Ord og orgasme

Ord og orgasme ferdig.qxd:A 01-06-10 10:30 Side 1

Administrator

New Stamp


Jan Olav Gatland

Ord og orgasmeEin biografi om Ola Raknes

SamlagetOslo


© 2010 Det Norske Samlaget

www.samlaget.no

omslagsfoto: Odd Wentzel, Dagbladet/Norsk Folkemuseum

omslag: Øystein Vidnes

førtrykk: Samlaget

skrift: Adobe Garamond 11,5/14

papir: xxx

trykkeri: AIT Otta AS

Printed in Norway

isbn 978-82-521-7561-5

Forfattaren har fått støtte frå Det faglitterære fond.


Med sin omfattande kjennskap til norsk språkstoff og som framståande psykolog og psy-kiater kom Raknes til å utvikle nynorsken som fagspråk i eit nytt fag. […] Prosaentil Raknes er ein fagprosa som er kjenneteikna ved at den set fram nye og komplisertefaglege innsikter og resonnement i ein endefram pedagogisk skrivemåte. Raknes vilargumentere og forklare. I essaya gjorde han dette direkte i eg-form og i høg grad meddøme frå eigen terapeutisk praksis.

Idar Stegane i Nytt Norsk Tidsskrift 1/1998

Det som får eit barn til å undertrykkja livskjensla si, er angesten, redsla for straff omdet fylgjer sine naturlege impulsar. Før livskjensla kan vakna og koma til medvit att,lyt ein igjennom denne angesten og vinna over han, og for dei fleste vil då livskjenslavera noko nytt og løyndomsfullt med det same, noko mystisk. […] Ein hovudgrunntil dette er at dei maktene som fekk ein til å undertrykkja livskjensla, religion, moralog autoritet, er interesserte i å halda mystikken ved lag, og deira sjelelege representant,samvetet, prøver stendig å halda ved like den angesten som i si tid var midlet tilundertrykkjingi. Difor ser me òg, som alt nemnt, at både livskjensla og livssynet ogkontaktevna er trongare hjå dei fleste religiøse menneske enn hjå anna folk med med-veten livskjensle.

Ola Raknes: «Liv og religion», 1957, rev. 1972



7

Innhald

Innleiing 11

I Frå Osterøy til kamp for målet 14Lesing og angst for helvete 17Endeleg student 21Målkontor og bokmeldar 25Pønskar og målmann 29Møte med kjærleiken og Paris 33Arbeid og studium 35Hamsun, Duun og Garborg 39Normalmål 41

II Filologen møter det heilage 46Religiøs røynsle 47Blant norske kunstnarar i Paris 51Lektor i London 54Redaktør og konsulent i Samlaget 56Uppdal og Garborg 60Eit disiplinert arbeidsjern 62Nynorsk i alle samanhengar 65Om Aukrust og om måldyrking 69Engelsk–norsk ordbok 72Fransk–norsk ordbok 76Norsk Ordbok 80


8

Det Norske Teatret 82Om Rytter og Shakespeare 84Møtet med det heilage 86Religiøs ekstase 90Virilt verbalt instinkt 94Doctor philosophiae 96

III Møte med Wilhelm Reich 102Filologen blir psykoterapeut 103At vaksne folk kunne slåst 107Psykoanalyse og kulturdebatt 109Kven var Wilhelm Reich? 114Nytt møte med det heilage: Reich 118Karakteranalytisk vegetoterapi 120Raknes i analyse hos Reich 124Ekteskapet blir oppløyst 127Om barn og unge 133Miljøet rundt Reich 138Motstanden mot Reich 143Seksualøkonomi og autorisasjon 149

IV Kampen om orgon 155Venner frå krigsåra 157Nytt ekteskap 161Raknes til USA 166Sigurd Hoel som toastmaster 170Orgonskapet i fokus 173Fri vokster 180Seksuell energi 183Strid om orgonterapi 187Karl Evang 191Veksande vørdnad 194Meir Sandemose og Hoel 196


Om Gabriel Scott og Alf Larsen 198Raknes i Orgonon 200Om natur og unatur 206

V «Reichianar og kjettar» 209Orgonomi og helse 212Reichs lagnad 216Reich-litteratur på bålet 221Til minne om Reich 223Olav H. Hauge og Vestlandet 226Frigjerar av livskjensla 228Om Sandemose, mat og fantasitrekant 230Manetpust og pasienthistorier 233Orgonprofet og trollmannens lærling 239Mest om eigne saker 244

VI Det levande i muskelpanseret 250Besøk av James Bond 253Vismannen på Nordberg 259Danna skule i Napoli 262Med eit varmt smil 265Wilhelm Reich and Orgonomy 267Nytt møte med det heilage 271Ola Raknes-fond 274Pust med tærne 276Filolog og terapeut på turné 280Det levande i muskelpanseret 284

Notar 289Litteratur og kjelder 298Takk 308Personregister 309



11

Innleiing

Sommaren 1973 står nordmannen Ola Raknes på ein talarstol i SanFrancisco framfor eit par tusen interesserte tilhøyrarar. Dei har møttopp for å høyre kva den norske arvtakaren etter den kontroversiellepsykoanalytikaren Wilhelm Reich har å seie om orgonomi og seksua-litet, om å følgje kroppens naturlege impulsar for slik å vinne over angsten og frigjere livskjensla. Ikkje uventa er interessa stor i den for-domsfrie byen for å høyre den reichianske helten frå Noreg. Raknessnakkar godt engelsk og går heilt opp i emnet sitt. Han er ein god for-midlar, og engasjementet hans smittar over på tilhøyrarane. Dei er nys-gjerrige på denne mannen som er så ettertrakta internasjonalt atsjølvaste James Bond, det vil seie Sean Connery, fleire gonger kom tilOslo for å gå i terapi hos han – og, blir det sagt, for å sitje i det berømteeller berykta orgonskapet.

Ola Raknes er 86 år og stadig like fagleg anerkjend som psyko -terapeut. Han er i fullt arbeid som terapeut, men alderen har meir ogmeir byrja å krevje sitt. Han har nyleg vore innlagd på sjukehus ogmerkar at kreftene ikkje lenger er dei same.Ting glir ikkje lenger så lettsom dei gjorde før. Men gløden har han framleis, og han kjenner segi bra form trass den lange reisa frå Noreg. På flyet har han hatt god tidtil å tenkje tilbake på eit langt og innhaldsrikt liv. Det har i sanningvore ei særeigen livsreise for småbondesonen frå Osterøy, ei reise somikkje minst har gått føre seg i sjel og sinn, og som mellom anna har førthovudpersonen frå ein intens helvetesangst til å definere det religiøsesom eit naturleg resultat av visse psykiske og ekstatiske opplevingar.


12

Livsreisa hans er også ei klassereise. Som son av ein fiskarbonde på einliten vestnorsk kystgard har han gjort eit kjempesprang til å bli ein respektert akademikar og ein verdsborgar innan sitt felt.

Etter mykje debatt og kontroversar kan ein trygt seie at han til sluttblei profet i eige land. I alle fall blei han ein guru for hundrevis av pasientar som kom til han frå inn- og utland for at han skulle trengjegjennom muskelpanseret deira, fri dei frå nevrosane og gjere dei til heileog harmoniske menneske med full tru på seg sjølve. Ola Raknes blei ògkalla trollmann, og terapien hans hadde ord på seg for å verke som denskulle. Den bar det flotte namnet karakteranalytisk vegeto terapi, også kallaorgonterapi. Det var denne terapien som etter kvart skulle utgjere sjølvegrunnlaget for Raknes si eiga livskjensle, ja, for heile hans eksistens.

Ola Raknes (1887–1975) kom frå enkle kår på Osterøy i Hordaland ogvart ein framståande filolog, religionspsykolog, psykoterapeut og fag -litterær forfattar. Som filolog står Ola Raknes i ein særklasse i Noreg.Det er berre å nemne dei to ordbøkene Engelsk–norsk ordbok (1924)og Fransk–norsk ordbok (1942) på over 1000 sider kvar. Med sine om-setjingar og diverse publikasjonar var han ein føregangsmann i å ut-vikle eit nytt (ny)norsk fagspråk. Heile livet var Ola Raknes ein aktivforkjempar for målsaka, og han arbeidde for at nynorsk skulle kunnebrukast på alle vitskaplege og offentlege område i samfunnet. Dennesida av Raknes har i ettertid vore undervurdert, noko denne boka vilfreiste å bøte på. Han vekte oppsikt med den religionspsykologiskedoktoravhandlinga Møtet med det heilage. Og kan hende var det sliksom nokon har hevda, at for Raknes blei Wilhelm Reich sjølve «møtetmed heilage».

Ola Raknes var ein trollmann med ord og meistra både kropp ogspråk, ikkje minst kroppens eige språk. Han bevegde seg frå det filo-logiske til det energetiske, frå ord til orgon og orgasme. Han gjekk fråå slåst med språket til å slåst med muskelpanseret. Frå å bryte med ordblei han ein panserbrytar. Han kjempa med det heilage og ville frigjereekstasen i oss. Han ville fri vokster i språk, sjel og sinn.


Mange spør seg korleis ostringen kunne nå så langt, korleis han kunneoverskride alle desse grensene – meir eller mindre overlagt. Det er berremogleg viss ein opnar seg. Ola Raknes gjorde det. Han opna seg motverda. Tilgangen hans var annleis enn dei andre sin. Han måtte ta reisai mindre skritt på vegen mot intellektualitet. Kva var det som stimu-lerte han? Noko eller nokon må det ha vore? Kan hende var det læra-ren på barneskulen som utfordra han, gav han motstand som modnahan. Det religiøse språket som omgav han i heimbygda, kan òg hagjeve han nye tankar – og nye spørsmål. Det estetisk uutgrundelege isalmane kan ha inspirert han.

Det er vel ingen som har den fulle sanninga om kva som dreiv ung-guten framover, men det heile vil bli meir forståeleg etter kvart som viles historia om livsreisa hans.


14

I Frå Osterøy til kamp for målet

Til Osterfjord

Å Osterfjord du fagre, du yndelege fjordav Vestlandske fjordar den vesle.Du gjer deg ingi suter fordi du ei vart stor,er velnøgd med det skaparen vil esle.So smålåten du ligg der med holmar, viker, sundog smiler blidt som barnet i sæle morgonstundnår soli glad med kyssen sin deg vekkjer.

(Martin Raknes, bror til Ola R., truleg ca. 1930)

Ola Raknes kjem frå Raknes i tidlegare Hamre, no Osterøy kommune.Osterøy er ei øy like nord for Bergen med fjordar og fastland på allesider og blir derfor kalla Noregs største innlandsøy. I dag er det bru mel -lom Osterøy og Stor-Bergen. Vesle Ola kom likevel til verda i Bergenby. I motsetning til dei fleste andre frå gard på Osterøy før i tida – ogsåbiografen på eit langt seinare tidspunkt – vart Ola Raknes ikkje føddheime på garden. Han var så sein med å kome til verda at mora ikkjetorde vente lenger og drog inn på fødeklinikken i Bergen.

«Eg var eit stort barn, og det er det mange som meiner eg er enno,»fortel han i eit intervju 84 år gammal. Ifølgje NRK-journalisten BirgitGjernes ler han både med munn og auge. Å vere «barnleg» var elles eitmål for han gjennom heile livet. Stor skulle han òg bli, både fysisk ogpsykisk.

Raknes blei fødd måndag den 17. januar 1887, same dagen som ein


15

annan «fødsel» fann stad i Bergen, der avkommet faktisk skulle bligjenstand for vel så mykje internasjonal psykologisk merksemd somdet Raknes fekk oppleve. På Den Nationale Scene var det nemleg ur-premiere på Henrik Ibsens drama Rosmersholm, nettopp det av Ibsensskodespel som Sigmund Freud meinte best illustrerte teoriane hansom draum, seksualitet og det umedvitne.

Ola voks opp på eit av dei ni småbruka på Raknes ved Osterfjordenmed utsikt over til Lindås. Både mora og faren kom frå gamle bonde-ætter på Raknes. Faren var gardbrukar og fiskar Erik Askildsen Raknes(1856–1926) og mora Magdeli (Magli) Olsdotter Raknes (1859–1896).Faren kom frå Nedregarden eller Nergarden (Nedre Raknes), og detvar her Ola voks opp. Garden her var meir ein «velstandsgard» saman-likna med stova i klyngjetunet på Oppegard (Øvre Raknes), der mortil Ola voks opp. Ho voks opp hos besteforeldra på morssida i ei stovemed jordgolv, med ei grue midt på golvet, ljore i taket og ein tran-lampe på veggen som lyste opp når det var mørkt. Raknes skildrarheimbygda si som ei lita bygd med småkårsfolk, bønder og husmenn,men med liten sosial skilnad. Han samanliknar miljøet med det Gar-borg seier om jærbuen: «Det var eit sterkt, tungt folk som grov seggjennom livet med gruvling og slit, piner korn av auren og von av sinedraumar, trur på skillingen og trøystar seg til Gud.»

Mormora til Ola Raknes heitte òg Magdeli (Andersdotter Raknes).Ho blei berre 21 år (1838–59) og døydde i barselseng då ho fødde mortil Ola. Men han og søskena fekk ei reservemormor i søstera til mor-mor Magdeli, den seks år yngre Dortea Andersdotter Raknes (1844–1932), som budde på nabogarden. Dortea var ikkje berre reserve mormor,ho måtte òg vere reservemor for barna då mor Magdeli døydde i 1896,enno ikkje fylt 37 år, etter barselfeber med påfølgjande lungebeten-nelse. Ola var då ni år og hadde god bruk for ei mamma, om enn ikkjei heimen, så rett i nærleiken. Dette var noko den vaksne Ola seinarekom tilbake til under sine feriebesøk på Raknes.

Mor Magdeli sette ti ungar til verda, sju av dei voks opp. Ola varden mellomste. Fem av søskena reiste til USA, tre av dei så vidt fylte


16

20: Askild (1880–1966), Anders (1881–1921), Ingeborg (1884–1967),Guttorm (1888–1982, kom tilbake til Osterøy i 1950) og Karl/Carl(1891–1970). Yngstemannen Martin (1893–1977) blei verande att heime.Han skil seg også ut frå dei andre ved å starte møbelfabrikk, og han blirein kløppar til å skrive dikt og songar til ymse høve.

På denne tida var det mange som ikkje såg noka framtid i eit små-bruk på Vestlandet der det uansett ikkje var plass til alle etterkomarane.Eventyret lokka over havet. Amerika-brev frå tidlegare utvandra ost-ringar med suksess var avgjerande for svært mange. Det desse nord-hordlendingane og andre drøymde om, var endelause vidder medjomfrueleg land som gav langt betre livsvilkår enn ein skarve vest-landsgard. På dei fem åra i perioden 1901–05 utvandra det 146 personarfrå Osterøy, til saman 4458 frå Søndre Bergenshus amt, og hovud saklegunge menn. Osterøy hadde ei sterkare ungdomsutvandring enn restenav landet.

Amerika-feberen låg i blodet til Raknes-søskena. Fem onklar påmorssida og fire tanter på farssida hadde utvandra, fleire av dei til Dakota. Dei fleste av ostringane følgde reisemønsteret til bror til Ola,Anders Raknes. Han reiste i 1901 frå Bergen med Cunard Line via eiav dei store engelske hamnene, og så over til Amerika og Nord- Dakota.Søskena til Ola tok seg homestead i eller like ved Richardton, som liggi Stark County sørvest i staten. Nord-Dakota var den norskaste av alleamerikanske statar og hadde i 1910 heile 45 900 norskfødde personar.Rart at ostringane som hadde vakse opp med fjorden rundt seg på allekantar, slo seg ned midt inne i landet, eit drygt stykke unna The GreatLakes, og med eit mykje tøffare klima enn det dei var vane med heima -frå. Etternamnet Raknes blei ofte gjort om til Roknes(s). Søskena varsjeldan eller aldri heime i Noreg, men Ola vitja dei fleire gonger sei-nare på sine mange USA-turar.

Etter tre år som enkemann gifta faren deira seg att i 1899 med SygniJørgensdotter Hjelvik (1868–1944), og slik fekk Ola Raknes to halv-søsken: Magnus (1900–1971) og Anna (1903–1968). Ola var då tolv årog viste stor interesse for småsøskena sine. Han ville til dømes ikkje


17

høyre at dei hadde det vondt. Når Magnus skreik, hende det derfor athan gjekk lenge att og fram i stova og byssa veslebroren til han sovna.

lesing og angst for helvete

Som svært liten var Ola Raknes plaga av engelsk sjuke, eller rakitt, einvitaminmangelsjukdom der kroppen ikkje tek opp nok kalsium tiloppbygging av skjelettet. Dei var bekymra for han, men det gjekk over,og han fekk ikkje varige mein. Alt som femåring måtte Ola passe deiyngre brørne sine, og frå han var seks måtte han ta del i arbeidet på gar-den. Då han var sju, byrja han på den nye folkeskulen i nabobygdaHjellvik på andre sida av Tirevollsfjellet, eller Orratuva, som er det offisielle namnet. Dit gjekk dei på ein sti over fjellet, 300 meter overhavet. Barna kunne bruke opp til ein time på turen, i allslags vêr ogføre, utan at klede og skotøy alltid var det beste. Det vanlegaste å hapå beina var tresko, og lestane fekk dei tørka framfor omnen i skule -stova. Sjøvegen var raskare, og dei lærte snart å ro. Vanlegvis gjekk deipå skulen to dagar i veka. Dei dagane Ola var på skulen, rekna han somferie frå gardsarbeidet heime.

Alt rundt 1850 blei det skipa eit kommunalt leseselskap som pres-ten styrde med. Det var mest historiske og religiøse bøker, men ogsånokre utvalde romanar. Dei var til utlån, truleg berre til vaksne, kvarsøndag det var preike i kyrkja. Like før hundreårsskiftet fekk skulen eilita boksamling som skulle vere til hjelp for elevane i stilskrivinga, hovudsakleg historiske forteljingar og romanar. Særleg var Ben Hur avLewis Wallace og Engelbrekt Engelbrektsson av C.G. Starbäck popu-lære, også Quo vadis? av Henryk Sienkiewicz då den kom på norsk i1902, ein roman som unge Ola heilt sikkert slukte. Det blei òg kjøptinn nynorske bøker av Rasmus Løland, Vinje og andre. Boksamlingakom godt med, for Ola las nesten alltid. I mangel av andre bøker, settehan seg ned med Bibelen. Den las han fleire gonger og kunne siterefleire avsnitt utaboks.

Ola hugsa godt sine to dugande lærarar, begge med utdanning frå


1 Då Dortea, grandtanta til Ola og reserve(mor)mora hans, blei konfirmert i 1858–59, varavtalen at ho som den flinkaste jenta skulle sitje fremst av jentene i midtgangen. Ho skullekonfirmerast same dag som dottera til Ole Bull, Elenore Félicie, og på sjølve dagen kom OleBull og plasserte dottera si heilt fremst. Men før seremonien starta, kom klokkaren og flyttaDortea fremst, slik at frøken Bull i silkekjole måtte sitje bak Dortea i vadmelsstakk.

lærarskule: først sogningen Nils N. Østerbø fram til 1899, då handøydde 32 år gammal av blodforgifting, og deretter den nyutdannahardingen Ole Andreas Oma. Lærebøkene og undervisninga var påriksmål, men dei lærte mykje om landsmålet. Ola fekk låne nynorskebøker av læraren og byrja sjølv å skrive på nynorsk. Han var ferdigmed folkeskulen våren 1901. Beste karakteren til eksamen fekk han i rek ning og bibel- og kyrkjehistorie, dårlegaste i song, han som seinareskulle bli så glad i å syngje. Hovudkarakteren blei 1,37.

Om det var lang veg til skulen i Hjellvik, var det endå lenger åkome seg til kyrkja, anten dei rodde eller gjekk til fots. Hamre kyrkjevar den nærmaste kyrkja og låg eit stykke vestover forbi Hjellvik. Hamreer den eldste kyrkjestaden på Osterøy, og kyrkja frå 1024 var i si tidhovudkyrkje for heile Nordhordland. Stavkyrkja blei riven då nover -ande Hamre kyrkje blei bygd omkring 1620. Eldst av det mellom alder -interiøret som står i kyrkja i dag, er døypefonten i kleberstein fråmidten av 1200-talet. Her var det vesle Ola blei døypt 30. januar 1887.

I Hamre kyrkje gjekk han for presten og blei konfirmert 22. sep-tember 1901. Ola må tidleg ha gjort inntrykk med kunnskapane sine,for læraren hadde sagt at han ikkje kunne lære han noko meir. Trulegvart også soknepresten imponert under dei kontrollane han hadde påskulen, og når elevane skulle overhøyrast i kyrkja. Her vart Ola plas-sert heilt framme i guterekkja slik tradisjonen var for den flinkastekonfirmanten.1 Også etter konfirmasjonen måtte ungdommane møtepå kyrkjegolvet anten for presten eller biskopen, når han var på sitt år-lege besøk i Hammer Prestegjæld, som då var det offisielle namnet påHamre. Den bokleg flinke Ola Raknes visste meir enn biskopen, bleidet sagt om han «Eriks Ola», som han blei kalla heime på Raknes –både då og seinare.

18


Documents

Ord og orgasme