1. Pojam organizacije i etape razvoja Prema Urviku (Urwick-1956) upravljanje i rukovoenje je nauna disciplina koja je nastala sintezom inenjerstva, primjene psihologije, ekonomike i drutveno-politikih nauka, pri emu svaka od ovih disciplina posmatra organizaciju jednostrano. Organizacija rada je nauka utoliko ukoliko koristi rezultate i metode ostalih naunih disciplina kao matematike, fizike, psihologije i fiziologije.

Etape razvoja :

Prva etapa od najstarijh vremena do 1675.god., kada je objavljeno prvo sistematsko djelo od Savarija ( Savary- Le parfait negocient)

Druga etapa obuhvata period od 1675. Do 1911 god. To je period tzv. Nauke o trgovini

Tree etapa obuhvata vrijeme od 1911.god.tj., od amerikog naunika Tejlora do danas

2. Tejlorov sistem organizacijeTejlor je poznat i po svojo koncepciji orgnizacije cija je bitna karakteristika u podjeli posla na pojedine funkcije, po cemu je i dobila naziv funkcijonalna organizacija.

Osnovni cilj organizacije njegovog tipa je da svaki pojedinac ostvari maksimalni ucinak. Pojedini rukovodioc (poslovodja ) imaju u svom podruju neogranienu odgovornost, ali se zato ona proteze samo na jednu funkciju u okviru tog podrucja (na primjer na pripremu, proizvodnju, kontrolu,odrzavanje masina...).

On odvaja pripremu proizvodnje od same proizvodnje, i ona obuhvata uz studiju vremena i proraun cijene proizvoda.

Funkcionalna organizacija se zasniva na sljedee etiri slube : Sluba pripreme iji je zadatak da obezbjedi sve potrebne elemente da bi proizvodnja mogla racionalno odvijati

Sluba proizvodnje koja se stara o racionalnom koritenju radnika maina kao i alata,

Sluba kontrole iji je zadatak obezbjeenje kvaliteta proizvoda i

Raunovodstvo,koje treba da utvrdi cijenu prodaje i voenje sve potrebne dokumentacije.

Tejlorov istrazivacki rad u oblasti organizacije imao je uticaja na stvaranja tri skole i to ortodoksne, koja se striktno pridrzavala tejlorovih principa, liberalne skole koja je te principe nesto modifikovala, kao i emersonove, koja predstavlja sintezu ucenja tejlora i fajla.

3. Fajolov sisitem organizacije.

Prema Fajlou svi poslovi koji se obavljaju u nekom preduzeu mogu se svrstati u est glavnih grupa i to :

Tehniki uslovi,koji se odnose na proizvodnju, fabrikaciju, i preradu

Komerscijalni poslovi koji obuhvataju prodaju,kupovinu i razmjenu i

Financijski poslovi koji se bave obezbjeenjem i manipulacijom kapitala

Ove tri grupe poslova fajlou je smatrao poslovi kojima se stvaraju sredstva, dok je sljedece tri grupe smatrao neproizvodnim poslovima :

Poslovi obezbjedjenja koji obuhvataju zastitu ljudi i imovine,

Racunovodstveni poslovi koji obuhvataju statistiku prodajne cijene, izradu bilansa, i staranje o inventaru, i

Poslovi administracije, koji obuhvataju organizacijum predvidjanje ( planiranje) komandovanje, koordinaciju i kontrolu.

Pojedine grupe poslova organizaciono su obuhvacene funkcijama koji imaju sljedece zadatke:

Tehnicka funkcije:

Ova funkcija je nosilac proizvodnje, no ona nemora uvijek biti i najvaznija, jer u zavisnosti od trzista mogu i neke drgue funkcije nekada biti i vaznije. Nekada moze biti tezi posao prodati robu nego proizvesti.

Komercijalna funkcija

Ukoliko plasman robe nije unaprijed obezbijedjen moze ova funkcija da ima veci znacaj od tehnicki funkcija. Kako ukupna proizvodnja zavisi od trzista to ona treba da prati njegovo kretanje ( trend) i to :

-uslovi trzista koje treba da brizljivo studira

- treba da vrsi studiju publiciteta ( reklame) i konkurencije, i

- treba da utvrdjuje faktor primjene i ( prodajnu cijenu)

financijska funkcija

zadatak ove funkcije je staranje da se proizvodnja moze stalno i nesmetano da odvija. U tu svrhu ona treba da obezbijedu normalno snadbijevanje potrebni finansijskim sredstvima i da se stara o njihovom pravilnom koristenju funkcija obezbjedjenja

osnovni zadatak ove funkcije je obezbjedjenje sigurnosti poslovanja. Ona treba da se stara o opstoj bezbijednosti, kako ljudstva tako i imove i to od kraa, pozara, poplava i dr.

Raunovodstvena funkcija

Ovoj funkciji je glavni zadatak da obezbjedi stalan uvid u poslovanje i to u svakom trenutku, kao i da pruzi uvid u ekonomsku situaciju u buducnosti.

Administrativan funkcija

Zadatak ove funkcije je izrada generalnog plana preduzeca,briga obrazovanju kadrova kao i koordinacija ukupnog poslovanja.

Organizovanje

Preduzeca treba obezbijediti svim ovim sto je potrebno za rad i to po najnizoj cijeni i najboljeg kvaliteta sve do posljednih detalja.

Predvianje

Prema fajlu predviati znai savlaivati budunost predvidjeti znaci dejstvovati da bi se to obezbijedilo treba poznavati dogaaji koji se desili i registrovati ih putem raunovodstva ili statistike.

Komandovanje

Predstavlja pokretanje akcije,tj. Ono je naredjivanje da se predje sa stanja zamisli ( koncepcije) na njeno ostvarivanje ( realizaciju ).

Koordinacija ( usklaivanje)

Nepostoje posebne operacije usklaivanja. Ono predstavalja kvalitetnu osobinu organizacije i komandovanja te je prema tome njihovo sredstvo, svrha i sretan rezultat.

Kontrola

Kontrola je neophodno sredstva provjere poslovanja i rada da bi se znalo dali se sve odigrava prema predvidjenom planu i programu.4. Emersonov sistem organizacije.Baza sa koje je Emerson poao bila je da se predstoji nova epoha u kojoj e uloga ovjeka morati da pretrpi temeljitu izmjenu. Umjesto ovjeka-motora nastae ovjek-gospodar,jer jr ovjeiji rad odvie skup.Ti njegovi principi su:

Cilj mora biti postavljen I odreen.

Treba razvijati zdrav smisao za borbu protiv predrasuda i irinu u poslovanju.

Treba koristiti praksu profesionalnih savjetovanja.

Treba stalno odravati discipline kod svih uesnika, bez obzira na kom su oni nivou.

Meu lanovima kolektiva treba provoditi pravinost I estitost. (Odnosite se prema drugima na nain na koji bi eljeli da se drugi odnose prema vama.)

Trba dobro ponavati proizvodnu situaciju. Izvjetaji treba da budu neposredni,bez greaka,precizni I stalni.

Treba pripremiti planove proizvodnje da bi se mogao utvrditi red u funkcionisanju I da bi se mogle izbjei sve smetnje.

Treba pripremiti norme,uglede i modele gde god je to mogue. U tu svrhu treba vriti studiju pokreta I vremena za sve operacije.

Treba se prilagoditi uslovina spoljnih faktora. U tu svrhu treba ih svestrano analizirati da bi se njima moglo ovladati.

Treba uticati na sardnike da svoje zadatke izvravaju na najbolji mogui nain.

Treba se pridravati propisanog poslovnog reda.

Nagraivanje treba vriti prema ostvarenom uinku.

5. Nauni pristup i opta naela organizacije rada i privreivanja (faze istraivanja).

NOR koristi dvije osnovne metode istraivanja i to: Empirijsku metodu, koja se bazira na korienju steenih iskustava uz primjenu tehnike matematike statistike I teorije vjerovatnoe.

Naunu metodu,koja koristi nauna istraivanja, upravo onako kako je to i praksa I kod druih prirodnih nauka.

Metoda naunog prouavanja iz oblasti organizacije rada sastoji se iz sljedeih faza:

Prva faza - jasna definicija cilja,tj. onoga to se eli istraivanjem postii.

Druga faza - treba usvojiti optimalnu tehologiju na bazi prouavanja varijantnih rijeenja kako metoda rada tako i moguih sredstava za rad.

Trea faza - treba provesti raslanjivanje tehnolokog procesa na sastavne djelove,odabrati optimalna sredstva, optimalan reim korienja kapaciteta, kao i izraditi plan akcije i sihronizacije proizvodnih procesa I kapaciteta.

etvrta faza - treba primjeniti pogodan system evidencije I kontrole, kao I analizu poslovanja radi postizanja optimalnih rezultata.

NOR tokom prouavanja koristi slijedee principe:

Princip permanentnog usavravanja proizvodnje u cilju unapreenja organizacije korienja sredstava I dobijanja optimalnih rezultata.

Princip ekonomije, pod ime treba razumjeti usvajanje takve organizacije, tehnologije I izbor takvih sredstava za rad koje trebada uz visoku produktivnost obezbijede proizvodnju uz minimalne trokove.

Princip analize I sinteze, kojim treba da se na bazi prouavanja elemenata tehnolokog procesa ostvari optimalan odnos me svim sredstvima za rad koji e obezbjediti odvijanje procesa sa minimalnim utrokom energije I uz minimalne trokove.

Princip kontrole I korekcije, kojim treba da se uz stalnu brigu o kvalitetu I otklanjanjesvih smetnji obeezbjedi ostvarenje planirane dinamike I odvjanja posla kvalitetno I na vrijeme.

6. Racionalizacija proizvodnog procesa.

Racionalizacija proizvodnih procesa tei da se neki odreeni rad ostvari uz minimum ulaganja I energije. Osnovna naela racionalizacije su:

Naelo otklanjanja povratnih tokova. Podrazumjeva se da se tehnoloki process odvija u neprekidnom toku u jednom smjeru kretanja.

Naelo ulanjanja tetnih razmaka. Svaki razmak izmeu sredstava rada osim neophodnog tetan je I predstavlja nepotrebno troenje vremena I energije. Naelo koritenja gravitacije.

Naelo teita. Prilikom usvajanja svih izvora snadbjevanja (materijal,energija), treba nastojati da se oni postave u teitu potronje,kako bi se trokovi transporta sveli na minimum. Naelo prethodne pripreme.

Naelo predvianja (planiranje).

Naelo podjele rada I zaduenja

Naelo koordinacije.

Naelo ujednaenosti proizvodnje. Ujednaenost proizvodnje omoguuje racionalno koritenje svih proizvodnih kapaciteta. Specijalizacija . Prelazak sa klasinih metoda na idustrijske metode graenja. Kooperacija. Saradnja veeg broja usko specializovanih preduzea na izvrenju komplesnog zadatka. Standardizacija I tipizacija. 7. Racionalizacija ljudskog rada

I u oblasti ljudskog rada postoje veoma efikasne mjere kojima se on moe svesti za izvrenje nekog odreenog zadatka na najmanju moguu veliinu. Te mjere se mogu svrstati u sljedece etiri grupe: organizaciono-tehnicku, organizaciono--bioloku, grupu socijalno-ekonomskih mjera i na socijalno-psiholoke mjere.1. Organizaciono-tehniku grupu mjera

U ovu grupu mjera racionalizacije ljudskog rada dolaze sva prouavanja u vezi sa organizacijom rada, obezbjeenjem sredstava i ureaja, a sve s ciljem da se postigne to vea produktivnost rada. Tu spadaju sljedee mjere: racionalizacija radnih mjesta racionalan izbor radnika kategorizacija radova prema njihovim vrstama, u odnosu na njihovu teinu

racionalizacija radnih alata predmet je studije pokreta i vrem., da se poveca produktivnost

poboljsanje metoda rada i tehnologije mehanizacija radnog procesa najcesce je najefkasnija mjera za poveanje racionalnosti opte organiz. mjere obuhvataju kompleks mjera,kao poboljanje radne discipline..i sl2. Orgamzaciono-bioloka grupa mjera

Ovdje su obuhvaene one mjere koje su u vezi sa fizioloko-biolokim osobinama ovjeka kao izvrioca rada. To su mjere kojima treba da se utvrdi odnos izmeu fiziologije rada i materijalnih uslova izvrsenja u cilju povecanja produktivnosti i postizanja optimuma. To su sljedee mjere:

raspored rada i odmora;

uticaj radnog ritma;

uticaj automatizacije pokreta;

optimalno optereenje radnika;

profesionalna orijentacija, koja je polje posebne grane nauke psiho-tehnike (uz saradnju ljekara, psihologa, fiziologa i tehniara)

higijenski uslovi na radnom mjestu moraju biti takvi da ne idu na utrb zdravlja radnika i njegove radne sposobnosti.

poboljanje zivotnih uslova

3. Grupa socijalno-ekonomskih mjera

Ovamo dolazi ispitivanje pravilnosti nagraivanja prema radu kao i ispitivanje pravilnosti postavljenih normi, efikasnosti pravilnika o raspodjeli linih dohodaka (o nagraivanju), mjere za nagradivanje posebnog zalaganja na radu (mjere stimulisanja-podsticanja), kao i posebno nagrivanje za naroite rezultate (novatorstva, racionalizacije i si.).

4. Socijalno-psiholoka grupa mjera

Ovim se obuhvataju prouavanja uticaja koji povoljno deluju na psihu radnika, kao to je pravilan odnos,stimulisanje putem pohvala, priznanja, odlikovanja, unapreenja, vidno isticanje ostvarenih rezultata.8. Racionalizacija u oblasti upravljanja

U oblasti upravljanja u cilju poveanja racionalizacije treba primjenjivati sve one mjere organizacione prirode koje posredno ili neposredno mogu da utiu na poveanje produktivnosti, bilo radnika kao pojedinaca ili preduzea kao cjeline. Kod toga se treba striktno pridravati sljedeih deviza:

lice kome se ne moe jasno odrediti dunost i odgovornost nije potrebno preduzeu;

organizacioni postupak cija cjelishodnost nije oigledna ne koristi preduzeu, ometa normalno funkcionisanje i izaziva nepotrebne trokove.

Te zahtjeve koji se postavljaju za neko radno mjesto moemo svrstati u sledee grupe:

zahtjevi u vezi sa strunosti i sposobnou;

zahtjevi u pogledu odgovornosti;

zahtjevi u vezi s naprezanjem na radu i

zahtjevi u vezi s uslovima radnog mjesta.

Prema Fajolu, sa porastom hijerarhijske ljestvice, kao i sa porastom fizikog obima preduzea raste vanost kvaliteta sposobnosti za administrativne poslove, dok kod niih rukovodilaca i manjih preduzea prevagu nosi kvalitet strunosti. 9. Osnovni ekonomike proizvodnih procesa

U oblasti racionalizacije proizvodnje svi napori su prvenstveno usmereni ka to veem poveanju produktivnosti. Prema definiciji Meunarodnog biroa rada" TC0 (International Labor Organisation) produktivnost je odnos izmeu postignute proizvodnje i sredstava uloenih da se ona ostvari. Iz toga proizlazi da ukoliko pcvearno produktivnost utoliko vie proizvodimo sa istim uloenim sredstvima, ili, obrnuto, da za isti proizvod ulaemo manje sredstava. Prema tome, imamo uobiajeni pokazatelj produktivnosti:P =Q/S gdje je O masa ostvarene proizvodnje,

5 masa uloenih sredstava (rada, ljudskog ili mainskog materijala, finansijskih sredstava..)Prema tome, moemo govoriti o produktivnosti radne snage, mehanizacije, materijala, finansijskih sredstava i dr.

Dok racionalizacija tei ka poveanju produktivnosti,dotle se pod pojmom ekonominosti proizvodnje podrazumjeva proizvodnja uz minimalno uee trokova. Osnovni pokazatelji racionalnosti i ekonominosti su ovi:

(racionalnost) r = Q/L , gde je L utroena energija;

(ekonomicnost) e = Q/E , gdje su E trokovi proizvodnje.

10. Gubici radnog vremena radnika, materijala I energije?

Gubici radnog vremena radnika:

slaba organizacija radnog mjesta (upotreba neodgovarajueg alata dovodi do nepotrebnog utroka rada)

loe snadbjevanje materijalom (neblagovremeno snadbjevanje materijalom moe dovesti do zastoja u radu )

nedovoljna obuka radnika (upotreba radnika neodgovarajuih kvalifikacija)

loi uslovi rada (niska tempetatura, nedovoljno osvjetljenje )

slaba zatita radnika na radnom mjestu (nedovoljna sigurnost moe da dovede do povreda)

fluktuacija radne snage (nepovoljni uslovi rada dovode do nezadovoljstva zbog kojeg radnici naputaju posao, ime gubitak vremena nastaje uvoenjem novih radnika I njihovim obuavanjem)

nepodesan raspored rada I odmora (postoje optimalni odnosi duine trajanja intervala rada I intervala odmora u zavisnosti od teine posla)

nepodesan sistem nagraivanja (nepravilno nagraivanje dovodi do slabljenja radnog elana)

loi odnosi (meu samim radnicima ili loim odnosom pretpostavljenih prema radnicima)

razni subjektivni uzroci (neobezbjeen smjetaj radnika )

Gubici u materijalu I energiji:

- rastur materijala (loe skladitenje .)

- loe koritenje materijala (rava opeka, vee utroakm cementa)

- pretjerano nagomilavanje materijala

- nemarno i nesavjesno rukovanje

- nedovoljna kontrola (naroito kod novog materijala)

- neracionalno koritenje otpadaka

- primjena nepodesnih maina

- primjena neodgovarajueg materijala

- neodgovarajua primjena vrste konstrukcije

- lo raspored I lokacija izvorita

- slab kvalitet saobraajnica I energetskih vodova

11. Gubici usljed neiskoritenosti mehanizacije I ureaja, gubici organizacione prirode?

Gubici usljed neiskoritenosti mehanizacije I ureaja:

lo raspored maina (njihovo loe povezivanje moe dovesti do suvinog rada)

rava organizacija slube odravanja I opravki

nestruno I neodgovorno rukovanje (izazove nastajanje kvarova)

loe ukljuivanje svih maina u rad (ako se kod veeg broja vezanih maina vri istovremeno ukljuivanje u rad one e raditi na prazno dok ne doe na njih red)

nedovoljno poznavanje osobina maina I ureaja

preoptereenje maina kao I nedovoljno koritenje kapaciteta )

Gubici organizacione prirode:

nedovoljna priprema proizvodnje

nedovoljna koordinacija pojedinih slubi u preduzeu

slaba organizacija slube evidencije I kontrole

odsustvo radne discipline

loa organizacija HTZ (higijensko tehnike zatite)

loa evidencija uzroka udesa na radu (neblagovremeno poduzimanje zatitnih mjera)

nepotpuna tehnika dokumentacija (uzrok neblagovremenog sagledavanja svih potreba)

12. ovjek u procesu proizvodnje (uticaj spoljnih faktora)?

Spoljnji faktori:

klimatsko-meteoroloki uslovi (spreg temperature vazduha, njegove vlanosti I atmosferskog pritiska, gdje pretjerano niske ili visoke vrijednosti ovih faktora smanjuju radnu sposobnost)

temperatura, vlanost I promaja ( svi ovi faktori mogu imati uticaja kako na radnike tako I na primjenjenu tehnologiju)

osvjetljenje na radnom mjestu (dnevno osvjetljenje je povoljnije od vjetakog ali I vjetako mora da je to slinije dnevnoj svjetlosti, ne smije da zasljepljuje, ne smije da stvara sjenke)

buka I umovi (jaka buka I umovi izazivaju nervni I fiziki zamor)

praina (praina neposredno djeluje na sluznice nosa I organa za disanje, kao i na oi)

13. ovjek u procesu proizvodnje uticaj mikroklimata

Dejstvo visoke temperature i velike vlanosti vazduha mogu imati bitan uticaj na radnu sposobnost ali i na raspoloenje radnika. Pretjerano visoke temperature, kao i pretjerano niske, smanjuju sposobnost radnika, to se ispoljava osjeanjem umora. Organizam je tada izloen stalnom naprezanju zbog potrebe da se prilagoava(adaptira) na njih.

Optimalne temperature radne okoline zavise od vrste i teine posla i iznosi za pojedine sluajeve:

Za veoma lak rad oko 18C( ovdje spada i umni rad)

Za lak rad, 16 18 C

Za intezivan fizicki rad, 13-16 C

Mjere protiv negativnog uticaja klime su:

Kondicioniranje vazduha u radnim prostorijama

Izbjegavanje najtoplijeg dijela dana

Primjena zatitnih mjera i ureaja (npr.kao paravana protiv sunca)

Primjena aklimatizovane radne snage za odreene radne uslove( obino lokalna radna snaga)

14. ovjek u procesu proizvodnje uticaj temperature, vlage ...

Slino dejstvo kao ono izazvano klimatskim faktorima moe nastati na radnom mjestu i usljed specifinosti primjenjene tehnologije npr. kod termike obrade betona zaparivanjem, njegovanjem svjeih betonskih proizvoda vodenom prainom i sl. Nepovoljno dejstvo moe imati i pretjerano strujanje vazduha u sprezi sa vlagom i temperaturom.

U ovakvom sluaju treba poduzeti sljedee mjere

Kondicioniranje vazduha u radnim prostorijama

Izbjegavanje najtoplijeg dijela dana

Primjena zatitnih mjera i ureaja (npr.kao paravana protiv sunca)

Primjena aklimatizovane radne snage za odreene radne uslove( obino lokalna radna snaga)

Pored ovih treba primjeniti mjere koje e sprijeiti sljedee:

da relativna vlanost vazduha ne pree preko 70%

da brzina kretanja vazdune struje ne bude vea od 6 do 8m/min po zimi, dok leti moe biti i vea

dovod svjeeg vazduha po jednom radniku ne smije da bude manji od oko 28,5 m3/ smjenu

15. ovjek u procesu proizvodnje uticaj osvjetljenja, buke, umova, praine

Osvjetljenja na radnom mjestu

Da bi osvjetljenje radnog mjesta bilo ispravno treba da budu zadovoljeni slj.zahtjevi:

Vjetako osvjetljenje treba da je to linije dnevnoj svjetlosti.

Ne smije da zaziva zasljepljivanje, tj. Ne smije da ima suvie veliki intanzitet

Poloaj sjetlosnih treba da je takav da se postie povoljno osvjetljavanje iz svih pravaca, da se ne stvaraju nezgodne sjenke.

Buka i umovi velikog intenziteta mogu negativno i tetno da utiu na ovjeiji organizam i ono se prvenstveno odraava tako to djeluje na psihu razdraujue, te kvari raspoloenje, jer jaka buka i umovi izazivaju nervni i fiziki zamor. Njihovo neg.dejstvo ima za posljedicu smanjivanje panje i koncentracije radnika, to sve moe da dovede i do poveanja broja nesrenih sluajeva i udesa na radu, koa i opadanja kvaliteta proizvoda. tetno dejstvo buke neposredno se odraava na organ sluha i na nervni sistem.Meunarodna jedinica za mjerenje jaine zvuka je fon, ili bel. Borba za sprjeavanje tetnog dejstva buke obuhvata sljedee mjere:

Periodinu promjenu radnih mjesta, kako bi se radnici odmorili i oporavili od dejstva jake buke

Izolovanje pojedinih odjeljenja gdje vlada velika buka

Izradu zvune izolacije i izolacinih pojaseva

Ugraivanje ureaja za priguivanje zvukova

Izolovanje radova koji stvaraju buku vremenskom raspodjelom posla

Praina

Dejstvo praine je tetno. Javlja se kod pojedinih vrsta radova, npr. istovara cementa iz vrea, kod izvrenja zemljanih radova, kod minerskih radova u tunelima.Praina neposredno djeluje na sluznice nosa i organa za disanje, kao i na oi ukoliko se ne nose zatitne naoa, zbog toga se mogu javiti razna oboljenja kod radnika, kao npr. oboljenja organa za disanje, grla, nosa,....a moze doci i do trovanja.

Mjere koje se trebaju poduzeti u borbi protiv praine su:

Evakuacija praine ekshaustorima, odnosno hvatanje pomou ciklona

Upotrba linih sredstavazatite( naoale, maske)

Primjena, tzv.vodenih zavjesa

16. Uticaj faktora u vezi sa prirodom ovjeka: pol, starost, umor, monotonija

Na prirodu ovjeka utiu fenomeni kao to su monotonija, pojava zamora i umora kao i poloaj tijela tokom rada.

Rauna se da radna sposobnost radnika traje od njegove dvadesete do ezdesete godine ivota. U toku tog perioda po pravilu rastu iskustvo i struna sposobnost, dok fizika sposobnost opada. Kod mladih radnika uslijed nedovoljnog iskustva broj nesretnih sluajeva vei, dok kod starijih dolazi do eih sluajeva oboljenja i bolovanja.

Po pravilu su ene kao radnice pogodnije za poslove manje-vie automatskog karaktera, dok su mukarci pogodniji za sloenije poslove.

Fenomen umora je posljedica hemijskih promjena u organizmu, koje nastaju tokom rada. Pretvaranjem potencijalne energije u kinetiku stvaraju se nusprodukti koji imaju toksino dejstvo na organizam. Pojava zamora manifestuje se nizom simptoma kao to su bezvoljnost, razdraljivost, mlitavost, smanjena brzina rada, kao i razni organski poremeaji.

Nove metode ralanjivanja proizvodnih procesa na proste operacije kod radnika brzo stvaraju osjeaj zasienosti. Efikasne mjere za sprijeavanje monotonije su promjena posla tokom radne smjene, podizanje svjesti za zajedniki rad, kao i pogodna diskretna muzika.

Kao nepovoljan poloaj tijela smatra se svaki onaj poloaj u kome se radnik tokom rada mora nalaziti. Takvo stanje se nepovoljno odraava na funkcionisanje pojedinih organa i dijelova tijela, uslijed ega moe doi do deformacije tijela i oboljenja pojedinih organa.

17. Uticajni faktori vezani sa organizacijom proizvodnjeU ovu grupu faktora dolaze uticaji trajanja radne smjene, rasporeda intervala rada i odmora, vremena u kome se radi, radnog ritma i pretjeranog naprezanja radnih organa.

Na osnovu prouavanja optimalnog trajanja radne smjene usvojena je srednja vrijednost od 8 sati rada. Meutim, kada se radi o teim uslovima trajanje smjene treba da je krae u zavisnosti od napora. Eksperimentalno je utvreno da pravilan raspored rada i intervala odmora tokom radne smjene moe osjetno da povea produktivnost radnika. Prekoraenje optimalnog trajanja radnog vremena dovodi do smanjenja radnog uinka i nepovoljno utie na zdravlje radnika.

Ispitivanja su pokazala da se najvea produktivnost ostvaruje tokom popodnevne smjene, a najnia tokom none smjene.

U pogledu radnog ritma, kod uvjebanih radnika on je ujednaen i u skladu je sa disanjem uslijed ega se oni i manje zamaraju. Kod radnika poetnika radni ritam je neujednaen i oni se znatno vie zamaraju od uvjebanih radnika.

Do pretjeranog naprezanja pojedinih organa moe doi kod nekih vrsta radova i to moe da predstavlja njihovu zloupotrebu. U svakom pojedinom sluaju treba preuzeti takve mjere koje e efikasno sprijeiti nastajanje bilo kakvih deformacija i oteenja.

18. Psihologija, fiziologija i energetika rada.

Praksa je pokazala da se briga o ovjeku uvijek pozitivno odraava i da moe da doprinese racionalizaciji proizvodnje. Interesovanje za rad moe biti povoljno stimulisano dobro sreenom radnom sredinom, kao i dobrim odnosom prema radnicima. Osim toga, estitost, pravilan sistem nagraivanja, kao i razna stimulisanja mogu da poveaju volju i interes za rad. Psihologija rada se bavi prouavanjem uticaja rada na psihu ovjeka kao i iznalaenjem takvih radnih uslova pri kojim je mogue postii optimalne rezultate.

Zadatak fiziologije rada je prouavanje uticaja rada na ivot ovjeka i njegove ivotne procese. Svaki ivi organizam vri dvije vrste rada, i to unutranji i spoljni rad. Svrha prouavanja u oblasti organizacije rada se svodi na preuzimanje takvih mjera koje e utroak energije svesti na najmanju mjeru, tj. omoguiti da rad bude to ekonominiji. Kod neuvjebanih radnika dolazi do ukruenja miia, brzog zamaranja i utroka vie energije.

ovjek dobija potrebnu energiju za vrenje radnih operacija, kao i za ivotne procese uzimanjem hrane. Postoji uzajamna zavisnost izmeu energije i rada. Pod dnevnim prometom materije, odnosno energije, podrazumijeva se ukupan iznos koji organizam utroi tokom 24 sata. Taj iznos zavisi od uzrasta ovjeka, kao i od njegove aktivnosti.Racionalno je to bolje koritenje umnih sposobnosti ovjeka, jer je tada utroak energije najmanji a efekat moe biti najvei.

19. Openito o proizvodnim faktorima i njihov uticaj na proizvodnju

Proizvodne faktore svrtavamo u pet grupa :

-prosjeni stepen umjeanosti ( obunosti) radnika.

-stepen razvitka nauke i njene tehnoloke primjenljivosti u organizaciji

proizvodnje

-drutvena organizacija procesa proizvodnje.

-obim i efikasnosti sredstava za proizvodnju ( stepen mehanike

opremljenosti, stanje i kvalitet maina).

- prirodni uslovi pod kojima se izvode radovi.

Osnovna karakteristika graevinske proizvodnje je da se radovi izvode na otvorenom prostoru, gdje su oni izloeni udima nevremena.

Za vrijeme zimskog perioda najee se radove prekidaju, do ega dolazi i ako snabdjevanjesvim potrebama nije kontinulano.

Opremljenosti i tehniki nivo pojedinih radnih organizacija veoma su razliite, to je i najei razlog znatnih odstupanja, kako u pogledu kvaliteta tako i u pogledu cjene proizvodnje.20. Proizvodnja u graditeljstvu : pojedinana, serjiska, masovna.Pojedinana proizvodnja :

Ovakav tip proizvodnja specifino je krakteristian za graditeljstvo, a u industrji za tzv. zanatsku proizvodnju. Ovakva proizvodnja je najneracionalna iz sljedeih razloga:

Proizvodni procesi nisu i ne mogu biti ustaljeni te je neophodno da se radnici stalno premjetaju s jednog posla na drugi. Na taj nain ne postoji mogunost da oni steknu rutinu u radu, pa prema tome i visoku proizvodnost

Trokovi pripreme su vei i neracionalni, jer oni ne rastu proporcionalno sa veliinom zadatka

Kod pojedinanih objekata obino se primjenjuje mahanizacija tzv. univerzalnog tipa, jer nije izvjesno kakvi e se radovi kasnije izvoditi. Takva mehanizacija je jeftinija od specijalnih maina, ali je zato i znatno manja produktivnost.

Kod pojedinanih objekata i radova stepen razrade tehnike dokumentacije ne moe biti nikada takav kao da se radi o veem broju istih objekata, jer se tada i isplati vii stepen obrade i razrade.

Zahtjevi u pogledu kvalifikacije radnika znatno su otriji jer su s jedne strane radovi manje mehanizovani, a sa druge strane radi nemogunosti uvoenja prakse ralanjivanja radovi su kompleksniji.

Radi nekompletnosti tehnike dokumentacije esto dolazi do raznih improvizacija to onemoguuje potpuno iskoritenje sredstava za rad.

Serjiska proizvodnja:

Ovaj tip proizvodnje je znatno ekonominiji od pojedinane proizvodnjejer ona podrazumjevaseriju jednakih proizvodnja u ograninom broju. U ovoj proizvodnji klasifikacija radnika moe biti i nia zbog pojednostavljene proizvodnje.

Osnovne karakteristike ove proizvodnje su:

Priprema rada vri se odjednom za cijelu seriju objekata, a ne vie samo za jedan, te prema tome moe biti i veoma racionalno.

Tehniki procesi, tipovi konstrukcija, kao i vrste radova se ponavljaju, te postoje uslovi i mogunost da se radnici po dovrenju jedne vrste posla na jednom objektu prebaci na drugi objekat opet na istu vrstu posla. Na taj nain se omoguuje da oni stalno izvravajui isti posao usljed efekta ponavljana steknu visoku rutinu u radu, pa prema tome i produktivnost.

Tehnoloki proces se odmah razrauje za cijelu seriju i zato on moe biti i bolje obraen i detaljnije prostudira.

Mogue bolje koritenje maina i ureaja, jer se one mogu koristiti ravnomjernije, dijelom i kontinualno.

Tehnika dokumentacija moe biti daleko bolje razraena jer zato postoje svi uslovi. To u dobroj mjeri moe da otkloni uzroke zastoja radi ekanja na obradu detalja i sl.

Masovna proizvodnja:

Je ona proizvodnja kod koje se proizvodi u veoma velikim serijama, praktino neogranienim. Da bi se mogla ostvariti potrebno je da se obezbjede preduslovi kao to su veoma veliki obim radova dugog trajanja, sistem dugoronog finansiranje i povoljan plasman proizvoda na tritu.

Osnovne karakteristike masovne proizvodnje su:

Pojedina radna mjesta mogu biti potpuno specijalizovana i to zahvaljujui mogunosti potpunog ralanjivanja tehnolokih procesa i praksi uproavanja rada

Na svakom radnom mjestu radi se samo po jedna operacija

Oprema moe biti visokospecijalizovana, pa prema tome i visokoproduktivna

Put (tok) materijala moe biti najkrai, jer je mogue maine rasporediti prema toku tehnolokih procesa

Stepen razrade tehnike dokumentacije i pripremu je mogue provesti do savrenstva, i time obzbjediti maksimalno moguu racionalizaciju

Mogua je primjena djelimine, a nekada i pune automatizacije u proizvodnji 21. Radna snaga kao ljudski faktor, materijal i energija u proizvodnjiKarakteristini faktor u vezi sa ovjekom kao radnom snagom su sljedei:

Strunost radnika, kao izvrioca u proizvodnji

Uvjebanost i njegova produktivnost

Stanje radne sposobnosti radnika

Pravilan izbor zvanja i profesionalna orijentacija

Pravilan raspored i korienje kadrova

Uslovi pod kojima rad treba da se izvodi

Radna atmosfera

Zalaganje radnika

Nain isplate

Odnos radnika prema radu

Zainteresovanost radnog kolektiva za izvrenje zadatka

Kod materijala i pogonske energije bitno su faktori :

Obim, vrsta, uslovi snabdjevanja, ekonomska opravdanost primjene radova

Reim eksploatacije, dopreme maina i ureaja

Tehniki uslovi projekta i uslovi konstrukcija

Racionalnost vrste i sistema manipulacije.

22. Mehanoopremljenost, industrijalizacija i automatizacija u

proizvodnji.

Mehanika opremljenost (mehanoopremljenost) predstavlja odnos mase amortizacije osnovnih sredstava i mase linih dohodaka za odreeni posao u odreenom vremenskom periodu. Mehanizacijom radova postie se redovno maksimalna racionalizacija proizvodnje, jer se skupi i niskoproduktivni ljudski rad zamjenjuje visokoproduktivnim radom maina.

Osnovni faktori koji utiu na rad maina i njihovo koritenje su:

vrsta i obim graevinskih radova,

uslovi dopreme i montae,

uslovi snadbjevanja pogonskom energijom,

organizacija odravanja i popravki,

nivo organizacije ekspoatacije maina i ureaja,

fiziko stanje maina i opreme (dotrajalost),

reim i stepen koritenja,

strunost i uvjebanost kadra rukovalaca,

racionalnost izbora vrste i veliine maina,

radni uslovi i organizacija na random mjestu.

Primjena industrijalizacije uslovljava vii stepen projektovanja, tehnologije proizvodnje, kao i vii oblik organizacije i poslovanja privrednih organizacija. Industrijalizacijom je mogue maksimalno poveati produktivnost i sniziti cijenu proizvoda, tj. ostvariti vii stepen ekonominosti. Bitni i odluujui faktori koji utiu na industrijalizaciju su:

obim i vrsta radova,

sposobnost radova u smislu mogunosti pretvaranja istih u montabilan sistem, tj. mogunost ralanjivanja konstrukcije u sistem jednakih dijelova tako da postane sposoban za primjenu montanih metoda graenja,

kontinuitet radova, tj. obezbjeenje dugoronog planiranja, finansiranja i izvoenja,

stepen kompletiranja i razrade tehnike dokumentacije,

stepen razrade tehnolokog procesa i njegova mehanizovanost,

specijalizacija izvoaa i kooperacija,

nivo organizacije i sinhronizacije proizvodnje, posebno planiranja,

situacija na tritu konjunktura i konkurencij, kao i mogunost plasmana proizvoda.Automatizacija predstavlja najvei stepen organizacije proizvodnje, a mogua je onda kad je ve sprovedena potpuna mehanizacija tehnolokog procesa i kada se radi o velikim serijama istovjetnih proizvoda.23. Standardizacija, tipizacija i modularna koordinacija u proizvodnji.Standardizacija i njene metode, tipizacija i modularna koordinacija jedan je od bitnih uslova racionalizacije proizvodnje uopte, a posebno onda kada se radi o industrijalizaciji. Stansardi predstavljaju propise i na taj nain se drutvo titi od raznih zloupotreba. Uz nacionalne standarde, kao to su jugoslovenski (JUS), njemaki (DIN), engleski (BSI) i dr. imamo i meunarodne standade ISO (International Standardising Organization).

24. Faktor vrijeme, kontinuitet proizvodne veliine i obim radova, nivo organizacije, spoljni faktori u procesu proizvodnje.

Faktor vrijeme pod faktorom vrijeme u graevinarstvu se obino podrazumjeva uticaj koji ono moe da ima ukoliko njegova vrijednost varira. Ukoliko je ono due utoliko e se poveati tzv. Stalni trokovi, a ako se vrijeme graena skrauje poveavat e se trokovi mehanikih sredstava, kao i trokovi pripremnih radova. Meutim, skraenjem roka graenja objekat se ranije puta u eksploataciju, te se na taj nain ranije otplauje. Skraenje vremena graenja moemo postii: Uvoenjem prekovremenog rada, uvoenjem viesmjenskog rada, primjenom skupljih, produktivnijih materijala, poveanjem broja mehanikih sredstava, primjenom skupljih metoda i tehnologija.Kontinuitet proizvodnje Kontinuitet radova prua vanredne mogunosti za poveanje produktivnosti usljed povoljnih uticaja. Efekat kontinuiteta zavisi i od vrste graevinskih radova i bit e vei ukoliko je mogue obezbjediti istovremeno i veu seriju jednakih ili istovrsnih radova. Efekat e biti vei to due traju radovi, jer kod efekta uigravanja moramo raunati na tzv. period uigravanja.

Veliina i obim radova Obim i veliina radova sadre u sebi odreene elemente kontinuiteta i faktora vremena. Veliki obim radova omoguuje privrednim organizacijama odreeno usmjeravanje u smislu specijalizacije i opremanja. Radovi velikog obima privlae strune kadrove, je rim omoguavaju strunu afirmaciju, kao i struno usavravanje i uzdizanje, pruaju bolje radne i ivotne uvjete i pozitivno djeluju na njihovo ustaljenje.

Nivo organizacije Napredak tehnologije i industrije u oblasti organizacije se odraava na formiranje, kadrovsko uvravanje i podizanje kvaliteta rada odjeljenja za pripremu i unapreenje proizvodnje, kako bi se omoguilo ostvarivanje stremljenja savremene tehnologije.

Spoljni faktori grupa prirodnih faktora na koje se uglavnom ne moe uticati. Spoljni faktori mogu imati odluujui uticaj na godinji fond radnih asova, kao i na vrstu, obi mi kvalitet pripremnih radova.

Klimatsko-meteoroloki ulosvi odraavaju se otrinom podneblja, to se izraava srednjom godinjom temperaurom i njenim varijacijama.

Geoloko-geomehaniki uslovi mogu uticati na izbor metoda u zavisnosti od vrste mehanizacije i veliine maina, izbor sistema transporta, kao in a lokaciju objekta iz oblasti pripremnih radova.

Hidroloki i hidro-geoloki uslovi imaju utjecaja naroito ako se radovi izvode u blizini vodotoka, a obuhvataju kompleks nadzemnih i podzemnih voda.

Topografija terena podrazumjeva razuenost i ima uticaja kod rjeavanja kompleksa pripremnih radova.

25.Priprema proizvodnje.Openito?Pripremu proizvodnje moemo da podijelimo na dva dijela: tehniku i operativnu.

Tehnika priprema obuhvata prouavanje elemenata koji predstavljaju tehnike i tehnoloke karakteristike proizvodnje kao i osnovne organizacijske problem.

Operativna pripremaproizvodnje slui neposredno u operativne svrhe i ona je vezana za djelatnost tehnike pripreme.

Osnovne elemente vezane za pripremu proizvodnje cine studija tehnolokog procesa i pokreta i vremena,kao i kontrola kvaliteta.

Pod tehnolokim procesom podrazumijevamo nain i redoslijed izvravanja pojedinih operacija koje sainjavaju taj process.Skoro je uvijek mogue da se jedan te isti zadatak izvri na nekoliko naina,pri emu moemo primjenjivati razliite tehnoloke procese.Optimalan teh. proces bie onaj kod koga se troi najmanje ivog opredmeenog rada tj. radne snage,materijala i energije.Svrha studije tehnolokog procesa je iznalaenje najpovoljnijeg odnosa sredstava za proizvodnju u cilju njegove racionalizacije.I reba da se tei da put proizvodnje bude najkrai,a raspored proizvodnih kapaciteta takav da omogui takav put.Studija the procesa obuhvata sljedee korake:

-ocjenu realnosti moguih procesa

-odreivanje kvalifikacione structure radne snage

-izbor optimalnih maina i ureaja

- izbor optimalnih transportnih sredstava

-izbor najracionalnijeg sistema transporta

-raspored i organizaciju radnih mjesta

-odreivanje potrebnog radnog vremena

Kod studije teh, procesa efikasno se mogu primjenitidvije osnovne metode, i to: metoda dijagrama toka(flow diagram) i metoda karte procesa (process chart).

Kod metode dijagrama teh. proces se prikazuje ucrtavanjem pojedinih kapaciteta i prikazivanjem meusobnog rasporeda,kao i naina transporta materijala tokom procesa.Dijagram moe predstavljati presjek ili situaciju objekta odnosno radova koji se izvode.Kod mnogih teh. procesa teko je prikazivati redoslijed operacija metodom dijagrama toka.Tada se koristi metoda karte procesa.

Ova metoda se razlikuje od prethodne po tome to se umjesto maina i ureaja unose podaci o samim operacijam.Takve karte procesa imaju naroitu vrijednost za one koje treba poduavati,kao i onda kada se radi o planiranju neodomaene vrste posla.Karta procesa sastoji se od reda stepenica predvienih za izvrenje nekog posla.Svaki se korak prikazuje jednim simbolom koji ga karakterie.Karta se moe iscrtavati runo radi olakavanja rada i ne mora biti u razmjeri.

26.Openito o studiji pokreta i vremena?

Studiju vremena je uveo Tejlor,a pokreta Gilbert.

Studija pokreta predstavlja analizu svake komponente neke operacije ili postupka sa ciljem da se uklanjanjem nepotrebnih,neefikasnih ili suvinih pokreta svedu tekoe i trokovi na minimum.

Studija vremena treba da utvrdi najpovoljinije vrijeme izvrenja nekog zadatka.

Ove dvije studije su produbljene analize metode izvrenja materijala,maina i alata kao i grupe radnika koji uestvuju,ili e, u radu.

27.Metodologija studije pokreta i vremena?

Studiju pokreta i vremena treba provoditi sistematski.Da bi to bilo mogue treba se pridravati sljedeeg rasporeda:

1.Treba jasno i potpuno odrediti cilj;

2.Tehnoloke procese ralaniti na sastavne dijelove;

3.Svaku fazu rada provjeriti;

4.Dobijeno rjeenje provjeriti u praksi;

5.Izvriti procjenu koliko je nova metoda zadovoljila;

Gilbert je postavio pravila kojih se treba pridravati kod sprovoenja studije pokreta ljudskog tijela.Ta njegova pravila se dijele na sljedee tri grupe:

1.Pravila koritenja ljudskog tijela

2. Pravila ureenja radnog mjesta

3. Pravila za oblikovanje alata i opreme

28. Oprema I tehnika studije pokreta vremena

Tehnika provoenja studije pokreta I vremena obuhvata sljedeih 5 faza:

1. Snimanje radnih operacija da bi se registrovale karakteristike. Snima se onoliko ciklusa koliko je potrebno da bi se dobila reprezentativna slika rada. Poslje snimanja pristupa se analizi filma. U tu svrhu treba da se izradi na bazi ciklograma redosljed pokreta sa opisom rada I to se sve unosi u operacioni list. Simultani pokreti se unose u simogram.

2. Sljedea faza je prouavanje operacionih listova I simograma. Analizom simograma moe da se uoi kolika je efikasnost pokreta.

3. Kad je jednom pronaen najekonominiji nain proizvodnje pristupa se standardizaciju postupka.

4. Provoenje studije vremena slijedi poslje utvrivanja standardne metode. U tu svrhu treba da se obuhvati sve potrebno vrijeme koje je upotrebio izvoa.

5. Kao posljednja faza dolazi obuka radnika za osvajanje nove metode. Ako se radi o malom broju radnika upotrbljava se prilikom obuke instrukcioni list, a obuavanje veih grupa radnika se vri odvojeno od proizvodnje. Neophodan je trening radi uvjebavanja radnika.

29. Kontrola kvaliteta u modernoj proizvodnji

Kontrola kvaliteta u modernoj proizvodnji je uslov koji mora biti ispunjen da bi se zadovoljoli zahtjevi potroaa, odnosno trita. Kontrola moe da obuhvati uz kontrolu kvaliteta osnovnih materijala I kontrolu oblika I dimenzija, kao I kontrolu finalne obrade a I gotove konstrukcije.

Postupak ispitivanja kontrole kvaliteta zavisit e od specifinih uslova I moe biti sproveden destruktivnim ili nedestruktivnim metodama,

Prilikom provoenja kontrole kvaliteta primjenjuju se metode matematske statistike I teorije vjerovatnoe.

Kod savremene kontrole treba ispitati sljedee pojedinosti :

Ako process nije stabilan, koje greke treba otkloniti da bi on postao stabilan

Kakva je priroda rasporeda karakteristika proizvoda koji se proizvode

U kojoj mjeri se dobija proizvod koji ispunjava uslove a u kojoj onaj koji ne ispunjava uslove, kao I koji je procenat loeg kvaliteta

Kako se ispunjavaju propisane tolerancije I dali su one racionalno odreene za uslove proizvodnje, ako se uzmu u obzir sve specifinosti

Koja je vjerovatnoa da e se dobiti proizvod zahtjevanog kvaliteta I kakve kakve proizvode treba oekivati u budue

30. Mjerenje i normiranje rada i nagraivanje ( system nagraivanja ). Openito.

Svrha mjerenja I normiranja rada je dvojaka: s jedne strane ona treba da omogui ostvarivanje principa nagraivanja prema radu, a sa druge strane da prui potrebne elemente za planiranje potreba u sredstvima za rad, kao I potreba u radnoj snazi. Uz mjerenje radnog vremena radnika I maina vri se I mjerenje utroka materijala I pogonske energije. U tu svrhu kod nas su u upotrebi Privremene norme u graevinarstvu. Imamo sljedee norme :

1. Graevinske norme vremena ( GNV ) koje za pojedine vrste radova koji se izvravaju na tano definisani nain I pod tano utvrenim uslovima daju potrebno ( normirano ) vrijeme za izvrenje jedinice proizvoda.

2. Graevinske norme uinka ( GNU ) daju vrijednost koliine rada u naturalnim pokazateljima ( m3, m2, .. ) koju radnik odreene kvalifikacije izvri za jedinicu vremena.

3. Graevinske norme utroka materijala slue da bi se utvrdila potreba u materijalu za jedinicu proizvoda.

Za sve sluajeve kad se izvode radovi koji nisu obuhvaeni normama, mogu da se izrade tzv. gradiline norme ito prema potrebama svake pojedine organizacije za sebe.

NAGRAIVANJE

Direktno utie na zalaganje I produktivnost radnika. Osnovni principi nagraivanja treba da budu da se ono vri proporcionalno izvrenom radu, a visina nagraivanja treba da se vri u skladu sa drutvenom koristi takvog rada I uloenim trudom.

Sistemi nagraivanja su:

Nagraivanje po vremenu

Nagraivanje prema uinku

Osim ovih oblika nagraivanja korisno je I stimulisanje na utedama u materrijalu. Pored stimulisanja pojedinca vrlo efikasno moe da bude I kolektivno stimulisanje I nagraivanje. Prednosti kolektivnog stimulisanja I nagraivanja su lee u tome to se razvija drugarstvo I kolektivni duh, kao I uzajamno povjerenje.

Da bi bilo koji system nagraivanja bio to efikasniji potrebno je da od primarne je vanosti da se isplata zarada obavi to prije, nakon to je obavljen posao.

31. Metode mjerenja radnog vremena.

Osnovne metode mjerenja radnog vremena zavise od toga da li se vri mjerenje vremena radnika ili mjerenje vremena rada maina. Za svaku vrstu postoje specifine metode. Za mjerenje rada radnika primjenjuje se tzv. hronometraa, fotopregled, kao i metoda koja se primjenjuje kod studije vremena (filmska kamera sa 1000 snimaka u minuti). Za rad maina pored hronometrae se mogu koristiti i specijalni mjerni satovi i to kako za maine tako i za vozila. Uz navedene metode moe korisno da se primjeni i metoda trenutnih opaanja, kod koje se mjerni uzorci uzimaju nasumice bez uticaja osmatraa,sa jednakom vjerovatnoom pojave.32. Sistem operativnih istraivanja. Tehnika rada. Formulisanje problema. Konstruisanje modela.

Operativna istraivanja su skup metoda kojima se vri analiza uzajamnih veza izmeu tehnikih i psiholokih faktora u namjeri da se pripremi odluka koju treba poduzeti da bi se omoguilo postizanje racionalnih rjeenja najvee mogue efikasnosti.

Tehnika rada Predmet rada operativnih istraivanja obuhvata formulisanje i prouavanje problema neke organizacije u cilju dobijanja potrebnog rjeenja. Potrebne su sljedee faze rada:

formulisanje problema

konstruisanje modela koji treba da predstavlja problem

iznalaenje rjeenja na bazi modela

testiranje modela i dobijenog rjeenja

uspostavljanje kontrole rjeenja

primjena rjeenja u praksi

Formulisanje problema Kod faze koja obuhvata formulisanje problema potrebno je da tome predhodi detaljno prouavanje njegovih komponenti. Na prvom mjestu, nuno je da postoji donosilac odluke. Kod donoenja odluke treba jasno izraziti ta se eli, odnosno cilj treba da bude jasno definisan. Sljedea komponenta su potrebna sredstva (sistem). Da bi se neki problem mogao rjeavati potrebno je da postoje dva pravca akcije, odnosno da postoje i altrernativni pravci moguih akcija.

Konstruisanje modela sistem se moe prikazati simbolima, kao to je to sluaj kod matematikih modela. Njihova primjena je najsloenija,ali zato i najefikasnija. Nakon upoznavanja sistema, pristupa se izradi matematikog modela. S obzirom da su sistemi koje prouavamo obino sloeni, tako je i mehanizam rada komplikovan. Iz toga razloga se modelom, umjesto kompletnog sistema, predstavljaju njegove najbitnije karakteristike. Kod izrade modela za svaku od komponenti se usvaja po jedna promjenjiva koje definiu sistem. Promjenjive se mogu podjeliti u dvije grupe i to:

promjenjive na koje se moe uticati donoenjem odluke

promjenjive na koje se ne moe uticati.33. Metoda linearnog programiranja. Openito. Simpleks metoda.Kod linearnog programiranja izrada matematikog modela predstavlja glavni i najtei dio zadatka. Matematiki model predstavlja zbir matematikih odnosa koji definiu mogui problem. Kod izrade modela vae sljedei principi: proporcionalnost

nenegativnost

sposobnost sabiranja

linearna funkcija cilja

Konstruisanje modela se vri po koracima (postupno):

polazi se od definisanja aktivnosti sistema kao cjeline, te se zatim utvruju vrste predmeta koje se troe, odnosno proizvode utvruju se jedinice mjerenja za svaku od jedinica i posebno se odabire tzv. dragocijena jedinica kojom e biti izraena dobit

treba da se ustvrde tokovi ulaza i izlaza kao i jednaine materijalnog bilansa.

Simpleks metoda Simpleks metoda predstavlja iteracioni postupak kojim se poslije konanog broja iteracija dolazi do optimuma (minimalizacije ili maksimalizacije rjeenja).Iteracioni postupak po simpleks metodi zahtjeva transformaciju matrice po odreenom sistemu. Proraun sadri dvije faze. Prva faza obuhvata zamjenu baznih promjenjivih sve dok sve vrijednosti u redu (d) ne budu jednake ili vee od nule. U drugoj fazi prorauna se postupa kao u prvoj fazi. Odreivanje kljunog stuba se vri tako da se uzima najnia vrijednost u redu (c) , i to dok sve vrijednosti u redu (c) ne budu jednake ili vee od nule. Tada je postupak prorauna po simpleks metodi zavren, a rjeenje predstavlja optimum (minimalizaciju ili maksimalizaciju).

34. Metode linearnog programiranja ,Transportna metoda( Kod linearnog programiranja izrada matematikog modela predstavlja glavni i najtei dio zadatka. Matematiki model kod toga predstavlja zbir matematikih odnosa koji definiu mogui program. Kod izrade modela vae sljedei principi:

-proporcionalnost ( tok ulaza proporcionalan toku izlaza)

-nenegativnost

-sposobnost sabiranja

-linearna funkcija cilja

( Konstruisanje modela vri se po koracima:

1. polazi se od definisanja aktivnosti sistema kao cjeline

2. utvruje se tzv. Koeficijenti ulaza i izlaza

3. utvruju se jedinice mjerenja za svaku od jedinica i odabira se tzv. Dragocjena jedinica kojom e biti izraena dobit

4. utvruju se tokovi ulaza i izlaza kao i jednaine materijalnog balansa

Transportna metoda

( Ako se transportni problem posmatra sa matematikog gledita postoje osnovne teoreme:

- za svaki transportni zadatak postoji rjeenje

- rjeenje ne smije da sadri vie od (m+n-1) pozitivnih prevoza koji su meusobno linearno nezavisni;

-ako se koliine ne negativni cijeli brojevi, onda e i svako bazno tj.sadravati samo cijele brojeve

- transportni zadatak ima optimalno rjeenje.

( Prije poetka rada na rjeavanju transportnog problema treba jasno definisati cilj koji se eli postii. Kako se mogu postaviti razni ciljevi, to ne znai kako e se uvijek ostvariti minimalizacija trokova, meutim za postavljeni zadatak treba tano utvrditi sve elemente od kojih zavise trokovi transporta i na bazi toga uzeti u obzir optimalan izbor transportnih sredstava i na bazi trajanja ciklusa transporta i kotanja sata transportnih sredstava izraunati vrijednosti trokova transporta za svaku relaciju.

35. Osnovni principi planiranja

( Planiranje proizvodnje jedno je od osnovnih naela organizacije rada koje omoguuje sagledavanje buduih dogaaja, te preuzimanje potrebnih mjera da se oni savladaju.

( Planiranje obuhvata:

1* detaljno poznavanje zadatka tj. Investiciono-tehnike dokumente

2* izradu spiska pozicije radova

3* specifikaciju potreba u radnoj snazi, mehanizaciji i materijalu

4* utvrivanje logikih redosljeda radova

5* utvrivanje dinamike, te proraun vremena trajanja svake vrste rada

6* sistem evidencije i kontrole izvrenja radova

Prilikom planiranja treba se pridravati sljedeih osnovnih principa:

1* Ukljuivanje sredstava treba da bude postupno.

2* Treba teiti ka to veoj paralelizaciji radova

3* Treba izbjegavati skokove kod ukljuivanja i iskljuivanja sredstava

4* Koritenje svih sredstava treba da bude optimalno

5* Plan treba da zadovolji uslove trita

6* Planiranje treba da bude usklaeno sa optim privrednim planiranjem i

razvojem proizvodnih snaga

7* Planovi treba da budu realni

8* Treba to vie koristiti savremene naune metode iz oblasti organizacije rada

( Da bi planiranje bilo ralno treba da odgovara proizvodnim mogunostima, da poiva na konkretnim podacima i da koristi sistematizovana steena iskustva.

( Efekat planiranja e zavisiti od tanosti usvojenih pretpostavki na kojima budui plan treba da poiva.

(Da bi se planiranje moglo uspjeno provoditi neophodno je stalno praenje i analiziranje , kao i sprovoenje principa to boljeg usavravanja.

36. Podjela planova (statiki i dinamiki)(Kod planiranja razlikujemo planiranje ukupnih potreba za dovrenje nekog objekta neovisno od vremena (tzv. Statiko planiranje) , kao i vremenski raspored tih potreba i radova po odreenoj dinamici vremenskom rasporedu

( tzv. Dinamiko planiranje).

(Prvu fazu u izradi planova predstavljaju statiki planovi koji su u stvari bilans potrebnih sredstava za rad. Statiki planovi se izrauju u vidu tabelarnog prikaza.

(Poslije izrade statikih planova pristupa se izradi dinamikih planova tj. Planova vezanih za vrijeme izvrenja radova (dinamiku). Dinamiki planovi obuhvataju izvrenje cijelog objekta i operativne dinamike planove, koji slue za potrebe neposrednog izvoenja radova.

Postavljaju se emom:

37. Metode izrade planova. Numeriki planoviKod numerikih planova unose se planirane koliine radova za pojedine vremenske intervale izraene brojevima. Uobiajeno je da se uz podatke o planiranim koliinama za pojedine vrste radova unosi pratea rubrika sa podacima o izvrenju kao i rubrika koja izraava procenat izvrenja u odnosu na planirane koliine. Uz to se daju i podaci o kumulativnim iznosima za vee vremenske intervale. Na taj nain je mogue povezati planiranje sa evidencijom, to omoguuje dobru kontrolu i mogunost praenja ostvarenja planirane dinamike. Nedostatak numerikih planova je taj to oni ne daju uvid u taan poetak i zavretak radova, kao i to to ne pruaju uvid u intenzitet odvijanja rada.

38. Metode izrade planova. Grafiki planovi

Grafiki planovi mogu da se izrauju na dva naina i to:

-da se tok radova prikazuje paralelnim linijama bilo jednake debljine ili u zavisnosti od intenziteta rada. To su tzv. Gantovi planovi ili gantogrami (paralelni dinamiki planovi).

-da se tok radova prikazuje u koordinatnom sistemu i oni se zovu ortogonalni planovi.

Kod objekata linijskog karaktera kao to su saobraajnice, tuneli, kanali i dr. daleko je povoljnija primjena ortogonalnih grafikih dinamikih planova od paralelnih, jer se zahvaljujui prikazivanju u koordinatnom sistemu daje taan uvid u intenzitet odvijanja radova kao i taan poloaj mjesta rada u zavisnosti od vremena.

39. Proraun trajanja radova

Izrada planova obuhvata proraunavanje potrebnog vremena izvrenja za pojedine vrste radova. Na bazi tablica za proraun potreba u radnoj snazi, materijalu i mehanizaciji te na osnovu koliine radova proraunava se ukupan potreban broj radnih sati po kvalifikacijama radnika. Ujedno se unose i podaci o predvienim mainama i ureajima. Ovdje je neophodno vrenje kompleksnog prouavanja u vezi sa frontom rada. Potrebno vrijeme izvrenja zavisie od intenziteta rada tj od broja i koliine angaovanih sredstava (radne snage i maina). Front rada prema primjenjenoj metodi moe biti razliit i moe diktirati kako broj maina tako i broj radnika.

Pri utvrivanju broja i sastava radnih brigada mogu nastupiti slijedea tri karakteristina sluaja:

1. U radu uestvuju maine. Njihov broj bie odreen na bazi mogueg fronta rada za odreanu vrstu radova i fazu radova. U zavisnosti od broja maina utvrdie se i potreban broja radnika.

2. Ako u radovima ne uestvuju maine broj radnika koji istovremeno mogu da uestvuju u radu utvruje se prema moguem frontu rada, kod ega treba voditi rauna i o ekonomskom efektu.

3. U sluaju kada je rad potpuno mehanizovan postupak se vri kao u prvom sluaju.

itav postupak prorauna potrebnog broja radnih dana moe da se obavi tabelarno te sa tako proraunatim vremenom trajanja svake vrste radova ulazimo u izradu dinamikih planova.

40. Dinamiki planovi izvrenja radova ?

Baza izrade dinamikih planova napredovanja radova jeste proraun vremena trajanja, odnosno kalendarskih dana. Za svaku vrstu rada unosimo grafiki podatak (bilo da se radi o paralelnim, ortogonalnim ili drugim planovima). Ovdje dolazi do punog izraaja poznavanje tehnologije, kao i iskustvo, tako da se dobije jasan uvid kojim redom e se pojedini radovi odvijati, gdje je mogua paralelizacija, i kakve su meusobne zavisnosti. Jednom usvojen dinamiki plan napredovanja radova diktira i dinamiku svih potreba (kao radne snage, materijala, mehanizacije, i financijskih sredstava). Osim dinamikih planova izvrenja radovam, razlikujemo i sljedee dinamike planove :

Dinamiki planovi radne snage,

Dinamiki planovi potreba u mehanizaciji,

Dinamiki planovi materijala,

Dinamiki planovi ulaganja financijskih sredstava;

41. Dinamiki planovi resursa ?

Dinamiki planovi izvrenja ne mogu se izraditi odjednom. U duhu prakse optimalizacije (programiranja) rad treba da bude potpuno pribliavanje optimalnom rjeenju. Iako bi na prvi pogled dobijeno rjeenje moglo da izgleda idealno, tek nakon planiranja sredstava (resursa) mogu da iskrsnu potrebe za dopunskim korekcijama, poboljanjima, jer e biti potrebno da se izglade pretjerani skokovi u potrebama, bilo radne snage, mehanizacije, materijala ili financijskih sredstava. =>>

Dinamiki planovi radne snage podrazumijevaju planiranje radnika koje se vri prema njihovim vrstama i kvalifikacijama.

Dinamiki planovi potreba u mehanizaciji podrazumijevaju planiranje maina i sredstava, a neophodno je i voditi rauna o potrebnom vremenu za njihovu dopremu, montau i putanje u rad.

Dinamiki planovi materijala podrazumijevaju odredjivanje koliina potebnih materijala, podatke o tempu isporuke, vodei rauna o obezbjeenju nunih rezervi (zaliha).

Dinamiki planovi ulaganja financijskih sredstava se izrauju posle cjelokupnog zavretka planiranja i treba da ukljue sem trokova za izvoenje glavnih radova i sve ostale trokove (za pripremne, prethodne i zavrne radove).42. Tehnika ciklogramskog planiranja ?

Ciklogrami su specifina vrsta ortogonalnih planova koja je posebno pogodna i adaptirana za prikazivanje i planiranje radova koji se odvijaju kontinualno, odnosno cikliki. Planiranje se vri kao i kod ortogonalnih planova u koordinatama (vrijeme;prostor). Podjela ciklograma :

-- linijski ciklogrami,

-- paralelni ciklogrami,

-- kruni ciklogrami,

-- vektorski ciklogrami;43. Tehnika mrenog planiranja. Openito.

Poev od 1957. god. naovamo razvijena je u SAD nova tehnika planiranja specijalno za potrebe projekta Polaris za istraivanje svemira (NASA). Danas postoji vie od trideset srodnih varijanata. Sve one imaju zajedniku karakteristiku, a to je tzv. mreni plan. Zato se ta nova tehnika planiranja naziva zajednikim imenom: Tehnika mrenog planiranjaNova tehnika planiranja pokazala je velike prednosti nad dosadanjim klasinim metodama planiranja. Sutina se sastoji u tome da nova metoda omoguuje iznalaenje i uoavanje onih radova (aktivnosti) od kojih zavisi rok izrade investicionog objekta (tj. Projekta).

Trokovi planiranja primenom TMP su neto vei od onih kod primene klasinih metoda planiranja, ali su zato ekonomske prednosti znatno vee. U sluaju remeenja plana lako je mogue vrenje potrebnih korekcija, pri emu se dobija jasan uvid gde lei uzrok i gde treba da se vre ispravke, kao i efekat izvrenih ispravki.

Tehnika mrenog planiranja obuvata sledee tri faze rada:

I faza Analiza strukture

II faza Analiza vremena

III faza - Optimalizacija trokova 44. Redosljed rada na TMP. Analiza strukture.

Polazna baza je kao i kod ostalih vrsta planiranja, tj. projekat treba prvo ralaniti na njegove sastavne delove - aktivnosti. Prvo se sastavlja spisak svih aktivnosti.Nakon izrade spiska svih aktivnosti i utvrivanja njihovih 'meusobnih zavisnosti (prethodna aktivnost, naredna aktivnost, uporedna aktivnost) prelazi se na konstruisanje mrenog plana.

Potrebno je da se ispita i utvrdi sledee:

- koje aktivnosti mogu otpoeti neposredno posle neke posmatrane aktivnosti,

- koje aktivnosti mogu da se odvijaju uporedo

- koje aktivnosti moraju prethodno da budu zavrene da bi posmatrana

aktivnost mogla da zapone i da li se moe neka od aktivnosti podeliti na vie pojedinanih aktivnosti.

Ovo je od posebnog znaaja jer predstavlja paralelizaciju radova. Konstruisanje mrenih planova moe da se vri na dva naina, i to: -pomou strelica (arrow diagram),

- pomou krugova (circle diagram, odnosno precedence diagram).Sledei rad na izradi mrenih planova je numerisanje aktivnosti u mrenom planu.45. Redosljed rada na TMP. Analiza vremena.Poetak rada na II fazi TMP zahteva proraun trajanja izvrenja za svaku pojedinu aktivnost. U tom pogledu postupak je potpuno isti kao i kod klasinog planiranja.

Davanje vremenske dimenzije mreznom planu, tj.proraun trajannja izvrsenja projekta, moe da se vri na vie naina, i to: postupkom racunanja napred-nazad,to se vri neposredno pomou mree, ili bez neposrednog uvida u mreu pomou matrice, pomou tablice i, na kraju, pomou rauna.

Jedino proraun pomou tablice, koji odgovara i radu raunara, prua pun uvid u veliinu i vrstu pojedinih vremenskih rezervi i predstavlja potpun proraun, dok su prorauni na mrei i pomou matrica vie orijentacione prirode. Kod TMP je u primeni specijalna terminologija za pojedine pojmove. U praksi u tom pogledu vlada veliko arenilo. Radi lakeg praenja literature (izvorne) primenie se oznake iz amerike prakse za pojedine termine:

najraniji poetak neke aktivnosti (earlier start) arlier start (ES)

_

najkasniji poetak neke aktivnosti (last start) last start (LS)

najraniji zavretak (earlier fini sh) arlier fini (EF)

najkasniji zavretak (last f'inish) last fini (LF).

Kod toga vae sledei odnosi:

ES = LEF (PA)

Najraniji poetak neke aktivnosti jednak je najkasnijem od svih najranijih zavretaka prethodnih aktivnosti.

EF = ES+tn

LS = LF-tn

Najraniji zavretak neke aktivnosti jednak je zbiru vremena najranijeg poetka i vremena trajanja te aktivnosti.

Najkasniji zavretak neke aktivnosti jednak je najranijem od svih najkasnijih

poetaka narednih aktivnosti.

LF = ELS (NA)

Ukupna vremenska rezerva Tu = LS-ES = LF - EFSlobodna vremenska rezerva T = EES (NA) - EF46. Terminiranje mrenih planova. Izglaavanje potreba u resursima.Da bi se prorauni mogli primjeniti pri izvoenja radova treba povezati rezultati sa datumima, vano je odredit poetni datum.kao baza za terminiranje se uzima godini fond radnog vremena; vodi se rauna o uslovi rada i vrijeme rada i praznici itd.

U okviru terminiranje mogu da se utvruju znaajni datumi (milestone), kojim se treba predrati; zavretak neka faza rada odnosno poetak neka druga.47. Optimalizacija mrenog plana.

Optimalizacijom odnosa vrijeme-trokovi omoguuje utvrivanje najpovolnjig roka graenje;iznalaenje nekog kraeg roka uz najmanje poveanje trokova.

Za vee projekte to se vri pomou raunara, dok za manjih objekata runo se rauna postupnim pribliavanjem.Polazna faza je iznalaenje zavisnosti trokova u funkciji vremena,ta zavisnost je linearna, polazi se od normalno vrijeme; vrijeme ako se uzima optimalnu mehanizaciju i organizaciju i tehnologiju..Mjere koje se poduzimaju za optimalizaciju trebaju da budu to ekonominiji; to manji dodatnih trokova (uvoenje prekovremenskog rada,vie smijenskog rada, primjene visokoproduktivnih materijala,primjene efikasne metode rada,primjena veeg broja osnovnih sredstava)48. Probalistiko planiranje. PERT metoda.

U koliko se radi o potrebi da se izvedu neki radovi koji do sada jo nisu izvoeni(novo iskustvo) primjenuje se ta metoda.

U prvoj fazi polazi od mrenog plana na bazi analizu strukture(kao TPM), dok u drugoj fazi se razlikuje od (TPM) u utvrivanja vremena trajanje pojedinih aktivnosti; sa (a) obiljei optimistiko vrijeme, sa (b) pesimistiko vrijeme, dok sa (m) najvjerovatnji vrijeme i rauna se oekivano vrijeme sa sljedeom formulom .

Tc = (a+4m+b)/6.

Prorauna se vjerovatnoa odvijanje dogaajapomou faktora vjerovatnoe, pa ako :

P