Kaynaklar

• Orhan Türkay, Mikroiktisat Teorisi, İmaj Yayınevi

• Erdal M. Ünsal, Mikro İktisat, İmaj Yayınevi

• Mikro İktisat, AÖF Yayınları

OLİGOPOL PİYASALARIOLİGOPOL, birbirlerini etkiyebilecek kadar az sayıda satıcının sonsuz sayıda alıcıylakarşı karşıya geldiği piyasa türüdür. Oligopol piyasasıyla ilgili ilk teorik tartışma,Augustin Cournot tarafından 1838 yılında yapılmıştır. Cournot, iki satıcı arasındakirekabeti incelemiştir.

Oligopol piyasasında firma sayısının az olması yanında, her firmanın davranışlarınınrakiplerinin davranışlarına bağlı olması en önemli özelliğidir. Bu alanda teoriktartışmalar sonucu farklı oligopol teorileri geliştirilmiştir:

• Birinci grup teoriler; firmalar arasında rekabetçi davranışların varlığı üzerinekurulmuştur (Klasik Model). Modelde her firmanın fiyat, miktar ya da reklampolitikasında öteki firmalardan bağımsız davrandığı varsayımıyla hareketedilmektedir. Genellikle firmalardan birinin ötekilerden bağımsız, fiyat, miktar yada reklam alanında yeni bir politika uygulaması, bu piyasada savaş ilanı anlamınagelmektedir. Özellikle fiyat savaşı, firmalardan güçsüz olanın piyasadankovulmasına kadar devam edebilir.

• İkinci grup teoriler; Model rekabetten zarar görmek istemeyen firmalarınuzlaşmacı davrandığı varsayımı üzerine kurulmuştur. Oligopolcü firmalar, birmonopolcü gibi hareket ederek sağlayacakları en yüksek kârı aralarında paylaşmayoluna gitmektedirler. Bu anlaşma zımni (gizli) olabileceği gibi açık da olabilir.Diğer yandan anlaşmanın konusu fiyat, miktar bölge ya da reklam olabilir.

Oligopol de tam rekabet piyasasına göre daha az rekabet olduğundan, tekel piyasasına

daha yakın olduğunu söyleyebiliriz. OLİGOPOL, az sayıda büyük firmanın homojen ya da

farklılaştırılmış ürünler ürettiği piyasa türüdür.

Oligopol firmaları benzer ürünler üreterek sadece fiyat üzerinden rekabet edebilecekleri

gibi farklılaştırılmış ürünler üretip ürün kalitesi, pazarlama gibi fiyat dışı alanlarda da

rekabet edebilirler.

Doğal ya da yasal engeller yeni firmaların piyasaya girmesini engellediğinden piyasada az

sayıda firma yer almaktadır.

Oligopol piyasasının en önemli özelliği; her firmanın fiyat, miktar, reklam harcamaları gibi

konularda verdiği kararlarda rakiplerinin olası tepkilerini dikkate alma zorunluluğudur.

Dolayısıyla oligopol piyasasındaki firmalar karşılıklı olarak birbirlerine bağımlıdır.

Oligopol piyasası ile günlük yaşantımızda da çok sık karşılaşırız. Örneğin cep telefonunuzda

kullandığınız hat Turkcell, Avea, ya da Vodafone firmalarından birisine aittir. Bu piyasada da

üç büyük firma rekabet etmektedir.

Tüm oligopol teorileri üç temel varsayıma dayanmaktadır:

Piyasada az sayıda satıcı ve çok sayıda alıcı vardır: Varsayım gereği genellikle piyasadaki azsayıda firma karşılıklı olarak birbirleriyle bağımlılık içerisindedir. Piyasadaki her firma,kendi faaliyetlerinin diğer firmaları; diğer firmaların faaliyetlerinin de kendisinietkileyeceğini bilir. Firmalar arasındaki bu karşılıklı bağımlılık ilişkisi, oligopol piyasasınınen önemli özelliğidir.

Firmalar homojen ya da farklılaştırılmış ürünler üretip satarlar.

Piyasaya girişi kısıtlayan önemli engeller vardır.

Oligopol Piyasasının Varsayımları

Diğer piyasa türlerinde olduğu gibi oligopolcü davranış biçimini açıklayan tek bir modelyoktur. Çünkü oligopolcü firma fiyat ve miktar stratejisini birçok değişik şekildebelirleyebilmektedir.

Tipik bir oligopolcü firma bakış açısı şu şekilde özetlenebilir: Eğer rakiplerin bu şeklidedavranırsa ben de X kararını alırım; fakat rakiplerim başka bir şekilde davranırsa budurumda Y kararını almam gerekir. İşin içine stratejik ilişkiler girdiği zaman, tek bir sonuçdeğil, çeşitli potansiyel sonuçlardan herhangi bir tanesi alınabilir.

Firmalar arasındaki bağımlılık ilişkisi içinde, belirleyici değişken, bir firmanın diğer firmaveya firmaların kararlarına gösterdiği tepkidir. Bu tepkiler hakkında çeşitli varsayımlaryapılabildiğinden, değişik oligopol teorileri türetmek mümkündür.

Oligopolde Firma Davranışı

5

OLİGOPOL TANIMLARI

Ürün farklılaştırmasının olup olmamasına göre;

Saf oligopol: Piyasadaki firmaların ürünleri homojendir

Farklılaştırılmış oligopol: Piyasadaki firmaların ürünleri homojen değildir.

Gerçek yaşamda en çok rastlanan piyasa türüdür. Farklılaşma arttıkça firmalar

arasında bağımlılık azalır.

Gizli anlaşmalarla veya ihtiyari işbirlikleri ile oluşup oluşmadıklarına göre;

Tam oligopol: Oligopolcü firmaların karlarını bir grup olarak maksimize ettikleri

oligopoldür.

Kısmi oligopol: Oligopolcü firmaların karlarını bir grup olarak maksimize

edemedikleri oligopoldür.

İki Firmalı Oligopoller (Düopol Modelleri)

DÜOPOL, iki satıcının, sonsuz sayıda alıcıyla karşı karşıya geldiği piyasa

türüdür. Bu piyasada alıcılar, birbirlerinin kararlarını etkileyemezken,

herhangi bir satıcının uyguladığı politika diğerlerini etkilemektedir.

• Cournot Modeli

• Chamberlin Modeli

• Edgeworth Modeli

Çok Firmalı Oligopoller

• Sweezy (Dirsekli Talep) Modeli

Anlaşmalı Oligopoller• Fiyat Liderliği

• Kartel

Düopol teorilerinin tarihi gelişim bakımından ilki ve en tanınmışı 19. Yüzyılın ilkyarısında Augustine Cournot tarafından ortaya atılan modeldir (1838).Cournot teorisi, stratejik kararları en erken ve en güçlü ortaya koyan teoridir.Oligopolün açıklanmasında temel sorun karşılıklı bağımlılıktır. Cournot, teorisini,maliyetsiz üretim varsayımıyla birleştirmiştir. Bunun için de maden suyu üreten ikifirmanın karşılıklı stratejilerini ortaya koymaktadır.

Cournot Modeli’nin Varsayımları• Modelde firmaların satış maliyeti

sıfırdır.• Piyasa talep eğrisi doğrusal ve

bellidir.• Her iki firma toplam talebin

durumunu kesin olarak bilmektedir.• Firmalar birbirlerinin kararlarından

etkilendiklerini bilmekte ve bağımsızhareket etmektedirler.

• Düopolcüler, rakip firmanın satışmiktarlarını veri olarak kabuletmekte ve kendi satış seviyesini buveriye göre belirlemektedir.

Cournot Modeli

Chamberlin Modeli

Chamberlin’in oligopol çözümü Cournot çözümünde varsayılan koşulların söz konusuolduğu bir piyasada, düopolcü A ve B firmalarının piyasa bağımlılıklarını karşılıklıolarak kabul ettikleri varsayımına dayanmaktadır.

Bu modelde A firması piyasaya ilk giren firma olduğu varsayılırsa, A, 0q1 kadar malıp1 fiyatından satarak 0q1Cp1 kadar monopol karı elde edecektir. B piyasayagirdiğinde fiyatın p2’ye düşeceğini öngören A, B piyasaya girer girmez üretiminiyarıya indirecek ve 0q’2 kadar mal üretecektir.

B de bu durumda geri kalan q’2q1

miktar üretim yaparak fiyatın p1’inaltına düşmesini engelleyecektir.Böylece iki firma 0q1CP1 monopolkarını (0q’2Ep1 kadarını A, q’2q1CEkadarını da B elde ederek)paylaşacaklar ve karlı çıkacaklardır.

Edgeworth'e göre, fiyat rekabeti sonucu,fiyat ve üretim miktarı süreklidalgalanacak, belirli bir denge miktarı vefiyatı sözkonusu olmayacaktır.

Edgeworth Modeli

Edgeworth modelinde;• Fiyat ve üretim rekabetinin olduğu,• Firmanın üretim kapasitesinin

belirli ve sınırlı olduğu• Her firmanın tek başına tüm talebi

karşılayamadığı,• Firmaların pazar paylarının aynı ve

üretim maliyetlerinin sıfır olduğukabul edilmektedir.

Paul Sweezy tarafından 1939 yılında geliştirilen Dirsekli talep eğrisi modelinde, her birfirmanın rakiplerinin, fiyat düşüşlerini takip edeceği, fakat fiyat artışlarını takipetmeyeceği fikri vardır.

Sweezy (Dirsekli Talep) Modeli

Firmalar;

• Aynı büyüklüktedir ve

homojen mal üretmektedirler.

• Aynı fiyatı uygulamakta ve

aynı piyasa payına sahip

olmaktadırlar.

• Piyasada yüksek fiyatlar

uygularlarsa satışları düşük

olacak, düşük fiyatlardaysa

tüketiciler daha çok satın

almayacaklardır. Bunun

anlamı talep eğrisinin, fiyat

düşüşlerine karşı esnek

değil, fiyat artışlarına karşı

esnek olduğudur.

Oligopol piyasasında az sayıda firmanın işbirliği içinde fiyatı belirledikleri bir modeldir.Piyasada lider konumda olan firma fiyatı belirler ve diğer firmalar da bu fiyatı takip ederler.

Lider firma genellikle endüstrideki en büyük firma ya da en etkin firmadır. Lider firmalar:

Fiyat değişikliğini çok sık yapmazlar: Fiyat değişiklikleri takipçilerin lideri takip etmemesiriskini taşıdığından lider firma tarafından yapılan fiyat değişiklikleri çok sık olmaz. Liderfirma talepteki ve maliyetteki günlük değişikliklere hemen tepki vermez. Fiyat ancaktalep ve maliyet koşullarında önemli değişiklikler olduğunda değiştirilir (ücret artışları,vergilerdeki önemli artışlar, enerji gibi önemli girdilerdeki fiyat artışları gibi…).

İletişim kurmak: Lider firmanın yöneticileri yaklaşan fiyat değişikliği öncesinderöportajlarla ya da basın açıklamaları yoluyla toplumla ve diğer firmalarla iletişimkurmaya çalışırlar. Bu açıklamalarında neden fiyatı değiştirmek zorunda olduklarınıanlatıp, takipçi firmaları da aynı şeyi uygulamaya ikna etme çabası içindedirler.

Sınır Fiyatlama: Yeni firmaların piyasaya girişlerini engelleyen fiyatlama stratejisidir.Lider firma her zaman endüstri için kısa dönem kârlarını maksimize eden fiyatı seçmez,çünkü yeni firmaları piyasadan uzaklaştırmak ister. Dolayısıyla yeni rakiplerin cesaretinikırmak ve endüstrinin mevcut oligopolcü yapısını korumak için, fiyat lideri, fiyatı kısadönem kârlarını maksimize eden düzeyin altında tutabilir.

Fiyat Liderliği Modelleri (Örtülü Anlaşma)

Anlaşmalı OligopollerOligopolcü firmaların, kendi aralarındaki rekabetten zarar görmesi konusundaki deneyimleri,bu piyasada faaliyette bulunan firmaları ortak hareket etmeye yönelik anlaşmalar yapmayaitmiştir. Anlaşmalı oligopollere örnek; Fiyat Liderliği, Kartel.

Oligopolcü firmalar, birbirleriyle rekabet yerine anlaşmayı tercih ederken, eğer

piyasadaki firmaların güçleri eşit değilse, zayıf firmalar, maliyet ya da üretim tesis

ölçeği yönünden daha güçlü olan firmanın liderliğinde hareket etmeyi tercih

edebilirler. Bu şekilde lider olarak benimsenen firmanın fiyat konusundaki

kararlarına, endüstrideki diğer firmalar uymayı tercih ederler. Fiyat liderliği

uygulaması, gerçek ekonomik hayatta en yaygın piyasa tipidir.

Fiyat liderliği uygulamasında mal homojense, piyasadaki mal tek fiyattan satılacaktır.

Eğer piyasadaki malın heterojen hale gelmesi sağlanmışsa piyasadaki ürün farklı

markalar altında birbirine yakın farklı fiyatlardan satılacak, ancak fiyatların değişme

yönü aynı olacaktır. En yaygın fiyat liderliği şekilleri şunlardır:

• Büyük (hakim) firmanın fiyat liderliği,

• Etkin firmanın fiyat liderliği,

• Bir anlaşmaya bağlı liderlik,

• Barometrik fiyat liderliği.

Büyük (Hakim) Firmanın Fiyat Liderliği:

Piyasada çok sayıda küçük firma yanında, endüstrideki toplam üretimin önemli

bir kısmını üreten, maliyet avantajına sahip bir büyük firma (Hakim Firma) vardır.

“Hakim firma”, monopolcü gibi, tek başına hareket ederek, kar

maksimizasyonuna yönelip, ne kadar mal üreteceğini ve bunları hangi fiyattan

satacağını belirler.

Endüstrideki diğer firmalar hakim firmanın belirlediği fiyatı kabullenerek (veri

alarak), tam rekabet piyasasındaki firmalar gibi, faaliyetlerini sürdürürler.

Etkin Firmanın Fiyat Liderliği:

Bazen bir fiyat lideri, hakim firma olmaksızın ve resmen tanınmaksızın ortaya

çıkabilir.

Bu durumda bu firmalardan etkin olan (düşük maliyetle üretim yapan) firma

karını maksimize edecek şekilde fiyatını belirler.

Diğer firmalar ise (yüksek maliyetli) bu firmanın fiyatına uymak zorunda kalır ve

düşük bir kar oranıyla satış yapar.

Diğer firma lider firmanın fiyatına uymadığı takdirde rekabet başlar.

Ancak yüksek maliyetle üretim yapan firma etkin üretim yapan firma ile rekabet

edemeyeceğinden piyasayı terketmek zorunda kalabilir.

Bir Anlaşmaya Bağlı Liderlik:

Talep yüksek olduğu zaman firmalar aralarında anlaşmaya gitmektedir. Talep

düşük olduğu zaman firmalar birbirleriyle rekabete girişmektedir. Bu

durumlarda bir firma lider konumda olabilir ve diğerleri ona uyabilirler.

Burada fiyat liderliği gizli anlaşma sonucu oluşmaktadır.

Fiyat lideri kuşkuyu ortadan kaldırmak için küçük firmalardan birisi de olabilir.

Çünkü; bir çok ülkede rekabetin kısıtlanmasına karşı yasalar konulmuştur.

Bu durumda fiyat liderliği, liderin piyasa gücünden çok, gizli anlaşmadan

doğmaktadır.

Fakat firmaların sürekli olarak güçsüzmüş gibi davranmaları ve dolayısıyla bunun

çok uzun sürmesi beklenmemelidir.

Ayrıca firmalar arası bilinçli paralel davranışlar da benzer sonuçlar doğurabilir.

Yani firmalar açık ya da gizli olarak fiyatlarını belirlerken belli bir kural

izleyebilirler.

Barometrik Fiyat Liderliği:

Bazen oligopolist firmaların maliyetleri ve ölçekleri birbirlerine çok yakındır.

Böyle durumlarda, birbirleriyle mücadeleyi göze alamayan ya da aralarında

anlaşma yapamayan firmalar, geçmişte büyük deneyimleri nedeniyle piyasada

saygınlığı ile ün yapmış, piyasayı ve piyasa koşullarındaki değişiklikleri en sağlıklı

bir şekilde analiz edebildiğine inanılan bir firmanın izlediği fiyat politikasını

benimserler, bir başka deyişle aynen uygulama yoluna giderler.

Barometrik fiyat liderliğinde, lider firma, bir barometre gibi, piyasa koşullarındaki

değişmeleri anında algılayarak, fiyat politikasını bu değişikliklere göre

ayarladığına, piyasadaki diğer firmaların inanması söz konusudur.

Bu inançları sürdüğü sürece, söz konusu firmanın liderliği devam edecektir.

Oligopolcü firmaların aralarında rekabeti azaltarak, ortak karlarını en yüksek düzeyeçıkarma alanındaki çabalarının en gelişmiş şekli “Kartel” anlaşmalarıdır. Aralarındaaçık ya da gizli anlaşma yapmayı başaran, aynı endüstrideki firmalar, dışarıya karşımonopol gibi hareket ederler. Bu anlaşmalar, “ortak kârın maksimizasyonu” amacınayönelik olabildiği gibi, “piyasayı paylaşma” amacına yönelik de olabilmektedir.

Kartelde temel amaç kârın arttırılmasıdır. Kartel, piyasada oligopolistik belirsizliğiortadan kaldırarak, fiyat ve ticaret savaşını yasaklayarak, rekabete engeller getirerek,pazar kotaları ve alanları belirleyerek, standart fiyatlar oluşturarak, rekabete olanaktanımamak için imtiyazları kontrol altında tutmak suretiyle birlik kurarak bu amacaulaşılmasını sağlar. Karteller başlıca dört biçimde görülebilirler. Bunlar:

• Karteller üretim miktarında anlaşabilirler. Her firma belli bir miktarda üretimdebulunur ve o miktarı aşamaz.

• Karteller fiyatlarda anlaşabilirler. Burada amaç, belirlenen fiyatın altında satışyapılmamasıdır.

• Karteller bölgelerde anlaşabilirler. Her firma kendi bölgesinde satış yapabilir.• Karteller malı ucuza ithal edip, içerde pahalı satmak yoluna gidebilir.

Bunlar dışında, satın alma kartelleri, kazanç bölüşüm kartelleri ve üretim düzenleme,satış bölgesini sınırlama ve fiyat kartelleri gibi türler sayılabilir.

Formel Anlaşmalı ModellerKartel

Kartel oluşturmak ve karteli sürdürmek isteyen firmaların karşılaşabilecekleri olası sorunlar

şunlardır:

Kartel Oluşturma Sorunu: Yasal olsa bile, endüstrideki firmaları bir araya getirip karteli

oluşturmak maliyetli ve zordur. Çünkü kartelin üyeleri karteli oluşturmanın maliyetlerini

diğer firmalara yükleyip kendisi sadece getirilerinden faydalanmak ister.

Kartel Politikası Geliştirme Sorunu: Kartel oluşturulsa bile bir sonraki aşama kartelin

politikasının belirlenmesidir. Kartelin üye sayısı arttıkça politika önerilerinin sayısı da

artacaktır. Dolayısıyla fikir birliğine varmak her zaman kolay olmayabilir.

Endüstriye Yeni Firmaların Girmesi Sorunu: Yüksek kârlar endüstri dışındaki firmaları

endüstriye girmeye teşvik eder. Eğer kartel üyeleri, yeni firmaların endüstriye girişini

engelleyemezlerse kartel bir süre sonra dağılabilir.

Kartel Üyesi Bazı Firmaların Hile Yapması: Üyelerden bazıları yüksek fiyatın cazibesine

kapılıp kârını daha da arttırmak için belirlenen üretim kotasına uymayabilir. Diğer

firmalar bunu fark edip aynı yöntemi kendileri de uygularsa, başlangıçta belirlenen

politikanın bir anlamı kaymayacağından kartel dağılır.

OYUN TEORİSİ• Elde edecekleri sonuçlar birbirlerinin davranışlarına bağlı olan

oyuncular için rasyonel davranışı belirleyen matematiksel ilkeler

• Karar birimleri stratejik durumlarda nasıl davranır?

• OYUN: rakipleri karşı karşıya getiren herhangi bir durum

https://www.youtube.com/watch?v=8YuJDx

SvL8I

Mahkumların İkilemiA. W. TUCKER

SUÇLU B

İTİRAF İNKAR

SUÇLU A İTİRAF 5 YIL 5 YIL 0 10 YIL

İNKAR 10 YIL 0 1 YIL 1 YIL

İşbirliğinin Zorluğu

FİRMA B

Anlaşmaya Uymak Anlaşmaya

Uymamak

FİRMA

A

Anlaşmaya

Uymak

50 50 0 99

Anlaşmaya

Uymamak

99 0 49,5 49,5

Reklam Oyunu

FİRMA B

Reklam Yapmak Reklam Yapmamak

FİRMA

A

Reklam

Yapmak

20 10 30 0

Reklam

Yapmamak

12 16 20 4

Reklam Oyunu: Nash Dengesi

FİRMA B

Reklam Yapmak(B için hakim strateji)

Reklam Yapmamak

FİRMA

A

Reklam

Yapmak

20 10 30 0

Reklam

Yapmamak

12 16 40 4

A için hakim strateji yok ve karı maksimize eden strateji B firmasının

ne yapacağına bağlı…

• Burada her firma reklam yapmaya karar vermek suretiyle, rakibinin kararları veri iken kendisi için yapabileceğinin en iyisini yapmıştır ve ceterisparibus bu kararını değiştirmez

• Bir firmanın rakiplerinin kararı veri iken kendisi için yapabileceğinin en iyisini yaptığı duruma Nash Dengesi denir.

• Reklam yapılması durumu Nash Dengesidir.

• Hakim Strateji bir firmanın rakipleri ne yaparlarsa yapsınlar kendisi için yapabileceğinin en iyisini yaptığı durumdur

• Nash Dengesi ise bir firmanın rakiplerinin kararı veri iken kendisi için yapabileceğinin en iyisini yaptığı durumdur

• Nash dengesi için her oyuncunun hakim stratejiye sahip olması gerekmez

Maksimin Strateji

FİRMA B

Reklam Yapmak Reklam Yapmamak(B için hakim strateji)

FİRMA

A

Reklam

Yapmak

1 0 2 1

Reklam

Yapmamak

-1000 0 4 1

Bir firmanın Nash Dengesinde olabilmesi için diğer firmanın rasyonel

davrandığından emin olması gerekir. Emin değilse firma elde edebileceği

minimum kazançları maksimize eden stratejiyi uygular

• Oligopol piyasasında birbirine etki edebilecek kadar az sayıda firmanın bulunmasınedeniyle üretim, satış fiyatını yükseltmek amacıyla kısılmaktadır. Firmaların suniolarak üretimlerini kısmaları, üretim faktörlerinin toplum tercihlerinin uygun malve hizmet bileşimini sağlayacak şekilde dağıtılmasını engellemektedir.

• Oligopolcülerin kaynakların üretim alanları arasında optimal dağılımını bozucunitelikte olan bu olumsuz etkisi, piyasadaki rekabet durumuna göredeğişmektedir. Eğer piyasada firmalararası rekabet nedeniyle tam rekabeteyaklaşıyorsa, kaynak dağılımını bozucu etkisi azalacaktır. Eğer firmalararasıanlaşmalar sonucu monopole yaklaşıyorsa bu olumsuz etki artacaktır.

• Üretimini suni olarak kısan firmalar normal karın üzerinde kar elde ederken,toplumdaki gelir dağılımı adaletini olumsuz yönde etkilerler.

• Firmalar ürünlerini diğer firmalardan farklıymış gibi göstermek amacıyla reklamfaaliyetlerinde bulunurlar. Reklam firmanın karşı karşıya olduğu talep eğrisinindaha az esnek hale gelmesine neden olacaktır. Ancak, bu amaçla yapılanreklamlar genellikle tüketicilerin refahına olumlu yönde katkıda bulunmadığından,reklama ayrılmış olan üretim faktörleri israf edilmiş olacaktır.

Oligopolün Eleştirisi

PİYASA TÜRLERİNİN GENEL DEĞERLENDİRMESİ