OsmanlÄ± MalÃ® Ä°statistikleri BÃ¼tÃ§eler 1841-1918

OSMANLI MAL STATSTKLER BTELER 1841-1918

OTTOMAN FINANCIAL STATISTICS BUDGETS

T a r i h i statistikler D i z i s i Cilt Historical Statistics Series Volume

H a z r l a y a n Prepared by Prof. Tevfik G r a n

DEVLET STATSTK ENSTTS

NO ; 12018

T . C . B A B A K A N L I K D E V L E T S T A T S T K E N S T T S

S T A T E I N S T I T U T E O F S T A T I S T I C S P R I M E M I N I S T R Y R E P U B L I C O F T U R K E Y

Bu yaynn 5846 Sayl Fikir ve Sanat Eserleri Kanununa gre her hakk Babakanlk Devlet statistik Enstits Bakanlna aittir. Gerek veya tzel kiiler tarafndan izinsiz oaltlamaz ve datlamaz.

State Institute of Statistics, Prime Ministry reserves all the rights of this publication. Unauthorised duplication or distribution of this publication is prohibited under Law No: 5846.

Yayn iinde yer alan gr ve yorumlar yazarna aittir.

Opinions and interpretations in this publication belong to author.

ISBN 975-19-3503-2 Yayn Numaras Publication Number 2878

LGL UBELER - RELATED DIVISIONS

Yayn istekleri iin(*) For publication order

Dner Sermaye letmesi Mdrl Revolving Fund Administration

statistiki veri ve bilgi istekleri iin For requests of statistical data and information

+ (312) 425 34 23 + (312) 417 64 40/319-323

+ (312) 417 58 86

Bilgi Datm ubesi Mdrl Data Dissemination Division

+ (312) 418 50 27 + (312) 417 64 40/213-244

+ (312) 417 04 32 + (312) 425 68 41

(*) Genel Bteli Kamu Kurumlar, Ulusal statistik Enstitleri ve Uluslararas Organizasyonlar, yayn isteklerini cretsiz olarak karlamas iin Bilgi Datm ubesi Mdrl'ne resmi yaz ile bavurabilir. Domestic General Budgeted State Institutions, National Statistical Institutions and International Organizations should apply officially to Data Dissemination Division to obtain publications without paying dissemination and/or production costs.

T.C. Babakanlk E-posta - E-mail : [email protected] Devlet statistik Enstits nternet - Internet: http://www.die.gov.tr Necatibey Cad. No: 114 06100 ANKARA / TRKYE

Devlet statistik Enstits Matbaas - Ankara, Eyll 2003 - State Institute of Statistics, Printing Division - Ankara, September 2003 MTB: 2003 -1455 - 750 Adet - Copies

NSZ

Devlet statistik Enstits, lkemizin ekonomik, sosyal ve kltrel alanlardaki faaliyetlerini dzenli olarak izleyen, rettii istatistiklerle bilgiye dayal politikalara yn veren, lkenin istatistik bilgi altyapsn oluturmadan sorumlu bir kurulutur.

retilen gncel bilgilerin yan sra, tarihi sre ierisinde yaplan istatistik faaliyetlerini gn yzne karmak ve kullancnn istifadesine sunmak da kurumumuzun byk nem verdii bir konudur. Bu kapsamda Tarihi statistikler Dizisi 1994 ile 2001 yllar arasnda Prof. Dr. evket P A M U K ' u n koordinasyonunda tamamlanmtr.

Tarihi statistikler Dizisi ierisinde Osmanl Dnemi Tarm statistikleri, 1909,1913 ve 1914 ile Osmanl Devleti'nin lk statistik Yll, 1897 adl eserlere de sahip olan Prof. Dr. Tevfik GRAN'n hazrlad Osmanl Mali statistikleri kapsam itibariyle Tarihi statistik nitelii nedeniyle Kurumumuz tarafndan baslmas uygun grlmtr. Tarihsel kaytlar gn na karmaya ynelik bu tr abalar vgye layktr. Kurumumuzun bu tr almalara katks devam edecektir.

Bu alma ile Tanzimat' izleyen yllardan balayarak 1918 ylna kadar Osmanl mali idare sistemi ele alnmaktadr. Eserde, Tanzimat dnemine ait 29, II. Abdlhamit dnemine ait 28 ve ttihat Terakki dnemine ait 9 olmak zere toplam 66 mali yla ait bte verileri orijinal yapsna bal kalnarak sunulmaktadr.

Tm emei geenlere teekkrlerimi iletmek isterim.

Do. Dr. mer DEMR Bakan

Devlet statistik Enstits

NDEKLER

Sayfa

nsz III

Tablo Listesi VII

Sunular

Prof. Dr. Orhan GVENEN XI

Prof. Dr. Halil NALCIK XIII

Prof. Dr. evket PAMUK X V

nsz XIX

ngilizce zet XXI

Blm I Osmanl Kamu Maliyesi, 1839-1918 1

Blm II Tanzimat Dnemi Bteleri, (1257) 1841/'42- (1291) 1875/'76 17

Blm III II. Abdlhamit Dnemi Bteleri, (1292) 1876/'77- (1324) 1908/'09 93

Blm IV ttihat ve Terakki Dnemi Bteleri,

(1325) 1909/'10- (1334) 1918/'19 153

Ekler

Kuruun Trk Liras Olarak Edeerleri,

1841-1918 179

Szlk 181

Kaynaklarn Listesi 187

Bibliyografya 191

CONTENTS

Page

Preface Ill

List of Tables VII

Introduction

Professor Orhan GVENEN XI

Professor Halil NALCIK XIII

Professor evket PAMUK X V

Preface XIX

Summary in English XXI

Part I Ottoman Public Finance, 1839-1918 1

Part II Budgets of the Tanzimat Era, (1257) 1841/'42 -(1291) 1875/'76 17

Part III Budgets of the Abdlhamit II Era, (1292) 1876/'77- (1324) 1908/'09 93

Part IV

Budgets of the Young Turk Era,

(1325) 1909/10- (1334) 1918/'19) 153

Appendix

Monetary Magnitudes of Kuru Expressed

in Turkish Liras, 1841-1918 179

Glossary 181

List of Sources 187

Bibliography 191

DE, OSMANLI MAL STATSTKLER, BTELER, 1841-1918 V

TABLO LSTES Sayfa

BLM I

OSMANLI K A M U MALYES 1839 -1918

1.1 Btelere gre devlet gelirleri, giderleri ve bte aklar, 1841/'42-1918/'19 8

1.2 Gelirlerin trlerine gre dalm, 1849/'50, 1861/'62 ve 1875/'76 12

1.3 Gelirlerin trlerine gre dalm, 1887/'88, 1905/'06ve 1916/'17 13

1.4 Giderlerin trlerine gre dalm, 1846/'47, 1861/'62 ve 1875/'76 14

1.5 Giderlerin trlerine gre dalm, 1887/'88, 1905/'06 ve 1916/'17 15

BLM II

TANZMAT DNEM BTELER (1257)1841/'42 - (1291)1875/'76

2.1 (1257) 1841/42 mal yl btesi 19

2.2 (1262) 1846/'47 mal yl btesi 20

2.3 (1262) 1846/'47 mal yl giderleri... 21

2.4 (1263) 1847/48 mal yl btesi 22

2.5 (1263) 1847/'48 mal yl giderleri... 24

2.6 (1264) 1848/49 mal yl btesi 25

2.7 (1264) 1848/'49 mal yl giderleri... 27

2.8 (1265) 1849/'50 mal yl gelirleri... 28

2.9 (1265) 1849/'50 mal yl giderleri... 30

2.10 (1266) 1850/'51 mal yl btesi... 31

2.11 (1266) 1850/'51 mal yl giderleri. 34

2.12 (1267) 1851/'52 mal yl giderleri. 35

2.13 (1268)1852/'53 mal yl btesi.... 36 2.14 (1269) 1853/'54 mal yl btesi... 38

2.15 (1270) 1854/'55 mal yl giderleri. 40

2.16 (1272) 1856/'57 mal yl btesi... 41

LIST OF TABLES Page

PART I

OTTOMAN PUBLIC FINANCE, 1839 - 1918

1.1 Government revenues, expenditures and deficits in the budgets, 1841/'42-1918/'19.... 8

1.2 Distribution of revenues by types, 1849/'50 1861/'62and 1875/'76 12

1.3 Distribution of revenues by types, 1887/'88, 1905/'06 and 1916/'17 13

1.4 Distribution of expenditures by types 1846/'47, 1861/'62 and 1875/'76 14

1.5 Distribution of expenditures by types 1887/'88, 1905/'06and 1916/'17 15

PART II

BUDGETS OF THE TANZIMATERA (1257)1841/'42 - (1291)1875/'76

2.1 Budget for the fiscal year (1257) 1841/'42.... 19

2.2 Budget for the fiscal year (1262) 1846/'47.... 20

2.3 Expenditures for the fiscal year (1262) 1846/'47 21

2.4 Budget for the fiscal year (1263) 1847/'48. 22


2.6 Budget for the fiscal year (1264) 1848/'49. 25


2.8 Revenues for the fiscal year (1265) 1849/'50 28


2.10 Budget for the fiscal year (1266) 1850/'51 31





2.15 Expenditures for the fiscal year (1270)1854/'55 40

2.16 Budget for the fiscal year (1272) 1856/'57.. 41

DE, OSMANLI MAL STATSTKLER, BTELER, 1841-1918 VII

Tablo Sayfa Table Page

2.17 (1273) 1857/'58 mal yl gelirleri.. 42 2.17 Revenues for the fiscal year (1273)1857/'58 42

2.18 (1274) 1858/'59 mal yl btesi.. 44 2.18 Budget for the fiscal year (1274) 1858/'59.. 44





2.23 (1278) 1862/'63 mal yl b t e s i 5 6 2.23 Budget for the fiscal year (1278) 1862/'63.. 56


2.25 (1280) 1864/'65 mal yl btesi.. 60 2.25 Budget for the fiscal year (1280)1864/'65... 60

2.26 (1281) 1865/'66 mal yl gelirleri.. 62 2.26 Revenues for the fiscal year (1281)1865/'66 62

2.27 (1282) 1866/'67 mal yl btesi... 63 2.27 Budget for the fiscal year (1282)1866/'67... 63




2.31 (1286) 1870/'71 mal yl btesi... 74 2.31 Budget for the fiscal year (1286) 1870/71.... 74




2.35 (1290) 1874/'75 mal yl btesi... 86 2.35 Budget for the fiscal year (1290) 1874/'75... 86


BLM HI PART III H. ABDLHAMT DNEM BUDGETS OF THE ABDLHAMT II ERA BTELER (1292)1876/'77 - (1324)1908/,09 (1292)1876/'77 - (1324)1908/'09

3.1 (1292) 1876/'77 mal yl btesi 95 3.1 Budget for the fiscal year (1292) 1876/'77 95

3.2 (1293) 1877/'78 mal yl btesi 97 3.2 Budget for the fiscal year (1293)1877/'78 97






3.8 (1300) 1884/'85 mal yl gelirleri.... 109 3.8 Revenues for the fiscal year (1300)1884/'85. 109

3.9 (1303)1887/'88 mal yl btesi I l l 3.9 Budget for the fiscal year (1303)1887/'88.... 111

DE, OSMANLI MAL STATSTKLER, BTELER, 1841-1918 VIII

Tablo Sayfa Table Page

3.10 (1304) 188SV89 mal yl btesi... 113 3.10 Budget for the fiscal year (1304)1888/'89... 113











3.21 (1315) 1899/' 190 mal yl btesi 135 3.21 Budget for the fiscal year (1315)1899/1900. 135








BLM IV TTHAT V E TERAKK DNEM BTELER (1325)1909/,10 - (1334)1918/'19 4.1 (1325) 1909/'10 mal yl btesi 155

P A R T IV B U D G E T S O F T H E Y O U N G T U R K E R A (1325)1909/,10 - (1334)1918/'19

4.1 Budget for the fiscal year (1325)1909/' 10 155

4.2 (1326) 1910/'11 mal yl btesi 157 4.2 Budget for the fiscal year (1326)1910/' 11 157




4.6 (1331) 1915/'16 mal yl btesi 166 4.6 Budget for the fiscal year ( 1331 ) 1915/' 16 166

4.7 (1332) 1916/'17 mal yl btesi ,. 168 4.7 Budget for the fiscal year (1332)1916/' 17 168


4.9 (1334) 1918/'19 mal yl btesi, . 174 4.9 Budget for the fiscal year (1334)1918/' 19 174

DE, OSMANLI MAL STATSTKLER, BTELER, 1841-1918 IX

S U N U

" Sorsan gnlere admn

Ne olduunu bilmezler,

Ve bilmezler yerim yurdum neresi? "

Anadolu Seluklular

XII. YY.

- Anonim -

Szlerin dnyas insanlara binlerce yl bilgi ve duygu tad. Saylarn dnyasn alglamakta zorlanyoruz. Saylar, matematik anlamda kaotik, karmak ve belirsizliin yksek olduu yaplarda szlerin tamamlaycs oldu hep. Szlerin dnyasn saylarn dnyas ile tamamladmzda bilim de, evren de, insann yks de kendi greceklerinde daha tutarl bir alglamay ve anlatm getirirler.

statistik, uygulamas bilgi mhendislii olan bir temel bilimdir ve istatistik retmek karanla k gtrmek kadar onurlu bir grevdir. Zaman ve mekan dinamiinde tarihler, byk olaslkla, yeniden yazlacak ve ok farkl boyutlar, deerlendirmeler olacaktr. Olaylarn tarihinde zihniyetlerin tarihine ve oulcu bir zaman, mekan, insan dinamii, yorumlamasna ynelmek, kltr ve uygarlklarn deerlendirilmesinde farkl boyutlar getirecektir. Tarihi istatistiklerin en byk katks, gemii daha iyi anlamaya alrken, bugn daha salkl yorumlamak, gelecei daha az hatal dnmek ve bilin uygarlna getirecei katma deer olacaktr.

Bu dnce ve hasretle, Devlet statistik Enstits almalarnn 1988 ylnda, ncelik tayan projesi: aylk milli gelir hesaplar, evre istatistikleri, uzun zaman serileri ve tarihi istatistikler olmutur. Uzun zaman serileri ve tarihi istatistikler projesinin ilk rn Cumhuriyet dnemini kapsayan ve 400 sayfay aan "statistik Gstergeler: 1923-1990 " yaynnn matbu ve elektronik ortamda kullanma sunulmasyla gerekleti. Bu alma, her yl gncelletirilerek ve yeni seriler eklenerek matbu ve elektronik ortamda yaynlanmaktadr. 20. yzyl Trkiye statistikleri ile balayan bu almalarn devam 19. yzyl ve dier yzyllar kapsayan istatistik ve nicel bilgi tekil eden aratrmalarn yaynlanmas eklinde tasarlanmtr.

Trkiye'de kayt sistemleri ve istatistik nemli bir yer tutar; Kuzey Hindistan'da, ran'da Seluk dneminde, Osmanl imparatorluunda kayt sistemlerinin, zellikle nfus ve ziraatta oluturulduunu ve byk nem tadn biliyoruz. Osmanl "Nfus ve Arazi Tahrir Defterleri" ok deerli kayt ve bilgiler vermektedir. Macaristan'n yada Musul'un kk bir kynde ka hane olduu, ne kadar toprakta ne ekildii, gelirin ve lkemiz arivlerinde mevcut bu defterlerden reniyoruz. DE'nin bu kapsamda da yaplacak aratrmalara ve yaynlanmalarna gsterecei katk byk bir hizmet olacaktr.

DE, OSMANLI MAL STATSTKLER, BTELER, 1841-1918 XI

Devlet statistik Enstits'nn zaman dinamiinde atas olan "Defterhane" 1389'da kurulmutur. Bu nedenle Enstit giriinde, "Devlet statistik Enstits Kurulu Tarihi 1926", Defterhane Kurulu Tarihi: 1389" yazldr. Mustafa Kemal'in armaan ve emaneti olan Devlet statistik Enstits mensubu olmaktan ve onun zaman iinde kayna olan Defterhane'nin mensubu olmaktan onur duyduk hep. DE "Harzemli Bilgisayar Merkezi", "Piri Reis Corafi Bilgi Sistemi Merkezi", "Ulu Bey Bilgi Sistemleri Merkezi" adlarnn kayna bu dnce, bilgi ve tarih bilinci hasretidir.

ok deerli tavsiyeleriyle almalarmza g veren, hocamz Sayn Prof. Dr. Halil NALCIK'a, ltfedip Tarihi statistikler Dizisi Yneticiliini kabul eden ve tm almada byk emei geen Sayn Prof. Dr. evket P A M U K ' a , aratrmalaryla projeye katlan Sayn Prof. Dr. Cem B E H A R , Sayn Prof. Dr. Tevfik GRAN'a, bu aratrmalarn devamnda kurumsal desteini esirgemeyen Devlet statistik Enstits Bakan Sayn Do. Dr. mer DEMR'e ayrca Teknik ler Dairesi Bakan, Yayn nceleme ubesi Mdr ve ube elemanlar ile emei geen tm Enstit mensuplarna saygyla minnet duygularm iletmek isterim.

Prof. Dr. Orhan GVENEN

DE, OSMANLI MAL STATSTKLER, BTELER, 1841-1918 XII

S U N U

nsan hayat gibi milletlerin hayat da bir deneyimler birikimidir. Bir toplumun temel yapsn ve gelime potansiyelini bu birikim belirler. Bir milletin nesnel varl, yani zerinde yaad belli toprak paras, nfusu ve etnik yaps, belli bir tarih sreci iinde meydana gelmitir. evrenin toplum zerinde ve toplumun evre zerinde etkileri bakmndan her toplum belli bir yap ve belli gelime eilimleri kazanr. Bu tarihi maddi koullarla birlikte bir milletin kltr yaps da bir tarihi srecin rndr. Yani bir milletin paylaageldii inan sistemi, ortak davran biimleri onun nereye yneleceini belirler. Keza her toplum, srekli deiim iindedir, fakat genel deiim iinde deimeyen, diren gsteren, yava deien belli biimde yaplar ve kalplar vardr. Deiimi bilinle ynlendirmek isteyen dinamik toplumlarda gemiteki btn bu faktrleri, kalp ve yaplar, rakama dntrlen objektif llerle saptamak hayati nem tar.

Mesel Anadolu'daki patriyarkal-patrilinial (ataerkil), toplum yaps Osmanl mparatorluu'nun dikkatle izledii aile tarmna dayanan ift hane sistemi dediimiz belli bir tarm sisteminin sonucudur. Bugn Trkiye'de insan ve toprak ilikilerindeki ynlendirme politikalarnda, bu sistemin zellikleri hakkyla bilindii zaman isabetli kararlar alnabilir. Ksaca sylemek gerekirse, bugn tarih ilmi, toplum hayatn bir btn olarak ele almakta ve toplum hayatyla ilgili incelemeler zerinde younlam bulunmaktadr. Bugn anlamak, tarihi sreci anlamakla mmkndr. Bu sadece ilmi merak konusu olarak anlalmamaldr. Toplumumuzun ilerleme politikalarnda bu bilginin pragmatik bakmdan nemi aktr. Bilinmeyene eriebilmenin en emin yolu bilinenden hareket etmektir, bu da tarihin ve istatistik ilminin birlikte incelenmesiyle mmkndr. Doal olarak sorun, Trk toplumunun gemii zerinde rakamlara dayanan ak ve objektif bir bilgiye varmann olaslk derecesidir.

Gerekte, Osmanllar geni blgelere yaylm imparatorluklarn sk bir merkezi idare ve kontrol altnda tutabilmek iin olduka karmak saym usulleri gelitirmilerdir. Her grevlinin grev yapt yeri, maan ve grevini saptamak ve deiiklikleri izlemek iin merkez arivlerinde saklanan ayrntl listeler ve defterler dzenlemilerdir. Binlerce tmarlnn durumunu saptayan Mcmel Defter-i Hakan denilen defterler bu sistemin en belirgin bir rneidir. br yandan krsal blmde, vergi ykmlleri iin de Mufassal Defter-i Hakani'ler meydana getirilmitir. Bu defterlerde her vergi ykmlsnn tasarrufu altndaki toprak miktarn saptayan ve eitli vergi oranlarn belirleyen bilgiler sistematik bir biimde verilmitir. Mufassal defterler ayn dnemde Avrupa'da ve in'de vergi ve askerlik iin dzenlenen istatistik listelerinden baz bakmlardan daha ileri ve ayrntldr. Bugn arivlerimizde says bine yaklaan sancak mufassal defterleri nfus ve ekonomi bakmndan en ayrntl, gvenilir kaynaklanmazdr. Bize kadar eriebilen en eski rnekleri 15. yzyl ortalarna kadar inmektedir. Bununla birlikte, bu eit defterlerin 14. yzyl sonlarnda Yldrm Beyazid (1389-1402) dneminde dzenlendiine dair belgesel kantlar vardr. Bu defterleri meydana getirmek iin her sancakta yerinde saymlar yaplmakta idi. Her sancak iin atanan bir yazc veya emin, yerinde dorudan doruya vergi ykmllerini ve grevlileri, eski defterler ve yerel belgelere gre teker teker denetler, sonra bu verileri yanndaki katip belli bir sistem iinde defter haline getirirdi. Saymdan kamalar nlemek, vergi miktarn en salkl biimde saptamak iin belli yntemler izlenmekteydi; rnein, bir rnn yllk miktarn belirlemek iin yln ortalamas alnrd. Kylnn saymdan kamasna sebep olan sipahinin tmar elinden alnrd.

Bylece en kapsaml ve gvenilir sonulara varmaya allrd ki, bu kapsamllk ve doruluk prensipleri bugn de istatistik ilminin temel prensipleridir. Ancak bu saymlar, gerek

DE, OSMANLI MAL STATSTKLER, BTELER, 1841-1918 XIII

anlamda bugnk istatistiklerle zde saymak yanltr. nk o dnemlerde, dnyann br blgelerinde olduu gibi, Osmanl mparatorluu'nda da bu gibi saymlar belli amala, zellikle vergileme amac ile yaplrd. Bununla beraber, bu tarihi saymlardan bugnk istatistik verilerine en yakn sonular elde etmek iin baz yntemleri uygulamak olasdr.

Osmanl saym defterlerinde en nemli problemlerden biri udur: Burada, genellikle, kii yerine hane, yani geni aile birimi esas tutulur. Tahrir defterlerinde vergi ykmls esas olarak hanedir. Vergi ykmls olarak evlenmemi erkekler ve dul kadnlar da saym iine alnr. Modern demografi biliminin metodlar kullanlarak bu saymlardan gerek nfusu hesaplama giriimleri yaplmtr. Yine nfus iin cizye defterleri nemlidir; fakat burada da yalnz belli yaa erimi erkekler listeye alnmtr; kadnlar, ocuklar, hi kazanc olmayan yallar ve zel vergi bakl olanlar sayma alnmamtr. Nfus iin olduu gibi, ekonomik veriler iin de zellikle mufassal tahrir defterleri son derece nemli kaynaklardr.

Ticari trafik ve teki veriler sz konusu olduunda, zellikle gmrk ruzname defterleri, en ayrntl istatistik kaynaklarmz arasndadr. Bu defterlerde gmre tabi eyay getiren gemi kaptanlar, tccarlar, getirdikleri mallarn menei, miktar ve deerleri kaytldr. En altta, alnan gmrk miktar belirtidir. Kukusuz, kaakln geni boyutlara eritii o dnemler iin bu istatistik verilerinin de hayli noksan olduu meydandadr. Dkkanlardan alnan ihtisab resmini saptamak iin ehir ve kasabalarda yaplan dkkan saymlarda ekonomi tarihi iin kapsaml ve nemli kaynaklarmz arasndadr. Bylece mesela, stanbul ve Badat'ta her esnafn dkkan saysn olduka doru biimde bilmekteyiz. Osmanl brokrasisi zaman zaman belli bir idari ihtiyac karlamak iin zel saymlar da yapmtr. Mesela, 1640 tarihinde akadaki enflasyon ve ar fiyat artlar karsnda, pazardaki btn mallar kalite ve lleriyle fiyatlandran narh defteri ok nemli bir ekonomik belgedir. Bu arada ok nemli baka bir dizi, Temettat defterleri istatistik aratrmalar iin olaanst bir nem tamaktadr. Says onbinleri aan bu defterler, Tanzimat sonras dnemde imparatorluun byk bir blmnde vergi matrah olarak kylnn elindeki btn mallarn saymn iermektedir.

Devlet statistik Enstits olaanst bir nem tayan bu tarihi verilerin sistematik biimde yaynlanmasn ele almakla, yalnz sosyo - ekonomik tarihimiz zerinde birinci elden kaynak malzemesini ilmin hizmetine sunmakla kalmamakta, ayn zamanda bu verileri bugnk istatistik verileri ile karlatrarak Trk toplumunun uzun bir sre iin geliim izgisini aratrma imkann salamaktadr.

1988-1994 yllar arasnda Devlet statistik Enstits Bakan olarak grev yapan deerli bilim adam Sayn Prof. Dr. Orhan GVENEN'i bu nemli etkinlik alann at iin itenlikle tebrik etmek devimizdir. Enstit Bakan Sayn Do. Dr. mer DEMR destekleriyle almalarn devamn ve gelimesini salamtr. Tarihi statistikler Dizisi'nin yneticiliine deerli iktisat tarihisi Sayn Prof. Dr. evket P A M U K ' u n seilmi olmasnn bu etkinliin baarya ulamas iin bir garanti saylmas gerektiini de zellikle belirtmek isterim.

Prof. Dr. Halil NALCIK

DE, OSMANLI MAL STATSTKLER, BTELER, 1841-1918 XIV

S U N U

Yapsal Dnmler ve Tarihi statistikler

Trkiye iinde bulunduumuz yzylda ok hzl demografik, iktisadi ve toplumsal gelimelere sahne olmutur. Birka temel gsterge ile rnekleyecek olursak, lke nfusu 1920'lerin ortalarnda yaklak 13 milyondan 60 milyona ulamtr. Nfus artlar yzyln ikinci yarsnda hzl bir i g ve kentlemeyi de beraberinde getirmitir. Kentli nfusun toplam iindeki pay yzde 20'lerden yzde 60'lara kmtr. Son yllarda nfusun art oran ve zellikle dourganlk orannda grlen dler, Trkiye'nin demografik gei srecini de yine hzl biimde yaadn gstermektedir.

Trkiye ekonomisi de yzyl boyunca krsal alanlarda tarmn ar bast yaplardan kentlerde sanayi ve hizmetlerin ne getii yaplara geii yaam, tarmn ekonomi iindeki pay yzyln balarnda yzde 50'lerden 1990'larda yzde 15'e kadar gerilemitir. 1930'larn Dnya Bunalm koullarnda devlet desteiyle balayan ve 1960'larda karma ekonomi erevesinde yeni bir hamle yapan sanayileme sreci, iktisadi bymeyi hzlandrm, ancak hzla artan kentli nfusa yeterli istihdam olanaklarn yaratamamtr.

Trkiye'nin dnya ekonomisi iindeki yeri de yzyl boyunca nemli deiiklikler gstermitir. Yzyln balarnda serbest ticaret koullarnda tarmsal mallar ihra eden ve mamul mallar ithal eden ekonomi modeli, 1930'lardan itibaren yerini i pazara ynelik sanayileme stratejisine terk etmitir. 1960'l ve 1970'li yllarda sanayi retimi hzla artarken, Trkiye bu retim kapasitesini d pazarlara yneltmekte gecikmitir. 1980'lerden itibaren sanayi rnleri ihracat n plana karken, Avrupa'dan Ortadou, Karadeniz Blgesi ve Orta Asya'ya kadar blgesel pazarlarla daha fazla btnleme hedeflenmektedir. Trkiye 21. Yzyla ite bu hzl dnmlerin derin sanclaryla ve iktisadi, toplumsal, siyasal istikrar araylar iinde girmektedir.

Demografik ve iktisadi dnmler toplumsal yaplarda da nemli gelimeleri beraberinde getirmitir. Yzyln banda nfusun yzde 80'inin krlarda yaad, tarm arlkl bir toplumdan, bugnn farkllam ve uzmanlam yaplarna gei sreci, toplumsal ve siyasal yaplarda da nemli deiikliklere yol amtr. Devletin ieriinden toplumsal yaplara, eitimden salk hizmetlerine, sosyal gvenlikten kltrel etkinliklere kadar pek ok alanda hem nitel hem de nicel olarak nemli gelimeler, eitlilikler ve zenginlikler grlmektedir. Bu gelimelerin nemli bir blmn istatistiksel diziler araclyla izlemek ve lmek mmkndr.

Cumhuriyetin ilk yllarnda, 1926'da kurulan Devlet statistik Enstits, o tarihten bu yana szn ettiimiz dnmleri daha iyi anlayabilmek amacyla daha nitelikli ve daha geni kapsaml istatistiksel verilerin toplanmasna byk nem vermitir. Bir nesil ncesiyle karlatrldnda bugn nfus, tarm, igc, ekonomi gibi temel konularn yan sra eitim, salk, kltr, evre, adalet, sosyal gvenlik, enerji ve turizm gibi pek ok alanlarda toplanan ve yaynlanan istatistikler kapsam, eitlilik ve gvenilirlik bakmndan nemli gelimeler gstermitir.

Buna karlk, Cumhuriyetin erken dnemlerine ve zellikle de Cumhuriyet Trkiye'sinin devrald demografik, iktisadi ve toplumsal yaplara ilikin bilgilerimiz ve istatistiksel veri tabanmz son derece snrl kalmaktadr. Bu konularda yaynlanm verilerin de eitli sorunlar bulunmaktadr. Bugn aratrmaclar ve genel okurlar bu tarihi verileri kapsamlarn ve sakncalarn yeterince anlayamadan ve deerlendiremeden kullanmak durumundadrlar. Bu

DE, OSMANLI MAL STATSTKLER, BTELER, 1841-1918 XV

nedenle de zellikle Cumhuriyetin erken dnemlerinde ve 20. Yzyl ncesine ilikin deerlendirme ve yorumlarmz eksik ve yetersiz kalmaktadr.

Oysa toplumun ve ekonominin zaman ve mekan iinde sreklilii vardr. Dnk yaplar bugnkleri belirlemektedir. Gnmze k tutabilmek, 19. Yzyln ve hatta daha ncesinin yaplarn daha iyi anlayabilmek ve onlar daha geni bir erevede tartabilmekle mmkn olacaktr. Cumhuriyet dneminin devrald miras daha serinkanl olarak deerlendirebilmek iin, 19. Yzylda Tanzimatla balatlan reform dalgalarnn sonularn ve ulat noktay, ekonomide, toplumda ve devlet yapsnda ortaya kan gelimeleri, nicel ve nitel olarak daha iyi lebilmek ve anlayabilmek gerekmektedir.

Bylece hem tarihi sreklilikler hem de krlma ya da dnm noktalar daha salkl bir biimde yorumlanabilecektir. Ayrca Trkiye'nin uzun dnemli gelime izgisini baka lkelerle birlikte karlatrmal bir erevede incelemek mmkn olacaktr.

Tarihi istatistiklerin derlenerek yaynlanmas ve bylece hem gnmzn dnmlerinin daha iyi anlalabilmesi hem de uluslar aras karlatrmal almalara zemin hazrlamas yalnzca Trkiye'ye zg bir gereksinim deildir. zellikle son 30 yl iinde Bat Avrupa ve Kuzey Amerika'dan Latin Amerika ve Asya'ya kadar pek ok lkede, hem resmi istatistik kurumlarnn hem de zel aratrmaclarn giriimleri sonucu, tarihi istatistikler derlenerek yaynlanmaya balamtr.

Bu yaynlar Amerika Birleik Devletlerinde, Kanada'da, Avrupa ve Latin Amerika'nn eitli lkelerinde resmi istatistik kurumlarnn yaynladklar almalarla balamtr. Daha sonra, 1960'lardan itibaren, ngiliz tarihi B. R. MitchelPin nce ngiltere, daha sonra Avrupa ve nihayet Afrika ve Asya lkelerinin tarihi istatistikleri zerine yaynlad ciltler, bilim dnyasnda byk yanklar uyandrm ve karlatrmal tarihi almalar iin ok nemli bir olanak yaratmtr.

Trkiye'de de tarihi istatistiklerin derlenmesine ynelik uzun dnemli almalarn balatlmas, hem gnmzdeki hem de yakn gemiteki gelimeleri anlamaya alan bilimsel abalara yeni bir soluk kazandracaktr. Kald ki, 20. yzyl ncesinde eitli konularda veri dizilerinin oluturulmas ve saklanmas srecinde Osmanl Devletinin ok istisnai bir yeri vardr. Yzyllar boyu geni bir corafyay yneten merkeziyeti Osmanl brokrasisinin, 16. yzyldan ve hatta daha ncesinden balayarak kayt tutmaya ve saymaya byk nem verdii bilinmektedir. Toplanan verilerin bir blmn bugn Osmanl arivlerinden salamak mmkndr. Ayrca, 19. yzylda yaplan saymlarn ve derlenen istatistiklerin bir blm de eski harflerle yaynlanm olarak eitli ktphanelerde bulunmaktadr. Bu verilerin gzden geirildikten sonra Osmanl uzmanlar dndaki aratrmaclarn kullanmna sunulmas byk yararlar salayacaktr.

te bu nedenlerle Devlet statistik Enstits, "Tarihi statistikler Dizisi" ad altnda yeni bir yayn dizisi balatarak, yakn gemiimize ilikin istatistiksel verileri aratrmaclarn ve genel okurlarn kullanmna sunmaya karar vermitir.

Dizinin ilk aamasnda Cumhuriyet Trkiyesi'nin devrald toplumsal ve iktisadi yaplara ilikin istatistiksel tablonun daha ayrntl ve yeterli bir biimde ortaya konulmas hedeflenmektedir. Bu amala 19. yzyldaki toplumsal ve iktisadi tablonun en nemli temel talarn oluturan nfus, tarm, maliye ve d ticaret istatistikleri, hem genel okurlarn hem de aratrmaclarn yararlanabilecekleri biimde derlenmektedir. Her biri kendi konusunun uzman bir aratrmacnn ynetiminde ve disiplinler aras bir yaklamla yrtlmekte olan bu almalar, ayr ciltler halinde yaynlanacaktr.

DE, OSMANLI MAL STATSTKLER, BTELER, 1841-1918 XVI

Tarihi Verilerin Sorunlar

Tarihi dizilerin toplanm ve hatta resmi kurumlar tarafndan yaynlanm olmas, ne yazk ki, bu verilerin kolaylkla ve gvenle kullanabilecekleri anlamna gelmiyor. B . R. MitchelFin srarla vurgulad gibi, devletlerin 20. yzyl ncesinde topladklar veriler ada anlay ve yntemlerle deil, esas olarak vergi toplama ve askere alma amalaryla toplanmaktayd. Bu dar yaklam, hem toplanan verilerin kapsamn hem de veri toplama tekniklerini kanlmaz olarak etkilemitir.

Ayrca, 20. yzyl ncesinde teknolojik ve idari etkinliin ok snrl olduunu, devletlerin veri toplama srecinde byk sorunlarla ve yetersizliklerle kar karya kaldklarn da hatrlamak gerekmektedir. Bunlarn yan sra, siyasal kayglar da 20. yzyl ncesinde yaynlanan resmi istatistikleri etkileyebilmekte, bunlarn gvenirliklerine glge drebilmekteydi. Snrl amalar ve yetersiz tekniklerle toplanan bu verileri ada anlamda istatistikler olarak kabul etmek mmkn deildir.

Osmanl Devletinin toplad ve yaynlad istatistiksel dizilerin, bu eilimlerin dnda kaldn syleyebilmek zordur. Nitekim, son yllarda yaynlanan pek ok aratrma ve monografta nfus saynlarndan btelere, tarmsal retim verilerinden d ticaret ve eitime kadar elimizdeki Osmanl verilerinin eitli sorunlar, eksiklikleri ve sakncalar ayrntl olarak tartlmaktadr. Osmanl verilerini kullanrken ortaya kan bir dier sorun da hem lke snrlarnn hem de lke iindeki idari blmlerin Cumhuriyet dnemindeki snrlara gre nemli farkllklar gstermesidir. Bu sorunlar Osmanl verileriyle Cumhuriyet verilerini bir araya getirerek basit diziler oluturmann zorluklarna iaret etmektedir.

ada amalarla ve tekniklerle derlenen istatistiklerle karlatrldnda, eldeki tarihi verilerin yetersiz kald grlmektedir. te yandan, hatal ve sorunlu verilerin bir kez yaynlandktan sonra zaman iinde nasl kalclk kazandklar ve daha sonra tamiri ok zor ve hatta imkansz baz yanllklara yol aabildikleri de bilinmektedir. Bu durumda eldeki tarihi malzemeyi eletirel bir szgeten geirmeden yaynlamak, kabul edilebilir bir yaklam olmayacaktr.

Bu nedenle, "Tarihi statistikler Dizisi" erevesinde yaynlanacak almalarda, eldeki verileri basit diziler halinde sunmak yerine, daha zor ancak bilimsel adan daha salkl grlen bir yntem kullanmaya karar verildi. Eldeki tarihi malzemeye mmkn olduu kadar eletirel yaklaarak, bu malzeme, kendi i tutarszlklar mmkn olduu lde ayklandktan sonra, verilerin kapsamlar, toplanma yntemleri, sorunlar ve gvenilirlik dereceleri tartlarak yaynlanacaktr.

Diziyi yrten uzmanlar olarak hedefimiz, eldeki tarihi malzemeyi dikkatle szgeten geirdikten sonra, ada anlaya en yakn ve ada istatistiklerle karlatrlabilecek diziler oluturmaktadr. Ancak, gstereceimiz tm titizlik ve zene karn, daha farkl amalarla ve anlaylarla toplanan bu verileri, yzylmzn ada anlay ve yntemleriyle derlenen dizileriyle karlatrmak ve onlarla birlikte kullanabilmek kolay olmayacaktr. Bu nedenle, sunduumuz tarihi verileri kullanacak aratrmaclarn, uzun dnemli karlatrmalar yaparken, iki tr veri arasndaki ama, kapsam ve teknik farklarn dikkate almalar gerekecektir.

Yaynlanan verilerin bu konulardaki nicel malzemeyi tketmediini de zellikle belirtelim. Bu ciltlerdeki malzemenin tesine geerek daha farkl veya daha ayrntl diziler oluturmak mmkndr. rnein; daha kk idari birimler dzeyinde verilere ulamak isteyen aratrmaclar, yaynlanmam ariv malzemelerini veya eski harflerle yaynlanm almalan kullanabileceklerdir. Daha ayrntl almalar yapmak isteyen aratrmaclar iin, her cildin sonunda bir kaynaka yer almaktadr.

DE, OSMANLI MAL STATSTKLER, BTELER, 1841-1918 XVII

1988-1994 yllar arasnda Devlet statistik Enstits Bakan olarak grev yapan Sayn Prof. Dr. Orhan GVENEN bu dizinin en erken aamalarndan itibaren bizleri cesaretlendirdi ve destekledi. Enstit Bakan Sayn Do.Dr. mer DEMR de yardmlarn esirgemeyerek dizinin devamn salad. 1994 ylnn Nisan aynda Devlet statistik Enstits'nde dzenlenen Tarihi statistikler Semineri'ne katlan Sayn Prof. Dr. Tuncer B U L U T A Y , Sayn Mehmet GEN, Sayn Prof. Dr. Halil NALCIK, Sayn Prof. Dr. lber ORT AYL I , Sayn Prof. Dr. Halil SAHILLIOLU, Saym Prof. Dr. Yaln TUNCER ile DE alanlar deerli gr ve eletirileriyle bu diziye nemli katklarda bulundular. Bu sunuun yazl srasnda, Tarihi statistikler Dizisi iin ayr ayr ciltler hazrlamakta olan alma arkadalarm Sayn Prof. Dr. Cem BEHAR, Sayn Prof. Dr. Yavuz C E Z A R ve Sayn Prof. Dr. Tevfik GRAN'n grlerinden de yararlandm. Kendilerine teekkr ederim.

"Tarihi statistikler Dizisi" erevesinde yaynlanan/yaynlanacak ciltlerin bugnk Trkiye'nin yaplarnn ve dnmlerinin daha iyi anlalmasna katkda bulunacan umuyor, tm okurlara ve aratrmaclara yararl olmasn diliyoruz.

Prof. Dr. evket PAMUK Tarihi statistikler Dizisi

Yneticisi

DE, OSMANLI MAL STATSTKLER, BTELER, 1841-1918 XVIII

NSZ

Ondokuzuncu yzyl, gerek mal sistemde gerekleen reformlarla yepyeni bir mal yap getirmesi ve gerekse nce i ve daha sonra da d borlanmalarn yol at sonular itibariyle Osmanl mal tarihi iinde istisna lde nemli bir dnemdir. Btn bu nemine ve olduka gnmze yakn bir gemii tekil etmesine ramen, dnemin mal tarihi hakkndaki bilgilerimiz olduka snrldr. Yakn zamanlarda imparatorluun son dnem mal tarihi hakknda nemli yaynlar yaplm olmakla birlikte bunlarn byk blmnde kantitatif veri yetersizlii gibi nemli bir eksiklik gzlenmektedir. Bu yetersizlik zellikle de mal tarihin temel verilerini tekil eden ve hkmetlerin mal politika ve uygulamalarnn istatistik ifadesi olan bteler ve bte uygulamalaryla ilgilidir.

Bteler, temelde, devletlerin beklenen gelir ve planlanan giderlerinin seyrini ve bileimini izlememize imkan veren belgelerdir. Ancak retim, ticaret hacmi, mill gelirin dzeyi ve bileimi gibi ekonominin genel performansndaki gelime ve deimelerin izlenmesine imkan verecek istatistik verilerin yetersiz olduu ondokuzuncu yzyl Osmanl ekonomisi gibi sanayi ncesi dnem ekonomilerde devlet gelir ve giderleri, ekonomideki makro deimeleri tespit edebileceimiz en nemli, hatta belki de yegane gstergelerdir. Ayrca bu ekonomilerde devlet sektrnn gc ve genilii bu verilerin nemini daha da artrmaktadr.

Salam bir brokratik temele sahip olan Osmanl mal idaresinin Tanzimat'la birlikte kazand yeni eilim ve araylarn en belirgin sonularndan birisi de mal sistemin temelini oluturan modern bir bte geleneinin domu olmasyd. Nitekim bu gelimenin bir sonucu olarak mparatorluun son dnemine kadar birka yllk istisna dnda dzgn bir seri oluturabilecek bir bte koleksiyonu ortaya kmtr. Ancak farkl alt dnemlere ait btelerin bazlarnn verileri yaynlanm ve deerlendirilmi olmakla birlikte btn bir dnemi kapsayan bir alma yaplmamtr.

Bu almann temel amac Tanzimat' izleyen yllardan balayarak 1918 ylna kadar bir blm arivlerde bulunan ve bir blm de o dnemde eski Trke harflerle yaynlanm olan ulalabilen tm bte verilerini tek bir eser halinde ve orijinal ekline bal kalmakla birlikte mmkn olduu lde ayn sistematik iinde gnmz aratrmacsnn hizmetine sunmaktr. Ayrca modern kavram ve yaklamlar erevesinde bu bte verilerinin zet bir teknik ve mal analizi yaplarak yakn dnem kamu fnans tarihimize k tutulmaya da gayret edilmitir.

almada Tanzimat dnemine ait 29, II. Abdlhamit dnemine ait 28 ve ttihat ve Terakki dnemine ait 9 olmak zere toplam 66 mal yla ait bte verileri yer almaktadr. Dnem iinde ilk bte benzeri veriler (1257)1841/'42 mal ylna aittir. Bu veriler devletin toplam gelir ve giderleriyle ilgili bir n tahmin niteliinde olup bir bte tasla olarak deerlendirilebilir. Bte erevesinde ngrlen gelirlerin toplanmasna ve belirlenen tahsisatlara gre harcamalarn yaplmasna nceden tasdik yolu ile izin veren bir dokman anlamnda ilk modern bte (1262)1846/'47 mal yl iin hazrlanmtr. Bu tarihten sonra Krm sava dnemine rastlayan (1270)1854/'55 mali yl gelir btesi ve (1271)1855/'56 mal yl btesi ile (1281)1865/'66 mal yl gider btesi dnda Tanzimat dneminin tm bteleri almada yer almaktadr.

II. Abdlhamit dneminde, Osmanl-Rus savann hemen sonrasna rastlayan (1294) 1878/'79 mal ylma ek olarak (1300)1884/'85 mal yl gider btesi ile (1301)1885/'86, (1302)1886/' 87, (1319)1903/' 04 ve (1323)1907/' 08 mal yllarna ait bteler bulunamamtr. II. Abdlhamit dneminde (1303)-(1318)/1897-1902 yllar arasnda dzenli olarak yaplan yaynlarda bte uygulamalarnn sonularna da yer verilmitir.

DE, OSMANLI MAL STATSTKLER, BTELER, 1841-1918 XIX

ttihat ve Terakki dneminde ise (1329)1913/'14 mal yl iin ayr bir bte hazrlanmayarak bir nceki mal yl btesinin bu yl iin de geerli olmasna karar verilmitir. Bu nedenle almada 1329 yl iin ayr bir bte yer almamaktadr.

Son olarak bu eserin ortaya kmasna yaptklar eitli ekillerdeki katklar nedeniyle zellikle minnettarlm ifade etmek istediim kiiler bulunmaktadr. Tarihi istatistikler dizisini balatan Devlet statistik Enstits eski Bakan Sayn Prof. Dr. Orhan GVENEN'e, dizinin bu eserinin yaynlanmasna byk destek olan Enstits Bakan Sayn Do. Dr. mer DEMR'e, bu dizinin nszn yazan hocam Sayn Prof. Dr. Halil NALCIK'a, bu diziyi yneten Sayn Prof. Dr. evket P A M U K ' a ve yayn almalarna yardmc olan Teknik ler Dairesi Bakan, Yayn nceleme ubesi Mdr ve ube elemanlar ile emei geen tm Enstit mensuplarna teekkrlerimi ifade ederim.

Prof. Dr. Tevfk GRAN

DE, OSMANLI MAL STATSTKLER, BTELER, 1841-1918 XX

SUMMARYIN ENGLISH

OTTOMAN FINANCIAL STATISTICS, BUDGETS, 1841-1918

Very radical changes in the feld of public fnance make the nineteenth century the most signifcant period of the Ottoman financial history. Despite its importance, however, our knovvledge of the late Ottoman public fnance is very limited. Perhaps the most important reason of this defciency has been the unavailability of satisfactory financial statistics, mainly the budget data. The study of nineteenth century public fnance is greatly impeded by the reliable budget fgures. The aim of the present volume is to compile the late Ottoman budget fgures. So this volume covers data on expected revenues and planned expenditures of the central government for 66 fiscal years in the period betvveen 1841 and 1918. The budgets were obtained from the published or unpublished documents, most of them from the Ottoman archives.

Tax system inherited by the nineteenth century was basically developed during the sixteenth century. Taxes on agriculture were the mainstay of government revenues. The urban population's burden was much lighter, consisting of market dues as well as customs duties. In addition, non-muslims paid a head tax in return for exemption from military service. An important part of these revenues was granted to religious foundations or private persons. Treasury's own revenues were assigned in financial units to collect by the means of tax-farming. Revenues accruing to the central government formed only a fraction of the total raised from taxes. State treasury was also supplemented by additional excise taxes, levied on households or land plots regardless of ability to pay and granted many exemptions to various groups.

Nineteenth century reforms radically transformed this traditional financial system. The main financial goal of nineteenth century statesmen was to increase the taxing power of the government and to appropriate a larger share of economic resources by imposing tax burden directly on income and wealth and by collecting state revenues by salaried agents of the state.

Effective reforms began at the Tanzimat era. The head tax was simplifed and replaced by the military exemption tax in 1856. A new tax supplanted ali excise taxes. Censuses and cadastral surveys of property values and income were taken to levy this new tax entirely according to the ability to pay. In the cities a profit tax replaced market and excise taxes. But it was delayed till 1860, when it was applied at the rate of 3 percent, raised to 4 in 1878 and 5 in 1886, at which date it was extended to salaries and wages, thus making it a true income tax. Besides, on the basis of cadastre an entirely new property tax imposed in 1861 at the rate of 0.4 per cent of the value of ali cultivated land, urban plots, and buildings and of additional 0.4 per cent of rental income therefrom. More complicated rates, depending on the type of income, were introduced during the Young Turk period. These income and property taxes, levied and largely collected by salaried agents of the governments, raised a considerable amount of revenue and shifted the tax burden to the tov/ns and cities.

As for agriculture, follovving the Tanzimat Edict in 1839, ali land was subjected to a 10 percent tax and decided to collect the revenues by salaried state agents. But the sharp decrease of revenues forced the Treasury to reimpose the tax-farm system in 1842. Various methods of tax farming were tried to halt the over-taxation and abuses of short term tax-farming. Even in the early tvventieth century, tax-farming accounted for more than 90 percent of ali tithe revenues collected. Until 1859 the sheep tax was levied in kind one animal in ten being taken for the needs of the palace and the army. After that a tax of 1.5 to 4 piastres, depending on the locality, was imposed.

DE, OSMANLI MAL STATSTKLER, BTELER, 1841-1918 XXI

Revenues deriving from customs duties imposed on goods passing into and out of the Empire were another majr source of government. The Commercial Convention of 1838 imposed duties of 3 percent on imports, 12 percent on exports, 3 percent on transit and another 2 percent in lieu of other internal duties paid by importers. In 1861/'62 new convention raised import duties from 3 to 8 percent, lowered export duties from 12 to 8 percent and provided the reduction of the latter by 1 percent a year until such time as they should fail to 1 percent, which took place in 1869. In 1914 import duty was raised to 15 percent.

Some of the traditional taxes were standardized, so that they provided considerably more revenue than before. Salt, tobacco and spirits taxes were quite signifcant in the 1860s and 1870's. But these lucrative sources ot government revenues vvere handed ver to Public Debt Administration in 1881. There were also other source of revenues such as stamp tax, property registration and court fees and mining tax.

The central government benefted from ali these financial reforms and its revenues rose rapidly. In the fiscal year 1841/'42, the government revenue was 563 million piastres, in 1861/'62 1.2 billion piastres and in 1875/'76 2.4 billion piastres. But expenditures increased even faster. In the fiscal year 1841/'42, it was 567 million piastres, in 1861/'62 nearly 1.4 billion piastres and in 1875/'76 2.9 billion piastres. The imbalance betvveen government revenues and expenditures caused gradually increasing public defcits at frst met by issuing Treasury bonds and, after 1854, by contracting foreign loans, a process that led to the accumulation of a debt of more than 20 billion piastres, a declaration of bankruptcy in 1875, and the setting up of the Public Debt Administration.

Tithes and taxes on livestock and other agricultural produce formed one-thirds of government revenues in 1850s. Because of the increases in agricultural output, the receipts from tithes and animal taxes vvere at their peak in the early 1870s. They supplied about 45 percent of central government revenues. In 1850s the income and property taxes formed tvvo-ffths of revenues. But their share fell to under one-ffths of revenues in 1870s. Customs duties accounted for a sixth of central government.

Even in peacetime, the bulk of expenditure vvas absorbed by armed forces, the bureaucracy, the court, and, increasingly, by debt servicing. Military expenditure formed nearly half of the government expenditures in 1840s. Beginning from 1860s, dept servicing constantly rose and began to form half of the planned government expenditures in 1870s.

At the end of 1870s, government revenues and expenditures severely decreased because of profound crisis of 1876/'78 and the catastrophic Russo-Turkish War. Before 1850, the European lands contained nearly one-half of ali Ottoman population; by 1906, this share had fallen to one-fifth. The most direct financial result of these losses vvas that the government revenues fell from nearly 2.5 to under 1.5 billion piastres. Government expenditures did not decrease in the same proportion, and therefore the budget deficit greatly increased.

In the reign of Abdlhamit II and the Young Turk leadership, the government revenues continued to rise rapidly, after adjustment for territorial losses. In the fiscal year 1880/ '81, it vvas 1.6 billion piastres, in 1903/'04 2 billion piastres, in 1908/'09 nearly 2.4 billion piastres and 4 billion piastres in 1916/'17. But expenditures increased faster because of large debt payments. In the fiscal year 1880/'81, it vvas 2.2 billion piastres, in 1903/'04 2.4 billion piastres, in 1908/'09 2.9 billion piastres and nearly 4 billion piastres in 1916/' 17.

As a result of the losses of vvealthy provinces in 1878, receipts from tithes and animal tax fell from nearly 1.2 billion piastres in 1875/'76 to 0.6 billion piastres in 1887/'88. The grovvth of customs and other revenues brought down the share of tithes and animal tax from 30.5 percent in 1887/'88 to 27.6 percent in 1916/'17 financial year.

DE, OSMANLI MAL STATSTKLER, BTELER, 1841-1918 XXII

The period betvveen 1878 and 1911 vvas peaceful and, with the scaling dovvn of the debt in 1881, matters gradually improved. The share of dept servicing fell from half of the total government expenditures in 1875/'76 to one-forth in the fscal year 1887/'88. While the share of military expenditures also declined, expenditures on hospitals, quarantine centers, schools, model farms and felds and agricultural schools, highvvays, telegraph lines and railroads considerably increased.

DE, OSMANLI MAL STATSTKLER, BTELER, 1841-1918 XXIII

BLM I

OSMANLI KAMU MALYES, 1839-1918

O S M A N L I K A M U MALYES, 1839-1918

Ondokuzuncu yzyl, Osmanl mal tarihinin son derece nemli ve kritik bir dnemi olmasna karn yeterince aratrlmamtr. Tanzimat ynetimi tarafndan balatlan ve daha sonra II. Abdlhamit ile ttihat ve Terakki dnemlerinde de srdrlen reformlar, modern bir mal yapnn domasn salamtr. Bylece istisna ve imtiyazlarn yaygn olduu tesadfi bir vergi dzenine dayal olarak elde ettii gelirlerini eitli kii, kurum ve gruplarla paylamak zorunda kalan bir devletin yerini; deme gc olan herkesi vergilendirmeye ve bu gelirlerin giderek daha byk bir blmn kontrol etmeye alan merkez bir devlet almtr.

Klasik Osmanl mal sisteminde devlet gelirlerinin byk blm krsal kesimde tarmsal retimden alnan r'den salanyordu. ehirlerde yaayanlar ise ihtisab resmi olarak adlandrlan pazar vergileri ile tketimleri dolaysyla gmrk vergileri derlerdi. Devlete nemli gelir salayan bir baka vergi de gayri-mslimlerden alnan cizye vergisiydi. Devlet bu ana gelir kaynaklarnn nemli bir blmn mlk veya dirlik olarak kiilere ya da vakf olarak kurumlara tahsis etmiti.

Bu gelirlerden merkez hazineye ayrlan ksmlar ise tahsilini salamak amacyla kalabalk bir mal brokrasiye ihtiya gstermeyecek ekilde mukataa olarak organize edilmiti. Ancak devlet bu ekilde gelirlerinin bir blmn mltezimlerle paylamak zorunda kalyordu. Ayrca deme gcn dikkate almadan haneyi ya da tarmsal iletmeyi vergilendiren, baz hizmetler karlnda eitli topluluklara salanan yaygn bir muafiyet sistemini ieren ve pek ok tr ve tahsil ekli olan tekalif-i rfyye adl bir vergi grubundan da ihtiyaca gre merkez hazineye destek salanyordu.

Merkez hazinenin bu snrl gelir kaynaklar, harcamalarn da snrl olmas nedeniyle byk bir problem oluturmuyordu. En nemli harcama alan, olduka dk maalar alan ve saylar snrl olan yenieri ordusuna yaplan demelerdi. Ancak zaman iinde merkez hazinenin mal ihtiyalar srekli artarken geleneksel gelir kaynaklar yetersiz kalmaya balad. En acil problem ise lkenin savunma ihtiyalarna cevap verebilecek bir askeri gcn oluturulmasyd. Onyedi ve onsekizinci yzyllarda savunma problemi, srekli olarak yenieri ordusunun geniletilmesi yoluyla zmlenmeye alld. Gelirlerini ykseltme gayreti iinde olan merkez ynetimin tercihi, vergileme gcn artrarak mevcut gelirlerin daha byk bir blmn hazineye aktarmak ya da malikane ve esham gibi yntemlerle gelecekteki gelirlerini nceden tahsil etmek oldu.

Ondokuzuncu yzyla gelindiinde Osmanl ynetimi giderek daha da byyen savunma problemlerinin zmlenmesinde yeni araylara girdi. Yeni ve modern bir ordu kurma gayretleri merkez hazinenin gelir ihtiyacn daha da artrd. Aci l gelir ihtiyacn geleneksel mal yap iinde zmeye alan ynetim; msadere, tai, miri mubayaa ve ticari tekeller oluturma gibi ksa dnemde merkez hazineye bol gelir salayabilecek, uygulamas kolay mal kaynak yaratma yntemlerine bavurdu. Ancak bu uygulamalar uzun dnemde bata tarm olmak zere ticaret ve sanayi ile ilgili gruplar olumsuz etkileyerek retim faaliyetlerinden byk lde kopard.

Ondokuzuncu yzyln ilk yarsndaki uygulamalarn olumsuz sonularn gren ve daha kkl ve uzun dnemli bir reform programna olan ihtiyac anlayan Tanzimat ynetimi, geleneksel mal sistemi deitirerek hem eski gelir kaynaklarn yeniden dzenleme ve yeni gelir kaynaklar oluturma ve hem de bu gelirlerin daha byk bir blmn kontrol ederek modern bir devlet olarak stlenecei yeni fonksiyonlara uygun bir ekilde harcama gayreti iine girdi.

Bu erevede Tanzimat yneticilerinin devlet gelirleriyle ilgili temel hedefi; deme gcn dikkate almayan geleneksel vergi sistemi yerine dorudan geliri ve serveti vergilendiren, istisna ve muafiyetlere yer vermeden deme gc olan herkesi vergi ykmls haline getiren ve bu gelirleri etkin bir mal brokrasi kanalyla dorudan devlet adna toplayan bir mal sistem oluturmakt. Tanzimat ynetiminin balatt bu reform sreci daha sonra II. Abdlhamit ile ttihat ve Terakki

DE, OSMANLI MAL STATSTKLER, BTELER, 1841-1918 3

OSMANLI KAMU MALYES

dnemlerinde de devam etmi ve tm hedeflere ulalamasa da geleneksel Osmanl vergi sisteminde cidd bir dnm salamtr.

Gelir ve Gider Dzeni

Tanzimat ynetiminin vergi dzeninde getirdii bir yenilik, vergilerin olduka basitletirilmi olmasyd. Nitekim daha nce 'tekalif-i rfyye' ad altnda haneye ya da topraa dayal olarak alnan ve pek ok tr ve tahsil ekli olan muhtelif vergiler birletirilerek deme gcne dayal tek bir vergi alnmas kararlatrlmtr. 'Vergi' olarak adlandrlan bu yeni verginin miktar, Maliye nezareti tarafndan yalnzca vilayetler dzeyinde belirlenmekteydi. Her vilayette bu miktar, nce kazalar ve daha sonra da mahalle ve kyler arasnda bltrlmekteydi.

Mahalle ve ky dzeyinde belirlenen vergi yknn haneler arasnda iktisadi gce gre dalmnn salanabilmesi iin hanelerin gelir ve servetlerinin bilinmesi gerekiyordu. Bu amala Tanzimat'n ilk yllarnda yaygn bir gelir ve servet tahriri almas balatlmtr. Tanzimat ynetiminin taradaki temel mal rgtlenme biriminin banda yer alan muhassllara verilen bir grev de blgelerinde nfus, arazi ve emlak tahrirleri yaparak vergilerin hanelerin deme gcne gre belirlenmesinin salanmasyd. Ancak uygulama baarl olamad. 1844 ylnda daha sistemli bir abaya giriilerek imparatorluun byk bir blmnde tamamlanan temettat tahrirleri gerekletirilmitir. Bu tahrirlerin sonular vergilerin gerek blgeler ve gerekse kiiler aras dalmnn son derece adaletsiz olduunu ortaya karmtr. Ancak blgeler aras geni apl bir ayarlama yapmann ve zellikle de vergi yk nisb olarak daha dk olan Rumeli blgesinin vergilerini artrmann yarataca problemler nedeniyle eski uygulamalarn devamna gz yumulmutur. Bu nedenle verginin haneler aras dalm Tanzimat'tan sonra da yirmi yla yakn bir sre rf vergilerde olduu gibi hane, ocak, nfus veya ift esasna gre yaplmtr.

1858 ylnda yeniden bir tahrir faaliyetine giriilmitir. Yeni bir tahrir dzenlemesi yaplarak tahrir heyetleri kurulmutur. Yanya ve Hdavendigar vilayetlerinden balanan bu kadastro almasnda tm yerleim merkezlerindeki arazi, arsa ve binalarn lmleri yaplarak gelirleri ve deerleri saptanmtr. Ayrca bir nfus saym da yaplarak blgede yaayan insanlarn meslekleri ve gelirleri belirlenmi ve kendilerine vergi ykmlln de belirten bir nfus kimlii verilmitir. Yanya ve Hdavendigar vilayetlerinde yaplan baarl uygulamalarn tecrbelerinden yararlanlarak 1860 ylnda yeni bir dzenleme yaplarak tahrir faaliyetinin tm vilayetlere temili kararlatrlmtr.

Yaplan bu tahrirlere dayal olarak tamamyla yeni bir servet vergisi getirilmitir. Tm arazi, arsa ve binalardan deerinin binde drd orannda vergi alnmaya balanmtr. Eer bina kira geliri getiriyorsa ayrca bu gelirden binde drt orannda ek bir vergi daha alnacakt ki bu tr bir gelir ilk kez vergi konusu oluyordu. Bu vergiler yirmi yla yakn uygulanm ve devlete nemli miktarda gelir salamtr. 1880'de yeni bir dzenleme yaplarak arazi ve arsalarla sahibi tarafndan mesken olarak kullanlan ve deeri 20.000 kuruu amayan binalardan binde drt ve kira geliri getiren tm binalarla deeri 20.000 kuruu aan binalardan ise binde sekiz orannda vergi alnmas kararlatrlmtr. Daha sonra bte aklarn kapatmak iin yaplan ufak zamlar dnda bu vergi, varln son dneme kadar devam ettirmitir.

1858 ve 1860'da yaplan tahrirlerde servet yannda ticaret ve sanayi faaliyetlerinden elde edilen kazanlarn da vergilendirilmesi amalanyordu. lk kez vergilendirilen bu tr gelirlere % 3 orannda bir vergi konuldu. 'Temett' vergisinin oran nce 1878'de % 4'e ve daha sonra 1886'da % 5'e ykseltildi. Bu tarihte cret ve maalar da vergi kapsamna alnarak gerek bir gelir vergisine dntrlen temett vergisi ttihat ve Terakki ynetiminin ilk yllarnda gelirin trne gre % 3 orann gememek artyla sabit bir tarifeye bal olarak tahsil edilmeye balanmtr.

Batan itibaren tmyle maliye brokrasisi tarafndan toplanan bu gelir ve servet vergileri bir yandan devlet iin nemli bir yeni gelir kayna olurken bir yandan da vergi yknn ehirli kesimlere doru yaygnlatrlmasn salamtr.


OSMANLI KAMU MALYES

Devletin dier nemli bir gelir kalemi olan cizye, yetikin erkek gayrimslim nfustan alnan bir ba vergisi niteliindeydi. Cizye, ykmlnn mal gcne gre snf halinde tahsil edilmekteydi. Tanzimat dneminde ilk olarak bu verginin, her cemaatin din reisi araclyla toplanmas kararlatrlmtr. 1856 tarihli Islahat Ferman, gayri-mslim erkek nfus iin eitlik ilkesinden hareketle askerlik ykmll getirmitir. Ancak gayri-mslimlerin askere alnmas uygun grlmediinden bu tarihten sonra askerlik bedeli tahsili kararlatrlmtr. Mevcut nfus oranlarna gre gayri-mslimlerden her yl 16.666 kiinin askere alnmas gerekiyordu. Ancak nfus saym yaplarak gerek rakamlar belirleninceye kadar drtte bir orannda bir indirim yaplarak askerlik ykmls says 12.500 olarak belirlenmitir. Her askerlik ykmls iin 5. 000 kuruluk bir bedel alnmas ngrlmtr. Buna gre 'bedel-i asker' olarak gayri-mslim nfusun 62.500.000 kuru demesi gerekiyordu. Bu miktar cizye uygulamasndan salanan gelirle aa yukar aynyd.

Askerlikle ilgili dier bir vergi 'bedel-i nakd-i asker' idi. 1845 ylnda yaplan bir dzenleme ile mslman nfusun askerlik ykmln bedel deyerek yerine getirmesi mmkn klnm ve 150 Osmanl altn olarak belirlenen verginin miktar srekli drlerek 1871 ylnda 50 liraya indirilmitir.

Tarmsal rnlerden topran verimlilii ve sulama kolayl dikkate alnarak te bir ile onda bir arasnda deien oranlarda alnan r, yeni sistemde de devletin en nemli gelir kaynayd. Tanzimat'la birlikte tm rnler ve blgeler iin vergi oran onda bire indirilmitir. Fakat vergi, girdi maliyetleri dikkate alnmakszn gayri-saf retim zerinden hesaplandndan gerek oran ok daha yksekti. 1883'te vergi oran, tarmsal kredi kurumlarna ve eitime finansman destei salamak amacyla % 1.5 orannda ykseltilmitir. 1897'de yaplan % 0.5 ve 1900'de yaplan % 0.63'lk zamlarla toplam vergi % 12.63'e ulamtr. 1906 ylnda uygulamada kolaylk salamak amacyla vergi oran % 12.5'e indirilmitir.

te yandan Tanzimat'tan sonra iltizam sisteminin kaldrlmas zerine r gelirlerinin de her blgeye tayin edilmi olan muhassllar araclyla toplanmas kararlatrlmtr. Bu uygulama r gelirlerinde dmeye neden olduundan daha sonra iltizam sistemine geri dnlmtr. Ancak ksa sreli iltizam uygulamasnn tarm kesimi zerindeki olumsuz etkileri dikkate alnarak daha uzun sreli ve farkl iltizam yntemleri denenmi, iftilerin retim abalarnn desteklenmesine dnk eitli tedbirler alnmtr. 1877 ylnda 'Aar ve Anam Emaneti' idaresi kurularak iltizam yntemi terkedilmise de 5 yllk bir uygulamadan sonra iltizam yntemine geri dnlmtr. Tm srarl abalara ramen Osmanl mal ynetimi aar gelirlerini dorudan tahsil etme konusunda baarl olamam ve imparatorluun son dnemine kadar iltizam sistemine baml olmaya devam etmitir.

Tarm sektryle ilgili dier bir nemli gelir kayna da kkba hayvanlardan alnan vergilerdi. Tanzimat'n balangcnda koyunlardan eitli vergiler alnmaktayd. Bu alanda devletin nemli bir gelir kayna, Rumeli blgesinde uygulanan "ondalk anam" idi. Buna gre stanbul'a yakn blgelerde mevcut kkba hayvanlarn kuzu ve olaklar dnda kalan onda biri, devlet tarafndan tesbit olunan fiyatlarla satn alnyordu. Aslnda resm bir satn alma niteliinde olan bu uygulama, fiyatlarn piyasa fiyatlarnn olduka altnda olmas dolaysyla ayn bir vergi nitelii arz ediyordu. Alnan kkba hayvanlar stanbul'a getirilerek askerlerin, sarayn, tekkelerin ve devlet memurlarnn et tayinatlarnn karlanmasnda kullanlyordu. Buna karlk stanbul'a uzak blgelerde bu ayn ykmllk bedele evrilerek nakden tahsil ediliyordu. Bu uygulama, verginin kaynan tahrip edici bir etki yaptndan 1859 mal ylndan itibaren ondalk anam uygulamasndan vazgeilerek kkba hayvanlarn salad haslat zerinden vergi alnmas kararlatrld. Buna gre Rumeli blgesindeki kkba hayvanlardan salanan haslatn % 10'u dolaylarnda (2 ila 4 kuru arasnda) bir vergi kondu. Anadolu ve Arabistan'da ise her kkba hayvan iin 1.5 kuru denecekti.

Tanzimat dneminin balangcnda ticaret anlamalar gereince ithalat resmi, eyann deeri zerinden iskeleye geliinde % 3 ve satnda % 2 olmak zere toplam % 5; ihracat resmi ise


OSMANLI KAMU MALYES

iskeleye naklinde % 9 ve yklenmesi srasnda % 3 olarak toplam % 12 orannda belirlenen gmrk tarife cetvelleri erevesinde alnmaktayd.

1838 ticaret anlamasnn Osmanl reticilerinin aleyhine sonular verdiinin anlalmas ve hkmetin gelir ihtiyacnn artm olmas nedenleriyle gmrk vergisi oranlarnn ayarlanmas iin eitli teebbslerde bulunulduysa da, Avrupa devletleri ve Amerika Birleik Devletleri ile yeni bir anlama ancak 1861/'62'de imzalanabildi. Bu anlama ile ithalat vergileri % 3'ten % 8'e ykseltildi. hracat vergileri ise % 12'den 8'e drld. Ayrca ihracat vergileri her yl % 1 orannda indirilerek 1869'dan itibaren % 1 olarak uygulanacakt.

Bundan sonra da Osmanl ynetimi srekli olarak 1861/'62 anlamasnda yeni ayarlamalar yapmak ve ithalat vergilerini ykseltmek iin teebbste bulunduysa da Avrupa devletleri 1890'da anlamann sona ermesinden sonra bile bu talepleri kabul etmediler. Nihayet 1907'de byk srarlar zerine ngiltere, ithalat vergisinin % 3 orannda artrlmasn, gelirinin Dyun-u Umumiye daresi'ne ait olmas artyla kabul etti. 1914'te Avrupa devletleri ile genel bir uyuma salanarak ithalat vergisi oran %15'e ykseltildi. Ayn zamanda i retimi tevik etmek iin sanayi, tarm ve inaat makinelerinin gmrksz ithaline izin verildi. Bu oranlar erevesinde yrtlen gmrk vergilerinin, dier devlet gelirlerinde olduu gibi Tanzimat'n hemen sonrasnda iltizam uslnn kaldrlmasyla gmrk eminleri, memurlar ve muhassllar tarafndan dorudan hazine adna tahsili kararlatrlmt. Ancak bunun vergi tahsili asndan istenen sonucu vermemesi zerine stanbul, Cidde ve Yemen gmrkleri dnda iltizam sistemine geri dnlmtr.

Devletin giderek nemli gelir kayna haline gelen bir dier vergi kalemi tuz, ttn ve iki tketiminden alnan vergilerdi.Tanzimat'tan sonra tm tuzlalar devlet tekeli haline getirildi. Bylece tuz retim ve sat devlet iin nemli bir gelir kayna haline geldi. 1860 ylnda ttn ithali yasaklanarak lke iinde ttnn perakende ticareti bir tekel haline getirilmi ve tketiminden vergi alnmaya balanmtr. Alkoll ikilerin sat Tanzimat ncesinde % 20 orannda vergiye tabi idi. 1860 ylnda yaplan bir dzenleme ile bu vergi % 10'a indirilmitir. II. Abdlhamit'in saltanatnn ilk yllarnda verginin oran % 15'e karlmtr. 1881'de bu verginin gelirleri de Dyun-u Umumiye daresi'ne braklmtr.

Tanzimat sonrasnda devletin bir dier nemli gelir kayna Msr eyaletinden alnan maktu vergi idi. Tanzimat'n ilk yllarnda 40 milyon kuru olan bu vergi 1866/'67 mal ylndan itibaren 75 milyon kurua ykseltilmitir. Msr yannda Eflak, Bodan, Srbistan, Sisam ve Aynaroz uzun bir dnem maktu vergi demilerdir. 1880/'81 mal ylndan itibaren ark Rumeli 24 ve Kbrs 13 milyon kuru maktu vergi demeye balamlardr.

Devlet bu ana gelir kalemleri dnda eitli mlklerinin kiralanmasndan ve satndan, maden ve ormanlardan, balk avndan, mahkeme harlarndan, eitli szlemelerin kaydedildii kymetli evraktan ve kendisine ait iletmelerden de nemli miktarda gelir salyordu.

Devlet giderleri ise balca drt blmde ele alnabilir. Bte giderlerinin nemli bir blmn savunma giderleri oluturmaktayd. Bu blm iinde kara ve deniz kuvvetlerinin harcamalar yer almaktayd. Bte giderlerinin dier bir nemli kalemi idar harcamalard. ileri, d ileri, maliye ve vakflar gibi idar birimlerin memur maalar ile dier giderleri Tanzimat ncesinde olduu gibi nemli harcama alanlaryd. Btedeki geleneksel idari giderlerin bir baka blmn sultann ve sarayn harcamalar meydana getiriyordu.

Tanzimat reformlarnn bir sonucu olarak artan lde merkezleen imparatorluk ynetimi eitim, salk, ulam, haberleme, sosyal yardm ve gvenlik gibi alanlarda sorumluluk stlendike yeni harcama alanlar bteye girmeye ve nem kazanmaya balamtr. Yirminci yzyln devlet kurumlar arasnda geleneksel idar ve asker kurulular yannda hastaneler, karantina merkezleri, modern eitim kurumlar, model iftlikler, tarm okullar ile kara ve demir yolu, liman, posta ve telgraf iletmeleri yer alyordu ve bu kurulularda ok sayda memur ve ii istihdam ediliyordu.


OSMANLI KAMU MALYES

Nihayet nemli bir dier harcama grubu da d borlarla, esham ve evrk- nakdiye eklindeki i borlara denecek anapara ve faizleri ve devlet tarafndan geri alnan tmar ve mukataalarn sahiplerine denen tazminatlar kapsyordu.

Btelere Gre Devlet Gelir ve Giderlerinin Seyri

Bteler, bir lkede devlet gelir ve giderlerinin seyrini ve bileimini izlememize imkan veren belgelerdir. Tanzimat dneminin (1257)1841/'42 mal ylna ait ilk gelir ve gider tahminine gre devlet gelirleri 563 milyon, giderleri ise 567 milyon kuru dolaylarndayd (Bknz. Tablo 1.1). Dnemin ilk btesi olarak nitelendirilebilecek (1262) 1846/'47 mal ylna ait gelir ve giderleri 625 milyon kuru dolaylarnda bulunmaktayd. Daha sonraki yllarda devlet gelir ve giderleri istikrarl bir ekilde art trendini srdrmtr. Devletin gelir ve giderleri (1273)1857/'58 mal ylnda 1 milyon kuruun olduka zerine kmtr. (1277)1861/'62 mal ylna gelindiinde, devletin gelirleri 1.2 milyon kuruu am, giderleri ise 1.4 milyon kurua yaklamtr. Bu son rakamlar (1257)1841/'42 mal ylna gre gelirlerde 2.17 ve giderlerde 2.46 katna varan bir arta tekabl etmektedir. (1291)1875/'76 mal ylnda devlet gelirleri 2.4 milyon, giderleri de 2.9 milyon kurua yaklamtr. Bu miktarlar Tanzimat'n balang yllarna gre devlet gelirlerinde 4.3 giderlerinde ise 5.1 katna varan bir art ifade etmektedir.

(1295) 1879/'80 mal ylnda devlet gelirleri, Osmanl-Rus savann yol at cidd nfus ve toprak kayplar nedeniyle 1.5 milyon kuruun altna indi. Bu tarihte devlet giderleri de nemli oranda dmt. Bu tarihten sonra II. Abdlhamit'in iktidar boyunca devlet gelir ve giderleri Tanzimat dnemindeki oranlarda olmasa da srekli art gsterdi. Nitekim (1322)1906/'07 mal ylma gelindiinde devlet gelirleri yeniden II. Abdlhamit iktidarnn balang yllarndaki dzeyine ykselmiti. Bu tarihte devlet gelirleri 2.5 ve giderleri ise 3 milyon kurua yaklamt.


OSMANLI KAMU MALYES

1.1 Btelere gre devlet gelirleri, giderleri ve bte aklar, (1841/'42) -(1918/'19)

Bte anm

Gelir miktar Tahsisat miktar giderlere oran

Mali yl (Kuru) Endeks (Kuru) Endeks Bte a (%)

(1257) 1841/'42 562 911 000 1,00 567 074 000 1,00 -4 163 000 -0.7

(1262) 1846/'47 625 000 000 1,11 633 212 899 1,12 -8 212 899 -1.3

(1263) 1847/'48 653 500 000 1,16 678 668 435 1,20 -25 168 435 -3.7

(1264) 1848/'49 666 230 000 1,18 754 455 456 1,33 - 88 225 456 -11.7

(1265) 1849/'50 710 000 000 1,26 788 893 647 1,39 - 78 893 647 -10

(1266) 1850/'51 702 129 312 1,25 801 029 061 1,41 - 98 899 749 -12.3

(1267) 1851/'52 724 400 000 1,29 778 025 831 1,38 - 53 625 831 -6.9

(1268) 1852/"53 772 971 628 1,37 794 392 424 1,40 - 21 420 796 -2.7

(1269) 1853/'54 757 459 670 1,35 779 117 205 1,37 - 21 657 535 -2.8

(1270) 1854/'55 - - 1 108 129 548 1,95 - -

(1272) 1856/'57 888 053 500 1,58 929 362 500 1,64 - 41 309 000 -4.4

(1273) 1857/'58 1 042 945 000 1,85 1 131 590 000 2,00 - 88 645 000 -7.8

(1274) 1858/'59 1 133 301 500 2,01 1 200 665 500 2,12 - 67 364 000 -5,6

(1275) 1859/'60 1 161 376 000 2,06 1 367 198 204 2,41 - 205 822 204 -15.1

(1276) 1860/'61 1 200 067 485 2,13 1 311 636 964 2,31 -111 569 479 -8.5

(1277) 1861/'62 1 221 184 160 2,17 1 393 407 544 2,46 -172 223 384 -12.4

(1278) 1862/'63 1 661 021 246 2,95 1 490 693 048 2,63 170 328 198 11.4

(1279) 1863/'64 1 505 269 835 2,67 1 484 502 492 2,62 20 767 343 1.4

(1280) 1864/'65 1 621 110 059 2,88 1 602 836 185 2,83 18 273 874 1.1

(1281) 1865/'66 1 525 582 781 2,71 - - - -

(1282) 1866/*67 1 558 566 500 2,77 1 679 593 840 2,96 - 121 027 340 -7.2

(1283) 1867/'68 1 597 993 883 2,84 1 868 318 076 3,29 -270 324 193 -14.5

(1284) 1868/'69 1 825 868 500 3,24 2 072 870 500 3,66 - 247 002 000 -11.9

(1285) 1869/70 1 775 144 500 3,15 2 036 084 000 3,59 - 260 939 500 -12.8

(1286) 1870/*71 1 839 481 000 3,27 2 070 929 500 3,65 - 231 448 500 -11.2

(1287) 1871/72 1 920 081 500 3,41 2 276 533 500 4,01 - 356 452 000 -15.7

(1288) 1872/73 2 063 721 000 3,67 2 140 445 000 3,77 - 76 724 000 -3.6

(1289) 1873/74 2 109 927 500 3,75 2 618 661 500 4,62 - 508 734 000 -19.4

(1290) 1874/75 2 480 742 000 4,41 2 513 458 000 4,43 -32 716 000 -1.3

(1291) 1875/76 2 388 294 000 4,24 2 892 909 500 5,10 -504 615 500 -17.4

(1292) 1876/77 2 202 747 000 3,91 2 572 624 000 4,54 - 369 877 000 -14.4

(1293) 1877/78 2 007 096 500 3,57 4 628 324 000 8,16 -2 621 227 500 -56.6

(1295) 1879/'80 1 428 582 000 2,54 1 523 660 339 2,69 - 95 078 339 -6.2

(1296) 1880/'81 1 615 584 000 2,87 2195 000 957 3,87 -579 416 957 -42.20


OSMANLI KAMU MALYES

1.1 Btelere gre devlet gelirleri, giderleri ve bte aklar, (1841/'42) -(1918H9) (devam)

Bte Gelir miktar Tahsisat miktar ann(-)

giderlere

Mali yl (Kuru) Endeks (Kuru) Endeks Bte a

(%)

(1297) 1881/'82 1 594 250 600 2,83 2 756 850 185 4,86 -1 162 599 585 -25.40

(1298) 1882/'83 1 505 904 000 2,68 2 019 787 663 3,56 -513 883 663 -21.80

(1299) 1883/'84 1 635 498 500 2,91 2 090 992 142 3,69 - 455 493 642 -26.80

(1300) 1884/'85 1 576 903 000 2,80 2 153 426 600 3,80 - 576 523 600 -22.70

(1303) 1887/'88 1 757 382 152 3,12 2 272 113 405 4,01 -514 731 248 -13.70

(1304) 1888/'89 1 813 759 759 3,22 2 101 709 550 3,71 - 287 949 791 -15.90

(1305) 1889/'90 1 779 545 700 3,16 2 115 399 124 3,73 - 335 853 424 -10.80

(1306) 1890/'91 1 776 742 432 3,16 1 992 728 626 3,51 -215 986 194 -9.70

(1307) 1891/"92 1 792 235 939 3,18 1 984 208 222 3,50 -191 972 283 -4.80

(1308) 1892/'93 1 837 183 691 3,26 1 929 092 173 3,40 - 91 908 482 -14.60

(1309) 1893/'94 1 829 989 845 3,25 2 142 220 051 3,78 -312 230 206 -8.60

(1310) 1894/'95 1 865 663 127 3,31 2 041 096 591 3,60 -175 433 464 -12.50 (1311) 1896/'97 1 832 588 445 3,26 2 095 262 926 3,69 - 262 674 481 -20.50 (1312) 1896/'97 1 829 105 250 3,25 2 301 039 735 4,06 - 471 934 485 0.30 (1313) 1897/"98 1 851 132 599 3,29 1 844 934 941 3,25 6 197 658 -5.00 (1314) 1898/'99 1 812 658 436 3,22 1 909 051 538 3,37 -96 393 102 -6.70 (1315) 1899/'00 1 882 932 299 3,34 2 017 648 080 3,56 -134 715 781 -6.10 (1316) 1900/'01 1 961 228 045 3,48 2 087 782 311 3,68 -126 554 266 -11.10 (1317) 1901/'02 1 943 470 439 3,45 2 187 252 290 3,86 - 243 781 851 -10.10 (1318) 1902T03 1 976 396 505 3,51 2 197 840 577 3,88 - 221 444 072 -17.80 (1319) 1903/'04 2 006 237 228 3,56 2 439 350 205 4,30 -433 112 977 -4.60 (1320) 1904/'05 2 025 817 794 3,60 2 123 195 406 3,74 -97 377 612 1.50 (1321) 1905/'06 2 229 131 079 3,96 2 196 223 279 3,87 32 907 800 -9.70 (1322) 1906/'07 2 290 492 108 4,07 2 536 456 561 4,47 - 245 964 253 -17.60 (1324) 1908/'09 2 364 954 844 4,20 2 868 712 914 5,06 - 503 758 070 -17.90 (1325) 1909/'10 2 507 896 200 4,46 3 053 954 572 5,39 - 546 058 372 -27.10 (1326) 1910H1 2 601 510100 4,62 3 569 378 397 6,29 - 967 868 297 -21.40 (1327) 1911H2 2 847 739 100 5,06 3 623 318 487 6,39 - 775 579 387 -12.00 (1328) 1912H3 3 051 415 854 5,42 3 467 667 170 6,12 -416 251 316 -4.10 (1330) 1914/'15 3 260 699 078 5,79 3 401 200 396 6,00 -140 501 318 -24.70 (1331) 1915H6 2 683 643 808 4,77 3 565 754 557 6,29 -882 110 749 -37.00 (1332) 1916H7 2 501 257 228 4,44 3 972 472 045 7,01 -1 471 214 817 -55.80 (1333] 1917H8 2 358 416 598 4,19 5 330 451 155 9,40 -2 972 034 557 -34.50 (1334] 1918/*19 3 402 869 800 6,05 5 196 971 199 9,16 -1 794 101 399 -42.20


OSMANLI KAMU MALYES

Milyar kuru Devlet gelir ve giderleri

Devlet gelir ve giderlerindeki art ttihat ve Terakki iktidar dneminde de devam etmitir. Dnemin son mal yl olan (1334)1918/'19'da devlet gelirleri 3.5 milyon kurua yaklarken, giderleri de savalarn etkisiyle 5 milyon kuruu amt. Ancak 1917 ve 1918 yllarnda gerekleen yksek oranl fiyat artlar nedeniyle devlet gelir ve giderlerinde reel olarak cidd dler sz konusuydu.

Bte aklarnn gelime eilimi art ynnde olmutur. Tanzimat dneminin ilk bteleri denk bteler nitelii tarken, dnem ilerledike bte aklarnn miktar ve devlet giderlerine oran nemli bir art gstermitir. Nitekim (1262)1846/'47 mal ylnn btesine gre devlet giderlerinin % l'ine bile ulamayan cz'i bir bte a sz konusuydu. Krm sava ncesinde (1265)1849/'50 mal yl dnda bte aklarnn gerek miktar olarak ve gerekse devlet giderlerine oran itibariyle nemsiz dzeyde kald grlmektedir.

Krm sava sresince yaplan 1.4 milyar kurua yakn sava harcamas bte tertibi dnda tutulduundan bte aklar bymemitir. Ancak Krm savandan sonra savan etkisinin btelere yansmas, bor demelerinin art eklinde grlm ve bte a (1277)1861/'62 mal ylnda devlet giderlerinin % 12.4'ne ulamtr. Baka bir ifadeyle devlet gelirlerinin giderleri karlama oran % 87.6'ya inmitir. Bu tarihten sonra bte aklar dalgal bir seyir izleyerek baz yllarda ok kk miktarlara inmi, ancak (1291)1875/'76 mal ylnda bte giderlerinin % 17.4'ne ykselmitir.

1877/'78 Osmanl-Rus sava bte dengelerini alt st etmitir. (1293)1877/'78 mal ylnda bte gelirlerinin giderleri karlama oran % 43.4'e inmitir. Bu mal ylda devlet gelirlerinin 1.3 katna ulaan bir bte a ortaya kmtr. Daha sonra II. Abdlhamit iktidarnn ilk yllarnda nemli miktarlara ulaan bor demeleri nedeniyle cidd bte aklar devam etmitir. Dyun-u Umumiye daresi'nin kurulduu 1881/'82 mal ylnda bte ann devlet giderlerine oran te birin zerindeydi. (1303) 1887/'88 mal ylna kadar bte aklarnn devlet giderlerine oran daima % 20'lerin zerinde kalmtr. Bu tarihten sonra bte aklar dalgal bir seyir izlemekle beraber srekli azalma eilimi gstermitir.


OSMANLI KAMU MALYES

ttihat ve Terakki iktidar dneminde Balkan savalar ve I. Dnya Sava'nn etkisiyle bte aklar yeniden art srecine girmitir. (1333)1917/'18 mal ylnda bte a, Osmanl-Rus savana rastlayan 1877/'78 mal yl ile ayn dzeydeydi.

Dnem iinde devlet gelir ve giderlerinde grlen artn eitli nedenlerinden sz edilebilir. Devlet gelirlerindeki artn nemli bir nedeni ekonomik gelimedir. zellikle tarm rnleri retiminin art ve buna paralel olarak 1838 sonrasnn liberal d ticaret rejimi altnda ithalat ve ihracatn gsterdii genileme, devlet gelirlerindeki artn nemli bir blmn aklar. Bunun dnda devlet gelirlerindeki artn bir dier nemli sebebi ise mal gelimelerdir. Bu gelimeler arasnda zaman iinde giderek mal brokrasinin etkinliinin art ve daha nce byk lde ayn ykmllkler eklinde dzenlenen baz vergilerin Tanzimat dneminde nakd ykmllklere evrilmi olmas saylabilir.

Devlet giderlerindeki artn temel sebebi ise devletin yeni fonksiyonlar stlenmi olmasdr. Tanzimat dneminde bir yandan yeni hizmetler balatan devlet, te yandan da ekonomide daha etkin rol alarak iktisad gelime amacna dnk yatrmlara bteden pay ayrmaya balamtr. Devletin baz mal ve hizmetleri resm fiyatlar yerine piyasa fiyatlar ile satn alma uygulamasna gemesi, bte harcamalarnn artmasna neden olmutur.

Dnem iinde devlet gelir ve giderlerindeki dme ynndeki deimelerin temel nedeni ise savalarn yol at cidd toprak kayplaryd. 1856'da zengin Romanya topraklar Osmanl denetim alannn dna kmt. 1877/'78 Osmanl-Rus sava sonucunda Bosna, Hersek, Bulgaristan, Kafkaslar, Kars, Ardahan ve Kbrs kaybedilmiti. 1850'de Avrupa'daki topraklar Osmanl nfusunun yarsn barndryordu. Ondokuzuncu yzyln ikinci yarsndaki toprak kayplar ile imparatorluk, nfusunun te birini yitirdi. Bu kayplarn mal ve ekonomik sonular daha da olumsuz oldu. nk Avrupa'da kaybedilen blgeler ekonomik standartlar itibariyle imparatorluk ortalamasnn olduka zerinde olan en gelimi blgelerdi.

Toprak ve nfus kayplar yirminci yzylda da devam etti. 1911/'13 arasnda Edirne ile stanbul arasnda kalan dar bir blge dnda hemen hemen tm Avrupa topraklar, Selanik de dahil olmak zere elden kt. Bu son ekilile topraklarn onda biri ve nfusun ise drtte biri daha kaybedilmi oldu.

Devlet Gelir ve Giderlerinin Bileimi

Devlet gelirlerinin bileiminde Tanzimat dnemi iinde nemli deimeler ortaya kmtr (Bknz. Tablo 1.2). Devlet gelirlerinin bileimini de deerlendirmeye imkn veren ilk bte tasla olan (1265)1849/'50 mal yl btesinin verilerine gre devletin 710 milyon kuru dolaylarnda olan toplam gelirlerinin te birinden daha fazla bir blm 'vergi' gelirlerinden salanmaktayd. Gayri-mslimlerden alnan cizyenin devlet gelirlerindeki pay % 6.5'ti. Devlet gelirlerinin % 5.3' Msr, Badat ve Girit eyaletlerinin merkeze gndermek zorunda olduklar 'maktu' vergilerdi. Bu kalem btenin ahslardan ya da blgelerden dorudan doruya ald vergi gelirlerini meydana getirmekte ve bte gelirlerinin yaklak % 46'sn salamaktayd.

Bte iinde ikinci nemli bir gelir grubu ise retim ve ticaret zerinden alnan vergilerdi. Bu grup iinde en nemlisi tarm rnlerinden alnan r'd. Aar gelirleri bu tarihlerde devletin toplam gelirlerinin % 22'sini salamaktayd. Bu grup iinde ikinci nemli kalemi oluturan gmrk gelirleri; koyunlardan, ttnden, ikiden ve keresteden alnan i gmrklerle birlikte devlet gelirlerinin % 15.5'ini salarken, toplam devlet gelirlerinin geriye kalan % 16.5'lik bir blmn ise eitli vergi gelirleri ile devlet madenlerinin haslatlar meydana getiriyordu.


OSMANLI KAMU MALYES

1.2 Gelirlerin trlerine gre dalm, 1849/'50,1861/'62 ve 1875/76

(1265)1849/'50 (1277)1861/'62 (1291)1875/76

Gelir Tr (Bin kuru) (%) (Bin kuru) (%) (Bin kuru) (%) Toplam gelirler 710 000 100.00 1 221 184 100.00 2 388 294 100.00

Gelir ve servet vergileri 242 018 34.10 289 371 23.70 332 850 14.00

Askerlik bedeli (cizye) 46 658 6.60 59 609 4.90 80 000 3.30

Maktu vergiler 37 750 5.30 46 847 3.80 81 772 3.40

Aar 155 867 22.00 361 355 29.50 875 500 36.70

Koyun, deve ve domuz - - 88 873 7.40 205 195 8.60 Ttn, tuz ve alkoll ikiler - - 41 461 3.40 285 000 11.90 Gmrkler 110 322 15.50 165 228 13.50 207 500 8.70 Dier gelirler 117 385 16.50 168 440 13.80 320 477 13.40

(1277)1861/'62 mal ylna gelindiinde en nemli deime, 'vergi' ve 'cizye' gibi ahsi nitelikteki vergilerin paynn byk lde dmesine karlk, retim ve ticaret zerinden alnan vergilerin nemli bir oranda ykselmi olmasdr. Nitekim bu mal ylda 'vergi' gelirlerinin toplam devlet gelirleri iindeki pay % 23.7'ye, cizye yerine tahsil edilmeye balanan askerlik bedeli gelirlerinin pay % 4.9'a derken kiilerden ve blgelerden dorudan alnan vergi grubunun toplam pay da te bire inmitir. Buna karlk zellikle tarmsal retime dayal olarak alnan vergi gelirlerinde arpc artlar olmutur. r gelirleri aradan geen 12 yllk sre iinde hemen hemen ikiye katlanarak bte gelirlerinin % 30'a yaklaan bir blmn salar hale gelmitir. Gmrk gelirleri de yine ayn oranda artarak devlet gelirlerinin % 13.5'ini meydana getirmeye balamtr. Toplam olarak alndnda, ticaret ve retimden salanan gelirlerin devlet gelirleri iindeki pay te ikiye ykselmitir.

Ayn gelime eiliminin daha sonraki yllarda da devam ettii grlmektedir. (1291)1875/'76 mal ylnda devlet gelirleri iinde vergi gelirlerinin pay % 14'e, askerlik bedelinin pay % 3.3'e inerken aar gelirlerinin pay % 36.7'ye ykselmitir. Gmrk gelirlerinin pay, yeni ticaret anlamasyla ihracata uygulanan gmrk vergisi oranlarnda yaplan indirim sonucu % 8.7'ye inmitir. Tuz, ttn ve alkoll ikilerden alnan tketim vergileri de nemli bir gelir kayna haline gelmitir. Bir btn olarak ticaret ve retimden salanan vergi gelirlerinin devlet gelirleri iindeki pay, dnem banda yardan biraz fazla iken dnemin son mal ylnda bete drde ykselmitir. Bu deimeler, dnem iindeki retim ve d ticaretin, nfustan daha hzl artm olduunun bir gstergesidir.


OSMANLI KAMU MALYES

1.3 Gelirlerin trlerine gre dalm, 1887/'88,1905/'06 ve 1916/'17

(1303)1887/'88 (1321)1905/'06 (1332)1916/'17

Gelir Tr (Bin kuru) (%) (Bin kuru) (%) (Bin kuru) (%) Toplam gelirler 1 757 382 100.00 2 229 131 100.00 2 501 257 100.00

Gelir ve servet vergileri 303 710 17.30 399 457 17.90 371 000 14.80

Askerlik bedeli 60 536 3.40 135 200 6.10 40 000 1.60

Maktu vergiler 106 372 6.10 113 632 5.10 89 015 3.60 Aar 416 818 23.70 503 084 22.60 521 000 20.80

Koyun, deve ve domuz 190 449 10.80 192 594 8.60 171 050 6.80

Ttn, tuz ve alkoll ikiler 164 500 9.40 191 714 8.60 176 990 7.10

Gmrkler 201 424 11.50 274 000 12.30 311 500 12.50

Dier gelirler 313 574 17.80 419 451 18.80 820 702 32.80

II. Abdlhamit dneminde gelirlerin miktar ve oranlarnda kk deimeler grlmtr (Bknz Tablo 1.3). En nemli gelir artlar askerlik bedeli gelirleri ile tuz, ttn ve alkoll ikilerden elde edilen tekel gelirlerinde ortaya kmtr. ttihat ve Terakki iktidar dneminde gmrk gelirleri ile dier gelir kalemlerinde nemli artlar grlmtr.

Tanzimat dnemi iinde devlet harcamalarnn bileiminde de nemli deimelerin olduu gzlenmektedir (Bknz. Tablo 1.4). Tanzimat dneminin ilk gelir ve gider tahmini niteliindeki bte taslana gre (1257)1841/'42 mal ylnda harcamalarn % 46.4' askeri harcamalara, % 33.2'si bata maa demeleri olmak zere idar harcamalara ayrlmt. Btenin % 10'luk bir blm sultann harcamalarna tahsis olunurken % 10.1'i de devlet tarafndan el konulan tmar ve mukataalarn sahiplerine tazminat olarak denen maalara ve i bor faiz ve anapara demelerine ayrlmt. Bundan sonra geen 10 yllk srede bu ana harcama alanlarna ayrlan deneklerin miktarlarnda nemli artlar olmakla birlikte, toplam bte harcamalar iindeki paylarnda belirgin bir deime grlmemitir.

(1277)1861/'62 mal ylna gelindiinde devletin harcama yapsnda Krm savann yol at borlanma srecinin etkisiyle ortaya kacak temel bir deiimin ilk iaretleri alnmaya balanmtr. Bu mal yl btesinde askeri harcamalara ayrlan payn oran % 37.7'ye, idari harcamalarn pay % 29.5'e, sultana ayrlan deneklerin pay % 9.3'e inerken, yalnzca bor demelerinin pay nemli bir ykseli gstererek bte giderlerinin % 23.5'ini meydana getirmeye balamtr. Bu harcamalarn te birlik bir blm d borlarn anapara ve faiz demelerine ayrlrken, te ikilik blm de i borlanmalardan doan demelere tahsis edilmiti.


OSMANLI KAMU MALYES

1.4 Giderlerin trlerine gre dalm, 1846/'47,1861/'62 ve 1875/76

(1262)1846/'47 (1277)1861/'62 (1291)1875/76

Gider tr (Bin kuru) (%) (Bin kuru) (%) Bin kuru (%) Toplam giderler 633 212 100.00 1 393 407 100.00 2 892 909 100.00

Asker harcamalar 294 408 46.40 525 383 37.70 550 291 19.00 ileri 123 290 19.50 207 699 14.90 293 377 10.10 D ileri 4 561 0.70 14 809 1.10 17 500 0.60 Sultann harcamalar 62 500 9.90 129 864 9.30 133 776 4.60 Maliye - - 80 744 5.80 174 190 6.00 bor demeleri 64 017 10.10 222 257 16.00 766 605 26.50 D bor demeleri - - 104 750 7.50 720 320 24.90 Salk - - - 8 539 0.30 Adalet - - 10 664 0.80 47 897 1.70

Bayndrlk, ulatrma, ticaret, tarm, orman ve maden 18 844 3.00 4 609 0.30 101 443 3.50 Eitim 4 253 0.70 2 468 0.20 12 706 0.40 Vakflar ve kutsal yerler 18 739 3.00 60 960 4.40 3 500 0.10 Dier 42 600 6.70 29 200 2.10 62 765 2.10

zellikle d borlanma srecine bal olarak bor demelerindeki art eiliminin daha sonraki yllarda da devam ettii,Tanzimat dneminin son mal yl olan (1291)1875/'76 btesinin incelenmesinden anlalmaktadr. Bu mal yln bte verilerine gre Osmanl bteleri artk, sadece maa ve i ve d bor deme bteleri haline gelmi ve yalnzca bor demeleri, devletin toplam giderlerinin yarsn aan bir orana ulamt. Bor demelerinin miktar 1.5 milyon kurua yaklarken bunun yars d bor demelerine ayrlmt. Bu mal ylda devletin bor demelerinin gelirlerine oran % 62.7 gibi nemli bir seviyeye ykselmitir. Baka bir ifadeyle devlet gelirlerinin te ikisi, sadece bor demelerini karlayabiliyordu.

Ana harcama gruplarndaki art seyrine baka bir adan baktmzda ise dnem iinde bor demelerinde nemli bir artn ortaya kt grlmektedir. dar harcamalarla sultann harcamalarndaki art, snrl ller iinde kalmtr. Asker harcamalarda asker saysndaki artlarla aklanabilecek bir ykselme grlmtr. Dnem iinde yaklak 23 katma ykselen bor demelerinin bileiminde de nemli bir deime ortaya kmtr. Tanzimat dneminin ilk yllarnda bte iindeki pay olduka kk olan bor demelerinin nemli bir blmn, devlet tarafndan geri alnan tmar ve mukataalarn sahiplerine denen tazminat niteliindeki maalar oluturmaktayd. Dnemin ilerleyen yllarnda ise bu tr kalemlerin bor demeleri iindeki pay ok kk oranlara inerken, i ve d borlanmalardan kaynaklanan bor demelerinin pay byk lde artmtr.

Osmanl maliyesinin dnem iinde giderek arlaan temel problemi bor ynetimiydi. Tanzimat'n balang yllarnda yaplan tespite gre, devlet hazinesinin toplam borcu 350 milyon kuru dolaylarndayd. Hatta (1257)1841/'42 mal yl iinde gemi yllar alacaklarndan yaplacak tahsilatlarla bu borlarn bir blm denerek hazine borlarnn mal yl sonunda 235 milyona inecei tahmin edilmekteydi. Bu miktar, o yllardaki devlet gelirlerinin yaklak bete ikisi civarndayd.


OSMANLI KAMU MALYES

(1278) 1862/'63 mal ylna gelindiinde hazinenin muntazam (konsolide edilmi) i ve d borlarnn toplam miktar 4.5 milyar kuruu bulmaktayd. Hazinenin bu bor yk, bir yllk bte gelirlerinin 3.6 katna ulayordu. Bunun dnda hazinenin anapara ve faiz demelerinin, zaman ve artlar belirsiz, gayri-muntazam (konsolide edilmemi) 2 milyar kuru civarnda ek bir borcu daha bulunmaktayd. Bu borlarn yarsn piyasadaki kat paralar, kalan ksmn ise eitli borlarla btenin gemi yl a tekil ediyordu. Hazinenin 6.5 milyar kuruu bulan toplam bor yk, o tarihlerdeki bte gelirlerinin be kat civarnda bir orana ulayordu.

Osmanl mal ynetimi, borlarn bte zerindeki ykn hafifletmek iin giderek artan miktarda d borlanmaya bavurdu. 1854-1882 yllar arasnda 20.4 milyar kuru d bor alnarak 11.6 milyar kuru gelir elde edildi. Ancak elde edilen fonlardan daha fazlas bor demelerine gitti. 1854/'55 mali yl ile 1881/82 mal yllar arasnda 6.9 milyar kuru i ve 8 milyar kuru d olmak zere toplam 14.9 milyar kuru bor demesi yaplmt. Ayn dnemde ortalama yllk bte a 344 milyon kuru dolaylarnda iken bunun iki katna varan bir gelirin bor demelerine ayrlmas gerekmiti. Bor demelerinin bte zerindeki basksnn hafifletilmesi, nemli oranda faiz d fazla verilmesine ramen mmkn olmamt.

1874 ylnda ise devletin yalnz d borlar, bir yllk bte gelirlerinin 10 katna ykselerek 22 milyar kurua yaklat. 1875 ylnda Osmanl devleti d bor ykmllklerini yerine getiremeyeceini aklamak zorunda kald. Uzun grmelerden sonra alacakl lkelerin temsilcileri Dyun-u Umumiye daresi'ni kurdular. D borlarn denmesi amacyla bata ipek ve ttn rleri ile tuz, ttn ve alkoll iki tekellerinin gelirleri olmak zere devlet gelirlerinin yaklak bete birini ynetme ve tahsil yetkisi Dyun-u Umumiye daresi'ne brakld.

II. Abdlhamit ve ttihat Terakki iktidarlar dnemlerinde de harcamalarn bileiminde nemli deimeler ortaya kmtr (Bknz. Tablo 1.5). (1303) 1887/'88 mal yl verilerine gre bte harcamalarnn yars asker giderlere, drtte biri ise bor demelerine ayrlmt. Daha sonraki yllarda asker harcamalarn pay srekli dme gstermitir. ttihat ve Terakki dneminde en ciddi harcama art sosyal gvenlik alannda ortaya kmtr.

1.5 Giderlerin trlerine gre dalm, 1887/'88,1905/'06 ve 19167*17

(1303)1887/'88 (1321)1905/'06 (1332)1916/'17

Gider tr (Bin kuru) (%) (Bin kuru) (%) (Bin kuru) (%)

Toplam giderler 2 272 113 100.00 2 196 223 100.00 3 972 472 100.00

Askeri harcamalar 1 157 362 50.90 794 107 36.20 1 208 966 30.40 ileri 120 556 5.30 138 225 6.30 174 883 4.40 D ileri 16 298 0.70 25 040 1.10 36 409 0.90 Sultann harcamalar 88 184 3.90 92 226 4.20 51 992 1.30 Maliye 103 034 4.50 135 033 6.10 446 472 1120 Bor ynetimi 568 521 25.00 716 297 32.60 1 058 912 26.70 Salk 7 992 0.40 9 721 0.40 24 127 0.60 Adalet 67 398 3.00 79 514 3.60 112 774 2.80

Tarm, ticaret, orman, ulatrma, bayndrlk ve maden 65 949 2.90 82 971 3.80 171 374 4.30 Eitim 11 782 0.50 1 151 0.10 104 323 2.60 Vakflar ve kutsal yer

Documents

OsmanlÄ± MalÃ® Ä°statistikleri BÃ¼tÃ§eler 1841-1918