakoleqcio sanergeSi mowonebul
jiS-nimuSebSi orjeradi individualuri gamorCevis meTodis gamoyeneba.
2. dadgenili iqna, rom oqtaploiduri tritikales da xorblis
Sejvarebis axali saseleqcio sawyisi masalis misaRebad, Sesajvareblad
gamoyenebuli unda iqnes, sruliad ruseTis memcenareobis institutis
msoflia genofondSi arsebuli oqtaploiduri tritikales, xolo maTi
sakoleqcio sanergeSi Seswavlis Sedegad mowonebul jiS-nimuSebidan
orjeradi individualuri gamorCevis meTodiT miRebuli, perspeqtiuli
formebi da xazebi, Sejvarebuli unda iqnes saqarTvelos saxelmwifo
sasoflo-sameurneo universitetis genetikisa da seleqcia meTesleobis
kaTedris genofondSi arsebuli xorblis tetraploidur endemur (T.
carthlicum _ jiSi dika 9/14, T. georgicum var. chvamlicum) da sxva
tetraploiduri saxeobebis (T. durum _ jiSebi: TavTuxi 19/28, Savfxa) da
agreTve heqsaploiduri saxeobebis (T. aestivum-is saqarTvelos
aborigenuli jiS-populaciebidan (axalcixis wiTeli dolis puri,
korboulis dolis puri, adgilobrivi dolis puri, TeTri ifqli,
xulugo, gomborula, Zalisura), seleqciuri jiSebidan (dolis puri 35-4,
dolis puri 18-46, muxranula 1, mowinave) da agreTve perspeqtiul rTul
hibriduli formebidan (Tbilisuri 5, Tbilisuri 8).
3. dadgenili iqna, rom aRmosavleT saqarTvelos pirobebisaTvis
samarcvle mimarTulebis maRal mosavliani tritikales jiSebis
seleqcia unda warimarTos SemodgomiT Senelebuli zrdis, maRal
zamTargamZleobis, adre daTavTavebis, TavTavisa da marcvlis formebis
175
gaxangrZlivebis periodis, daavadebebisadmi da Cawolisadmi gamZleobis,
mcenareTa gadarCenis maRalunarianobis, TavTavis fertilobis
maRalunarianobis, marcvlis amovsebulobis gadidebis, purcxobis
unarianobis gadidebis, marcvlidan fqvilis gamosavlianobis gadidebis ,
xorblis jiS bezostaia 1-ze meti produqtiuli bartyobis da masze
adreuli an Tanabari vegetaciis periodis mimarTulebiT. aRniSnuli
maCveneblebis mixedviT oqtaploiduri tritikales msoflio koleqciis
47 jiS-nimuSidan gamorCeuli iqna mxolod 6 jiS-nimuSi, aqedan
daRestnuri seleqciis sami jiS-nimuSi (ПРАО 5/4, ПРАО 5/5, ПРАО-13),
germanuli seleqciis erTi jiS-nimuSi (Ideal10 × Selige) da ori holanduri
seleqciis jiS-nimuSi (LT 206/74, LT 208/74), romlebSic met-naklebi doniT
aris gamosaxuli zemod CamoTvlili maCveneblebi.
4. dadgenili iqna, rom oqtaploiduri tritikales msoflio
genofondSi arsebuli tritikales daRestnuri seleqciis sami jiS-nimuSi
(ПРАО 5/4, ПРАО 5/5, ПРАО-13), germanuli seleqciis erTi jiS-nimuSi (Ideal10
× Selige) da holanduri seleqciis ori jiS-nimuSi (LT 206/74, LT 208/74)
rTuli hibriduli populaciebia da maTSi Catarebuli gamorCeviT,
romelic uaxlovdeba nilson-eles mier (1920) SemoTavazebuli “akari
(dagrovebul) meTodiT” gamorCevas, miRebuli iqna me-2 muxlSi
CamoTvlili met –naklebi doniT matarebeli perspeqtiuli formebi
(forma 36, forma 37, forma 40, forma 43, forma 59, forma 50).
5. oqtaploiduri tritikales sakoleqcio jiS-nimuSebis savegetacio
periodi ufro metad gaxangrZlivebulia, vidre es axasiaTebs
saqarTvelos xorblis tetraploidur endemur (T. cartlicum, T. georgicum) da
sxva saxeobebs (T. durum, T. turgidum), da agreTve rbili xorblis (T. aestivum)
aborigenul da seleqciur jiSebs da formebs.
• oqtaploiduri tritikales sruli savegetacio periodis SeswavliT
dadgenili iqna, rom maTSi gaxangrZlivebulia marcvlis Sevsebis da
simwifis periodebi, vidre es axasiaTebs xorblis tetraploidur da
heqsaploidur saxeobebs.
• oqtaploidur tritikales daRestnuri seleqciis jiS-nimuS ПРАО-
176
13-dan erTjeradi da orjeradi individualuri gamorCevis meTodiT
gamovlenil sagvartomo mcenareTa Taobebis friuvitis mier
SemoTavazebuli “germanuli gamorCevis meTodis” msgavsi gamorCeviT,
gamorCeuli iqna perspeqtiuli formebi (forma 1, forma 5, forma 7, forma
9, forma 14, forma 22 da forma 28), romelTa momwifeba xdeba xorblis
Tanabrad. am formebSi savegetacio periodis xangrZlivobis Semcireba
moxda aRmocenebidan daTavTavebamde periodis Semcirebis xarjze.
6. dadgenili iqna, rom saqarTvelos centraluri nawilis, kerZod
muxran-saguramos velis pirobebSi oqtaploiduri tritikales
mosavlianobis struqturaSi didi mniSvneloba aqvs mTavari TavTavis
produqtiulobas da farTobis erTeulze produqtiuli Reroebis
raodenobas.
7. oqtaploiduri tritikales yvavilobis biologiis, ganayofierebis
procesis seleqciurobis, TavTavSi hibriduli marcvlebis gamonaskvis da
Taobis produqtiulobis damtvervis wesis da vadis gavlenis SeswavliT
miRebuli saerTo kanonzomiereba mdgomareobs SemdegSi:
• gamovlenili iqna, rom ramdenadac adre DdaTavTaveba tritikales
mcenare, imdenad metad inarCunebs dingi cxovelmyoflobas;
• ganayofierebis aqtiuroba da hibriduli marcvlebis gamonaskvis
done ufro metad maRalia maSin, rodesac SedarebiT adreuli
mdedrobiTi formis kastrirebuli yvavilebi imtvereboda ufro metad
gvianmwifadi mamrobiT formad SerCeuli mtvris marcvlebiT;
• hibriduli marcvlebis gamonaskvis procentuli odenoba damokide-
bulia mSobliuri formebis birTvul-plazmuri urTierTdamokidebu-
lebaSi. citoplazmis efeqti vlindeba reciprokul SejvarebebSi;
• rodesac mdedrobiT formad aRebulia rbili xorbali, hibriduli
marcvlebis gamonaskvis produqtiuli odenoba maRalia;
• kastrirebul TavTavebSi hibriduli marcvlebis gamonaskvis
procentuli odenoba damokidebulia ara marto Sejvarebis
mimarTulebaze, agreTve rbili xorblis jiSis ekologiur-genetikur
Taviseburebaze. rbili xorblis aborigenuli jiS-populaciebi SedarebiT
Znelad ujvardebian oqtaploidur tritikales. maTTan SedarebiT karg
177
Sejvarebisunarianobas avlenen rbili xorblis hibriduli warmoSobis
jiSebi da formebi, da agreTve dasavleT saqarTvelos rbili xorblis
joS-populaciaSi – TeTri ifqli, korboulis dolis puri da xulugo.
• hibriduli marcvlebis gamonaskvis procentul odenobasa da am
marcvlebis sicocxlis unarianobas Soris gamovlenili iqna garkveuli
kanonzomiereba – roca maRalia hibriduli marcvlebis gamonaskvis
odenoba, rogorc wesi hibriduli marcvlebis aRmocenebis odenoba
mcirdeba da piriqiT. Tu hibriduli marcvlebis mdedrobiT formad
aiReba oqtaploiduri tritikale, maSin miRebuli hibriduli marcvlebis
da maTgan miRebuli mcenaris sicocxlisunarianobis yvela maCvenebeli
maRalia;
• hibriduli marcvlebis da pirveli Taobis mcenareTa
sicocxlisunarianoba maRalia maSin, roca hibridis miRebaSi mSobliur
formad gamoyenebuli iyo rbili xorblis hibriduli jiSi an forma;
• tetraploiduri da heqsaploiduri xorblis oqtaploiduri
tritikalesTan SejvarebiT miRebuli pirveli Taobis hibridebi
odenobrivi da Tvisobrivi niSan-TvisebebiT ikaveben Sualedur
mdgomareobas da hibridebi naxevrad fertilurebia;
• pirveli Taobis saxeobisSida, saxeobaTSorisi da gvarTaSorisi
hibridebSi mdedrobiTi organizmis upiratesoba (matrokliniis movlena)
vlindeba ZiriTadad sicocxlisunarianobaSi, mcenaris da TavTavis
produqtiulobis gamapirobebel zogierT elementebSi.
8. pirveli Taobis hibridebi savegetacio periodis xangrZlivobiT
gadaxrilia SejvarebaSi monawile tritikalesken an ikaveben Sualedur
mdgomareobas.
9. adreulobis mimarTulebiT seleqciisas, tritikalesTan
Sesajva-reblad gamoyenebuli unda iqnes rbili xorblis ultra saadreo
polihibriduli perspeqtiuli jiSi Tbilisuri 5. am jiSis monawileobiT
miRebuli hibridebi 8 – 10 dRiT adre Sedis srul simwifeSi, vidre
SejvarebaSi monawile tritikales jiS-nimuSebSi.
10. pirveli Taobis hibridebSi dominirebs wiTelTavTavianoba, Sav
fxianoba da ufxooba. meore TaobaSi am niSnebis mixedviT daTiSva
178
monohibriduli xasiaTisaa.
11. F2-Si adgili aqvs formaTawarmoqmnis farTe process da maqsimums
aRwevs oqtaploidur tritikales saxeobaTSoris da gvarTaSoris
Sejvarebisas. yvela jgufis hibridul kombinaciebSi gamoiTiSeba
steriluri, nawilobriv steriluri, an nawilobriv fertiluri
mcenareebi, xolo saxeobrivi niSnebis mixedviT gamoTiSuli formebi
miiReba mxolod oqtaploiduri tritikales da xorblis gvarTaSorisi
Sejvarebisas.
12. yvela jgufis Sejvarebisas miRebul populaciebSi gamoiTiSebian
odenobrivi niSnebis mixedviT dadebiTi transgresiis rekombinantebi,
romelTa raodenoba tritikales tipis rekombinantebis mixedviT
cvalebadobs 1,52%-dan 3,33%-mde farglebSi, xolo magari xorblis tipis
-0,77%-dan 2,3%-mde farglebSi. tritikales tipis, rbili xorblis tipis
da magari xorblis tipis rekombinatebi miiReba mxolod tritikalesa da
rbili xorblis SejvarebiT, romelTa raodenoba Sesabamisad meryeobs
1,52 – 1,91%, 1,83 – 3,2%, 0,33 – 0,96%-mde farglebSi.
yvela jgufis Sejvarebisas miRebul populaciebSi gamoiTiSebian
TavTavis simkvrivis mixedviT faCxati, Zalian mkvrivi, saSualod mkvrivi,
Tavkombala TavTaviani mcenareebi da sxva niSnebis mixedviT
mravalferovani mcenareebi.
13. dadgenilia iqna, rom hibridul populaciidan praqtikulad
Zvirfasi sagvartomo mcenarebis gamorCevisaTvis gamoyenebuli unda iqnes
individualuri gamorCeva, xolo maTi Sefaseba da Semdgomi
gamorCevisaTvis gamoyenebuli unda iqnes germaneli seleqcioneris
friuvitis mier SemoTavazebuli “gamorCevis germanuli meTodi”.
14. dadasturebuli iqna nilson-eles (1920) mier SemoTavazebuli
“gamorCevis akari meTodis” siswore, romelic gulisxmobs, rom gamorCeva
unda Catardes hibridebis ufros TaobebSi (F6 – F8). tritikales da
xorblis SejvarebiT praqtikuli Zvirfasi formebi miRebuli iqna me-4 –
me-5 Taobis populaciebSi, nilson eles mier SemoTavazebul “gamorCevis
akari meTodis” gamoyenebiT.
15. tritikales marcvlis xarisxis gaumjobesebis mimarTulebiT
179
seleqciisaTvis Zvirfasi donorebia saqarTvelos rbili xorblis Sem-
degi aborigenuli jiS-populaciebi: axalcixis wiTeli dolis puri, kor-
boulis dolis puri, gomborula da tetraploidur saxeobebidan xorbal
qarTlikumi – jiSi dika 9/14 da magari xorblis jiSi TavTuxi 19/28.
16. dadgenili iqna, rom oqtaploidur tritikales saxeobisSida,
saxeobaTSorisi da gvarTaSorisi Sejvarebis Sedegad miRebul pirveli
Taobis hibridul kombinaciebSi mcenaris simaRlis memkvidreobaSi
SeiZleba adgili hqondes heteroziss, Sualedur memkvidreobas da
depresias.
• mcenaris simaRlis mixedviT heterozisi vlindeba iseT kombi-
naciebSi, romelTa miRebaSi oqtaploiduri tritikales jiS-nimuSebTan
Sesajvareblad gamoyenebuli iyo xorblis tetraploiduri saxeobis
turgidumis saxesxvaoba striatumi da rbili xorblis maRalmozardi
aborigenuli jiS-populaciebi (axalcixis wiTeli dolis puri,
korboulis dolis puri, TeTri dolis puri, TeTri ifqli, Zalisura) da
seleqciuri jiSebi (dolis puri 35-4, dolis puri 18-46, muxranula 1);
• mcenaris simaRlis mixedviT Sualeduri memkvidreoba gamovlenili
iqna iseT gvarTaSoris kombinaciebSi, sadac oqtaploidur tritikales
jiS-nimuSebidan gamoyenebuli iyo gamorCeul mokleReroian tritikales
formebTan (forma 36, forma 40, forma 43, forma 49 da forma 50)
Sesajvareblad SerCeuli iyo tetraploiduri xorblis saxeobebis
seleqciuri jiSebi (dika 9/14, TavTuxi 19/28) da rbili xorblis
aborigenuli jiS-populaciebi (gomborula, xulugo) da seleqciuri
jiSebi (Tbilisuri 5, Tbilisuri 8 da mowinave);
• mcenaris simaRlis mixedviT depresia gamovlenili iqna iseT
gvarTaSoris hibridul kombinaciebSi, sadac oqtaploidur tritikales
jiS-nimuSebis gamorCeul formebTan Sesajvareblad gamoyenebuli iqna
xorblis tetraploiduri endemuri saxeobis georgikumis saxesxvaoba
xvamlikumi.
17. meore Taobis hibriduli kombinaciebis SeswavliT dadgenili iqna,
rom adgili aqvs daTiSvas mcenaris simaRlis mixedviT, xolo gamoTiSul
mcenareTa simaRlis mixedviT SefardebiT dadgenili iqna, rom am niSnis
180
mixedviT daTiSva dihibriduli xasiaTisaa.
• 15:1 SefardebiT daTiSvas, sadac 15 maRalReroiania da 1
mokleReroiani, adgili aqvs maSin, rodesac sawyisi formebis genotipSia
Reros Semoklebis gamapirobebeli genebi bb da Sesabamisi recesuli
geni inhibitori – ii, aseTi genebis matarebelia Seswavlili
oqtaploiduri tritikales yvela jiS-nimuSi da tetraploiduri
xorblis turgidumis saxesxvaoba striatumi, da agreTve rbili xorblis
aborigenuli jiS-populaciebi (axalcixis wiTeli dolis puri,
korboulis dolis puri, Zalisura, TeTri ifqli) da seleqciuri jiSebi
(dolis puri 35-4, dolis puri 18-46);
• 13:3 SefardebiT daTiSvas, sadac 13 maRalReroiania da 3
mokleReroiani adgili aqvs maSin, rodesac oqtaploidur tritikales
jiS-nimuSebTan Sesajvareblad gamoyenebuli iyo tritikales gamorCeuli
formebi (forma 36, forma 40, forma 43, forma 49, forma 50), xorblis
tetraploiduri jiSebi dika 9/14, TavTuxi 19/28, rbili xorblis jiSebi –
gomborula, xulugo, mowinave, Tbilisuri 5, Tbilisuri 8;
• miRebuli masalis analizma gviCvena, rom oqtaploiduri
tritikales Seswavlili yvela jiS-nimuSis da agreTve maRalmozardi
xorblis saxesxvaobis da rbili xorblis maRalmozardi jiSebis
genotipSia mokleReroianobis gamapirobebeli recesiuli genebi bb da
geni inhibitori ii, xolo oqtaploiduri tritikaledan gamorCeul
mokleReroian formebi, xorblis tetraploiduri da rbili xorblis
dabalmozardi jiSebis genotipSia mokleReroianobis gamapirobebeli
dominanturi genebi BB da geni inhibitorebi – ii.
18. dadgenili iqna, rom oqtaploiduri tritikales jiS-nimuSebisa
ПРАО 5/4, ПРАО 5/5, LT 206/74, LT 208/74, АД 206 nakijama da maTgan
gamorCeuli formebis (forma 30, forma 40, forma 43, forma 49, forma 50)
genotipSia hibriduli qondarobis gamapirobebeli dominanturi genebi –
D2D3. rbil xorbalTan SejvarebiT meore TaobaSi miiReba daTiSva 13
(normaluri mcenareebi): 3 (hibriduli qondara mcenareebi) SefardebiT.
oqtaploiduri tritikales da rbili xorblis SejvarebiT
miRebuli hibridis genotipia – D1D1D2D2D3D3 an D1D1D2D2d3d3.
181
19. oqtaploiduri tritikales saxeobisSida da gvarTaSorisi
pirveli Taobis hibridebSi adgili hqonda hibridul kombinaciaTa srul
an nawilobriv daRupvas. Seswavlil 180 hibridul kombinaciidan srulad
sicocxlisunariani iyo 35 hibriduli kombinacia, nawilobriv
sicocxlisunariani 125, xolo srulad letaluri 20. hibridul
mcenareTa daRupvis mizezi iyo hibriduli nekrozi, romelsac apirobebs
genetikuri sistema Ne1+Ne2.
• dadgenili iqna, rom SejvarebaSi monawile oqtaploiduri
tritikales jiS-nimuSebi, maTgan gamorCeuli formebi da heqsaploiduri
tritikales jiSi АД 206 genotipSia hibriduli nekrozis dominanturi
komplementaruli geni Ne1, amave genis matarebelia tetraploiduri
saxeobis genotipi, xolo saqarTvelos rbili xorblis aborigenuli jiS-
populaciebis da seleqciur jiSebis genotipi gajerebulia Ne1 da Ne2
genebiT. am maCveneblis mixedviTac daTiSva dihibriduli xasiaTisaa da
meore TaobaSi gamoTiSuli mcenareTa miRebuli raodenoba Seesabameba 9
(nekrozuli mcenareebi) : 7 (normaluri mcenareebi).
20. oqtaploiduri tritikales sakoleqcio jiS-nimuSebidan
gamorCeuli iqna 60 maRalmosavliani, perspeqtiuli forma, romlebic
xasiaTdebian sameurneo da biologiuri Zvirfasi niSan-TvisebaTa kom-
pleqsiT. marcvlis mosavlianobiT uTanabrdebian SejvarebaSi monawile
rbili xorblis jiSs an maT aRematebian 0,4 – 1,2 t/ha, xolo standartul
jiSTan SedarebiT gamorCeuli formaTa 25%-ze meti aRemateba marcvlis
mosavlianobiT da mateba cvalebadobs 0,3 – 0,7 t/ha-s farglebSi.
oqtaploiduri tritikales saxeobisSida, saxeobaTSorisi da
gvarTaSorisi SejvarebiT miRebul hibridul kombinaciebidan gamorCeuli
iqna tritikales tipis 24 perspeqtiuli samarcvle mimarTulebis xazi,
romelTa marcvlis mosavlianoba cvalebadobs 5,95 – 6,95 t/ha farglebSi,
da agreTve rbili xorblis tipis 35 perspeqtiuli xazi, romelTa
marcvlis mosavlianoba meryeobs 6,7 – 9,1 t/ha farglebSi. xasiaTdebian
marcvlis rqiseburi konsistenciiT.
182
praqtikuli rekomendaciebi
1. oqtaploiduri tritikales jiS-nimuSebi rTuli hibriduli
populaciebia, amitom sleqcionerebs eZlevaT rekomendacia, farTod
gamoyenebuli iqnes individualuri gamorCevis meTodi. jiS-nimuSebidan
gamoirCes niSan TvisebaTa kompleqsiT mcenareebi, xolo maTi Taobis
seleqciis sanergeSi Seswavlis safuZvelze, ganxorcieldes Semdgomi
gamorCeva mxolod ukeTes mowonebul TaobaSi, xolo meore wlis
seleqciur sanergeSi mowonebuli Taobis gamocda Catardes ukeTesi
seleqciuri nomrebis gamosarCevad, maTi Seswavla gagrZeldes
seleqciuri muSaobis Semdgom etapze.
2. oqtaploiduri tritikales safuZvelze axali saseleqcio
sawyisi masalis misaRebad, rekomendacia eZleva saxeobisSida,
saxeobaTaSorisi da gvarTaSorisi hibridizaciis meTodis gamoyenebas da
hibridebze muSaobisas ganuwyveteli individualuri gamorCevis meTodis
gamoyenebas. paralelurad rekomendacia eZleva nilson eles mier
SemuSavebel “gamorCevis akari meTodis” da friuvitis mier SemuSavebeli
“gamorCevis germanuli meTodi”-s gamoyenebas.
3. mokleReroiani da maRalproduqtiuli sawyisi masalis misaRebad
rekomendacia eZleva Sesajvareblad gamoyenebuli iqnes tritikales
gamorCeul formebi (forma 36, forma 40, forma 43, forma 49, forma 50),
xorbal qarTlikumis seleqciuri jiSi dika 9/14, magari xorblis
seleqciuri jiSi TavTuxi 19/28, rbili xorblis aborigenuli da
seleqciuri jiSebi – xulugo, gomborula, mowinave, Tbilisuri 5,
Tbilisuri 8.
4. marcvlis maRali xarisxis mqone sawyisi masalis misaRebad,
tritikales jiS-nimuSebidan da gamorCeul formebTan Sesajvareblad,
rekomendacia eZleva, gamoyenebuli iqnes xorbal qarTlikumis
seleqciuri jiSi dika 9/14, magari xorblis seleqciuri jiSi TavTuxi
19/28, aborigenuli jiSi Savfxa, rbili xorblis aborigenuli jiS-
populaciebi – axalcixis wiTeli dolis puri, korboulis dolis puri,
183
TeTri ifqli, gomborula, da seleqciuri jiSebi - Tbilisuri 5 da
mowinave.
5. rekomendacia eZleva oqtaploiduri tritikales seleqciaSi
gamoyenebuli iqnes:
• kompleqsuri niSan-Tvisebebis matarebeli tritikales jiS-
nimuSebidan ПРАО-13-dan gamorCeuli formebi – forma 1, forma 5, forma
7, forma 9, forma 14, forma 22 da forma 28, da agreTve oqtaploiduri
tritikales saxeobisSida, saxeobaTaSorisi da gvarTaSorisi Semdegi
perspeqtiuli xazebi: 01, 03, 06, 07, 08, 09, 010, 012, 013, 014, 015, 016, 021, 022,
030, 031, 032, 033, 034;
• oqtaploidur tritikales gvarTaSorisi hibridebis misaRebad,
rekomendacia eZleva gamoyenebuli iqnes sameurneo da biologiuri niSan-
TvisebaTa kompleqsis matarebel rbili xorblis Semdegi xazebi: 0141,
0142, 0160, 0161, 0162, 0163, 0165, 0166, 0167, 0180, 0181, 0182, 0183, 0184, 0185, 0186,
0187, 0188.
6. oqtaploiduri tritikales seleqciur muSaobis yvela etapze
unda ganxorcieldes mkacri wundeba da mowoneba, gamorCevis yvela saxis
meTodis gamoyenebis SemTxvevaSi gamorCevas safuZvlad unda daedos,
yvela niSanTan erTad, marcvlis amovsebuloba, marcvlis simsxo da
marcvlis konsistencia.
7. oqtaploiduri tritikales gvarTaSorisi hibridizaciisas,
romelTac axasiaTebT mSobliuri formebis dabali SeTavsebuloba da
sawyis etapze dabali aqvT produqtiuloba, seleqciuri procesisi sqema
unda gagrZeldes da seleqciaSi ZiriTadad gamoyenebuli unda iqnes
dagrovebis (akari-meTodi) meTodi.
184
gamoyenebuli literatura
1. d. gedevaniSvili, g. talaxaZe. – niadagmcodneobis kursi, Tb., 1962, gv. 49.
2. d. gedevaniSvili, t. tarasaSvili, v. lataria. – muxranis saswavlo-
sacdeli meurneoba. niadagebis agrosawarmo daxasiaTeba, 1951.
3. j. gubelaZe. – saSemodgomo xorblis morwyvis reJimi muxranis
pirobebSi. sakandidato disertacia, 1955.
4. k. kelenjeriZe. – muxran-saguramos vakis agroklimaturi faqtorebis
mokle mimoxilva. saqarTvelos saxelmwifo saseleqcio sadguris samecn.
Sromebi, t. 1, Tbilisi, 1954, gv. 11-37.
5. m. sabaSvili. – saqarTvelos niadagebi, Tbilisi, 1965, gv. 291.
6. l. dekapreleviCi, p. nasyidaSvili. – rbili xorblis mokleReroiani da
marcvlis maRali xarisxis mqone saseleqcio sawyisi masalis miReba
saxeobaTaSorisi hibridizaciis meTodebis gamoyenebiT. miwaTmoqmedebis
samecniero-kvleviTi institutis Sromebi. 1972, t. 15.
7. l. dekapreleviCi, p. nasyidaSvili. – T. dicoccoides var. arabicum wiTeli
hibriduli qlorozis genetikuri wyaroa. saqarTvelos mecnierebaTa
akademiis moambe, Tbilisi, 1975, t. 80 #3. 0. 2 n.T, gv. 705-707.
8. b. memarniSvili, S zanguraSvili, p. nasyidaSvili. – tritikales
inbridingisas marcvlebis gamonaskvna da Taobis sicocxlis-unarianobis
sakiTxisaTvis. n. vavilovis dabadebis 100 wlisTavisadmi miZRvnili
sakavSiro samec. konf. masalebi, Tbilisi, 1987, 25 28/XII – 0. 16. T, gv. 35-
36.
9. i. nasyidaSvili – saxeobaTaSorisi hibridizaciis gziT magari da rbili
xorblis axali saseleqcio sawyisi masalis Seqmna. sadisertacio macne
biologiur mecnierebaTa kandidatis samecniero xarisxis mosapoveblad,
Tb., 1993. gv. 22.
10. m. nasyidaSvili – Triticum-is gvarSi mokleReroianobis genetikuri
safuZvlebi. saq. sax. agr. universiteti. samecniero Sromebi. 2000. gv. 30-
44.
185
11. p. nasyidaSvili. – saqarTvelos xorblebSi hibriduli nekrozisa da
wiTeli hibriduli qlorozis Seswavla. saqarTvelos mecnierebaTa
akademiis moambe, Tbilisi, 1973, t. 71, #1. 0. 2 n. T, gv. 182-183.
12. p. nasyidaSvili. reciprokuli Sejvarebis gavlena xorblis
saxeobaTaSoris pirveli Taobis hibridebis sicocxlisunarianobaze.
saqarTvelos saseleqcio sadguris Sromebi. 1967. t. 3.
13. p. nasyidaSvili, m. sixaruliZe, e. CerniSi. mindvris kulturaTa
seleqcia-meTesleobis praqtikuli mecadineobis saxelmZRvanelo
“codna”, Tbilisi. 1964, 17.6 n. T.
14. p. nasyidaSvili. pirdapiri da reciprokuli Sejvarebis gavlena
xorblis saxeobaTaSorisi pirveli Taobis hibridebis sicocxlis
unarianobaze. saqarTvelos saseleqcio sadguris Sromebi, Tbilisi. 1969,
t. 3. gv. 23-29. 0,5 n. T.
15. p. nasyidaSvili. rbili xorblis jiSebis da martiv TavTaviani
turgidiumis reciprokuli Sejvarebis gavlena pirveli Taobis
hibridebis produqtiulobaze. saqarTvelos sas. sam. institutes
Sromebi. Tbilisi. 1970, t. LXXVIII – LXXIX. 1.0 n. T.
16. p. nasyidaSvili. xorblis mokleReroiani jiSebis miReba da maTi
mniSvneloba. – saqarTvelos soflis meurneoba, 1972, #5.
17. p. nasyidaSvili. magari xorblis jiSSi – cerulescens 19/28 –
hibriduli qondarobis genebi. saqarTvelos mecnerebaTa akademiis
moambe, Tbilisi. 1975, t.77 #2. 0.2 n.T.
18. p. nasyidaSvili. saqarTvelos xorblebSi hibriduli nekrozis da
wiTeli hibriduli qlorozis Seswavla. saqarTvelos ssr. mec. akad.
moambe, 1973, t. 71, #1.
19. p. nasyidaSvili. xorblis saxeoba dikaSi (T. persicum Vav). mokle
Reroianobis genebis Seswavla, saqarTvelos mecnierebaTa akademiis
moambe. Tbilisi. 1975, t. 79 #2. 02 n. T.
20. p. nasyidaSvili. xorblis saxeoba dikas T. persicum Vav. genetikuri
struqtura. saqarTvelos sas. sam. institutis Sromebi. Tbilisi, 1976,
#11. 0.2 n. T.
186
21. p. nasyidaSvili. saseleqcio sawyisi masalis miReba xorbal persikumis
saxesxvaobis (var. stramineum) da turgidiumis saxesxvaobis (var. striatum)
SejvarebiT. saqarTvelos miwaTmoqmedebis ski Sromebi, werovani. 1976, t.
XXXIII. 0.4 n. T.
22. p. nasyidaSvili. saqarTvelos rbili xorblis jiSebis heterogenuroba
hibriduli nekrozis genebis alelebis mixedviT. saq. ssr. mec. akad.
moambe, 1977, t. 86, #1.
23. p. nasyidaSvili. saqarTvelos rbili xorblis jiSebSi hibriduli
qondarobis genebis Seswavlis sakiTxisaTvis. saqarTvelos ssr mec.
akad. moambe. t. 83, #3.
24. p. nasyidaSvili. saqarTvelos rbili xorblis jiSebSi
mokleReroianobis genebis Seswavlis sakiTxisaTvis. saq. ssr. mec. akad.
moambe, 1977. t. 87. #2.
25. p. nasyidaSvili. rbili xorblisa da magari xorblis saxesxvaobis var.
reichenbachii Sejvarebis Sedegebi. saqarTvelos sas. sam. institutes
Sromebi. Tbilisi, 1977, t. 102. 0.4 n. T.
26. p. nasyidaSvili. xorbal dikas (T. persicum) da rbili xorblis (T. aestivum)
jiSebis Sejvarebis Sedegebi. saqarTvelos miwaTmoqmedebis ski Sromebi,
werovani. 1977, t. XXIV. 0.5 n. T.
27. p. nasyidaSvili. saqarTvelos rbili xorblis seleqcia
mokleReroianobis mimarTulebiT. saq. ssr. mec. akad. moambe, 1978, t. 85,
#1.
28. p. nasyidaSvili. saqarTvelos xorblis endemuri saxeobebis genetikuri
struqtura. saqarTvelos mecnierebaTa akademiis moambe, Tbilisi. 1978, t.
90 #1. 0.3 n. T.
29. p. nasyidaSvili, c. samadaSvili. saqarTvelos xorblebSi hibriduli
nekrozis da wiTeli hibriduli qlorozis gavrcelebis Taviseburebani.
saq. sas. sam. institutis Sromebi, 1978, t. 105.
30. p. nasyidaSvili. saqarTvelos xorblis saxeobaTaSorisi hibridizacia-
monografia. sabWoTa saqarTvelo. Tbilisi. 1978. 6.7. n. T.
187
31. p. nasyidaSvili. saqarTvelos xorblis Canasaxovani plazmis genetikuri
struqtura. J. saqarTvelos soflis meurneoba, Tbilisi. 1978, #11, 0.15 n.
T.
32. p. nasyidaSvili. saqarTvelos xorblis endemuri saxeobebis
aborigenuli jiS-populaciebis Canasaxovani plazmis genetikuri da
seleqciuri Rirebuleba. saqarTvelos miwaTmoqmedebis ski Sromebi.
werovani. 1978, t XXV. 0.5 n. T.
33. p. nasyidaSvili. xorblis seleqciaSi saxeobaTaSorisi hibridizaciis
gamoyenebis Sedegebi da perspeqtivebi. saqarTvelos sas. sam. institutis
saiubileo samecniero sesiis Tezisebi. Tbilisi, 1980. 0.15 n. T.
34. p. nasyidaSvili. rbili da magari xorblis saxeobaTaSoris hibridebSi
formaTa warmoqmnis Seswavlis Sedegebi. saqarTvelos sas. sam.
institutis Sromebi. Tbilisi, 1981. t. 118. 0.4 Nn. T.
35. p. nasyidaSvili, l. niniZe. xorbal maxasa da rbili xorblis
SejvarebiT miRebuli pirveli Taobis hibridebis sicocxlisunarianoba.
georgievskis traqtatis 200 wlisTavisadmi miZRvnili samecniero
konferenciis masalebi. Tbilisi. 1983. 0.1 n. T.
36. p. nasyidaSvili. saqarTvelos xorblis (T. aestivum XT. durum)
saxeobaTaSorisi meore Taobis hibridebSi formaTa warmoqmnis
Seswavlis sakiTxisaTvis. saqarTvelos mecnierebaTa akademiis moambe,
Tbilisi, 1983, t. III #3. 0.2 n. T.
37. p. nasyidaSvili, m. sixaruliZe, m. CerniSi. xorblis seleqcia
saqarTveloSi (monografia). sabWoTa saqarTvelo, 1983. gv. 338.
38. p. nasyidaSvili. saqarTvelos xorblis genetikuri da seleqciuri
Rirebuleba. saqarTvelos soflis meurneobis mecnierebaTa akademiis
agromacne. 1992, @#1.
39. p. nasyidaSvili, m. nasyidaSvili, i. nasyidaSvili, r. ZiZiSvili.
saqarTvelos xorblis saxeobebis genetikuri mravalferovneba. agrarul
mecnierebaTa problemebi (samecniero SromaTa krebuli). XXVI, 2004. gv.
16-21. 0.46 n. T.
40. p. nasyidaSvili, m. nasyidaSvili, i. nasyidaSvili. xorblis saxeoba dikas
T. cartlicum Nevs. genetikuri struqturis Seswavlis sakiTxisaTvis.
188
agrarul mecnierebaTa problemebi. (samecniero SromaTa krebuli), ss.
Tbilisi, 2005. XXX. gv. 5-8, 0,4 n. T.
41. r. ZiZiSvili – endemuri saxeoba maxas (T. macha Dek. et Men) safuZvelze
xorblis intensiuri tipis jiSebis misaRebad axali saseleqcio sawyisi
masalis Seqmna. soflis meurneobis mecnierebaTa doqtoris samecniero
xarisxis mosapoveblad warmodgenili disertaciis avtoreferati.
Tbilisi, 2003.
42. a. javaxiSvili. saqarTvelos ssr geografiuli raionebi, Tb., 1974.
43. Бабаджанян Г. А. Вопросы генетики гибридного некроза. Биологический журнал
Армении., 1970. т. 23, №11 с. 65-78.
44. Бабаджанян Г. А. Опыт классификации генотипов сортов пшеницы по генам гибридной
карликовости. – Труды Арм. НИИЗ. «Пшеница», 1974, вып. I.
45. Бабаджанян Г. А., Саркисян Н. С. Гибридная карликовость у пшеницы. T. aestivum
(четвертый список летальных генов). Биологический журнал Армении, 1972, 25. 10.
46. Бабаджанян Г. А., Бекназарян Л. Г., Петросян Дж. А. Гены гибридного некроза у сортов
пшеницы СССР. Тр. Арм. НИИЗ. С. «Пшеницы». 1975, 2, ст. 41-46.
47. Бабаджанян Г. А. Комплементарные гены летальности у рода. Тр. Арм. НИИЗ, с.
«Пшеница», 1976, с. 53-56.
48. Бабаджанян Г. А., Бекназарян Л. Г. Летальные гены о низкостебельных сортов T.
aestivum. Гены некроза, хлороза и гибридной карликовости. Труды Арм. НИИЗ, сер.
«Пшеница», 1975, вып I.
49. Бекназарян Л. К., Амирханян Л. Г. Гены гибридной карликовости (dwarfnes) у
низкостебельных сортов пшеницы (пятый список летальных генов). Биологический
журнал Армении, 1973, т. 26, №8.
50. Бекназарян Д. Г. Гены гибридного некроза у низкостебельных сортов пшеницы
(девятый список летальных генов). Труды Арм. НИИЗ, с. «Пшеница», 1973, №1. с. 55-59.
51. Бакназарян Л. Г. Распределение генов гибридной карликовости у короткостебельных
сортов вида T. aestivum – Тр. Арм. НИИЗ, сер. . «Пшеница», 1975, 2.
52. Беришвили Т. О. Выживаемость некрозных растений и гены-модификаторы в
гибридных пшеницах. Сообщение АН Груз. ССР, 63, I, 1971.
53. Баева Р. Характеристика на хибрадите между октаплоидной и гексаплоидной формами
Triticale – Генетика и селекция, 1975, т. 8, вып 2., с. 85-98.
189
54. Баева Р., Христова И. Получение короткостебельных и раннеспелых форм тритикале с
высоким содержанием белка и лизина. – Вкн.: Тритикале. Изучение и селекция.
Материалы международного симпозиума. Л., 1975. с. 235-246.
55. Бакиновская Э. О. Эффективность периодического отбора в улучшении тритикале. –
Автореф. дис. на соиск. уч. степ. канд. биол. наук. – 1983. – 25 с.
56. Вавилов Н. И. Научные основы селекции пшеницы. – В кн.: Теоретические основы
селекции растений. – М. – Л., 1935, с. 245.
57. Волков В. Р., Волкова В. В. Методы и результаты селекционной работы с пшенично-
ржанными гибридами.// Резервы с.-х. производства. Растениеводство. – 1971. – Вып. 2. –
Барнаул. – с. 120-135.
58. Волков В. Р., Волкова В. В. Селекция озимой пшеницы на основе тритикале в условиях
лесостепной зоны Алтайского края. – В нк.: Тритикале. Изучение и селекция.//
Материалы Международного симпозиума. – Л. – 1975. – с. 169-174. – ВИР.
59. Горгидзе А. Д., Назарова Э. А. Новые пшенично-ржаные амфидиплоиды. – В кн.:
Полиплоидия и селекция. – Изд-во АН СССР. – М. - Л. – с.186-187. /Тр. совещания от 14-
18. 01. 1963. – 1965.
60. Гужов Ю. Л. Тритикале – первая зерновая культура, созданная человеком. – М. Колос. –
1978.
61. Декапрелевич Л. Л. О получении нежизнеспособных и полужизнеспособных
комбинаций при скрещивании пшениц. Тр. Всесоюзн. съезда по ген., селекц., семен. и
племен. животн., 1930. П. с. 221-227.
62. Декапрелевич Л. Л., Наскидашвили П. П. Проявление гибрдного некроза и красного
гибридного хлороза у межвидового гибридов грузинских пшениц. Генетика. 1971. УП.
З.С., с. 19-22.
63. Декапрелевич Л. Л., Наскидашвили П. П. Гибридный некроз и гибридный хлороз у
пшениц Грузии и значение этого явления для селекционной работы и теоретических
исследований. Генетика. IX. 8. 1973. с. 12-19.
64. Декапрелевич Л. Л., Наскидашвили П. П. Получение исходного материала для
выведения короткостебельных сортов мягкой пшеницы с повышенными
технологическими качествами зерна путем скрещивания мягкой пшеницы с твердой. –
Генетика, 1972, т. уш, №12.
190
65. Декрапелевич Л. Л., Наскидашвили П. П. Гибридный некроз и гибридный хлороз в
пшеницах Грузии и значение этого явления для селекционной работы и теоретических
исследований. – Генетика. 1972, т. IX, №8.
66. Декрапелевич Л. Л., Наскидашвили П. П. Гибридная карликовость у вида пшеницы
Дика. Генетика, 1975, т. XI, №11.
67. Декрапелевич Л. Л., Наскидашвили П. П. Комплиментарные гены летальности в
пшеницах Грузии. – Тр. Груз. СХИ. 1977, т. 102.
68. Дорофеев В. Ф., Мережко А. Ф. Проблема гибридного некроза и пшеницы. – Генетика,
1969, т.у., №4.
69. Дорофеев В. Ф., Удачин Р. А. Короткостебельные сорта пшеницы и орошение. –
Природа, 1971, №10.
70. Дорофеев В. Ф., Куркиев У. К. Мировая коллекция тритикале и использование их в
селекции. – В кн.: Тритикале. Изучение и селекция. Материалы Международного
симпозиума. – л. 1975. – с. 12-25 (ВИР).
71. Дорофеев В. Ф. Мировая коллекция тритикале как основа получения перспективных
сортов. Сб. научных работ. Тритикале. Проблемы и перспективы. Часть I. Генетика и
селекция. Каменная Степень, 1976. т. XIII, вып. I. с. 17-24.
72. Дорофеев В. Ф., Куркиев У. К. Методы получения и улучшения тритикале. – Тр. по
прикл. бот., генет. и селекции, 1977, т. 60. вып. 1. с. 119-123.
73. Дорофеев В. Ф., Куркиев У. К., Филатенко А. А., Охотникова Т. В. Мировая коллекция
тритикале как основа получения перспективных сортов. Тр. по прикл. бот., генет. и
селекции. 1973, т. 59. вып. 3, с. 24-29.
74. Джаши М. З. Создание нового исходного материала для селекции тритикале и пшеницы
путем скрещивания гексаплоидных тритикале с мягкой пшеницей. Диссер. работа на
соиск. уч. степ. канд. с.-х. наук, Тбилиси, 1989, 164 с.
75. Зилинский Ф. Дж. Основные положения современной селекции тритикале. – В кн.:
Тритикале – первая зерновая культура, созданная человеком. М., 1978, с. 69-73.
76. Иванов А. П. Спонтанный пшенично-ржанной амфидиплоид. – Бюлл. ВИР. 1958, №5. с.
29-41.
77. Казарян М. Х. Вопросы генетики гибридной карликовости. Кандитатская диссертация.
Ереван, 1976.
78. Казарян Л. Г. Гены некроза и гибридной карликовости у твердых пшениц. – Тр. Арм.
НИИЗ, сер. «Пшеница», 1975, №1.
191
79. Кисс К., Фокс К. М. Тритикале и питание человека. – В кн.: Тритикале – первая зерновая
культура, созданная человеком. М., 1978, с. 204-213.
80. Киш А. Проблемы созделывания тритикале в Венгрии. – В кн.: Тритикале – первая
зерновая культура, созданная человеком. М., 1978. с. 32-39.
81. Килчевская О. С. Цветение и опыление тритикале. – В кн.: IV съезд генетиков и
селекционеров Молдавии. Тез. докл., Кишинев, 1981, с. 167.
82. Кильчинская О. С., Симинел В. Д. Особенности биологии цветения некоторых форм
тритикале в условиях Молдавии. – Тр. КСХИ. Методы создания исходного материала
для внедрения гетерозисных сортов и гибридов. Кишинев. 1978. с.17-22.
83. Кордахия М. Климат Грузии. Изд-во АН ГСССР, Тбилиси, 1961.
84. Кобаладзе К., Наскидашвили П. П., - Результаты изучения Амфидиплоид 1 в сравнении
с рожью. Материалы IV съезда ГоГис, Грузии. 1981. 0.1. п.л.стр. 88-90.
85. Куркиев У. К. Тритикале и проблемы его селекции. – Методические указания. Л.,
1975.-91 с.
86. Куркиев У. К., Семенова Л. В., Малюгина Т. Г. Технологические свойства пшенично-
ржаных амфидиплоидов тритикале. – В кн.: Тритикале. Изучение и селекция.(Материалы
международного симпозиума). Л., 1975. с. 235-246.
87. Куркиев У. К. Плодовитость пшенично-ржаных амфидиплоидов. – В кн.: Селекция и
семеноводство с/хозяйственных растений на генетических основах. -1972. – ВОГИС Ш.
– Вып. 1.
88. Куркиев У. К. Селекционная ценность пшенично-ржаных амфидиплоидов. – Автореф.
дис. на соиск. уч. степ. канд. с.-х. наук. – л. – 1974. – 29 с.
89. Куркиев У. К. Тритикале и проблемы его селекции. – л. ВИР. – 1975. – 92 с.
90. Куркиев У. К. Образцы тритикале, перспективные для селекции и внедрения в
производство. //Научно-технический бюлл. ВНИИ растениевод. – 1983. – №129. – с. 9-11.
91. Лазаревич С. В., Лазаревич Н. В. Характер цветения озимых и яровых тритикале в
условиях Белоруссии. – В кн.: сб. научн. тр. БСХА. 1977. вып. 29. с. 22-27.
92. Лебедев В. Н. Новые случаи образования амфидиплоидов в пшенично-ржаных
гибридах. – Харьков. Изд. Наркомснаб УССР. – 1933. – 27с.
93. Лукьяненко П. П. Новый способ искусственного опыления пшеницы. ж. Селекия и
семеноводство. № 4, 1934, ст. 6-12.
94. Лубин А. Н. Гены гибридного некроза у некоторых районированных сортов яровой
пшеницы. Бюлл. Всесоюзн. института растениеводства, 1971, 20 с. 12-15.
192
95. Лубин А. Н. Проявление некроза и хлороза в от скрещивания видов и сортов озимой
пшеницы. Бюлл. Всесоюзн. института растениеводства. 1972, 21. с. 11-17.
96. Лубин А. Н. Гены гибридного некроза у некоторых районированных сортов яровой
пшеницы. – Бюллетень Всесоюзн. института растениеводства им. Акад. Н. И. Вавилова,
вып. 20, 1975.
97. Мережко А. Ф. К вопросу о генетических причинах гибридного некроза пшениц. –
Генетика, 6, вып. 4, 1970.
98. Максименко Л. Д., Воронков С. И. Некоторые биологические особенности кормового
тритикале Ставропольский – 1. – Тр. Ставропольского НИИСХ, 1977, вып. 40, с. 130-142.
99. Махалин М. А. Итоги и дальнейшие перспективы селекции тритикале. – В кн.:
Селекция отдельных гибридов и полиплоидов. М., 1974, с. 54-62.
100. Махалин М. А. Создание и изучение гибридных гексаплоидных тритикале. В кн.:
Тритикале. Изучение и селекция. (Материалы международного симпозиума). л., 1975,
с.108-113.
101. Мейстер Г. К., Мейстер Н. Г. Ржано-пшеничные гибриды. Морфогенезис гибридов и
проблема использования их для выведения зимостойких сортов пшеницы. – М.: Новая
деревня, 1923. – 219 с.
102. Мережко А. Ф. Селекция тритикале в международном центре по улучшению кукурузы и
пшеницы (Мексика). Сб. научных работ. Тритикале. Проблемы и перспективы. Часть I.
Генетика и селекция. Каменная Степь,1976, т. XIII. с. 58-67.
103. Мухордов Е. Г. Изучение 56-и и 42-хромосомных пшенично-ржаных амфидиплоидов в
условиях лесостепи Западной Сибири. В кн.: Тритикале.
104. Мемарнишвили В. Р. Гексаплоидные тритикале и их селекционные улучшение. Диссер.
работа на соиск. уч. степени канд. с.-х. наук. Тбилиси., 1990. с. 191.
105. Мюнтцинг А. Некоторые фазы эволюции тритикале. В сб. Проблемы
экспериментальной биологии. М., 1977. с. 86-89.
106. Мчедлишвили К., Наскидашвили П., Самадашвили Ц., Зангурашвили Ш., Окруашвили
И. – Жизнеспособность и наследование количественных признаков у гибридов
тритикале, Сообщения Академии сельскохозяйственных наук Грузии, 19, 2007, стр. 132-
135.
107. Мчедлишвили К., Наскидашвили П., Самадашвили Ц., Зангурашвили Ш., Окруашвили
И. – Создание нового исходного материала для селекции тритикале и пшеницы путем
193
скрещивания тритикале с мягкой пшеницей. Сообщения Академии
сельскохозяйственных наук Грузии, 19, 2007, стр. 144-146.
108. Мчедлишвили К., Наскидашвили П., Самадашвили Ц., Зангурашвили Ш., Окруашвили
И. – Результаты изучения сорто-образцов тритикале. – Сообщения Академии
сельскохозяйственных наук Грузии, 19, 2007, стр. 149-150.
109. Наскидашвили П. П. - Проявление гибридного некроза и красного гибридного хлороза
в межвидовых скрещиваниях пшеницы. Труды Груз СХИ, Тбилиси, 1974, т LXXXVIII. 2.
Оп. л. стр. 87-116.
110. Наскидашвили П. П., Декапрелевич Л. Л., Самадашвили Ц. Ш. – Комплементарные
гены летальности в пшеницах Грузии. Труды Груз СХИ, Тбилиси. 1977. т. 102. 0.5 п-л.
стр. 15-22.
111. Наскидашвили П. П., Декапрелевич Л. Л., Самадашвили Ц. Ш. – Особенности
распространения генов гибридного некроза генов красного гибридного хлороза в
пшеницах Грузии. Труды Груз СХИ, Тбилиси, 1978. 105. 0,4 п.л. стр. 9-13.
112. Наскидашвили П. П., Декапрелевич Л. Л., Самадашвили Ц. Ш. – Особенности
распространения гибридного некроза и красного гибридного хлороза в стародавних
сортах и эндемных видах пшеницы Грузии. Тр. Арм. НИИЗ, с. Пшеница, Эчмиадзин.
1978, № 1. 0.3 п.л. стр. 47-54.
113. Наскидашвили П. П., Самадашвили Ц. Ш., Джаши М. З. – Использование
гексаплоидных тритикале для скрещивания с озимой пшеницей. ж. Селекция и
семеноводство, 1982, №2 0.3 п.л. стр. 14-15.
114. Наскидашвили П. П., Самадашвили Ц. Ш., Джаши М. З., Зангурашвили Ш. И.
Мемарнишвили Б.Р. – Создание перспективных гибридов гексаплоидиых тритикале в
Грузии. Матер. V съезда ГоГи с ,Тбилиси, 1986,0.1 п. л. стр. 112-113.
115. Наскидашвили П. П., Иашагашвили Г. – Получение новых форм тритикале путем
насыщающего скрещивания – тритикале на эндемичных видах и аборигенных сортах
пшеницы Грузии. Материалы докладов всес. науч. конф. посв. 100-летию со дня рожд. Н.
И. Вавилова, Тбилисл. 1987. 0.1. п. л. стр. 86-87.
116. Наскидашвили П. П., Самадашвили Ц. Ш., Джаши М. З., Мемарнишвили Б. Р. –
Иследование биохимического состава зерна (белка, лизина) при скрешивании пшеницы
и тритикале. Научные труды Груз. СХИ, Тбилиси, 0. 4. п. л. стр. 117-121.
117. Наскидашвили П. П., Зангурашвили Ш. И., Джаши М. З., Мчедлишвили К. Г., Чикадзе
З. – Жизнеспособность и наследование количественных признаков у гибридов
194
тритикале. Сборник докладов международной науч. конференции, посвященной 110-
летию со дня рождения профессора Леонарда Леонардовича Декапрелевича. Тбилиси.
1997 г. Часть II. 0.5 п. л. стр. 165-172.
118. Наскидашвили П. П., Зангурашвили Ш. И., Джаши М. З., Мчедлишвили К. Г.,
Мемарнишвили Б. Р., Чикадзе З., Самадашвили Ц. Ш. – Создание нового исходного
материала для селекции тритикале и пшеницы, путема скрещивания гексаплоидных
тритикале с мягкой пшеницей. Сборник докладов международной науч. конференции,
посвященной 110-летию со дня рождения профессора Леонарда Леонардовича
Декапрелевича. Тбилиси. 1997 г. Часть II. 0.4 п. л. стр. 173-177.
119. Наскидашвили П. П., Зангурашвили Ш. И., Джаши М. З., Мчедлишвили К. Г., Чикадзе
З., – Результаты изучения сорто-образцов тритикале. Сборник докладов международной
науч. конференции, посвященной 110-летию со дня рождения профессора Леонарда
Леонардовича Декапрелевича. Тбилиси. 1997 г. Часть II. 0.25 п. л. стр. 178-181.
120. Наскидашвили П. П. Самадашвили Ц. Ш., Чопикашвили Н., Мчедлишвили К. Г. – К
вопросу Академии сельскохозяйственных наук Грузии, 19, 2007, стр. 147-148.
121. Орлова И. Н. О природе неспаривания гексаплоидных тритикале. – Труды по
прикладной ботанике, генетике и селекции. ВИР., 1976, т. 58., №1, с. 130-138.
122. Рабинович С. В. Исходные формы для селекции новых сортов тритикале. В кн.:
Тритикале. Проблемы и перспективы. Ч. 1. Генетика и селекция. Каменная Степь, 1976.
с. 101-105.
123. Рабинович С. В. и др. Изучение мировой коллекции тритикале в Харьковском
селекционном центре. Селекция и семеноводство. Республиканский межведомственный
тематический научный сборник, 1976, вып. 34. с. 3-12.
124. Рабинович С. В. Исходные формы для селекции новых сортов тритикале. Сборник
научных работ НИИ с/х Центральной черноземной полосы. 1976, т. 13, вып. I, ч. I, с. 101-
105.
125. Рахметулин Р. М. Изучение селекционной ценности озимой тритикале в условиях
Северо-Запада РСФСР. – Автореф. дис. на соиск. уч. степ. канд. с.-х. наук. – Л., 1981. –
23 с.
126. Ригин Б. В. Скрещиваемость пшеницы с культрной рожью. Автореферат дис. на соиск.
уч. степ. канд. биол. наук. Л., 1965, 19 с.
127. Ригин Б. В., Орлова И. Н. Пшенично-ржаные амфидиплоиды. Колос, 1977. – 277 с.
195
128. Ругер А. Михаело. – Генетический и цитогенетический словарь. Перевод с немецкого.
Москва, 1967, 227 с.
129. Самадашвили Ц. Ш., Наскидашвили П. П., Джаши М. З. – Основные направления
селекции тритикале в Грузии. Тезисы докл. всес. совет. Роль отдат. гибрид. в эволюц. и
селекции пшеницы, Тбилиси. 1985 916-20) июня. 0.1 п. л. стр. 78-79.
130. Симинел В. Д., Кильчевская О. С. Морфо-биологичекская характеристика некоторых
форм тритикале в связи и изучением исходного материала для селекции. – В кн.: Методы
создания исходного селекционного материала для выведения гетерозисных сортов и
гибридов. Кишинев. с. 13-16.
131. Симинел В. Д., Кильчевская О. С. Особенности биологии цветения, опыления и
оплодотворения тритикале. Кишинев. «Штиница», 1984, с. 151.
132. Солощенко В. И. – Гибридный некроз у межвидовых озимых тритикале. Тезисы
докладов Всесоюзного совещания по отдаленной гибридизации растений и животных,
Москва, ГБС АН ССР, 3-5 февраля, 1981, с. 234-235.
133. Сумма Ю. Г., Коварский А. Е. Пшенично-ржаные амфидиплоиды и их гибриды (опыт
селекционного исследования 1967-1972 гг.) – В кн.: Селекция озимой пшеницы в
Молдавии. Кишинев, Штиница, 1974. с.92-138.
134. Сумма Ю. Г. Некоторые итоги в перспективы исследований по генетике и селекции
тритикале. В сб. научн. тр. ВСГИ. Одесса, 1976, вып. XIV. с. 40-53.
135. Сумма Ю. Г. Тритикале. Достижения. Проблемы. Перспективы. Кишинев. Штиница.
1976, 200 с.
136. Феодорова Т. Н. Селекционная работа с тритикале в НИИСХ центр. районов
Нечерноземной зоны. – Сб. научных работ. Тритикале. Проблемы и перспективы. Часть
I. Генетика и селекция. Каменная степь. 1976, т. XIII. вып. 1. с. 42-48.
137. Феодорова Т. Н., Поленова И. Н. Селекция тритикале на короткостебельность. – Сб. тр.
НИИСХ центр. районов Нечерноземной зоны, 1977, вып., 41. с. 3-10.
138. Шевченко В. Е. Тритикале. Проблемы и перспективы. Генетика и селекция тритикале. –
Сборник научных работ НИИ с/х Центрально-черноземной полосы, 1976, т. 13, вып. I, ч.
I, с. 118.
139. Шулындин А. Ф. Классификация геномов и биологический синтез трехвидовых
пшенично-ржаных амфидиплоидов. – Цитология и генетика, 1970, т. 4., №2, с. 140-146.
196
140. Шулындин А. Ф. Тритикале. О выведении зерновых и кормовых пшенично-ржаных
амфидиплоидов различной геномной структуры. – Весен. с.-х. науки, 1971, №11, с. 60-
71.
141. Шулындин А. Ф. Селекция озимых тритикале на урожайность. – Сб. научн. работ.
Тритикале. Проблемы и перспективы. Часть I., Генетика и селекция. Каменная Степь,
1976, т. XIII, вып. I. с. 25-36.
142. Шулындин А. Ф. Перспективы зерновой и кормовой культуры тритикале. – Вестник с.-
х. науки, 1977, №10, с. 68-78.
143. Шулындин А. Ф. Новая культура тритикале. Достижения науки. О работе коллектива
УНИИРСИГ им. В. Я. Юрьева по созданию новых видов тритикале. – Селекция и
семеноводство, 1977, №2, с. 42-44.
144. Шулындин А. Ф. Сорта и агротехника тритикале. – Земледелие, 1978, №2, с. 46-48.
145. Шулындин А. Ф., Наумова Л. Н. Скрещиваемость твердой пшеницы с рожью. – М. Изд.
АН СССР, 1960, №5. – 135 с.
146. Bernard M. Etude des caractarigues cytologigues, morpologi, des et six longees d’sidition
bleseigle. – Ann. Amelior, Plantes
147. Bernard M. Triticale; etat actual dela selectio et perapectives d’avenir. – Ind. alim. et. agr.,
1976, v. 93, r, №3, p. 289-293.
148. Bishnoi V. R., Sapra V. T. Effect of seed size on seed Ling growth and yield performanoes in
hexaploid triticale. – Cereal Res. Communic. Sreged, 1975, v. 3, №1, p. 49-60.
149. Baeva R. L., Khristove Y. Development of short and early maturing Triticale Linea with
ligh protein and lysine content. B кн.: Тритикале. Изучение и селекция. Л., 1975. с. 201-
214.
150. Baeva R. L., Lazareva R. M. Cytological Investigation of F2 Hybrids between Octoploid and
Hexaploid Triticale forms. –Cereal Kes. Commuinion. Szeged. 1975, v. 3, №4, p. 289-304.
151. Custafson J. P. Qualset C. Genetics and breeding of 42-chromosome triticale. 1 Evidence for
substitutional polyploidy in secondary triticale populations. – Crop Science, 1974, v. 14,
№2, p. 248-251.
152. Custafson J. P. Qualset C. Genetics and breeding of 42-chromosome triticale. 2 Relations
between chromosomal variability and reproductive characters. – Crop Science, 1974, v. 15,
№6, p. 810-813.
197
153. Darvay N. R., Gustafson J. P. Identification of rye chromosom in wheat-rye addision Lines
nd triticale by heterochromation hands. – Crop. Science, 1975, v. 15, №2, p. 239-243.
154. Diseases of triticale. – Santiago, 1974, p. 21.
155. Zeven A. C. – Fourth supplementary list of wheat varieties classified according to their
genotype for hybrid necrosis. Euphytica, 18(1), 1969.
156. Zeven A. C. – Fifth supplementary list of wheat varieties classified according to their
genotype for hybrid necrosis and geographical diatribution of Ne-genes. Euphytica, 20,
1971.
157. Zeven A. C. – First supplementary list of genotypes of hybrid necrosis of wheat varieties.
Euphytica, 14, 3, 1965.
158. Zillinsky F. J. The triticale improvement program at CIMMYT. – Triticale: Proc. Int. Symp. El
Batan, Mexico, 1973, Canada, IDRC, 1974, p. 81-85.
159. Zillinsky F. J. Improving seed formation in triticales. – Triticale, Proc. Int. symp. El Batan,
Mexico, 1973, Canada, IDRG, 1974, p. 155-157.
160. Zillinsky F. J. The development of triticale. – Adv. in Agron., 1974, v. 26, p. 315-348.
161. Zillinsky F. J. Status of protein quality in triticales. – High-Qual. Protein Maise. Proc.
CIMMYT. – Pardue Symp., El Batan. 1972, Stroudaburg, Pa., 1975, p. 412-417.
162. Tarkowski G. Triticale. Cytogenetyka, hodowla i uprawa. – Roczniki nauk rolniozych. Ser. D.
1975, Г.157, b. 1-91.
163. Tarkowski G., Stefanowska G., Gruszecka D. Disturbances at meiosis, frequency of aneuplode
and fartility of hybrids in Triticale 8x6x. – Genet. Polon., 1974, v. 15, N3, p. 215-222.
164. Tarkowski G., Tochman L. Kimsa E. Zmeinnose zawartosci bialka I lizyny w ziazniakach
Triticale.- Hodowla Rosi. Aklimat. Nasienn., 1974, г. 18, N5, p. 351-358.
165. Thomas J. B., Kaltsikes P. J. Experimental approaches to the problem of univalancy in
triticale. – Carsed res. Communic. Sreged, 1974, v. 2, N1, p. 5-16.
166. Thomas J. B., Kaltsikes P. J. The genomic crigin of the unpaired chromosomes in triticale. –
Canad. J. Genet. Cytol., 1976, v. 18, N4, p. 687-701.
167. Triticale – CIMMYT Review, 1976, p. 61-64.
168. Tsunewaki K. Nakai. J. – Necrosis genes in KUSE wheat. Wheat Inf. Serv. Kyoto Univ., 23,
24, 1967.
198
169. Tsunewaki K. – Necrosis genes in Triticum macha, T. spelta and T. vavilovi. Wheat Inf.
Service, 28, 1-4, 1969.
170. Tsunewaki K., Kasahara F., Fujits T. – Distribution of necrosis genes in wheat. VI. Chinese
common wheat. Japan J. Cenet., 46, 2, 1971.
171. Tsunewaki K., Nakai J. – Distribution of necrosis genes in wheat. VII. Common wheat from
the Mediterranean. Jap. J. Genetics, 47, 4, 1972.
172. Tsunewaki K., Nakai J. – Geographical distribution of necrosis genes in common wheat. II.
Distribution on Japanese Local varieties. National Inst. Of genetics Annual Rep., 15, 54, 1964.
173. Tsvetkov S. (Cytological stability) Cytogenetic study of a hexaploid primary Triticale T-AD
(2n=6x=42).- Доклады СХА им. Г. Димитрова, 1974, г. 7, №4, с. 49-53.
174. Kohli M. M. Extending adaptability and genetic variability in triticale. – triticale: Proc. Int.
Symp. EI Batan. Mexico, 1973, Canada, IDRC, 1974, p. 217-226.
175. Kolev D. Characteristios of triticate (2n=56) AD-COC-3 and some of it a hybride. – B кн.:
Triticale. Изучение и селекция. Л.,1975, c. 96-107.
176. Krolow K. Chancen and Schwierigkeiten einer Triticale zuchtung – Bericht über die
Arbeitstagung der “Arbeitogeimein-schaft der Saatzuchtleiter”. Gumpenstein, 1974, s. 119-131.
177. Krolow K. Selection of 4x-Triticale from the cross 6x-triticale x 2x-rye. – B кн.; Тритикале.
Изучение и селекция. Л., с. 114-122.
178. Kiss A. A triticale Kuatas eredmenyei es megoldanelo feladatai. – Agrartudom. Közl., 1975,
pvf. 34, sz. ½. p. 315-324.
179. Kiss A. Hexaploid triticale breeding in Hungary. - B кн.; Тритикале. Изучение и селекция.
Л., 1975, с. 38-46.
180. Kiss J. Tests to produce day lenght insensitive triticales. - B кн.; Тритикале. Изучение и
селекция. Л., с. 224-226.
181. Kiss J. Vizsgalatok a nappalhosszusagra Kösömbös triticate eloallitazaza. – Zoldsegtermesrt.
Kut. Int. Bull, Kecskamet, 1975, sz. 9, p.177-179.
182. Kiss A. Züchtungsprobleme von Halbzwerg-und Zwergtyp hexaploider Triticalen. – Bericht
über die Arboitsagung der “Arbeitsgemeinshaft der saatzuch Heityr”. Gumpenstein. 1974, s.
132-143.
183. Larter E. N. Progress in the development of triticale in Canada Triticale: Proc. Int. Symp. EI
Batan, Mexico, 1973, Canada, IDRC, 1974, p. 69-74.
184. Larter E. N. The breeding and basic research on triticale. - B кн.; Тритикале. Изучение и
селекция. Л., 1975, с. 31-37.
199
185. Lelley T. Desynapsis as a possible source of univalents in metaphase I of Triticale. - Zeitschrift
für pflanzenzüchtung, 1974, Bd. 73, s. 249-258.
186. Lupton P., Bennett M., Gregory R. Triticale investigations at Cambridge. - B кн.; Тритикале.
Изучение и селекция. Л., 1975, с. 47-52.
187. Lupton F., Bennet M., Gregory R. Triticale Investigations at Cambridge.
188. Muntzing A. Results from cytogenetic studion and breading work in triticale. - B кн.;
Тритикале. Изучение и селекция. Л., 1975, с. 70-74.
189. Muntzing A. Historical review of the development of triticale. – Triticale: Proc. Int. Symp. EI
Batan, Mexico, 1973, Canada, IDRC, 1974, p. 13-30.
190. Muntzing A. Made of production and properties of a Triticale strain with 70 chromosomes. –
Wheat Infirm. Serv., 1955, n. 2 - p. 1-2.
191. Muntzing A. Citogenetic and breefing studies in Triticale. – Proc. 2 and Inf. Wheat Genet.
Symp. Hereditas, 1966, v. 49. – p. 291-300.
192. Muntzing A Experiences from work with octoploid and hexaploid ryewheat (Triticale). –
Biologishes zentralblatt 1972, Bd. 91, No. 1, - p. 69-80.
193. Naskidashvili P. P., Samadashvili Z. Sh., Djashi M. Z., Naskidashvili I. P. – Triticale
Receiving and Saleqtion Work Methods. saqarTvelos mecnierebaTa akademiis
moambe. 160, #1, 1999. 0.3 n. T. gv. 144-145.
194. Sosa M. H. De Vbe of chromosome analysis to detect favourable combinations from octoploid
X haxaploid crosses. – Triticale: Proc. Int. Symp. EI Batan. Mexico, 1973, Canada, IDRC,
1974, p. 173-180.
195. Spiker S. Expression of parental histone genes in the intergenetic hybrid Triticale hexaploide.
– Nature, 1976, v. 259, N 5542, p. 418-420.
196. Srivastava H. K., Malik K. P. Cytological studies in normal and mutagen treated straine of
triticale (Triticale hexaploide Lart.) – Ourr. Socience, 1974, v. 43, N 15, p. 470-473.
197. Starzycki З., Sown W., Gasowski A. Zmiennose cech radow. Triticale,- Biol. Inst. Hob.
Aklim. Rosl., 1974 (1975), N5-6, s 9-12.
198. Szigat G., Kistner G. Dbex hisherige Ergenisse ier Rrewzing von Triticale mit Roggen. – Tes.
– Ber (Akag Land – wirtson. – viss Seriaen), 1976, н. 143, s. 39-48.
199. Hermsen J. G. Classification of Whest Varieties in their Genotyps Necrosis., 1959, Euphytica,
8, n1, 37.
200. Hermsen J. G. Bastaard-necrose bij Verslagen van Iand-bovwkudige onder zoekingen, 1962,
n. 2, 68,5.
200
201. Gregory R. S. Triticale Research Programm in United Kingdom. – Triticale: Proc. Of an
International Symposium. EI Batan Mexico, 1-3 October, 1973.- p. 61-67.
202. Gregory R. S. Hexaploid Triticales, - Plant breed. Inst. Annual Report 1974, 1975, p. 81.
203. Finkner R., Fuchring H. Triticale production in New. Mexico.-New Mexico Agr. exp. sta.,
Bull. 625, 1974, p. 20.
danarTi
202
cxrili d. 2. 1. 1. 1.
meteorologiuri maCveneblebi cdebis Catarebis wlebSi
muxranis meteorologiuri sadguri
haeris saSualo temperaturis maCveneblebi
wleebi Tveebi
X XI XII I II III IV V VI
1985 - 1986 10,9 4,7 1,4 1,0 -0,3 4,1 10,2 16,7 18,0
1986 – 1987 11,7 6,0 0,6 0,3 0,8 4,3 13,0 13,6 18,8
1987 – 1988 9,6 5,0 0,8 1,3 2,4 2,5 13,2 16,8 19,4
1988 – 1989 9,7 6,0 0,9 -1,5 0,7 5,6 8,7 14,1 20,3
1989 – 1990 6,7 3,6 3,8 -3,1 -3,6 3,2 12,6 15,7 22,1
1990 – 1991 12,4 6,2 -0,5 0,2 3,3 9,6 8,8 16,4 23,5
1991 – 1992 9,8 3,9 0,6 -2,0 2,2 11,6 12,0 17,5 22,6
mravalwliuri
saSualo 11,2 6,1 1,1 1,2 0,8 4,9 11,2 16,2 22,5
cxrili d. 2. 1. 1. 2.
haeris SefardebiT tenianobis MmaCveneblebi
wleebi Tveebi
X XI XII I II III IV V VI
1985 - 1986 70 78 73 75 70 76 64 60 73
1986 – 1987 79 78 86 87 79 62 65 74 76
1987 – 1988 78 84 85 85 87 71 75 80 80
1988 – 1989 77 84 83 87 82 80 76 71 76
1989 – 1989 76 82 85 85 81 70 83 73 91
1989 – 1990 82 81 86 83 102 73 85 74 75
1990 – 1991 92 80 85 92 86 71 80 79 74
mravalwliuri
saSualo 76 79 81 77 78 79 69 68 65
203
cxrili d. 2. 1. 1. 3.
atmosferuli naleqebis raodenobis MmaCvenebeli
wleebi Tveebi
X XI XII I II III IV V VI
1985 - 1986 12,6 44,4 17,1 19,4 58,1 39,1 142,4 36,3 42,4
1987 – 1988 91,2 49,7 16,8 8,4 49,6 24,5 46,2 88,9 72,1
1989 – 1990 26,0 52,0 58,0 42,6 30,8 28,2 17,8 115,7 40,2
1991 – 1992 72,4 29,5 27,0 87,7 46,7 75,1 77,4 51,1 108,9
1993 – 1994 55,9 44,3 81,0 82,4 55,2 55,1 53,1 92,4 97,2
1995 – 1996 34,0 35,0 97,0 98,2 80,3 35,1 59,1 90,3 119,3
1997 - 1998 42,0 63,0 82,0 80,3 76,5 99,3 76,3 80,5 70,5
mravalwliuri
saSualo 39,0 42,1 37,0 50,3 56,3 42,4 65,2 83,6 74,6
cxrili d. 2. 1. 1. 4.
muxran-saguramos mravalwliuri saSualo meteorologiuri monacemebi
Tveebi
Hhaeris temperatura C° naleqebi
mm
haeris SefardebiTi tenianoba
% saSualo maqsimumi minimumi
1 2 3 4 5 6 ianvari -1,1 14 -29 15 77
Tebervali 0,5 18 -25 21 76 marti 4,9 27 -19 29 79 aprili 10,2 28 -8 56 67 maisi 15,5 32 -3 87 68 ovnisi 18,9 34 3 74 60 ivlisi 22,1 36 6 51 63 agvisto 22,0 36 5 95 64
seqtemberi 17,7 34 -3 43 68 oqtomberi 12,7 29 -6 39 75 noemberi 6,1 24 -12 39 79 dekemberi 1,1 20 -21 29 80
mTeli weli 10,9 26,8 -9,3 518 71,8
204
cxril
i d. 3. 1. 5..
trit
ikal
es s
xvadas
xva ploid
obis
formebis
faz
aTSoris
i da saveg
etac
io per
iodos x
angrZl
ivoba
dReebSi
(muxrania s
aswavlo-sac
del
i meurneoba, 1985-1989 w
w.)
oqt
aploid
uri
(2n=
56) formebi
standar
tTan
Sed
areb
iT ±
1.
aRmo
ceneb
a _ d
aTavTaveb
a
+16
+11
+19
+16
+11
2.
daT
avTaveba – s
ruli
simwif
e
+17
+10
+16
+14
+15
3.
aRmo
ceneb
a – s
ruli
simwif
e
+27
+17
+29
+15
+24
V, %
6,5
4,4
5,6
5,6
6,2
15,5
9,2
9,6
10,1
10,3
4,1
3,2
5,1
3,1
4,0
X±S
X
218±
1,7
214±
1,6
220±
1,8
214±
1,7
218±
1,7
77±1,8
70±1,4
76±1,6
74±1,5
75±1,5
295±
1,8
285±
1,6
297±
1,7
283±1,5
292±
1,7
mini
maluri-
maqs
imal
uri
208-228
204-225
210-231
209-230
208-228
68-85
60-80
66-86
65-82
65-84
276-313
264-305
276-317
274-312
273-312
heqs
aploid
uri
(2n=
42) formebi standar
tTan
Sed
areb
iT ±
+14
+10
+17
+14
+14
+10
+8
+14
+11
+10
+17
+9
+23
+13
+13
V, %
10,7
9,8
11,2
10,6
10,1
22,1
20,5
24,6
23,1
23,6
17,0
13,0
19,0
16,5
16,3
X±S
X
212±
1,5
208±
1,7
215±
1,9
212±
1,8
212±
1,5
71±0
,9
68±0
,8
74±1,1
71±1,0
71±0
,9
284±
2,5
276±
2,2
290±
2,9
283±2,4
283±2,4
mini
maluri-
maqs
imal
uri
202-223
199-218
205-226
203-222
202-222
61-82
58-78
64-85
62-81
61-82
263-305
257-296
269-311
265-303
263-304
Ses
wavlis
wleebi
1985-1986
1986-1987
1987-1988
1988-1989
X-----------
1985-1986
1986-1987
1987-1988
1988-1989
X-----------
1985-1986
1986-1987
1987-1988
1988-1989
X-----------
205
cxril
i d. 3. 2. 7.
saS
emodgomo
sxvadas
xva ploid
obis
jiS
-nimuSeb
is d
a gamorCeuli
formebis
zamTar
gamZl
eoba,
produqt
iuloba da Cawolis
admi g
amZl
eoba (muxranis
sas
wavlo-sac
del
i meurneoba, 1986_
1988 w
w.)
mosavliano
ba
bez
ostaia 1-Tan
Sed
areb
iT ±
_
_41
heqs
aploid
uri trit
ikal
e 2n
=42
+21
+37
+94
+72
+14
+49
_25
oqt
aploid
uri
trit
ikal
e 2n
=56
+12
+25
+25
+17
+25
+17
+25
1 m2-z
e, kg
0,568
0,330
0,687
0,773
1,103
0,978
0,645
0,848
0,710
0,637
0,710
0,710
0,637
0,709
0,638
0,709
saveg
etac
io
perio
dis
xangrZl
ivoba
dReebSi
267
277
262
261
259
266
198
262
260
260
198
208
209
199,5
230
207
zamTar
gam-
Zleo
ba
bal
ebSi
5,4
4,5
6,3
6,1
6,5
6,5
6,0
6,1
6,8
6,8
6,9
6,8
6,8
7,1
7,0
7,0
Cawolis
admi
gamZl
eoba
bal
ebSi
5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5
mcenar
is
simaR
le
99,5
136,2
87,4
92,8
103,6
108,7
126,3
126,3
121,2
118,2
107,4
110,5
106,5
111,5
118,5
108,5
jiS
-nimuSebis
sax
elwodeb
a
da war
moSoba
bez
ostaia 1 saqar
Tvelo
АД
206
ukr
aina
ПРА
Г 1
13/1
daR
estani
ПРА
Г 1
13/1
_
"_
ПРА
Г 12
3 _"_
ПРА
Г 1
24 _"_
HT
Svecia
HT
_"_
HT
Cex
eTi
ПРА
О_9 daR
estani
ПРА
О_13
_"_
АД
nakaj
ima iapo
nia
ПРА
О_9-dan g
amorCeuli
ПРА
О_13-d
an g
amorCeuli
АД 1403 mo
sko
vis o
lqi
АД 1403 mg
amorCeuli
vir-is
katal
ogi
#
st
st
095323
092722
097841
097842
416470
416433
465595
092814
092818
092814
092818
085576
206
cxril
i d. 3. 3. 1. 8.
saS
emodgomo
sxvadas
xva ploid
uri
formebis
Rer
oTdgomis s
ixSir
e 1m
2 -ze da
produqt
iuli
bar
tyo
ba cal
obiT
produqt
iuli
bar
tyo
ba, c
alobiT
standar
t
bez
ostaia 1-Tan
Sed
areb
iT ±
%-Si
+23,1
+19,1
+96,2
+57,7
+15,4
+26,9
+30,8
2n=5
6
+96,2
+53,8
+69,2
+92,3
+84,6
+46,2
+69,2
X
3,2
3,1
5,1
4,1
3,0
3,3
3,4
5,1
4,0
4,4
5,0
4,8
3,8
4,4
1987
3,3
3,8
5,4
4,6
3,0
3,2
3,1
5,2
4,3
4,8
5,5
5,5
4,0
4,6
1986
3,1
2,6
4,8
3,5
3,0
3,4
3,7
4,9
3,9
4,2
4,6
4,3
3,6
4,1
produqt
iuli
Rer
oTa rao
denoba 1 m2_ze
standar
t
bez
ostaia 1-Tan
Sed
areb
iT ±
%-Si
_7,9
_7,7
+26,3
_9,9
_17,5
_41,2
_26,3
+19,9
+22,5
+24,2
+25,7
_23,4
+19,9
_7,9
X
314
315
432
308
282
201
252
410
419
425
430
262
410
317
1987
232
271
363
297
194
315
212
397
347
362
402
217
412
326
1986
396
359
501
363
290
370
293
424
495
489
457
307
404
319
war
moSoba
mosko
vis o
lqi
ukr
aina
Crdil
o kavkasia
cimbir
i
ger
mani
a
poloneTi
CexeT
i
mosko
vis o
lqi
ukr
aina
Crdil
o kavkasia
daR
estani
Svecia
ger
mani
a
poloneTi
207
cxril
i d. 3. 3. 1. 8_is
gag
rZeleb
a
produqt
iuli
bar
tyo
ba, c
alobiT
standar
t
bez
ostaia 1-Tan
Sed
areb
iT ±
%-Si
+34,6
+73,1
100
+73,1
X
3,5
4,5
2,6
4,5
1987
3,6
4,8
2,8
3,7
1986
3,5
4,0
2,4
5,3
produqt
iuli
Rer
oTa rao
denoba 1 m2_ze
standar
t
bez
ostaia 1-Tan
Sed
areb
iT ±
%-Si
_13,5
+11,4
100
+5,3
X
296
331
342
360
1987
259
352
267
280
1986
353
413
417
440
war
moSoba
heqs
aploid
uri (2
n=42
)
oqt
aploid
uri
(2n=
56)
bez
ostaia 1
АД 206
208
cxril
i d. 3. 3. 2. 10.
saS
emodgomo
trit
ikal
es s
xvadas
xva ploid
uri
formebi
s T
avTavis
Semar
cvl
a
(muxranis
sas
wavlo_sac
del
i meurneoba, 1985_
1986 w
w.)
marcvl
is r
icxvi
MmTavar
TavTavis
TavTunS
i
V, %
heqs
aploid
uri trit
ikal
e (2
n=42
)
4,5
5,8
6,7
7,2
4,9
6,2
4,7
5,9
6,8
7,9
7,3
8,9
4,3
6,1
X±S
X
1,82±0
,76
1,79±1
,24
1,02±0
,93
1,04±0
,82
1,02±0
,96
1,53±0
,83
1,42±1
,04
1,90±1
,02
1,92±1
,04
1,90±1
,26
1,02±1
,01
1,80±1
,24
1,96±1
,02
1,92±1
,30
mTavar
TavTavSi
V, %
15,3
16,9
16,9
17,6
14,3
15,8
14,8
26,2
17,6
20,5
17,6
19,4
16,9
18,4
X±S
X
66,2±0
,92
72,8±0
,73
59,4±0
,39
64,5±0
,62
52,1±0
,37
50,0±1
,29
69,8±0
,26
72,4±0
,39
72,8±0
,72
71,4±0
,63
77,4±0
,57
72,0±0
,49
70,8±0
,43
78,4±0
,36
TavTavSi
V, %
17,3
18,7
19,6
10,2
7,3
8,5
18,7
26,8
15,8
11,7
10,3
11,8
12,4
13,7
X±S
X
40,2±1
,63
42,4±1
,76
38,7±1
,24
40,2±0
,73
30,4±1
,34
28,8±1
,43
39,8±1
,73
36,7±1
,42
46,4±1
,62
50,3±1
,27
40,7±1
,32
42,4±1
,36
42,6±1
,35
44,6±1
,81
Ses
wavlis
wlebSi
1985
1986
1985
1986
1985
1986
1985
1986
1985
1986
1985
1986
1985
1986
war
moSoba
lenin
grad
is o
lqi
mosko
vis o
lqi
ukr
aina
daR
estani
Svecia
ger
meni
a
CexeT
i
209
cxril
i d. 3. 3. 2. 10_
is g
agrZeleb
a
marcvl
is r
icxvi
MmTavar
TavTavis
TavTunS
i
V, %
oqt
aploid
uri
trit
ikal
e (2
n=56
)
8,6
19,1
8,4
11,3
10,3
17,5
8,4
27,3
13,0
9,8
9,4
19,6
6,5
6,8
9,6
17,4
3,2
2,1
8,7
9,3
X±S
X
1,50±1
,32
1,03±0
,88
1,42±0
,32
1,27±1
,12
1,43±1
,02
1,06±0
,94
1,51±1
,02
1,03±1
,21
1,67±1
,14
1,39±1
,27
1,52±1
,03
1,40±1
,02
1,59±0
,83
1,69±1
,10
1,50±1
,17
1,19±1
,16
1,96±0
,7
1,98±0
,9
1,36±1
,08
1,04±1
,12
mTavar
TavTavSi
V, %
17,1
29,4
21,7
27,8
18,5
17,3
10,3
14,8
11,8
16,6
11,5
16,3
16,6
19,7
15,2
20,3
2,9
3,1
14,6
16,8
X±S
X
30,7±0
,62
28,0±1
,72
52,7±1
,32
49,4±1
,73
43,0±1
,24
36,6±1
,47
38,4±1
,73
30,4±1
,28
52,4±0
,89
59,2±1
,24
49,3±0
,83
36,0±0
,24
62,2±1
,63
68,7±1
,09
58,2±0
,59
51,3±0
,63
49,6±1
,72
43,4±1
,57
50,4±1
,62
58,6±1
,39
TavTavSi
V, %
22,3
20,8
29,7
33,4
23,3
32,5
30,8
28,2
19,8
26,5
30,3
37,9
14,4
13,3
26,0
29,0
3,7
3,3
10,8
17,6
X±S
X
18,4±1
,16
12,2±1
,48
21,4±1
,19
18,9±1
,32
24,8±1
,78
27,2±1
,86
33,7±1
,17
20,2±1
,43
32,6±1
,18
30,8±1
,03
30,1±1
,07
21,6±1
,18
39,6±1
,65
40,4±1
,56
26,8±1
,53
21,8±1
,55
34,1±1
,32
36,7±1
,46
37,6±1
,20
33,7±1
,37
Ses
wavlis
wlebSi
1985
1986
1985
1986
1985
1986
1985
1986
1985
1986
1985
1986
1985
1986
1985
1986
1985
1986
1985
1986
war
moSoba
mosko
vis o
lqi
ukr
aina
daR
estani
Svecia
ger
meni
a
ploneTi
heqs
aploid
uri
trit
ikal
e (2
n=42
)
oqt
aploid
uri
trit
ikal
e (2
n=56
)
st _ b
ezostaia 1
АД 206 u
kraina
210
cxril
i d. 3. 3. 5. 16.
saS
emodgomo
sxvadas
xva ploid
obis
trit
ikal
es produqt
iulobis
elementeb
i
oqt
aploid
uri
_ 2
n=56
st_Tan
Sef
ardebiT
±,
%
_23
+12
+73
_32
+18
+8
+29
+4
+46
X
413,0
381,0
4,5
24,3
54,8
48,1
1,1
1,8
5,0
1986
358,0
352,0
4,8
21,8
51,3
49,4
1,1
1,8
4,9
1985
468,5
413,0
4,2
26,8
58,2
46,8
1,2
1,8
5,1
heqs
aploid
uri
_ 2
n=42
st_Tan
Sef
ardebiT
±,
%
+7
-14
+35
+13
+60
+12
+30
+69
+101
X
572
296,0
3,36
40,4
63,7
51,6
2,1
3,0
6,9
1986
559,3
239,0
3,36
40,4
63,7
51,6
2,1
3,0
6,9
1985
684,7
353,0
3,3
39,6
62,6
48,9
2,0
3,1
6,8
niSnebi
mosavliano
ba
produqt
iuli
Rer
oTdgomis
six
Sir
e
produqt
iuli
bar
tyo
ba
TavTavis
Semar
cvl
a
mTavar
i TavTavis
Semar
cvl
a
1000 mar
cvl
is mas
a
1 TavTavis
mar
cvl
is mas
a
mTavar
i TavTavis
mar
cvl
is
masa
1 mc
enar
is mar
cvl
is mas
a
211
cxril
i d. 3. 3. 5. 18.
maRal
produqt
iuli
saS
emodgomo
trit
ikal
es j
iS-nimuSeb
i
(sakont
rolo_saner
ge, 1987 w.)
marcvl
is mosaval
i
st-T
an
%-Si
_
+46
+55
+59
+13
+19
+18
H
CP 0
,05 = 69,3 gr
cdis
siz
uste = 3,3%
1 m2-z
e,
gr
686
1008
1064
1096
775
819
809
TavTavis
mar
cvl
is mas
a, g
r
mini
maluri
maqs
imal
uri
0,99 –
1,93
2,54 –
6,72
3,15 –
4,86
2,10 -4,32
2,06 -2,54
1,29 –
2,12
1,14 –
2,38
saS
ual
od
X
1,.47
3,50
3,99
3,51
2,24
1,78
2,29
produqt
iuli
Rer
oeb
is
rao
denoba 1m
2 _ze, c
alobiT
mini
maluri
maqs
imal
uri
412 - 489
226 - 342
256 - 318
302 - 386
314 - 396
420 - 491
320 - 378
saS
ual
od
X
467
287
268
312
348
460
358
ploid
obis
done
2n=4
2
2n=4
2
2n=4
2
2n=4
2
2n=5
6
2n=5
6
2n=5
6
war
moSoba
kras
nodar
i
daR
estani
_"_
_"_
_"_
ger
mani
a
poloneTi
nimu
Sis
sax
elwodeba
st bez
ostaia 1
ПРА
ГU 45/2 _"_
Л-813-607 _
"_
АД 45 ×
ad 206
ПРА
О 13
Idea
l 10×
Selig
e
LLT
484/72
212
cxril
i d. 3. 3. 6. 19..
oqt
aploid
uri
trit
ikal
es msoflio
koleqcii
s j
iS-nimuSeb
idan g
amorCeuli
formebi
s mcenar
eTa
ZiriT
adi
maCveneb
eli
(1987 – 1988 wel
i)
1 TavTavis
marcvl
is
masa
10
2,9
3,5
2,5
3,5
3,5
3,9
3,05
3,6
3,4
3,9
TavTavSi
marcvl
is
rao
denoba
9 49
59,5
51
51
54
64
45
58
57
69
TavTunebis
rao
denoba
arapro-
duqt
iuli
8 0,1
0,6
0,1 _
_
_
_
_
_
_
produq-
tiu
li
7
24,4
26,5
24,6
23,5
23,8
30,2
22,0
30,0
23,5
28,2
TavTavis
sig
rZe
6 11,2
12,1
11,2
10,3
10,6
14,1
9,6
14,0
10,6
12,7
bar
tyianoba
arapro-
duqt
iuli
5 0,1
0,6
0,1
0,9
0,2
0,3
0,3
0,5
0,4
0,3
produq-
tiu
li
4 3,4
5,0
3,5
4,7
3,7
4,5
4,0
4,1
4,2
3,5
mcenar
is
simaR
le
3
99,0
112,1
102,8
113,5
94,5
102,9
85,1
110,4
96,9
117,4
gamorCeuli
formebi
2
ПРА
О-1
3-dan
gamorCeuli
forma 1
forma 2
forma 3
forma 4
forma 5
forma 6
forma 7
forma 8
forma 9
forma 10
№
rig
ze
1 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
213
cxril
i d. 3. 3. 6. 19_
is g
agrZeleb
a
10
3,8
2,8
3,6
3,7
3,4
3,4
2,6
2,65
2,95
3,05
3,05
3,2
3,2
3,40
3,45
3,85
3,05
9 63
48
54
68
59
53
47
49
59
60
55
54
51
58
59
68
59
8 _
_
_
_
_
_
0,6 _
0,3 _
0,2 _
0,4
0,4
0,2
0,2
0,8
7
25,6
22,8
23,4
24,8
23,8
23
22,6
20,3
23,0
22,2
30
24,0
23
25,8
25,4
24,8
24,4
6 11,3
9,8
10,4
11,5
10,5
9,1
9,4
9,1
11,0
10,8
14,2
10,9
10,7
12,6
12,5
11,5
12,5
5 _
0,2
0,2
0,2
0,2
0,3
0,2
0,2
0,3
0,2
0,3
0,7
0,3
0,1
0,9
0,3
0,7
4 5 4,0
4,3
4,1
4,5
4,3
4,5
4,5
3,5
4,1
4,9
3,5
5,2
5,6
4,5
4,4
4,6
3
70,9
106,2
115,3
73,8
106,8
91,9
94,9
101,7
101,2
92,8
111,8
84
115,4
111,5
117,6
114,2
106,2
2
ПРА
О-1
3-dan
gamorCeuli
forma 11
forma 12
forma 13
forma 14
forma 15
forma 16
forma 17
forma 18
forma 19
forma 20
forma 21
forma 22
forma 23
forma 24
forma 25
forma 26
forma 27
1 11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
214
cxril
i d. 3. 3. 6. 19_
is g
agrZeleb
a
10
3,35
3,05
3,05
3,45
3,35
3,02
3,9
3,6
3,55
3,05
3,5
2,85
3,1
3,35
3,45
3,46
3,1
3,8
9 55
53
57
54
54
47
67
62
54
49
68
51
57
63
62
62
53
67
8 0,4
0,8
0,5
0,8
0,8
0,6
0,3
0,8
0,6
0,4
0,85
0,1 _
0,2
0,7
0,2
0,3
0,2
7
24,8
24,4
25,6
26,6
24,8
20,6
32,4
22,3
25,6
23,6
30,5
25,2
24,2
34,2
24,2
32,16
24,2
,7
6
10,5
10,5
12,5
13,6
11,5
8,2
15,3
10,6
12,3
9,5
15,4
11,7
10,5
12,5
11,8
16,6
10,3
13,7
5 2,2
0,6
0,7
0,14
0,3
0,2
0,6
0,6
0,9
0,4
0,4
0,3
0,6
0,4
0,4
0,1
0,5
0,8
4 5,2
4,3
4,5
5,0
0,3
4,2
4,7
4,4
6,0
5,3
5,0
4,2
5,5
4,6
5,3
5,5
4,7
6,8
3 85
90
105,3
99,0
106,7
78,6
100,8
116,3
112,2
101,8
102
93,7
103
103,6
119,7
112,9
102,5
113,6
2 ПРА
О-1
3-dan
gamorCeuli
forma 28
forma 29
forma 30
forma 31
forma 32
forma 33
forma 34
Idea
l 10 ×
Sel
ige
(mded
r)
gamorCeuli
f
orma 35
forma 36
forma 37
forma 38
forma 39
forma 40
forma 41
forma 42
forma 43
forma 44
forma 45
1 28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
215
c
xril
i d. 3. 3. 6. 19_
is g
agrZeleb
a
10
2,9
3,6
3,2
3,1
3,05
3,0
3,42
3,5
3,35
3,45
3,1
3,25
3,1
3,1
3,4
9 51
68
58
51
58
57
68
65
65
63
57
67
58
45
58
8 0,4
0,4
0,6
0,8 _
0,2
0,2 _
0,3
0,1
1,1
0,8
0,4
0,8
0,6
7
24,2
23,8
22,8
26,2
26,5
29,8
34,2
38,8
32,6
28,5
25,3
28,8
22,2
26,6
32
6 11,2
10,5
10,4
13,5
12,5
11,2
13,6
14,4
12,5
14,5
12,5
13,4
9,5
12,5
15,3
5 0,5
0,1
0,3
0,4
0,3
0,1
0,2
0,3
0,5
0,8
0,6
0,1
0,7
0,4
0,6
4 3,8
4,7
3,7
8,4
4,5
5,3
4,1
4,3
4,4
4,2
3,9
4,9
5,9
4,4
4,3
3
92,7
93,8
110,5
94,4
92,9
110,3
117,2
91,4
114,7
116,5
110,5
95,7
114,5
112,9
112,3
2
Idea
l 10 ×
Sel
ige
(mded
r)
gamorCeuli
f
orma 46
forma 47
forma 48
forma 49
forma 50
LT-4
84/7
2 (poloneTi)
gamorCeuli
f
orma 51
forma 52
forma 53
forma 54
forma 55
forma 56
forma 57
forma 58
forma 59
forma 60
1 46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
216
cxril
i d. 4. 1. 22.
damtvervis s
xvadas
xva w
esis
gavlena hibrid
uli
Tao
bis
cxovelunariano
baz
e
komb
inac
ia
trit
ikal
e ПРА
О 5
/4 (2
n=56
) ×
rbil
i
xorbal
i(2n
=42)
38,5
27,6
23,5
159,5
145,2
150,0
5,2
4,6
3,9
34,5
30,0
24,5
trit
ikal
e ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×
xorbal
i turgid
iu-
mi(2
n=28
)
40,5
30,5
18,5
162,5
188,5
169,5
3,5
3,0
2,2
39,6
28,5
24,0
trit
ikal
e ПРА
О 5
/4 2n
=56)
× xorbal
i
magar
i(2n
=28)
41,5
33,6
22,5
158,6
150,5
146,5
3,6
3,0
2,5
37,5
27,0
21,5
trit
ikal
e ПРА
О5/
4 (2
n=56
) ×
xorbal
i geo
rgi-
kumi
(2n=
28)
30,5
21,5
14,7
152,5
149,3
140,1
3,3
3,4
2,9
30,5
26,0
19,5
trit
ikal
e ПРА
О5/
4 (2
n=56
)
× xorbal
i qarTlik-
umi
(2n=
28)
38,5
26,3
20,5
155,6
150,1
154,5
4,0
3,7
3,0
32,5
28,5
20,0
trit
ikal
e ПРА
О5/
4 (2
n=56
)
×trit
ikal
e
АД
206
(2n=
42)
31,5
25,5
17,3
179,5
170,5
164,5
3,9
3,0
2,6
39,5
28,6
18,2
trit
ikal
e ПРА
О 5
/4 (2
n=56
) ×
trit
ikal
e
LT 4
06/7
4(2n=
56)
39,5
30,5
24,3
165,3
169,5
150,2
4,1
3,9
3,2
40,1
38,0
26,5
damtvervis
wes
i
Tavis
ufal
i
Sez
Rudul-
Tavis
ufal
i
iZuleb
iTi
Tavis
ufal
i
Sez
Rudul-
Tavis
ufal
i
iZuleb
iTi
Tavis
ufal
i
Sez
Rudul-
Tavis
ufal
i
iZuleb
iTi
Tavis
ufal
i
Sez
Rudul-
Tavis
ufal
i
iZuleb
iTi
maCveneble-
bis
das
axel
eba
mcenar
eTa
gad
arCena,
%
mcenar
is
simaR
le,
sm_
Si
produqt
iuli
bar
tyo
ba
TavTavSi
marcvl
ebis
ric
xvi
217
cxril
i d. 4. 1. 22_is
gag
rZeleb
a
komb
inac
ia
trit
ikal
e ПРА
О 5
/4
(2n=
56) ×
rbil
i
xorbal
i(2n
=42)
1,4
1,3
1,0
41,5
40,5
39,5
7,1
6,3
5,4
trit
ikal
e ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×
xorbal
i turgid
iu-
mi(2
n=28
)
1,6
1,3
1,1
45,0
44,6
42,6
5,2
4,3
4,0
trit
ikal
e ПРА
О 5
/4 2n
=56)
× xorbal
i
magar
i(2n
=28)
1,4
1,2
0,9
45,6
44,5
42,2
7,6
7,7
7,3
trit
ikal
e ПРА
О5/
4 (2
n=56
) ×
xorbal
i geo
rgi-
kumi
(2n=
28)
1,40
1,25
0,49
38,5
36,5
34,5
5,4
4,1
3,0
trit
ikal
e ПРА
О5/
4 (2
n=56
)
× xorbal
i qarTlik-
umi
(2n=
28)
1,2
1,0
0,9
30,5
29,5
29,0
4,8
3,7
2,7
trit
ikal
e ПРА
О5/
4 (2
n=56
)
×trit
ikal
e
АД
206
(2n=
42)
1,3
1,1
1,0
34,0
22,5
32,0
5,1
3,3
2,6
trit
ikal
e ПРА
О 5
/4 (2
n=56
) ×
trit
ikal
e
LT 4
06/7
4(2n=
56)
1,5
1,4
1,1
34,1
33,5
33,0
6,1
5,4
3,5
damtvervis
wes
i
Tavis
ufal
i
Sez
Rudul-
Tavis
ufal
i
iZuleb
iTi
Tavis
ufal
i
Sez
Rudul-
Tavis
ufal
i
iZuleb
iTi
Tavis
ufal
i
Sez
Rudul-
Tavis
ufal
i
iZuleb
iTi
maCveneb
le-
bis
das
axel
eba
erTi
TavTavis
marcvl
is mas
a,
gr
1000 mar
cvl
is
masa, g
r
erTi
mcenar
is
marcvl
is mas
a,
gr
218
cxril
i d. 4. 3. 26.
rec
iproku
li
Sej
vareb
is g
avlena hibrid
uli
marcvl
ebis
gamonaskvaz
e 100 marcvl
is mas
a,
gr-S0 Sez
Ruduli-
Tavis
ufal
i damtverviT
miReb
uli
3,16
2,91
3,24
3,10
2,72
2,56
2,10
2,00
3,22
2,95
3,25
3,00
2,97
2,82
* ) T. c
artli
cum
var
. sta
min
eum
; **) T
. geo
rgic
um v
ar. C
hvam
icum
; *** ) T
. dur
um v
ar. c
aeru
lasc
ens;
****
) T. t
urgi
dum
var
. stia
tam
; **
*** ) T
. aes
tivum
var
. fe
rrug
inea
um.
iZuleb
iTi
damtverviT
miReb
uli
2,95
2,85
2,86
2,72
2,05
2,00
1,85
1,65
3,16
2,95
3,00
2,85
2,90
2,80
damtverianebis
wes
i
Sez
Rudul-T
avis
ufal
i
gamonasku
li
marcvl
ebi,
%-iT
26
29
24
30
24
27
14
20
20
25
21 27
19 24
damtveril
i yvavil
ebis
rao
denoba
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
iZulebiT
i
gamonasku
li
marcvl
ebi,
%-iT
20
24
21
23
21
23
12
15
19
23
17 21
16 20
damtveril
i yvavil
ebis
rao
denoba
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
hibrid
uli ko
mbinac
iis d
asax
eleba
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×LT4
06/7
4(2n=
56)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
)×A
D20
6(2n=
42)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×dika
9/14
(2n=
28*)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×qar
Tuli as
li(2
n=28
**)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×TavTuxi
19/28(2
n=28
***)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×mar
tiv T
avTaviani
turgid
iumi
(2n=
28**
**)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×axal
cix
is w
iTel
i
dolis
puri(2
n=42
****
*)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
№
rig
ze
1 2 3 4 5 6 7
219
cxril
i d. 5. 1. 27.
damtvervis w
esis
da rec
iproku
li
Sej
vareb
is g
avlena oqt
aploid
uri
trit
ikal
es
sax
eobis
Sid
a, s
axeo
baT
Soris
da gvarTaS
oris
hib
rid
uli
marcvl
ebis
(F 0) aR
moceneb
is
unariano
baz
e (o
ri
wlis
saS
ual
o)
damtverianebis
wes
i
jgufur-T
avis
ufal
i
aRmo
ceneb
ul mcenar
eTa rao
denoba, %
-Si
♂
73,5 ±
1,9
79,5 ±
2,1
73,5 ±
1,9
79,5 ±
2,1
73,5 ±
1,9
79,5 ±
2,1
73,5 ±
1,9
79,5 ±
2,1
73,5 ±
1,9
79,5 ±
2,1
73,5 ±
1,9
79,5 ±
2,1
73,5 ±
1,9
79,5 ±
2,1
F 1
51,5 ±
2,4
39,3
± 2
,1
35,5
± 2
,4
28,5
±1,
75
27,5 ±
2,2
21,3
±1,
75
22,1 ±
1,6
5
18,5
± 2
,1
39,6 ±
2,4
23,5
± 1
,89
36,5 ±
1,5
9
24,5
± 2
,2
37,1 ±
1,4
6
25,5
± 2
,3
♀
79,5
± 2
,1
73,5
± 1
,9
79,5
± 2
,1
73,5
± 1
,9
79,5
± 2
,1
73,5
± 1
,9
79,5
± 2
,1
73,5
± 1
,9
29,5 ±
2,5
73,5
± 1
,9
79,5
± 2
,1
73,5
± 1
,9
79,5
± 2
,1
73,5
± 1
,9
iZulebiT
i
♂
73,5 ±
1,9
79,5 ±
2,1
83,5
± 2
,3
79,5
± 2
,1
82,5 ±
1,6
79,5
± 2
,1
78,5 ±
2,1
79,5
± 2
,1
89,5 ±
2,2
79,5
± 2
,1
88,5 ±
2,3
79,5
± 2
,1
91,5 ±
1,4
9
79,5
± 2
,1
F 1
46,5 ±
1,35
37,1
± 2
,1
23,5
± 2
,3
20,1
± 2
,3
24,5 ±
1,18
16,7
± 2
,1
18,1 ±
2,3
14,1
± 1
,9
26,5 ±
1,9
6
20,5
± 2
,1
24,5 ±
2,1
17,5
± 2
,1
26,5 ±
1,8
5
18,5
± 1
,65
♀
79,5
± 2
,1
73,5
± 1
,9
79,5
± 2
,1
83,5 ±
2,3
79,5
± 2
,1
82,5 ±
1,6
79,5 ±
2,10
78,5 ±
2,1
79,5
± 2
,1
89,5
± 2
,2
79,5
± 2
,1
89,5 ±
2,3
79,5
± 2
,1
91,5 ±
1,4
9
hibrid
uli ko
mbinac
iis d
asax
eleba
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×LT4
06/7
4(2n=
56)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
)×A
D20
6(2n=
42)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×dika
9/14
(2n=
28)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×qar
Tuli as
li(2
n=28
)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×TavTuxi
19/28(2
n=28
)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×mar
tiv T
avTaviani
turgid
iumi
(2n=
28)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×axal
cix
is w
iTel
i
dolis
puri(2
n=42
)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
№
rig
ze
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
220
cxril
i d. 5. 2. 28.
damtvervis s
xvadas
xva w
esis
da rec
iproku
li
Sej
vareb
is g
avlena oqt
aploid
uri
trit
ikal
es
sax
eobis
Sid
a, s
axeo
baT
Soris
da gvarTaS
oris
pir
veli
Tao
bis
hib
rid
ul
mcenar
eTa gamozamTreb
aze (o
ri
wlis
saS
ual
o)
damtvervis w
esi
jgufur-T
avis
ufal
i
gamozamTrul mcenar
eTa rao
denoba, %
-Si
♂
97,5 ±
2,1
98,5 ±
2,3
97,5 ±
2,1
98,5 ±
2,3
90,5 ±
2,1
98,1 ±
2,3
87,5 ±
2,1
98,5 ±
2,3
94,5 ±
2,1
98,5 ±
2,3
93,5 ±
2,1
98,5 ±
2,3
97,5 ±
2,1
98,5 ±
2,3
F 1
99,5 ±
2,2
99,8
± 1
,59
100,0
± 1,
31
99,5
± 2
,3
93,5 ±
2,1
92,5
± 1
,66
92,5 ±
1,8
5
90,5
± 1
,58
97,5 ±
1,3
5
95,5
± 2
,2
96,5
± 1
,45
94,5
± 2
,3
100,0
± 1,
7
100,
0 ±
2,1
♀
98,5 ±
2,3
97,5 ±
2,1
98,5 ±
2,3
92,5 ±
2,1
98,5 ±
2,3
90,5 ±
2,1
98,5 ±
2,3
87,5 ±
2,1
98,5 ±
2,3
94,5 ±
2,1
98,5 ±
2,3
93,5 ±
2,1
98,5 ±
2,3
97,5 ±
2,1
iZulebiT
i
♂
97,5 ±
2,1
98,5 ±
2,3
97,5 ±
2,1
98,5 ±
2,3
90,5 ±
2,1
98,5 ±
2,3
87,5 ±
2,1
98,5 ±
2,3
94,5 ±
2,1
98,5 ±
2,3
93,5 ±
2,1
98,5 ±
2,1
97,5 ±
2,1
98,5 ±
2,1
F 1
99,4 ±
1,79
99,6
± 2
,4
99,2 ±
2,3
97,5
± 1
,55
92,6 ±
1,3
5
91,4
± 1
,81
91,5 ±
1,7
6
89,5
± 1
,7
96,5 ±
2,2
94,6
± 2
,35
95,5 ±
2,1
93,1
± 1
,9
100,5
± 1,
34
100,0
± 1,8
♀
98,5 ±
2,3
97,5 ±
2,1
98,5 ±
2,3
97,5 ±
2,1
98,5 ±
2,3
90,5
± 2
,1
98,5 ±
2,3
87,5 ±
2,1
98,5 ±
2,3
94,5 ±
2,1
98,5 ±
2,3
93,5 ±
2,1
98,5 ±
2,3
97,5 ±
2,1
hibrid
uli ko
mbinac
iis d
asax
eleba
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×LT4
06/7
4(2n=
56)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
)×A
D20
6(2n=
42)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×dika
9/14
(2n=
28)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×qar
Tuli as
li(2
n=28
)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×TavTuxi
19/28(2
n=28
)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×mar
tiv T
avTaviani
turgid
iumi
(2n=
28)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×axal
cix
is w
iTel
i
dolis
puri(2
n=42
)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
№
rig
ze
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
221
cxril
i d. 5. 3. 29.
damtvervis s
xvadas
xva w
esis
da rec
iproku
li
Sej
vareb
is g
avlena oqt
aploid
uri
trit
ikal
es
sax
eobis
Sid
a, s
axeo
baT
Soris
da gvarTaS
oris
pir
veli
Tao
bis
hib
rid
ul mcenar
eTa
gad
arCenaze (o
ri
wlis
saS
ual
o)
damtvervis w
esi
jgufur-T
avis
ufal
i
gamozamTrul mcenar
eTa rao
denoba, %
-Si
♂
63,5 ±
2,2
65,5 ±
1,71
63,5 ±
2,2
65,5 ±
1,75
63,5 ±
2,2
65,5 ±
1,75
63,5 ±
2,2
65,5 ±
1,71
63,5 ±
2,2
65,5 ±
1,71
63,5 ±
2,2
65,5 ±
1,71
63,5 ±
2,2
65,5 ±
1,71
F 1
39,5 ±
1.7
34,5
± 2
,1
36,5 ±
1,9
31,5
± 2
,3
24,5 ±
2,1
18,5
± 1
,74
16,5 ±
1,8
14,5 ±
2,3
25,5 ±
1,66
20,5 ±
2,1
23,5
± 1
,57
18,5
± 2
,2
36,5 ±
2,3
27,6
± 1
.9
♀
65,5 ±
1,4
63,5 ±
2,2
65,5 ±
1,71
63,5 ±
2,2
65,5 ±
1,71
63,5 ±
2,2
65,5 ±
1,71
63,5 ±
2,2
65,5 ±
1,71
63,5 ±
2,2
65,5 ±
1,71
63,5 ±
2,2
65,5 ±
1,71
63,5 ±
2,2
iZulebiT
i
♂
63,5 ±
2,2
65,5 ±
1,71
63,5 ±
2,2
65,5 ±
1,71
63,5 ±
2,2
65,5 ±
1,71
63,5 ±
2,2
65,5 ±
1,71
63,5 ±
2,2
65,5 ±
1,71
63,5 ±
2,2
65,5 ±
1,71
63,5 ±
2,2
65,5 ±
1,71
F 1
36,5 ±
1,3
8
29,5
± 1
,87
21,5 ±
2,1
16,5
± 1
,77
19,5 ±
2,3
14,5
± 2
,0
14,1 ±
1,2
7
12,5
± 1
,70
20,5 ±
1,5
6
15,6
± 2
,1
19,7 ±
1,62
14,5 ±
2,2
22,5 ±
2,3
16,5
± 2
,1
♀
65,5 ±
1,71
63,5 ±
2,2
65,5 ±
1,71
63,5 ±
2,2
65,5 ±
1,71
63,5 ±
2,2
65,5 ±
1,75
63,5 ±
2,2
65,5 ±
1,71
63,5 ±
2,2
65,5 ±
1,71
63,5 ±
2,2
65,5 ±
1,71
63,5 ±
2,2
hibrid
uli ko
mbinac
iis d
asax
eleba
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×LT4
06/7
4(2n=
56)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
)×A
D20
6(2n=
42)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×dika
9/14
(2n=
28)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×qar
Tuli as
li(2
n=28
)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×TavTuxi
19/28(2
n=28
)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×mar
tiv T
avTaviani
turgid
iumi
(2n=
28)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×axal
cix
is w
iTel
i
dolis
puri(2
n=42
)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
№
rig
ze
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
222
cxril
i d. 5. 4. 30.
pirveli
Tao
bis
hib
rid
ebSi
saveg
etac
io per
iodis
xangrZl
ivobis
memkvid
reo
ba
damtverianebis
wes
i
jgufur-T
avis
ufal
i
saveg
etac
io per
iodis
xangrZl
ivoba aR
mocenebid
an s
rul s
imwif
emde ♂
281
279
276
279
259
279
269
279
263
279
273
279
265
279
F 1
279
280
275
274
272
256
264
258
264
261
273
270
264
262
♀
279
281
279
276
279
259
279
269
279
261
279
273
279
265
iZulebiT
i
♂
281
289
276
279
259
276
269
279
263
279
274
279
270
279
F 1
280
280
277
275
261
258
263
258
262
264
273
271
265
263
♀
279
289
279
276
279
259
279
269
279
263
279
274
279
270
hibrid
uli ko
mbinac
iis d
asax
eleba
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×LT4
06/7
4(2n=
56)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
)×A
D20
6(2n=
42)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×dika
9/14
(2n=
28)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×qar
Tuli as
li(2
n=28
)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×TavTuxi
19/28(2
n=28
)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×mar
tiv T
avTaviani
turgid
iumi
(2n=
28)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×axal
cix
is w
iTel
i
dolis
puri(2
n=42
)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
№
rig
ze
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
223
cxril
i d. 5. 5. 1. 31.
pirveli
Tao
bis
hib
rid
ebSi
mcenar
is s
imaR
lis
memkvid
reo
ba
damtverianebis
wes
i
jgufur-T
avis
ufal
i
mcenar
is s
imaR
le, s
m-Si
♂
156
± 2,
9
145
± 2,5
160,5
± 3,
2
145
± 2,5
119,5
± 1,
9
145
± 2,5
126,5
± 2,
1
145
± 2,5
129,5
± 2,
7
145
± 2,5
135,4
± 3,
5
145
± 2,5
120,5
± 2,
3
145
± 2,5
F 1
145,5
± 1,
8
169,
5 ±
2,3
169,5
± 2,
6
172,
5 ±
2,4
140,5
± 2,
8
135,
4 ±
1,3
147
± 3,
1
140,
5 ±
2,4
143,5
± 1,
4
139,
5 ±
2,2
149,
6 ±
2,3
141,
5 ±
3,1
147,5
± 2,
5
136,
5 ±
2,1
♀
145
± 2,5
156
± 2,
9
145
± 2,5
160,5
± 3,
2
145
± 2,5
119,5
± 1,
9
145
± 2,5
126,5
± 2,
1
145
± 2,5
129,5
± 2,
7
145
± 2,5
135,4
± 3,
5
145
± 2,5
120,5
± 2,
3
iZulebiT
i
♂
156
± 2,
9
145
± 2,5
160,5
± 3,
2
145
± 2,5
119,5
± 1,
9
145
± 2,5
126,5
± 2,
1
145
± 2,5
129,5
± 2,
7
145
± 2,5
135,4
± 3,
5
145
± 2,5
120,5
± 2,
3
145
± 2,5
F 1
162,5
± 2,
8
166,
5 ±
2,4
168,5
± 1,
5
169,
5 ±
2,2
139,5
± 1,
8
135,
8 ±
2,1
146,5
± 2,
4
140,
5 ±
1,8
142,5
± 1,
9
138,
5 ±
2,1
150,5
± 2,
4
140,
5 ±
2,3
147,5
± 1,
3
134,
5 ±
2,0
♀
145
± 2,5
156
± 2,
9
145
± 2,5
160,5
± 3,
2
145
± 2,5
119,5
± 1,
9
145
± 2,5
126,5
± 2,
1
145
± 2,5
129,5
± 2,
7
145
± 2,5
135,4
± 3,
5
145
± 2,5
120,5
± 2,
3
hibrid
uli ko
mbin
acii
s
das
axel
eba
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×LT4
06/7
4(2n=
56)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
)×A
D20
6(2n=
42)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×dika
9/14
(2n=
28)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×qar
Tuli as
li(2
n=28
)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×TavTuxi
19/28(2
n=28
)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×mar
tiv T
avTaviani
turgid
iumi
(2n=
28)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×axal
cix
is w
iTel
i
dolis
puri(2
n=42
)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
№
rig
ze
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
224
cxril
i d. 5. 5. 1. 32.
meore Tao
baS
i gamoTiS
ul mcenar
eTa rao
denoba Rer
os s
imaR
lis
mix
edviT
fenotipuri
klas
ebi
171-
180 9 4 6 8 5 7 2 _
6 4 16 13
2 1
161-
170
11
9 10
11
7 4 9 5 7 5 14 19
6 4
151-
160
12
8 18
14
5 10
7 6 9 10
24 30
14 9
141-
150
10
20
12
22
12
14
10
9 12
14
29 39
20 8
131-
140
19
9 21
13
25
18
15
12
20
16
40 42
25 12
121-
130
17
11
16
19
20
23
14
17
17
18
7 9 10 13
111-
120
13
14
19
17
21
22
16
11
19
17
10 4 12 10
101-
110
41
49
50
47
30
24
34
37
25
23
13 10
15 17
91-
100
38
28
48
44
25
26
36
36
22
20
55 30
25 30
81-
90
_
_
_
_
20
14
19
14
18
16
_ _
33 34
71-
80
_ _ _
_
15
19
_
_
17
12
_ _
_
_
61-
70
_
_
_
_
13
24
_
_
11
17
_ _
_
_
50-
60
_
_
_
_
16
18
_
_
12
14
_ _
_
_
anal
i-zi-
reb
ul
mcena-
reT
a rao
de-
noba
170
152
188
185
214
218
162
147
195
186
206
196
162
137
hibrid
uli ko
mbinac
iis
das
axel
eba
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×LT4
06/7
4(2n=
56)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
)×A
D20
6(2n=
42)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×dika
9/14
(2n=
28)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×qar
Tuli as
li(2
n=28
)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×TavTuxi
19/28(2
n=28
)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×mar
tiv T
avTaviani
turgid
iumi
(2n=
28)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×axal
cix
is w
iTel
i
dolis
puri(2
n=42
)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
№
rig
ze
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
225
cxril
i d. 5. 5. 2. 34.
meore Tao
baS
i mc
enar
eTa rao
denoba pr
oduqt
iuli
bar
tyo
bis
mix
edviT
anal
izi-
reb
ul
mcenar
eTa
rao
denoba
170
151
188
185
214
218
162
147
195
186
206
196
162
137
fenotipuri
klas
ebi
mcenar
eze pr
oduqt
iuli bar
tyo
bis
mix
edviT 13,1-
14,0
_
_
_
_
4 6 1 2 _
_
_ _
6 1
12,1-
13,0
_
_
_
_
6 3 2 4 _
_
_ _
14 4
11,1-
12,0
_
_
_
_
4 9 4 3 _
_
_ _
20 9
10,1-
11,0
_
_
_
_
9 20
4 5 _
_
_ _
25 8
9,1-
10,0
_
_
_
_
2 10
6 3 _
_
_ _
10 12
8,1-
9,0 _
_
3 5 12
9 4 7 _
_
_ _
12 13
7,1-
8,0 2 1 2 3 15
18
6 5 _
_
_ _
15 10
6,1-
7,0 4 1 3 4 50
30
19
16
_
6 _ 6 20 17
5,1-
6,0 4 5 10
15
30
40
30
25
20
35
16 30
25 18
4,0-
5,0
70
45
90
58
32
20
49
50
100
80
90 70
10 25
2,5-
3,5
90
100
80
100
50
53
47
25
75
65
100 90
5 10
hibrid
uli ko
mbinac
iis
das
axel
eba
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×LT4
06/7
4(2n=
56)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
)×A
D20
6(2n=
42)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×dika
9/14
(2n=
28)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×qar
Tuli as
li(2
n=28
)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×TavTuxi
19/28(2
n=28
)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×mar
tiv T
avTaviani
turgid
iumi
(2n=
28)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×axal
cix
is w
iTel
i
dolis
puri(2
n=42
)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
№
rig
ze
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
226
cxril
i d. 5. 5. 4. 36.
meore Tao
baS
i gamoTiS
ul mcenar
eTa rao
denoba TavTavis
sig
rZis mix
edviT
anal
i-zi-
reb
ul
mcena-
reT
a rao
de-
noba
170
152
188
185
214
218
162
147
195
186
206
196
162
137
fenotipuri
klas
ebi
mcenar
eze pr
oduqt
iuli bar
tyo
bis
mix
edviT
17,0-
17,5
_
_
_
_
_
_
_
2 1 2 1 1 2 3
16,0-
16,5
_
_
4 5 3 6 _ 3 4 2 3 4 6 5
15,0-
15,5
10
6 10
12
14
11
2 4 1 3 5 6 8 9
14,0-
14,1
20
15
42
20
30
22
4 6 6 5 8 4 10 8
13,0-
13,5
40
34
29
40
25
16
3 5 4 7 5 8 15 16
12,0-
12,5
35
25
40
37
30
40
10
6 8 9 7 10
20 15
11,0-
11,5
40
35
30
40
20
28
40
30
30
27
40 30
23 25
10,0-
10,5
10
15
9 7 36
40
30
20
30
35
60 70
30 20
9,0-
9,5 7 11
13
15
30
25
28
30
20
23
50 33
15 27
8,0-
8,5 8 10
11
9 16
12
30
20
30
35
20 25
15 19
7,0-
7,1 _ _ _
_
8 11
5 7 9 8 7 5 9 3
6,0-
6,5 _
_
_
_
4 5 6 8 12
10
_ _
6 8
5,0- 5,1 _
_
_
_
2 4 4 6 10
12
_ _ 3 4
hibrid
uli ko
mbinac
iis
das
axel
eba
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×LT4
06/7
4(2n=
56)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
)×A
D20
6(2n=
42)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×dika
9/14
(2n=
28)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×qar
Tuli as
li(2
n=28
)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×TavTuxi
19/28(2
n=28
)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×mar
tiv T
avTaviani
turgid
iumi
(2n=
28)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×axal
cix
is w
iTel
i
dolis
puri(2
n=42
)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
№
rig
ze
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
227
cxril
i d. 5. 5. 5. 38.
meore Tao
baS
i mc
enar
eebis
rao
denoba mT
avar
TavTavze ganviTar
ebuli
TavTunebis
ric
xvis mix
edviT
anal
izi-
reb
ul
mcenar
eTa
rao
denoba
170
152
188
185
214
218
162
147
195
186
206
196
162
137
fenotipuri
klas
ebi
mTavar
TavTavSi ganviTar
ebuli TavTunebis
rao
denobis
mix
edviT
34-
35
_
_
_
_
_
_
_
2 1 2 1 1 2 3
32-
33
_
_
4 5 3 6 _
3 4 2 3 4 6 5
30-
31
10
6 10
12
14
11
2 4 1 3 5 6 8 9
28-
29
20
15
42
20
30
22
4 6 6 5 8 4 10 8
26-
27
40
34
29
40
21
16
3 5 4 7 5 8 15 16
24-
25
35
25
40
37
30
40
10
6 8 9 7 10
20 15
22-
23
40
35
30
40
20
28
40
30
30
27
40 30
23 25
20-
21
10
15
9 7 36
40
30
20
30
35
60 70
30 20
18-
19
7 11
13
15
30
25
28
30
20
23
50 33
15 27
16-
17
8 10
11
9 16
17
30
20
30
35
20 21
15 19
14-
15
_
_
_
_
8 11
5 7 9 8 7 3 9 3
12-
13
_
_
_
_
4 5 6 8 12
10
_ _
6 8
10-
11
_
_
_
_
2 4 4 6 10
12
_ _
3 4
hibrid
uli ko
mbinac
iis
das
axel
eba
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×LT4
06/7
4(2n=
56)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
)×A
D20
6(2n=
42)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×dika
9/14
(2n=
28)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×qar
Tuli as
li(2
n=28
)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×TavTuxi
19/28(2
n=28
)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×mar
tiv T
avTaviani
turgid
iumi
(2n=
28)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×axal
cix
is w
iTel
i
dolis
puri(2
n=42
)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
№
rig
ze
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
228
cxril
i d. 5. 5. 6. 40.
meore Tao
baS
i gamoTiS
ul mcenar
eTa rao
denoba TavTavSi
marcvl
ebis
rao
denobis
mix
edviT
anal
izi-
reb
ul
mcenar
eTa
rao
denoba
170
152
188
185
214
218
162
147
195
186
206
196
162
137
fenotipuri
klas
ebi
mTavar
TavTavSi
marcvl
ebis
rao
denobis
mix
edviT
58-62
da
meti
3 1 2 3 _
3 _
_
5 7 _ _
4 6
53-
57
15
6 12
15
10
12
4 5 7 5 2 4 7 9
48-
52
30
18
36
34
20
15
10
9 12
15
12 10
20 12
43-
47
40
25
30
35
50
42
29
10
30
30
38 30
10 8
38-
42
14
24
10
20
30
38
16
20
35
49
40 35
20 10
33-
37
22
40
9 8 22
20
20
25
30
29
35 38
10 20
28-
32
12
20
15
12
14
16
30
18
25
16
29 25
21 16
23-
27
18
12
10
8 22
24
19
15
12
11
18 20
25 19
17-
22
10
6 12
14
18
16
11
13
9 7 14 12
16 11
11-
16
6 _
8 6 11
9 12
10
8 6 12 11
13 9
5- 10
_
_
5 10
10
12
8 9 9 7 10 8 6 10
ster
i-luri
_
_
9 10
4 5 7 5 3 4 6 4 10 7
hibrid
uli ko
mbinac
iis
das
axel
eba
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×LT4
06/7
4(2n=
56)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
)×A
D20
6(2n=
42)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×dika
9/14
(2n=
28)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×qar
Tuli as
li(2
n=28
)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×TavTuxi
19/28(2
n=28
)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×mar
tiv T
avTaviani
turgid
iumi
(2n=
28)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×axal
cix
is w
iTel
i
dolis
puri(2
n=42
)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
№
rig
ze
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
229
cxril
i d. 5. 5. 7. 42.
meore Tao
baS
i gamoTiS
ul mcenar
eTa rao
denoba mT
avar
TavTavSi
marcvl
is mas
is mix
edviT anal
izi-
reb
ul
mcenar
eTa
rao
denoba
170
152
188
185
214
218
162
147
195
186
206
196
162
137
fenotipuri
klas
ebi
mTavar
TavTavis
mar
cvl
ebis
masis
mix
edviT, gr-Si
2,4
da
meti
8 4 5 8 6 8 _
_
8 9 6 4 9 7
2,2-2,3
25
8 14
16
23
4 6 18
15
13
7 8 12 10
2,0-2,1
15
25
24
20
25
11
20
26
20
40
8 20
50 15
1,8-1,9
20
35
30
40
45
50
40
30
28
33
30 40
13 42
1,6-1,7
26
19
29
20
40
49
30
25
31
30
38 32
20 12
1,4-1,5
30
20
23
18
40
46
28
20
26
22
49 26
22 15
1,2-1,3
21
17
19
21
17
21
14
7 16
14
38 10
17 10
1,0-1,1
15
11
21
24
11
16
10
9 9 11
12 14
13 12
0,5-0,9
10
13
12
18
7 5 14
12
5 4 8 10
16 14
hibrid
uli ko
mbinac
iis
das
axel
eba
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×LT4
06/7
4(2n=
56)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
)×A
D20
6(2n=
42)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×dika
9/14
(2n=
28)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×qar
Tuli as
li(2
n=28
)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×TavTuxi
19/28(2
n=28
)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×mar
tiv T
avTaviani
turgid
iumi
(2n=
28)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×axal
cix
is w
iTel
i
dolis
puri(2
n=42
)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
№
rig
ze
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
230
cxril
i d. 5. 5. 8. 44.
meore Tao
baS
i gamoTiS
ul mcenar
eTa rao
denoba mc
enar
is mar
cvl
is mas
is mix
edviT
anal
izi-
reb
ul
mcenar
eTa
rao
denoba
170
152
188
185
214
218
162
147
195
186
206
196
162
137
fenotipuri
klas
ebi
mTavar
TavTavis
mar
cvl
ebis
masis
mix
edviT, gr-Si
8,0
da
meti
14
6 _
6 12
7 4 3 10
12
7 8 12 14
6,0-7,0
48
39
36
30
18
3 7 4 10
11
13 _ 3 2
5,0-5,9
40
17
40
50
34
49
20
27
12
20
16 3 10 6
4,1-4,9
48
20
35
28
36
45
30
20
35
27
37 40
30 20
3,6-4,0
40
49
30
25
32
30
14
11
28
26
30 32
38 31
3,0-3,5
4 4 15
10
28
36
22
24
30
39
34 38
26 26
2,6-2,9
6 7 6 8 15
16
27
19
35
24
38 26
14 16
2,1-2,5
14
15
10
5 18
27
29
24
29
21
22 24
19 10
1,5-2,0
6 5 9 10
10
12
13
15
7 8 9 10
10 12
hibrid
uli ko
mbinac
iis
das
axel
eba
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×LT4
06/7
4(2n=
56)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
)×A
D20
6(2n=
42)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×dika
9/14
(2n=
28)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×qar
Tuli as
li(2
n=28
)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×TavTuxi
19/28(2
n=28
)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×mar
tiv T
avTaviani
turgid
iumi
(2n=
28)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
ПРА
О 5
/4(2
n=56
) ×axal
cix
is w
iTel
i
dolis
puri(2
n=42
)
Seb
runebuli ko
mbinac
ia
№
rig
ze
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
231
cxril
i d. 5. 6. 1. 45.
oqt
aploid
uri
trit
ikal
es s
axeo
bis
Sid
a Sej
vareb
iT miR
ebul hib
rid
ebis
meo
re Tao
baS
i gamoTiS
ul
ZiriT
adi
tipis
mcenar
eTa anal
izis
Sed
egeb
i
Wvavis
tipi
5,9
1,0
1,0
0,7
6,5
3,9
0,9
0,65
6,0
4,0
0,8
0,9
5,1
3,0
0,7
0,9
magar
i xorblis
tipi Sual
e-
duri
niSnebiT
20,3
2,0
1,0
1,4
14,5
4,5
1,7
1,3
16,5
3,0
0,7
1,4
14,5
4,0
0,85
1,3
magar
i xorblis
tipi
17,5
0,0
2,1
1,9
18,0
0,0
2,2
1,8
15,5
0,0
1,8
1,6
17,5
0,0
1,7
1,6
Sual
e-duri
tipi
14,6
5,5
1,1
0,85
16,0
3,5
1,0
0,75
18,6
4,5
1,0
0,75
16,6
5,0
1,1
0,80
trit
ikal
es
tipi
Sual
e-duri
niSnebiT
18,4
1,5
1,3
1,16
15,5
2,1
1,6
1,7
16,4
2,5
1,6
1,45
15,4
2,0
1,5
1,5
tri-
tika-
les
tipi
16,5
0,0
1,5
1,6
17,5
0,0
1,4
1,2
14,5
0,0
1,4
1,35
15,9
0,0
1,6
1,4
maCveneb
leb
i
1.mc
enar
eTa ganaw
ileb
a %-iT
2.ster
ilur mcenar
eTa %
3.TavTunS
i marcvl
ebis
rao
denoba
4.er
Ti TavTavis
mar
cvl
is mas
a, g
r
1.mc
enar
eTa ganaw
ileb
a %-iT
2.ster
ilur mcenar
eTa %
3.TavTunS
i marcvl
ebis
rao
denoba
4.er
Ti TavTavis
mar
cvl
is mas
a, g
r
1.mc
enar
eTa ganaw
ileb
a %-iT
2.ster
ilur mcenar
eTa %
3.TavTunS
i marcvl
ebis
rao
denoba
4.er
Ti TavTavis
mar
cvl
is mas
a, g
r
1.mc
enar
eTa ganaw
ileb
a %-iT
2.ster
ilur mcenar
eTa %
3.TavTunS
i marcvl
ebis
rao
denoba
4.er
Ti TavTavis
mar
cvl
is mas
a, g
r
hibrid
uli
komb
inac
ia
1. ПРА
О5/
4 ×
LT40
6/74
2. Seb
rune-
buli
komb
inac
ia
3. ПРА
О5/
4 ×
LT20
8/74
4. Seb
rune-
buli
komb
inac
ia
232
cxril
i d. 5. 6. 2. 46.
oqt
aploid
uri
trit
ikal
es heqsaploid
ur t
rit
ikal
esTan S
ejvareb
iT miR
ebuli
hibrid
ebis
meore Tao
baS
i gamoTiS
uli ZiriT
adi
tipis
mcenar
eebis
analiz
is S
edeg
ebi
Wvavi
7,4
1,0
0,7
0,6
6,4
1,5
0,6
0,8
5,4
1,5
0,5
0,6
7,0
2,0
0,7
0,6
magar
i xorblis
tipi Sual
e-
duri
niSnebiT
11,6
4,0
1,3
1,2
12,6
3,5
1,4
1,3
13,6
4,0
1,2
1,1
12,0
5,0
1,4
1,2
magar
i xorblis
tipi
19,4
0,0
1,6
1,4
17,4
0,0
1,7
1,6
18,4
0,0
1,6
1,4
18,0
0,0
1,7
1,5
Sual
e-duri
tipi
12,6
6,0
1,0
0,8
14,6
6,5
1,1
1,0
13,6
6,0
1,0
0,9
14,0
5,0
1,0
1,0
trit
ikal
es
tipi
Sual
e-duri
niSnebiT
14,9
5,0
1,2
1,1
17,1
4,5
1,3
1,4
15,6
5,5
1,2
1,0
15,0
4,0
1,3
1,0
tri-
tika-
les
tipi
18,1
0,0
1,4
1,2
15,9
0,0
1,6
1,5
17,4
0,0
1,4
1,2
18,1
0,0
1,5
1,3
maCveneb
leb
i
1.mc
enar
eTa ganaw
ileb
a %-iT
2.ster
ilur mcenar
eTa %
3.TavTunS
i marcvl
ebis
rao
denoba
4.er
Ti TavTavis
mar
cvl
is mas
a, g
r
1.mc
enar
eTa ganaw
ileb
a %-iT
2.ster
ilur mcenar
eTa %
3.TavTunS
i marcvl
ebis
rao
denoba
4.er
Ti TavTavis
mar
cvl
is mas
a, g
r
1.mc
enar
eTa ganaw
ileb
a %-iT
2.ster
ilur mcenar
eTa %
3.TavTunS
i marcvl
ebis
rao
denoba
4.er
Ti TavTavis
mar
cvl
is mas
a, g
r
1.mc
enar
eTa ganaw
ileb
a %-iT
2.ster
ilur mcenar
eTa %
3.TavTunS
i marcvl
ebis
rao
denoba
4.er
Ti TavTavis
mar
cvl
is mas
a, g
r
hibrid
uli
komb
inac
ia
1.
ПРА
О5/
4 ×
AD
206
2.
Seb
rune-
buli
komb
ina-
cia
3.
ПРА
О5/
4 ×
AD
1
4.
Seb
rune-
buli
komb
ina-
cia
233
cxril
i d. 5. 6. 3. 47.
oqt
aploid
uri
trit
ikal
es x
orblis
jiS
dika 9/14 S
ejvareb
iT miR
ebuli
hibrid
ebis
meo
re Tao
baS
i
gamoTiS
ul Zir
iTad
i tipis
mcenar
eebis
analiz
is S
edeg
ebi
persi
koi-
des
tipi
3,1
2,0
1,0
0,8
3,0
2,0
1,0
0,8
4,0
1,0
0,9
1,0
3,0
1,0
0,8
0,9
Wvavi
5,0
1,0
0,5
0,6
4,0
2,0
4,0
0,7
3,0
2,0
0,6
0,7
4,1
3,0
0,7
0.6
magar
i xorblis
tipi
Sual
e-
duri
niSnebiT
8,5
5,0
1,2
1,1
9,5
4,0
1,3
1,2
8,0
4,0
1,3
1,4
8,0
4,0
1,4
1,3
maga-
ri
xorb-
lis
tipi
7,0
0,0
1,4
1,2
6,0
0,0
1,5
1,3
7,0
0,0
1,5
1,6
6,5
0,0
1,6
1,5
dikas
tipi
Sual
e-duri
niSne-
biT
10,5
2,0
1,2
0,8
11,5
3,0
1,1
0,7
11
2,5
1,1
1,0
11,0
1,5
1,0
0,9
dikas
tipi
13,5
0,0
1,3
0,9
13,0
0,0
1,2
0,9
13,5
0,0
1,2
1,1
12,1
0,0
1,0
1,0
Sual
e-duri
tipi
5,6
4,0
1,0
0,6
6,0
3,0
0,9
0,7
7,0
4,0
1,0
1,0
7,0
5,0
1,0
1,1
trit
ika-
les
tipi
Sual
e-duri
niSnebiT
12,5
6,0
1,1
1,0
15,5
6,1
1,2
1,1
13,0
5,1
1,2
1,1
14,5
5,0
1,3
1,2
tri-
tika-
les
tipi
14,5
0,0
1,2
1,15
11,5
0,0
1,3
1,35
14,0
10,0
1,3
1,2
12,5
0,0
1,4
1,3
maCveneb
leb
i
1.mc
enar
eTa ganaw
ileb
a %-iT
2.ster
ilur mcenar
eTa %
3.TavTunS
i marcvl
ebis
rao
denoba
4.er
Ti TavTavis
mar
cvl
is mas
a,
gr
1.mc
enar
eTa ganaw
ileb
a %-iT
2.ster
ilur mcenar
eTa %
3.TavTunS
i marcvl
ebis
rao
denoba
4.er
Ti TavTavis
mar
cvl
is mas
a,
gr
1.mc
enar
eTa ganaw
ileb
a %-iT
2.ster
ilur mcenar
eTa %
3.TavTunS
i marcvl
ebis
rao
denoba
4.er
Ti TavTavis
mar
cvl
is mas
a,
gr
1.mc
enar
eTa ganaw
ileb
a %-iT
2.ster
ilur mcenar
eTa %
3.TavTunS
i marcvl
ebis
rao
denoba
4.er
Ti TavTavis
mar
cvl
is mas
a,
gr
hibrid
u-
li
komb
ina-
cia
1. ПРА
О5/
4 × d
ika
9/14
2. Seb
rune-
buli
komb
ina-
cia
3.
LT40
6/74
× dika
9/14
4. Seb
rune-
buli
komb
ina-
cia