osmanlı diplomasisi geçiş süreci

8/6/2019 osmanl diplomasisi gei sreci

1/437

T.C.

ANKARA NVERSTESSOSYAL BLMLER ENSTTS

ULUSLARARASI LKLER ANABLM DALI

OSMANLI MPARATORLUUNDA

SREKL DPLOMASYE GE SREC

Doktora Tezi

Gkhan Erdem

Ankara, 2008


2/437

T.C.

ANKARA NVERSTESSOSYAL BLMLER ENSTTS

ULUSLARARASI LKLER ANABLM DALI

OSMANLI MPARATORLUUNDASREKL DPLOMASYE GE SREC

Doktora Tezi

Gkhan Erdem

Tez Danman

Prof. Dr. mer Krkolu

Ankara, 2008


3/437

i

NDEKLER

GR..1

I. BLM:

DPLOMASNN TARHSEL GELM .................................................................7

A)AD HOCDNEM.................................................................................................7

1- Diplomasinin Ortaya k ............................................................................7

2-Ad Hoc Diplomasi Kavram .............................................................................83- Antik Yunanda Diplomasi...............................................................................9

4- Roma mparatorluunda Diplomasi..............................................................13

5- Bizans mparatorluunda Diplomasi.............................................................19

6- in mparatorluunda Diplomasi ve Evrimi.................................................26

7- Japonyada Diplomasi ve Evrimi ...................................................................41

8- randa Diplomasi ve Evrimi ..........................................................................51

B) SREKL DPLOMASYE GE ..................................................................69

1- Srekli Diplomasi Kavram ...........................................................................69

2- Srekli Diplomasiye Geiin Nedenleri........................................................71

a) Siyasal Etkenler..71

i) D Siyasal Etkenler71

ii) Siyasal Etkenler.....74

b) Ekonomik Etkenler80c) Kltrel Etkenler....84

d) Dinsel Etkenler..86

e) Tarihsel Etkenler89

3-Srekli Diplomasi Anlaynn Douu ve Geliimi...93

a) Srekli Diplomasiye Gei ncesi Diplomasinin leyii......93

b) Srekli Diplomasiye Geiin Gereklemesi...98

c) Srekli Diplomasi Anlaynn Avrupaya Yayl.....99


4/437

ii

II. BLM:

OSMANLI MPARATORLUUNDA DPLOMAS VE EVRM....103

A)AD HOCDNEM: GELENEKSEL OSMANLI DPLOMASS.106

1- Kurumsal Boyut.106

a) 12991453 Dnemi...106

b) 14531699 Dnemi108

c) 16991793 Dnemi116

2- slup Boyutu..127

a) 12991453 Dnemi127

i) Osmanl Diplomasi Anlaynn Teorik Kayna Olarak slam128

ii) Gaza/Gazi Devleti Tezi.132

iii) Diplomasinin Yrtlmesi...137

b) 14531699 Dnemi141

c) 16991793 Dnemi163

B) OSMANLI DPLOMASSNDE DNM..185

1- Srekli Diplomasiye Geii Salayan Etkenler185

a) D Etkenler ( Uluslararas Konjonktr)185

i) Siyasal Konjonktr185

ii) Ekonomik Konjonktr..192

iii) Dou Sorununun Ortaya k197

b) Etkenler.206

i) mparatorluun k Srecine Girmesi..206

- Gszln Farkna Varma:1768 ncesi Bar Politikas....206

- Dou Sorununun Yaratt Krlma.210- Gszle Kar Bir Ara/are Olarak Diplomasi223

ii) Modernleme267

iii) Sivil Brokrasinin Ykselii.. 278

2- Srekli Diplomasinin Oluturulmas285

a) lk Srekli Eliliin Almas in ngilterenin Seilmesi ve

Nedenleri .....286

b) lk Srekli Eliliin Kurulma Hazrlklar.290i) Mehmet Rait Efendi-Ainslie Grmesi..290


5/437

iii

ii) Srekli Diplomasiyle lgili lkelerin Belirlenmesi ve lk Elilik

Heyetinin Oluturulmas..295

3- lk kamet Elilikleri ve Faaliyetleri.301

a) Londra Bykelilii....301

i) Yusuf Agah Efendi Dnemi.301

ii) smail Ferruh Efendi Dnemi..320

b) Paris Bykelilii...330

i) Seyyid Ali Efendi Dnemi...330

ii) Mehmet Sait Halet Efendi Dnemi.338

iii) Abdurrahim Muhib Efendi Dnemi...347

c) Berlin Bykelilii (Ali Aziz Efendi)356

d) Viyana Bykelilii (brahim Afif Efendi)....360

4- Srekli Diplomasinin Kesintiye Uramas..362

a) Srekli Diplomasinin Kesintiye Uramasnn Nedenleri....363

i) Avrupa Diplomasisine Duyulan Gvensizlik363

ii) Avrupa Devletlerinin Tutumu.364

iii) Osmanl mparatorluunun Sorunlar366

- Genel Sorunlar..366

- Yunan syan. ...368

b) Srekli Diplomasiye Geiin Osmanl Diplomasisine Etkileri..371

i) Diplomasi Anlaynn Deimesi.371

ii) Yabanc Elilere Muamelenin Deimesi373

iii) Diplomasi Tekilatnn Gelimesi...376

c) Srekli Diplomasi-Osmanl/Trk Modernlemesi Etkileimi..378

5- Ara Dnem:Ad Hoc Anlayn Restorasyonu?.....................................381

6- Srekli Diplomasiye Kesintisiz Gei: Osmanl DiplomasisininModernlemesi..386

a) kamet Eliliklerinin Yeniden Almas386

b) Hariciye Nezaretinin Kurulmas..389

SONU ...........................................................................................................................393

KAYNAKA .................................................................................................................402

ZET .............................................................................................................................430ABSTRACT ...................................................................................................................431


6/437

1

GR

Siyasi Tarih almalar, esas olarak, devletler arasndaki diplomatik ilikileri

ele almaktadr. Ayn oranda olmasa da, bizatihi diplomasinin tarihi de Siyasi Tarih

disiplininin aratrma alan iindedir. Nitekim, diplomasinin kurumsal ve slup

boyutlarnda geliiminin incelendii ok sayda Siyasi Tarih almas

bulunmaktadr.

Tarihin en byk imparatorluklarndan biri olan Osmanl Devletinin siyasi

tarihi, gerek Trke, gerek yabanc literatrde en fazla ele alnan konulardan biridir.

Osmanl diplomasisinin tarihi zerine almalar ise yukarda belirtilen duruma

uygun biimde- daha azdr.

Son yllarda, Osmanl diplomasisinin tarihiyle ilgili almalar, gene de

nemli lde artmtr.

Szkonusu almalarn bir ksmnda Osmanl diplomasisinin kurumsal

geliimi incelenirken, bir blmnde ise diplomasi anlay, diplomasinin

yrtlmesi ve diplomatik usuller gibi, diplomasinin slup boyutuyla ilgili konular

ele alnmtr. Diplomasiyi her iki boyutuyla inceleyen almalar da mevcuttur.

Dnyada ve Trkiyede Osmanl diplomasisi hakkndaki almalar, uzun

sre geleneksel ya da ortodoks olarak adlandrlabilecek bir yaklama

dayanmaktayd. Bu yaklam, Osmanl mparatorluunu bir din devleti konumunda

ele almakta ve onu din motiflerle ekillenen kaba bir sava makinas olarak

grmekteydi.

Szkonusu yaklama sahip yazarlar, Osmanl mparatorluunda

diplomasinin ok uzun sre gelimediini ileri srmekteydiler. Bu eilimdeki

aratrmaclara gre, devlet, gl olduu dnemlerde diplomasiye nem

vermemitir. Yine onlara gre, bu dnemlerde esas olan askeri g kullanmdr.


7/437

2

Osmanl mparatorluunda diplomasinin gelimesi iin, devletin gcn kaybetmesi

ve mevcudiyetini srdrebilmek iin diplomasiye muhta hale gelmesi gerekmitir.

Bu yaklamdaki yazarlara gre, slam da, Osmanl mparatorluunun Batl

Hristiyan lkelerle ilikilerini byk oranda snrlandran, dolaysyla diplomasinin

gelimesini engelleyen bir etki yapmtr. nk, szkonusu aratrmaclara gre,

Osmanl mparatorluunun d dnyaya bak mutlak bir Mslman-Gayrmslim

ayrmna dayanmaktadr.

Szkonusu aratrmaclar, Osmanl mparatorluunun srekli diplomasiye,

bu diplomasi anlaynn/uygulamasnn ortaya kt tarihten yaklak 350 yl sonra

gemesini de, Osmanl yneticilerinin diplomasiye nem vermemelerine rnek

gstermektedirler. Bu aratrmaclara gre, dini ve askeri saiklerce belirlenen

Osmanl diplomasi anlay ve uygulamalar, srekli diplomasiye geii ve Osmanl

diplomasisinin modernlemesini ok uzun sre geciktirmitir.

Son yllarda geleneksel ya da ortodoks yaklam, yerini revizyonist

veya heterodoks olarak adlandrlabilecek yeni bir bak asna brakmaya

balamtr. Akademik evrelerde daha fazla kabul gren bu yaklama sahip

aratrmaclar, Osmanl mparatorluunun tamamen dine dayal kaba bir sava

makinas olarak ele alnmasn eletirmektedirler. Revizyonist yaklam, ncelikle,

Osmanl mparatorluunun toplumsal ve siyasal yaamnda slamn tek belirleyici

olgu olduu varsaymn reddetmektedir. Ayrca, Osmanl toplumsal ve siyasal

rgtlenmesinde slamdan sonra ikinci temel belirleyicinin askeri yap olduu

varsaymn da kabul etmemektedir.

Revizyonist ya da heterodoks yaklamdaki yazarlara gre, Osmanl

diplomasisi, mutlak anlamda din tarafndan belirlenen bir olgu deildir. Osmanl

mparatorluu ile Bat dnyas arasnda Mslman-Gayrmslim ayrmna dayanan


8/437

3

bir demirperde yoktur. Osmanl yneticilerinin Batya bak, sadece dini ve

askeri saiklerle belirlenen gaza ve fthat anlay erevesinde ekillenmemitir.

Osmanl yneticileri gerek kurulu, gerek ykseli, gerekse duraklama dnemlerinde

Hristiyan devletlerle siyasi, ticari, kltrel vb. ilikiler kurmaktan kanmamlardr.

Szkonusu yazarlar Osmanl diplomasi anlaynn kendine zg niteliklerini

vurgulayarak, Osmanl diplomasisinin gelimilik dzeyinin sadece srekli

diplomasiye geilip geilmedii ltyle belirlenmesini de eletirmektedirler.

te bu tezde, yukarda ele alnan iki yaklamdan ikincisi erevesinde,

Osmanl mparatorluunun srekli diplomasiye gei sreci incelenmeye

allacaktr.

Tezin dayand temel varsaym ise udur:

Osmanl mparatorluu, kurulduu tarihten itibaren diplomasiye nem

vermitir. Diplomasi, devletin byk bir imparatorlua dnt zellikle 16.

yzyldan itibaren, daha nce tarih sahnesine km byk imparatorluklarda olduu

gibi niversalist bir anlayla yrtlmeye balamtr. Bu anlay, devletin eski

gcn kaybettii 18. yzyln balarndan itibaren tedrici bir biimde deiecektir.

Deiim, 18. yzyl sonunda srekli diplomasiye geile yeni bir boyut kazanacaktr.

Osmanl yneticileri, srekli diplomasiyi siyasal amalarla olduu kadar, girilen

reform srecini beslemesi iin de benimsemilerdir. Bu durum, Osmanl

yneticilerinin Osmanl uygarlnn ve devletinin mutlak stnl dncesinden

ve syleminden vazgemelerinin hem bir sonucudur, hem de en somut

gstergelerinden biridir. kamet elilikleri de reform isteinin bir sonucu olarak

kurulmutur. kamet elilikleri zamanla modernleme srecini besleyen en nemli

unsurlardan biri haline gelmilerdir. zellikle 19. yzyldan itibaren, srekli

diplomasi ve modernleme, birbirlerini besleyen olgular/dinamikler olmulardr.


9/437

4

Osmanl mparatorluunun byk bir siyasal, ekonomik ve askeri gce sahip

olmasna, gelimi brokrasisine ve kkl devlet geleneine ramen, srekli

diplomasiye ge bir tarihte gemesi dikkat ekicidir. Osmanl mparatorluu, Avrupa

devletleriyle karlatrldnda ad hoc diplomasiyi ok daha uzun sre kullanmtr.

18. yzyln sonlarnda ikamet eliliklerinin almasyla, srekli diplomasiye

geilmesi yolunda ilk adm atlmtr. Fakat, ilk deneme uzun mrl olmam,

srekli diplomasiye tam anlamyla geilmesi iin bir sre daha beklenmesi

gerekmitir.

Srekli diplomasiye gei, Osmanl siyasi tarihinin ve diplomasisinin

tarihinin en nemli gelimelerinden biridir. Gerekten de, srekli diplomasiye gei,

hem byk bir deiimin sonucudur, hem de deiimin daha da byk bir ivme

kazanmasna neden olmutur.

Bu nedenlerle, Osmanl mparatorluunun srekli diplomasiye gei

srecinin incelenmesi byk nem tamaktadr.

Tezin I. blmnn ilk ksmnda, konuya genel bir giri amacyla, diplomasi

ve ad hoc diplomasi kavramlar zerinde durulmutur. Daha sonra, Antik Yunan,

Roma ve Bizans uygarlklarnda diplomasinin geliimi ele alnmtr. Bu erevede,

devletleraras sistemin yaps, g ve niversalist anlay gibi hususlar zerinde

durulmutur.

Osmanl mparatorluunun srekli diplomasiye geiinin neden geciktiinin

ortaya kartlabilmesi iin, zellikle kendisiyle byk benzerlikler tayan in,

Japonya ve ran rnekleriyle karlatrlmas yerinde olacaktr. Bu varsaymdan

hareketle, tezin I. blmnde ncelikle szkonusu lkelerin geleneksel diplomasi

anlaylar ve uygulamalar ele alnm, daha sonra srekli diplomasiye gei

sreleri incelenmitir.


10/437

5

Tezin I. blmnde daha sonra srekli diplomasi kavram ele alnmtr.

Ardndan, Avrupada srekli diplomasiye geii salayan etkenler zerinde

durulmutur. Bylece, srekli diplomasi anlaynn hangi koullarda ortaya kt

belirlenmeye allmtr. I. blmn son ksmnda ise, talyada srekli diplomasiye

gei sreci ve Avrupaya yaylmas konusu ele alnmtr.

Tezin II. blmnde ise, ilk olarak Osmanl diplomasisinin ad hoc

dnemdeki ileyii zerinde durulacaktr. Bylece, Osmanl diplomasisinin srekli

diplomasiye gei ncesi nasl bir evrim yaad belirlenmeye allacaktr. Bu

ekilde, hem srekli diplomasiye geiteki gecikmenin nedenleri, hem de srekli

diplomasiye geii salayan etkenlerin neler olduu ortaya konulacaktr.

Ad hoc dnemdeki geleneksel Osmanl diplomasi anlay ve uygulamalar iki

ayr boyutta ve ayr dnemde incelenmeye allmtr. Birinci boyutta Osmanl

diplomasi tekilatnn kurumsal geliimi ele alnmtr. kinci boyutta ise, Osmanl

diplomasi anlay ve uygulamalar zerinde durulmutur. ayr dnem ise,

Osmanl diplomasisinin srekli diplomasiye gei ncesinde farkl zellikler

gsterdii 12991453, 14531699 ve 16991793 devirlerinden olumaktadr.

Bu blmde, yukarda belirtilen revizyonist ya da heterodoks yaklam

benimsenerek, geleneksel veya ortodoks yaklam eletirilmitir. Bu balamda,

geleneksel veya ortodoks yaklam tarafndan din ve askeri g anlay ile

diplomasi arasnda kurulan ba sorgulanmaya allmtr.

II. blmn ikinci ksmnda ilk ele alnan husus, Osmanl

mparatorluunun srekli diplomasiye geiini salayan etkenlerdir. Bu erevede,

ncelikle uluslararas konjonktr ele alnm, burada da zellikle 18. yzylda

Batnn siyasal ve ekonomik olarak tm dnyay kontrol altna alma srecinin

baladnn alt izilmitir. Bu ksmda ayrca, 18. yzylda Osmanl


11/437

6

mparatorluunun iine dt kt durumun, d politikasna ve diplomasisine

nasl yansd belirtilmeye allmtr.

II. blmn bir sonraki ksmnda srekli diplomasiye gei hazrlklar ele

alnarak, ilk ikamet eliliklerinin kurulular ve faaliyetleri incelenmitir. Bu

ksmda, gerek ilk ikamet elilii olmas, gerek birincil kaynaklara ulalabilmesi

nedeniyle, Yusuf Agah Efendinin Londra sefareti zerinde zellikle durulmutur.

II. blmn son ksmnda ise, Osmanl mparatorluunun ilk srekli

diplomasi denemesinin 1821de sona ermesinin nedenleri aratrlm, eliliklerin

tekrar faaliyete gemeye balad 1834e kadarki dnemin bir restorasyon olarak

grlp grlemeyecei hususu tartlmtr.

Son olarak, ikamet eliliklerinin tekrar faaliyete gemeleri ele alnm,

Osmanl mparatorluunun 1834te balayan ikinci srekli diplomasi denemesinin,

1836da Hariciye Nezaretinin kurulmasyla artk ok daha salam bir temele

dayand belirtilmitir.


12/437

7

I. BLM:

DPLOMASNN TARHSEL GELM

A)Ad hoc Dnem

1-Diplomasinin Ortaya k

En genel erevede d ilikilerin yrtlme biimine ilikin kaidelerin

tm1 olarak tanmlanabilecek olan diplomasi, tarih ncesi devirlerde insanlarn

gruplar halinde yaamaya balamasyla ortaya kmtr. Diplomasinin, toplumsal

rgtlenmelerin grlmeye balad dnemle birlikte ortaya kt grlmektedir.2

Nicolson, diplomasinin kkenlerinin farkl insan gruplar arasnda avlanma

sahalarnn snrlarnn belirlenmesi hususunda yaplan anlamalarda aranmas

gerektiini belirtmektedir.3

Kkenleri tarih ncesine uzanmasna ramen, diplomasinin gnmzdekianlamna yakn bir biimde ortaya kmas iin yerleik hayata geilmesi ve devlet

olgusunun ortaya kmas gerekecektir. Nitekim, bu olgunun ilk ortaya kt yer

olan Mezopotamyada bir devletler sistemi belirecek, diplomasi kurumsal ve slup

boyutlarnda hzla geliecektir. Mezopotamya ve Yakn Douda M 15. yzyl

dolaylarnda bir devletleraras sistemin ortaya kt, bu devletler arasnda ileyen

1 mer Krkolu, D Politika Nedir? Trkiyedeki Dn ve Bugn, ASBF Dergisi, C.

XXXV, No:1-4, (Ocak-Aralk 1980), s. 312. Diplomasinin dier tanmlar ve bu tanmlarn tarihsel

evrimi iin bkz. Neville Brand, Satows Guide to Diplomatic Practice, 4. Ed., London-New York-

Toronto, Logmans Green and Co, 1957, s. 1-4.2 Diplomasinin en temelinde mzakereye dayal olduu dnldnde, hi kukusuz insanolunun

dilsel yeteneklerinin geliiminin belirli aamaya gelmesi ok nemlidir. Dilin uygarln geliimindeki

nemli rol iin bkz. Gordon Childe, Tarihte Neler Oldu, ev:Mete Tunay ve Alaeddin enel, 7.

B., stanbul, Alan Yay., 1998, s. 14-17.3 Harold Nicolson, The Evolution of Diplomatic Method, London, Cassell Publishers, 1954, s. 2.


13/437

8

bir diplomatik ba olduu, bu ilikinin gnderilen eliler ve yaplan siyasal ve

ekonomik anlamalarla belirli oranda sreklilik arz ettii de grlmektedir.4

Ortaya kan devletleraras sistem, diplomasinin geliimi asndan ok

gerekli olan bir olguya, sistem ii aktrlerin yani devletlerin egemen eitliine

dayanmaktayd. Bu dnemde hibir aktr dier aktrleri kontrol altna alacak gce

sahip olmadndan, devletler birlikte var olma ve ibirlii yapma durumunda

kalyorlard. Dolaysyla, M 10. yzyldan Yakndouda Asur, Babil ve Pers

devletleri gibi ilk imparatorluklarn ortaya kna kadar geen dnemde, diplomasi

devletleraras ilikilerde kullanlan temel aratr. Byk imparatorluklarn ortaya

k diplomasinin ve bar yntemlerin yerini g kullanmnn almasna neden

olmutur. 5

2-Ad Hoc Diplomasi Kavram

Diplomasi, 15. yzyla kadar ad hoc nitelik gstermitir.Ad hoc diplomasi

tek yanl ve sreklilik gstermeyen bir diplomasi eididir. Bu diplomasi anlay

4 Marc Van De Mieroop, Antik Yakndounun Tarihi, ev:Sinem Gl, Ankara, Dost Yay., 2006, s.

164-171. Antik Yakndouda diplomatik ilikileri arkeolojik bulgular erevesinde ele alan bir

alma iin bkz: William L. Moran, The Amarna Letters, Baltimore, Johns Hopkins University

Press, 1992, passim. Antik Yakndouda diplomasinin geliimi iin ayrca bkz: Joan M. Munn-

Rankin, Diplomacy in the Western Asia in the Early Second Millennium B. C., Diplomacy, Vol. II.,

Chister Jonsson ve Richard Langhorne(ed.), London, Sage Publications, 2004, s. 1-39. Cohen ise,

diplomasinin kurumsal ve slup boyutlaryla Yakn Douda ortaya ktn, buradan tarihsel srete

Antik Yunana ve Romaya getiini vurgulamaktadr. Raymond Cohen, The Great Tradition: The

Spread of Diplomacy in Ancient World, Diplomacy and Statecraft, Vol. 12, No:1, (March 2001), s.

23-38.5 Bertrand Lafont, International Relations in the Ancient Near East: The Birth of a Complete

Diplomatic System, Diplomacy and Statecraft, Vol.12, No:1, (March 2001), s. 41; 42. McNeill

imparatorluklarn kurulmasnda demir ana geiin ve svariye dayal sava yntemlerinin

benimsenmesinin etkili olduunu vurgulamaktadr. William McNeill, Dnya Tarihi, ev:Alaeddinenel, 3. B., Ankara, mge Kitabevi, 1994, s. 65-70.


14/437

9

erevesinde, bir devlet tarafndan gnderilen elilerin diplomatik eylemleri sadece

belirli konu ya da konular ihtiva etmekte, eliler grevlerini ve amalarn yerine

getirdikten sonra lkelerine dnmektedirler.6 Ad hoc diplomaside, lkeler arasnda

diplomatik temas; ksa sreli, dar kapsaml ve tek tarafldr. Bir devletten tekine,

belli sorunlarn grlmesi, trenlere katlmn veya sava aldnn bildirilmesi,

bar koullarnn mzakeresi ya da belli haberlerin iletilmesi amacyla eli

gnderilir.7

Szkonusu anlay, diplomasinin kesintisiz ve profesyonelleme gerektiren

kurumsal bir sre olmad grne dayanmaktadr. Bu yzden, diplomatik

temsilci gnderen lkenin merkezinde dorudan diplomasiyle ilgili bir rgtlenmeyi

zorunlu klmamaktadr. Gnderen lkenin, gnderilen lkede srekli bir temsilcilik

makam ve rgt bulundurmas da gerekli deildir.

Ad hoc diplomasi anlay Avrupada hzla gerileyerek, 15. yzylda yerini

srekli diplomasi anlayna brakmaya balad. 19. yzyldan itibaren de tm dnya

lkeleri tedrici bir biimde srekli diplomasiye geerek, ad hoc diplomasi anlayn

terk etmitir.

3-Antik Yunanda Diplomasi

Yakndouda balayan diplomasinin kurumsal ve slup boyutlarndakigeliim sreci, Antik Yunanda daha da byk bir ivme kazanmtr. Diplomatik

dokunulmazlk, konsolosluk kurumu, ok yanl diplomasi, diplomatik temsilci

seimine ve yetkinliine gsterilen nem gibi kurumsal zelliklerin yan sra, ittifak

sistemi, ilkel anlamda g dengesi anlaynn ortaya k gibi slupla ilgili

6

Hner Tuncer, Eski ve Yeni Diplomasi, 2. B., Ankara, mit Yay., 1995, s. 14.7 Seha L. Meray, Devletler Hukukuna Giri, C. II., 4. B., Ankara, A SBF Yay., 1975, s. 12.


15/437

10

zellikler de Eski Yunanda bugnk anlamna yaklamtr.8 Antik Yunanda

diplomasinin gelimiliinin en nemli gstergesi, bugn kullanlan diplomasi

kelimesinin Yunancadan tremesidir. kiye katlanm yaprak, belge anlamna

gelen diploma Antik Yunanda ortaya km ve dier dillere gemitir.

Antik Yunan dnyasnda diplomasinin gelimesinin birka nedeni

bulunmaktadr. Bu nedenler ana hatlaryla u ekilde sralanabilir:

Birincisi, devletleraras sistemin birbirleriyle yakn iliki iindeki ok sayda

aktrden olumas diplomatik ilikileri younlatrmaktayd. Antik Yunan tarihi

boyunca, ok ksa dnemler haricinde hibir g ya da blok dier gler zerinde

tam hkimiyet kuramad ve sistem ok aktrl yapsn srdrd.9 Bu erevede, hem

diplomasinin znesi olan aktrler varlklarn korudular, hem de diplomasi bizatihi

bu yapnn srdrlmesi asndan sklkla bavurulan bir ara oldu. Aktrler

varlklarn srdrmek, g dengesi anlay erevesinde ittifak ilikileri kurmak ve

gelitirmek amacyla diplomasiyi kurumsal ve yntemsel adan gelitirdiler.10

Bunda Yunanistann corafi koullarnn siyasal birliin kurulmasn engelleyen

zelliklerinin de byk rol bulunmaktayd.

8 Tuncer, Eski ve Yeni Diplomasi, s. 16-19.9 A. Nuri Yurdusev, Uluslararas likiler ncesi, Devlet, Sistem ve Kimlik, Atila Eralp(der.), 2.

B., stanbul, letiim Yay., 1997, s. 31. Yunan devletleraras sisteminin analizi iin bkz: K. J. Holsti,

International Politics: A Framework for Analysis, 2. Ed., London, Open University Press, 1974, s.

45-53. Yunan kent-devletleri arasndaki ilikiler ve diplomasinin ileyii zerine ayrntl bir alma

iin bkz: Frank Adcock ve D. J. Mosley, Diplomacy in Ancient Greece, London, Thames and

Hudson, 1975.10 Bu durum sadece Yunan kent-devletlerinin kendi aralarndaki mcadelelerinde deil, ayn zamanda

dardan gelen bir gce kar tavrlarnda da grlmektedir. rnein, M 481deki Pers saldrsnda

birbirlerinin en byk rakibi olan Sparta ve Atina, dier kent-devletleriyle beraber bir ittifak

kurmaktan ekinmemilerdi. Charles Freeman, Msr, Yunan ve Roma: Antik AkdenizUygarlklar, ev:Suat Kemal Ang, Ankara, Dost Kitabevi, 2003, s. 187.


16/437

11

ok aktrl sistem erevesinde devletler arasnda en basit anlamda da olsa

egemen eitliin ortaya kmas ve kabul edilmesi, diplomasinin geliimi asndan

olumlu etkide bulundu. Nitekim, bu balamda devletler arasnda ilk rgtlenmeler de

ortaya kt. Amphictyonic Lig olarak adlandrlan ve Yunan dnyasnda ortaya

kan kimi sorunlarn grld bu birlikler, Yunan devletleri arasnda -genel ve

srekli olmasa da- rgtlenme ve kurallamann yolunu at. lk defa Yakndouda

ortaya kmakla birlikte, diplomasinin geliimi asndan ok nemli bir olgunun,

diplomatik dokunulmazln Antik Yunanda korunduu ve gelitirildii de

vurgulanmaldr.11

kincisi, Antik Yunan ekonomisinin ticarete dayal yaps diplomasinin

geliiminde byk rol oynad. Ticaret, toplumlar arasndaki iliki ve etkileimi

gelitiren yn ve atma yerine uzlamay temel alan doas gerei diplomasinin

geliiminde etkili oldu. Nitekim, bir site devletine gelen tccarlarn ticari haklarnn

yurttalk bayla bal olduklar site tarafndan korunmas amacyla konsolosluun

ilk rneini oluturan proxenosluk kurumunun oluturulmasnda, ticaretin byk

etkisi olmutur.12 Yunanistanda ticaretin gelimesinin diplomasi asndan bir baka

olumlu etkisi de, diplomatik ilikilerin sadece Yunan kentleri arasnda deil ayn

zamanda Yunan kentleri ile Yakn Dou uygarlklar arasnda da gelimesini

salamasdr. Akdeniz havzasnda kurulan Yunan kolonileri bu geliimi daha da

arttrmtr.13

ncs, Yunan kent-devletlerinin ortak dile, dine, kltre ve benzer siyasal

sisteme sahip olmalar diplomasinin geliiminde ok etkili oldu. Devletleraras

11 Tuncer, Eski ve Yeni Diplomasi, s. 17.12 Nicolson, The Evolution of Diplomatic Method, s. 8.13 M 9. yzyldan itibaren Yunan kentlerinin Yakn Douyla ticarete arlk verdikleri, bu balamda

iletiimin ve karlkl etkileimin artt grlmektedir. Freeman, Msr, Yunan ve Roma: AntikAkdeniz Uygarlklar, s. 117124.


17/437

12

sistemin kurulmas ve ileyebilmesi asndan ortak noktalarn fazlalnn nemli bir

avantaj olduu aktr.14 Benzer sosyo-ekonomik yaplar; benzer kltrel, dinsel ve

ideolojik yaplarn ortaya kmasn salad. Bu ortaklk ya da benzerlik, kolektif bir

bilincin ve kimliin ortaya knda byk rol oynamtr. rnein, yukarda

belirtilen Amphictyonic Ligler, Antik Yunanda kent-devletleri geliim

srecindeyken, kutsal bir meknn saldrlara kar mtereken korunmas amacyla

oluturulan birliklerdi. Bu lige giren kent ya da kabileler, aralarndaki anlamazlklar

ortadan kalkm sayarlard.15

Ayrca, bu ortaklaalk/benzerlik, Yunan kent-devletlerinin birbirlerini

etkileyerek ortaya kardklar kurum ve anlaylar ihra edebilme yolunun

almasn da kolaylatrd. Yunan kent-devletleri arasndaki diplomatik sistemin

altnda kklemi bir sosyo-ekonomik yapnn ve bu temelin zerinde de bir siyasal,

kltrel, askeri ve ideolojik etkileim ann olduu aka grlmektedir.

Btn bu olumlu dinamiklere ramen, Yunan kent-devletleri asndan

barn korunmasna nem verildii sylenemez. Yunan kent-devletleri iin sava

olaan ya da normal durumdu. Bu erevede kent-devletleri arasndaki

mzakerelerde tehditlere bavurulmas olduka yaygnd.16 Ayrca, diplomasinin ve

diplomatln bir profesyonel ura olarak grlmemesi, diplomasinin temsil, hitabet

incelikleri gibi alanlarda yeterince geliememesine yol at. Diplomasi

gnmzdekinden ok daha dorudan, uzlamay engelleyecek kadar realist bir

retorie dayanmaktayd. Bu da diplomasinin uzlamay ve bar salamasnda

14 Keith Hamilton ve Richard Langhorne, The Practice of Diplomacy: Its Evolution, Theory and

Administration, London and New York, Routledge, 1995, s. 9.15 Arif Mfid Mansel, Ege ve Yunan Tarihi, 6. B., Ankara, TTK Yaynlar, 1995, s. 104.16

Anna Missiou-Ladi, Coercive Diplomacy in Greek Interstate Relations, The ClassicalQuarterly, Vol.37, No:2, (1987), s. 337.


18/437

13

olumsuz rol oynad.17 Btn bunlarn yansra, Yunan devletleri arasndaki ortak

siyasal, ekonomik, dinsel, kltrel balara ramen, genel anlamda kent-devletleri

arasnda bir kurallamaya gidilememesi, ortak bir devletleraras hukuk

yaratlamamas da dikkat ekicidir.18

4-Roma mparatorluunda Diplomasi

Antik Yunann kltrel anlamda en byk mirass olan Romann,

diplomasinin geliimi asndan yapt katklarn fazla olmad grlmektedir. Bu

durum, Romann sosyo-ekonomik, corafi, siyasi, askeri ve ideolojik koullarnn

Antik Yunandan ok farkl olmasndan kaynaklanmaktadr. Bu koullara

bakldnda u sonulara varlabilir:

Birinci olarak, Roma mparatorluu M 6. yzylda kk bir kent-devleti

olarak tarih sahnesine kmasna ramen, MS 1. yzylda tm Akdeniz havzasn ve

Bat Avrupay kontrol altna alan byk bir gce dnt. Bu corafyadaki

neredeyse btn siyasal aktrleri teker teker tasfiye ederek, bir siyasal sisteme

eklemlenmek yerine kendini bir sisteme dntrd. Dolaysyla diplomatik ilikiler,

aktrlerin bizzat Roma tarafndan tasfiyesiyle -diplomasinin en azndan iki tarafl bir

sre olduu dnldnde- znelerini kaybetmeye balad. Romann hzla artan

17 Antik Yunanla ilgili eitli belgeleri inceleyen Grant bu sonuca varmaktadr. J. R. Grant, A Note

on the Tone of Grek Diplomacy, The Classical Quarterly, Vol. 15, No:2, (November 1965), s. 261

266.18

Amos S. Hershey, The History of International Relations During Antiquity and Middle Ages, TheAmerican Journal of International Law, Vol.5, No:4, (October 1911), s. 912.


19/437

14

gc ve genileme yanls d politikas, diplomasiye ve onun temsil ettii uzlama

ve bar anlayna deil, atma ve gce dayal siyasal anlaya dayanmaktayd.19

Bu anlay Romann ideolojik anlamda kendini tanmlamas ve bu erevede

politika izlemesinin de bir sonucuydu. Sahip olduu g erevesinde evresindeki

dier devletleri eit olarak grmeyen Romann, diplomasi asndan ok nemli olan

egemen eitlii kabul etmedii grlmektedir.20 Dolaysyla, diplomatik ilikilerin

yrtlmesinde dier devletlerin bir taraf ya da zne olarak deil, baml ve ileride

ele geirilecek lkeler olarak grlmesi diplomasinin ikinci plana atlmasna neden

oldu. Pax-Romana (Roma Bar) olarak adlandrlan bu anlay Roma

genilemeciliinin ideolojik kaynan oluturmaktayd. Szkonusu ideoloji

erevesinde Roma kontrol dndaki btn lkeler Roma egemenliine alnmas

gereken yerler olarak grlmekteydi. Romann askeri gce dayal anlaynn,

devletin glendii ve talya yarmadasnn tesine srad M 3. yzyldaki

Kartaca savalar sonrasnda ok daha belirginletii gzlenmektedir.

kinci olarak, Roma ekonomisinin Antik Yunann aksine esas olarak tarma

dayand grlmektedir.21 Tarma dayal ekonomi; sosyal, siyasal ve askeri

rgtlenmenin de tarmsal rgtlenme erevesinde ekillenmesini salad. Ayrca,

Roma asndan d dnyayla yrtlen ticaret ok daha tali bir neme sahip oldu.

19 Romallar iin barn korunmas dorudan doruya ezici askeri gcn korunmasyla ilgili bir

olguydu. Brian Campbell, Diplomacy in the Roman World (c.500 BC-AD 235), Diplomacy and

Statecraft, Vol.12, No:1, (March 2001), s. 2.20 Roma, gelime srecinde bir kent-devletiyken, evresindeki kent-devletleriyle egemen eitlii ve

karlkll temel alan anlamalar yapt. Bu anlay erevesinde, yarmadadaki dier devletlerle

oluturulan Latin Konfederasyonu, zamanla kurulu ilkelerinden uzaklamaya balad. Bir sre sonra,

Roma Senatosu egemen eitlii ve oydamay reddederek btn kontrol eline ald. Nicolson, The

Evolution of Diplomatic Method, s. 16.21

Robert Lerner, Standish Meacham ve Edward Mcnall Burns, Western Civilizations: Their Historyand Culture, 12. Ed., New York and London, W W Norton & Company, 1993, s. 162.


20/437

15

Dolaysyla, diplomasinin geliimi asndan ok byk bir neme sahip bulunan

ticaret, bu geliimi salamakta pek yeterli olamad.

Bunun yannda, tarma dayal ekonomi ayn zamanda fetihi anlay da

beslemekteydi. Savalar ve bunun sonucunda yeni topraklar ele geirme arzusunun

ekonomik temelleri de ok belirgindi. Yeni tarm alanlar ve klelerin ele geirilmesi

ve fethedilen lkelerin zenginliklerinin ve kaynaklarnn yamalanmas, zellikle

cumhuriyet dneminde gc elinde tutan aristokrasinin temel arzusuydu. Yeni ele

geirilen topraklar ayn zamanda artan nfusun bu blgelere yerletirilmesini ve bu

sayede sosyal huzursuzluklarn azaltlmasn da salyordu.22 Bu ftuhat anlay,

askeri gle ekonomi arasnda ok belirgin bir ban ortaya kmasna neden olmu,

ekonomik gcn korunmas yeni askeri baarlara, yeni askeri baarlar da toprak

fethine, dolaysyla yeni kaynaklarn ekonomiye kazandrlmasna bal hale

gelmiti.

nc olarak, talyan yarmadas M 10. yzyldan itibaren youn bir ge

sahne olmu, deiik halklar yarmada zerinde farkl uygarlklar kurmutur. Eski

Yunann aksine bu topraklar zerinde ortak bir dil ve kltrn ortaya k doal

srete olmamtr. Roma, byyp evresine yayldka ortak bir dili (Latince) ve

kltr kendisi dayatmtr.23 Romann geniledike blgeyi asimilasyonuna

dayanan bu sre, benzer dile, kltre, inanlara ve siyasal yaplara sahip

devletlerden oluan bir sistemin geliimini nledi. Btn toplumlar d sistem

olumadan Romann i sisteminin bir paras oldular. Dolaysyla, diplomasinin

konusu olacak btn sorunlar ksa srede birer i siyasal soruna dnt. Bu da

diplomasinin geliimine byk darbe vurdu.

22

Freeman, Msr, Yunan ve Roma: Antik Akdeniz Uygarlklar, s. 384.23 Halil Demirciolu, Roma Tarihi, C. I., 3. B., Ankara, TTK Yay., 1993, s. 204.


21/437

16

Romann diplomasiyi uzun erimli ve srekli bir sre olarak da

grmemekteydi. Bunun da tesinde, Romaya komu lkeler ya da bal lkelerle

ilgili bir diplomatik uyumazlk ortaya ktnda, bunun ncelikli olarak askeri bir

konu olduu dnlmekteydi. Genelde bu tip konularla askeri makamlar

ilgilenmekteydi. Sorunun nemli bir d politika konusu olarak grlmesi,

dolaysyla diplomasinin devreye sokulabilmesi iin, krizin bymesi ve basit askeri

tedbirlerin tesinde bir boyuta ulamas gerekliydi.24

Yukarda vurgulanmaya allan tm olumsuz dinamiklere ramen,

Romann btnyle diplomatik sreten uzak olduunu sylemek de mmkn

deildir. mparatorluk en gl olduu dnemde bile diplomatik srete yer alarak

diplomasiyi kullanmtr.25 Burada vurgulanmas gereken, Romann diplomasiyi

alglama biimidir.

Roma, zellikle bir byk g haline geldii M 3.-2. yzyldan itibaren d

politikasn askeri gce ve genilemeye dayandrd ve diplomasinin geliimi

asndan ok nemli olan devletleraras eitlik ilkesini tamamen reddetti. Sorunlar

mmkn olduunca askeri yntemlerle zme yolunu seerek, d politikasn g

politikas zerine oturttu. Bu dnemde gelitirilen Pax-Romana anlay da barn

ve dzenin sadece Roma hkimiyeti altnda olabileceinin, dolaysyla evre

lkelerin ortak ya da taraf deil, sadece henz kontrol altna alnamam lkeler

olarak grlmesinin ideolojik bir ifadesiydi.

Romann gce dayal d politika teorisi ve retorii, bu g erevesinde

dier aktrleri kk grme ve ezme anlay kendisini diplomasi uygulamalarnda

gstermekteydi:

24

Hamilton ve Langhorne, The Practice of Diplomacy, s. 13.25 Campbell, Diplomacy in the Roman World (c.500 BC-AD 235), s. 18.


22/437

17

Romann dier lkelere ve bal devletlere gnderdii ve mparatorlua

geie kadar Senato tarafndan belirlenen elilerin26, genelde senatrler kimi zaman

da st dzey askeri komutanlardan seildii grlmektedir.27 Bu st dzey grevli

tercihinin, elinin gnderilen devlet nezdinde itibar grmesi ve Romann

bykln yanstmas kaygsna dayand ileri srlebilir. Bylece Roma, eli

gnderdii lkeye gcn ve azametini bir kez daha gstermi, gc temel alan

anlayn diplomasisine de yanstm oluyordu.

Romaya gelen yabanc elilerin ise, ilke olarak diplomatik dokunulmazla

sahip olmalarna ramen, skca kontrol edildikleri, lkeleriyle zgrce

haberlemelerinin bile engellendii bilinmektedir. Roma kanunlarna aykr

davranlarda bulunan yabanc eliler Romal grevliler eliinde zorla snr dna

karlmakta ve kendi lke yetkilileri tarafndan cezalandrlmalar salanmaktayd.

Romaya gelen eli ve maiyetlerinin btn giderlerinin Roma Devleti tarafndan

karlanmas da Romann byklnn gsterilmesi abas asndan dikkat

ekicidir. Roma devleti glendike, kimi durumlarda bakente eli gndermek yerel

Roma generalinin iznine bal hale gelecek, bir elilik heyetinin bakente girmesi

bile quastor urbanus ad verilen Roma yetkilisinin onayyla gerekleebilecekti.

Senatoya gelerek mesajn ileten yabanc eliye Senatrler soru sorabilmekte, hatta

eli adeta sorguya ekilebilmekteydi.28

Romada diplomasi kurumsal olarak da gelimemitir. Bu durumun Roma

gibi Antik an en nemli ve gl brokratik mekanizmasn oluturan bir

uygarlkta olmas dikkat ekicidir. Roma brokrasisi iinde, dorudan doruya

26 Roma elilerine nuntii ya da oratores ad verilmekteydi. Nicolson, The Evolution of

Diplomatic Method s. 17.27

Ibid., s. 6.28Ibid., s. 1819.


23/437

18

diplomasi ya da daha geni anlamda d politika konusunda uzmanlam hibir

kurum ya da grevlinin olmad grlmektedir.29 D politikayla

ilikilendirilebilecek tek kurum olan Fetials Koleji ise sava ilanna hukuksal

adan karar vermek ve bunun biimsel ynlerini uygulamaktan sorumluydu.30

Sorumluluk sahas sadece bu eylemlerin gelenekler ve kurallar erevesinde

uygulanmasn denetlemek ve salamak olan bu kurulun 20 yesinden hibirinin d

politikann belirlenmesi ve ynetilmesiyle ilgili herhangi bir ykmll ve hakk

bulunmamaktayd.31

mparatorluun zellikle gcnn doruunda olduu M 3. ve MS 3.

yzyllar arasnda egemen olan bu anlay, zayflamayla beraber deimeye balad.

Her ne kadar Roma, kendi uygarlnn emsalsiz olduu ve kendisi dndaki

dnyann bir taraf olarak kabul edilemeyecei ynndeki teorisini/iddiasn srdrse

de, reel-politikann dayatt dinamikler Romann rakip glerle diplomatik

ilikilerini daha fazla gelitirmek zorunda kalmasna neden oldu. Pax-Romana

anlay resmen olmasa da fiilen geerliliini yitirdi. Bu durumun temel gstergesi,

imparatorluun genilemeci siyasetini terk ederek, snrlarn korumaya dayal

statkocu ve dolaysyla bar bir politikaya dnmesiydi. Kendisini ilk olarak

kuzeyde Germen kabilelerine kar Ren nehri boyunca sabit bir savunma hatt

kurulmasyla gsteren bu deiiklik, devletin yeni d politikasn aka

gstermekteydi. te yandan, MS. 1. ve 2. yzyllarda douda beliren Parth tehlikesi,

bu byk gcn sadece askeri tedbirlerle deil ayn zamanda diplomasinin etkin

29 Campbell, Diplomacy in the Roman World (c.500 BC-AD 235), s. 12.30 Bu kurulun Senatonun kontrol altnda olduu unutulmamaldr. Hershey, History of

International Relations, s. 920.31

Hamilton ve Langhorne, The Practice of Diplomacy s. 14. Tuncer ise bu kurula daha byk birnem vermektedir. Tuncer, Eski ve Yeni Diplomasi, s. 19-20.


24/437

19

biimde de kullanlarak dengelenmesini gerektirmiti.32mparatorluk kendisine rakip

olacak unsurlar gce dayal anlay erevesinde askeri g kullanarak ele geirme

ve kendi sistemine katma imknn kaybetmiti. Bir baka ifadeyle, Pax-Romanann

maddi dinamikleri ortadan kalkm, bu durum d politikaya, dolaysyla diplomasiye

de yansmaya balamt. Bu erevede, Romallarn, barbar olarak adlandrdklar

Germenleri sadece askeri gle kontrol yerine, diplomatik yollarla dizginlemeye

altklar grlmektedir. Bunu da szkonusu kabilelerle ticari ve diplomatik balar

kurma, birlemelerini engellemek iin birbirlerine kar oynamak, rvetle satn

almak gibi yollarla yapmaya altlar.33

Grld gibi, Roma gcndeki zayflama ve dier reel-politik dinamikler,

Romann gce dayal politikasn deitirmi, fthata dayal siyaseti terk ederek

statkocu ve bar d siyasete ynelmek zorunda kaldka devletin diplomasiyi

kullanma kaygs artmtr. Bu durumun, devletin dayandrld ve Romann

biriciklii ve onun snrlar dndaki dnyann devletleraras sistem asndan bir

zne olamayaca dorultusundaki felsefeyi de fiilen ortadan kaldrd aktr.

Dolaysyla, Roma bir devletleraras sistemi ve onun znelerinin varln kabul etti

ve bu sistem iinde iletiim kanal olarak diplomasiyi daha belirgin bir biimde

kullanmaya balad. Roma zayfladka, diplomasi bizatihi devletin korunmas

asndan merkezi bir nemi haiz olacakt.

5-Bizans mparatorluunda Diplomasi

4. yzylda dou ve bat olarak ikiye ayrlan Roma mparatorluunun

dousu, bir yzyl kadar sonra ortadan kalkan batsnn aksine varln 15. yzyla

32 Arther Ferril, Roma mparatorluunun Byk Stratejisi, Paul Kennedy(ed.), Savata ve Barta

Byk Stratejiler, ev:Ahmet Fethi, stanbul, Eti Kitaplar, 1995, s. 115-116.33 Freeman, Msr, Yunan ve Roma: Antik Akdeniz Uygarlklar, s. 538.


25/437

20

kadar srdrd. Helen kltrnn ve Ortodoksluun etkisiyle geirdii deiime

ramen Bizans34, Romann ana mirassdr. Dolaysyla, Romann diplomasi

anlay balamnda geirdii deiimin incelenmesinin Bizans tarihi erevesinde

de yaplmas yerinde olacaktr.

Roma asndan diplomasinin tedrici bir biimde anlam deitirdii ve

bunun diplomatik sluba yansd yukarda belirtilmiti. Bu erevede vurgulanmas

gereken ilk nokta, Bizansn Romann aksine diplomasiyi kurumsal ve slup

boyutlarnda gelitirdiidir. Bunun temel nedeni, Bizansn Romann sahip

bulunduu gce hibir zaman sahip olamamas ve reel-politik koullarn

diplomasinin youn ve etkili bir biimde kullanlmasn zorunlu klmasdr. Bizans

iin diplomasi her eyden nce bir varln srdrme yolu ve abasdr.

Romann zayflayarak paralanmasna, daha sonra batsnn yklmasna ve

tarih sahnesine yeni glerin girmesine neden olan Kavimler gyle balayan

srete, Bizans kendi varln koruyabilecek ve rakiplerini tasfiye edecek gten

yoksun duruma dt. Bunun yansra devletleraras sistemin o dneme kadar tarihin

hibir dneminde olmad kadar ok-aktrl hale gelmesi sorunu daha da

bytmekteydi. Germen ve Slav kabileleri, Trk boylar ve devletleri, slam

devletleri, Persler, Hallar gibi ok sayda ve farkl gl dmanla kar karya

kalan Bizans, ayn zamanda lke iindeki ayrlk merkezka glerle de

uramaktayd. Bu tehditleri ortadan kaldracak askeri ve ekonomik gce sahip

olamayan Bizans, doal olarak siyasetin, dolaysyla diplomasinin kanallarn

kullanma yolunu seti. 35

34 Aslnda tarihte kendini Bizans olarak adlandran hibir devlet yoktur. Dou Roma kendini Roma

mparatorluu olarak adlandrmaktayd. Bizans ad imparatorluk ykldktan yzyllar sonra Alman

tarihiler tarafndan verilmitir.35 Hamilton ve Langhorne, The Practice of Diplomacy, s. 1415.


26/437

21

Bizansn diplomasi anlay ve diplomasinin kurumsal ve slup boyutlarna

yapt katklarn analizinden nce vurgulanmas gereken bir baka husus daha

bulunmaktadr. Bizans, her ne kadar diplomasi olgusuna ve kullanmna verdii

nem erevesinde Romadan farkllasa da, devletin dayand felsefe anlamnda bir

sreklilik gstermekteydi. Bu da, Romann tek gerek ve meru g olduu,

snrlar dnda kalan d dnyann sadece daha kontrol altna alnamam, taraf/zne

olamayacak tekiler olduu dncesidir.36

Bizans mparatorluunun zellikle Nikephoros Phokas, Ionnas imiskes ve

II. Basileios ynetiminde glendii ve yeni fetihler yapt 10. yzylda bu anlayn

ve sylemin sklkla kullanld grlmektedir.37 Romann dinsel inanlardan

byk lde bamsz, siyaseten rettii bu felsefe, Bizansta dinsel inanla

desteklenerek, Ortodoks Hristiyanlk szkonusu sylemin kurgulanmasnda ve

merulatrlmasnda youn bir biimde kullanld. Bu sylem esas olarak yle

zetlenebilir:

Roma imparatorluu sann dnyada yeniden zuhuruna kadar srecektir.

Ayrca, Tanr takdir ettii iin Batda kaybedilen topraklar, kanlmaz olarak

imparatorlua geri dnecektir. Tek bir imparator vardr, o da Konstantinapoliste

oturan Roma imparatorudur. Dier lkelerin liderleri kendilerini sadece kral olarak

adlandrabilirler. Yalnzca arlman gibi ok baarl olanlar imparatorun kardei

olabilir, dierleri sadece onun oullar ya da yeenleridir. Hristiyan ailesinin

(oikoumene) ba/babas (paterfamilias) Roma imparatorudur. Tanr tarafndan

36 Uygar dnya-barbar dnyas ayrmna dayanan bu anlay, Antik Yunandan Romaya gemiti.

Dimitri Obolensky, The Principles and Methods of Byzantine Diplomacy, Diplomacy, Vol. II.,

Chister Jonsson ve Richard Langhorne(ed.), London, Sage Publications, 2004, s. 121.37

Bu yeniden glenme ve genileme dnemi iin bkz: Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi,ev: Fikret Iltan, 4. B., Ankara, TTK Yay., 1995, s. 264-296.


27/437

22

seilen, talandrlan ve korunan imparator, Tanr kelamnn grnts, hkmettii

imparatorluk da cennetteki kralln dnyaya yansmasdr.38

Teorikliin tesine neredeyse hibir zaman geemeyen bu sylem Bizansn

kurgulad hiyerariyi ve tekiletirmeyi gstermesi asndan dikkat ekicidir.

Gentiles olarak adlandrlan Bizans dndaki tm toplumlar, Romadakine benzer

bir biimde tekiletirilmekteydi. Bu tekiletirme, devletin gcn tamamen

kaybettii 13. yzyldan ke kadar geen dnemde anlamn tamamen kaybetti.

Nitekim, kn son aamasnda Bizans hkmdarlar, Hristiyan dnyasnn

babas imparatorlar, oullar Batl krallarn ayaklarna giderek yardm iin

bavurmakta39, bizzat Romaya gidip sapkn Papadan yardm istemekte, hatta

Katolik inancna gemekte40, taht mcadelelerinde kafir Trklerle ittifak

yapmakta41, barbar ve kafir Altnordu devletiyle evlilik yoluyla42 siyasal balar

kurmakta tereddt etmeyeceklerdi.

Gszleme ve devletin iine girdii genel kriz, genel devlet felsefesi ve

dolaysyla diplomasi teorisiyle siyasal pratik arasndaki tezad gittike

derinletirmiti. Bu durum, devletin, kn son dneminde Katolik Kilisesi ile

Ortodoks Kilisesinin birletirilmesi sayesinde Bat dnyasnn desteini alma

abasnda ortaya kt gibi, ok gl dinsel dogmalara aykr bir elikiyi bile

gze almasna neden olmaktayd. Siyasal pratikteki deiimin diplomatik eylem

zerindeki etkisi ylesine belirgindi ki, 10. yzylda devletin gl olduu dnemde

38 Donald M. Nicol, Bizansn Son Yzyllar (1261-1453), ev: Bilge Umar, 2. B., stanbul, Tarih

Vakf Yurt Yay., 2003, s. 77. Bizans resmi sylemini yanstan bu hiyerarik kurgu iin bkz: Georg

Ostrogorsky, The Byzantine Empire and the Hierarchical World Order, The American Slovanic

and East European Review, Vol. XXXV, No: 84, (1956), s. 114.39 Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, s. 494.40Ibid., s. 495-496.41

smail Hakk Uzunarl, Byk Osmanl Tarihi, C. I., 7. B., Ankara, TTK Yay., t.y., s. 134-135.42 Nicol, Bizansn Son Yzyllar (1261-1453), s. 87.


28/437

23

imparator Nikeforos Fokas, Almanyadan gelen bir eli kendisine Roma

imparatoru yerine Greklerin imparatoru diye hitap edince sert tepki gstermi,

buna mukabil 13. yzylda imparatorluk k srecindeyken, VIII. Mikhael, Papa

kendisine Konstantinapolis imparatoru diye hitap edince buna kar kamamt.43

Bizans imparatorlarnn szkonusu elikiyi aabilmek ve bu elikiye neden

olan siyasal eylemlerini merulatrabilmek iin gene siyaset felsefesine

bavurduklar grlmektedir. Bu balamda gelitirilen ve kullanlan kavram/ilke

oikonomia (uzlama) dr. Bu erevede, gelecekte daha byk yararlar elde etmek

iin, imdi kk dnler verilmesinin ynetim asndan gerekli olduu ileri

srlmektedir.44 Dou toplumlarndaki hikmet-i hkmet anlayna benzerlii

dikkat eken bu siyasal pragmatizmin kendini en ak bir biimde gsterdii balca

alanlardan biri de diplomasi olmutur. Bizansn diplomasinin geliimine yapt

byk katklar bu olgu gznnde tutularak incelendiinde daha kolay

anlalabilecektir.

Bizansn diplomasinin kurumsal boyutuna yapt katklar u ekilde

zetleyebiliriz:

Bizans imparatorlar tarihte ilk defa uzmanlk alan d ilikiler olan bir kamu

birimi kurdular. Bu birim yabanc lkelere gnderilecek elilerin profesyonel birer

grmeci olarak eitilmelerini salyordu. Bu eitim erevesinde, elilere

grevlerini yaparken dikkat etmeleri gereken protokol, grme metodu gibi hususlar

retilmekteydi. Ayrca, elilere greve balamadan nce verilen yazl ynergede

dikkat edilmesi gereken genel ve zel hususlar bir kez daha vurgulanmaktayd.

Benzer bir brokratiklemenin protokol ve merasim ileri asndan da

gerekletirildii grlmektedir. Skrinion Barbaron ad verilen bu birim yabanc

43

Ibid.,s. 79-80.44Ibid.,s. 79.


29/437

24

elilerin karlanmas, arlanmas, huzura kabulleri ve hatta kontrol edilmeleri gibi

ilerden sorumluydu.45

Profesyonelleme, diplomasinin Bizans asndan tad nemin brokratik

yapya da yansdn gstermesi asndan nemlidir. Diplomasinin, lkenin gcn

ve varln korumann temel yntemi haline gelmesi, genel brokratik

rgtlenmenin bu boyut erevesinde ekillendirilmesinde rol oynamtr.

Diplomasinin slup boyutuna bakldnda da eitli olgularn alt

izilebilecektir:

ncelikle, ayrntl biimde dzenlenen protokol kurallar ve merasimlerde

yabanc elilerin imparatorluun gc ve ihtiamndan etkilenmelerinin salanmaya

alld grlmektedir. Bu g ve ihtiam gsterisi, yabanc lkelere giden Bizans

elileri asndan da szkonusudur. Diplomasinin ekl unsurlarnn bile diplomatik

srecin ok nemli bir paras olarak grld, yrtlen diplomasinin hedefi

asndan bir kazan olmas iin ura verildii gzlemlenmektedir.46

kinci olarak, Romann aksine genel olarak bar yntem ve bu balamda

diplomasi, her zaman savaa ye tutulan birinci tercih niteliindedir. Bu durum,

yukarda vurguland gibi devletin iinde bulunduu reel-politik koullardan

kaynaklanmaktayd. Dolaysyla, Bizans iin diplomasi, bizatihi d politikasnn

merkezine oturan bir olgu oldu.

nc olarak, Bizansn diplomatik yntemi her ynyle kullanmaya

alt grlmektedir. Bu erevede diplomatik yntem sadece grme, pazarlk,

anlama gibi olaan boyutlaryla deil, ayn zamanda aldatma, rvet, birbirine

saldrtma, entrika, suikast gibi daha olaand boyutlaryla da kullanlmtr.

Nitekim, yabanc adamlarnn devletin yce karlar adna satn alnmas meru bir

45

Nicolson, The Evolution of Diplomatic Method, s. 25-26.46 Tuncer, Eski ve Yeni Diplomasi, s. 22.


30/437

25

davran olarak grlmekteydi.47 Bizans asndan parayla satn almann maliyeti, bir

sava kaybetmenin maliyetinden ok daha nemsizdi.48 Bunun yansra, o zamana

kadar hi grlmedii bir biimde, diplomatik srecin taraf lkelerden bilgi

toplamak, yani istihbarat amacyla da kullanld bilinmektedir.

Drdnc olarak, Ortodoks Hristiyanlk d politika ve diplomasinin

yrtlmesinde ilevsel biimde kullanlmaktayd. Bizans 7. yzyldan itibaren

doudan gelen slam tehlikesine kar Hristiyanln savunucusu olduunu

vurgulayarak, Batl Hristiyan glerden destek almaya alt. stanbulun Ortodoks

Hristiyanln merkezi olmas, Bizansa ayr bir g ve meruiyet salamaktayd.

Bunun yansra, Bizansl rahipler imparatorluun hkimiyet sahas dndaki

alanlarda Ortodoks inancnn yaylmas iin abalyordu. Bu sadece Ortodoksluun

deil, ayn zamanda Ortodoksluun merkezi Konstantinapolisin de dier toplumlar

zerinde etkinlik kazanmasnn bir yoluydu. Bylece, Bizans Ortodoksluk yoluyla bu

toplumlar zerinde hegemonya kurabiliyordu. Bizans deerleri, yaam biimi ve

dnce yaps bu toplumlarda yaylyordu.49

Grld gibi, Bizans, diplomasinin kurumsal ve slup boyutlarnda

geliimi asndan nemli bir tarihsel srece sahne olmutur. Tez asndan Bizans

dneminin en nemli etkisi ise, bu deneyimin srekli diplomasinin doduu talyaya

ve Roma/Bizans geleneinin en nemli mirass Osmanl mparatorluuna etkisidir.

Bu etkiler ileride incelenecektir.

47Ibid., s. 22.48

Hamilton ve Langhorne, The Practice of Diplomacy, s. 17.49Ibid., s. 1617.


31/437

26

6-in mparatorluunda Diplomasi Anlay ve Evrimi

Kkenleri tarmsal retimin ve yerleik hayata geiin balad M 3000

lere uzanan in uygarl, M 11. yzylda iktidar ele geiren ou Hanedandneminde merkezi birliin byk oranda salanmasyla hzla geliti. inin birok

blgesini kontrol altna alan ou Hanedannn M 8. yzylda zayflamaya

balamas, merkezi birlii ortadan kaldrd ve yerel prenslerin birbirleriyle iktidar

mcadelesine girdii bir dnemin balamasna neden oldu.50

M 8. yzylda balayan ve M 5. yzyla kadar geen bu yeni dnem

Bahar ve Gz dnemi olarak adlandrlmaktadr. Bu dnemde, merkezi otoritenin

zayflamasna paralel olarak feodalizmin ortaya kmaya balad grlmektedir.

Feodalleme sreci inde bamsz kk devletiklerden oluan bir sistemin

belirmesine yol at. Oluan ok-aktrl sistemde, aktrler arasndaki g

mcadeleleri Yunan kent-devletleri arasnda olduu gibi sklkla grlmekteydi51 Bu

da, diplomasinin kullanlmasna ve gelimesine etkide bulunmutur.52

G mcadeleleri ou Hanedannn tamamen ykld M 5. yzylda

balayan ve M 3. yzyla kadar sren Savaan Devletler dneminde daha da

artmtr. Bu dnemde sistemdeki aktr says azalmakla birlikte, daha da glenen

devletler arasnda istikrarl ittifaklar azalm, kutuplar gevemitir.53 G

mcadelelerinin sistem-ii ilikileri daha esnek hale getirmesi, diplomasinin ok

daha gndelik bir nitelik kazanmasna, dolaysyla neminin artna neden olmutur.

Ayrca, inli prenslerin in kltr dndaki barbar glerden yeni mttefikler

50 William H. Mcneill, Dnya Tarihi, s. 122123.51 Holsti, International Politics, s. 31.52

Adam Watson, Diplomacy: The Dialogue Between States, Routledge, London, 1982, s. 91.53 Holsti, International Politics, s. 31.


32/437

27

bulma yolundaki abalar da diplomatik ilikilerin gelimesine yardmc olmu, in

kltr ve deerleri daha geni bir corafyaya yaylmtr.54

M 202de Han Hanedannn btn kontrol ele alarak siyasal birlii tekrar

salamasyla, inin 19. yzyla kadar varln koruyacak olan geleneksel yapsnn

temelleri atlmtr. Bu yap, imparatorluun sosyo-ekonomik rgtlenmesi,

dolaysyla siyaset ve diplomasi anlaynn belirlenmesi asndan byk nem

tamaktadr. yle ki:

in uygarlnn d dnya algs, tpk Roma gibi, bir tekiletirmeye

dayanmaktayd. Bu algnn Romadakinden fark, tekiletirmenin siyasal, etnik ya

da teritoryal deil kltrel bir temele dayanmasdr.55 inliler kendi kltrlerinin

dnyann en stn kltr, dolaysyla inin de dnyann kltrel merkezi olduu

sylemini dile getirmekteydiler. in kendisini dnyann kltrel merkezi olarak

grmekte ve d dnyadaki topluluklar in kltrnden, dolaysyla uygarlktan

uzak barbarlar olarak nitelendirmekteydi. 56 Fakat, barbarlarn inin uygarln

merkezi olma iddiasn kabul etmeleri ve bu erevede in kltrn

benimsemelerinin yolu yine de akt. gel ve dn57 olarak zetlenebilecek bu

anlay, inin siyasal snrlardan ok kltrel snrlara sahip bulunduunu, bu

54 McNeill, Dnya Tarihi, s. 123.55 John King Fairbank ve Merle Goldman, China: A New History, Enlarged Edition, Cambridge and

London, Harvard University Press, 1999, s. 44.56 John K. Fairbank (ed.), The Cambridge History of China, Vol. 10 Late Ching 1800-1911,

London-New York-Melbourne, Cambridge University Press, 1978, s. 29. Bu anlay , tarma dayal

yerleik toplumlar ile hayvancla dayal gebe toplumlar arasndaki iliki erevesinde

yorumlanmaldr. Uygarln gelitii erken dnemde, Kuzey indeki yerleik toplumlar kuzeydeki

gebelerle ilikilerini kendilerinin kltrel stnl sylemine dayandrdlar. Bu da kanlmaz

olarak uygar-uygar olmayan ayrmnn belirmesine neden oldu. J. K. Fairbank ve S. Y. Teng, On

The Ching Tributary System, Harvard Journal of Asiatic Studies, Vol. 6, No:2, (June 1941), s.

137.57

J. K. Fairbank, Tributary Trade and Chinas Relations with the West, The Far EasternQuarterly, Vol.1, No:2, (February 1942), s. 29.


33/437

28

snrlarn da geiken olduunu gstermekteydi. in kltrnn stnlnn

kabulnn doal sonucu ise, in imparatorunun mutlak egemenliinin kabul

olacakt.

Szkonusu niversal merkezilik sylemi temelde kltrel bir erevede

kurgulanmakla birlikte, doal olarak siyaset felsefesini de etkilemitir. Bu etkinin en

nemli boyutunu kurumsal adan imparatorlua verilen anlam ve kiisel olarak

imparatorun sahip olduuna inanlan misyon oluturmaktadr. Bu anlam ve misyon

dinsel bir meruiyete dayandrlmtr. Kkenleri inde animist inanlarn ortaya

kt tarih ncesi dnemlere kadar giden bu anlay, insani ilikileri doayla

aklamak inancna dayanmaktayd. Bu inanca gre, Yer, Gkn kontrol

altndayd. Gkn takdiri, Yerin, dolaysyla da insanlarn kaderini tayin

etmekteydi. Gk, Yerin ynetimini, yani iktidar zel olarak setii imparatora

vermitir. mparator, Gkn olu olarak dindar ve doru davrand srece

iktidarn srdrecek, yeryzn ynetecektir.58 Bu inancn siyaset felsefesine

aktarm, M 11. yzylda iktidar ele geiren ou Hanedan dnemiyle balamtr.

Hanedan mensuplar bu inan erevesinde kendi iktidarlarnn da Gkn takdiriyle

olduunu ileri srerek, iktidarlarna meruiyet kazandrmak istemilerdir.

Szkonusu erken dnemde, imparatorluun dayand siyaset felsefesi

asndan en byk etkiyi Konfysln ortaya k yapmtr. Konfys

(M 551479) tarafndan ortaya atlan dinsel fikirler ksa zamanda yaylarak,

toplumsal organizasyonun, dolaysyla siyaset anlaynn da temelini oluturmutur.

Konfys, toplumun ve insann mutluluunun Gk ve Yer arasnda uyumlu ilikiler

kurulmasndan getiini ileri srmekteydi. Konfyse gre, evrende bir hkimiyet

hiyerarisi bulunmaktadr. ocuklar anne ve babalarna, kadnlar erkeklere baldr.

58 McNeill, Dnya Tarihi, s. 123124.


34/437

29

Btn insanlarn yerine getirmek zorunda olduu bir rol vardr. Herkesin roln

yerine getirmesi toplumsal dzen asndan ok nemlidir. Bu organizmac

toplum/devlet anlaynda doal olarak hiyerari piramidinin tepesinde in

mparatoru yer almaktayd.59

in mparatoru Gkn olu olarak Gkn Yer zerindeki hkimiyetinin

simgesidir. Dolaysyla, egemenliinin kaynan bizzat kozmik dzenden alan

imparator, yeryznn biricik meru otoritesidir. Bu da, teorik olarak, imparatorun

egemenliinin sadece lkesi iin deil, ayn zamanda tm yeryz iin geerlilik

tad sylemine neden olmutur. Bu niversal krallk60 sylemi de, inin

yukarda belirtilen dnyann merkezi olma iddiasnn dinsel ve ideolojik dayanan

oluturmaktayd.

Dnyann merkezi olma anlay, inin diplomasi alglamasn dorudan

etkilemitir. Bu anlayn somutlam biimi, haraca dayal sistem (tributary

system)dir. in, d ilikilerini ve diplomasisini, zellikle MS 13. yzyldan 19.

yzyla kadar geen Ming ve Manu hanedanlar dneminde, en gelimi biimde

kurumsallatrm ve bu sistem erevesinde yrtmeyi baarmtr. inin Dou

Asyada ok uzun bir sre tek byk g olmas ve blgenin uzun bir sre d

etkilerden byk oranda uzak kalmasnn etkisiyle ileyebilen sistem, in ve

periferisindeki lke ve toplumlar arasndaki ilikilerin iinde akt bir kanal

niteliindedir. Bu erevede, inin merkezilik konumunu kabul eden ve bunu

periyodik elilik ziyaretleriyle somutlatran lke ve topluluklar (barbarlar), in

nezdinde meruiyet kazanmakta ve desteini alabilmekteydiler.

Aslnda, haraca dayal sistemde periferi lkelerinin ine bir hara ya da

vergi vermelerinden, yani maddi boyuttan ok, onun stnln ve merkeziliini

59

Fairbank ve Goldman, China: A New History, s. 5152.60 Fairbank, The Cambridge History of China, Vol. 10 Late Ching 18001911, s. 32.


35/437

30

kabul etmelerine dayal manevi boyut nemliydi.61 Bu erevede, vergi ya da hara

verilmesi deil, balln bildirilmesi esast. Sayg ve ballk sunumu, in

mparatorunun adeta ltufta bulunarak bu lkeleri meru kabul etmesini ve

desteklemesini salayacakt.

inin d ilikilerini dayandrd bu sistemin doal sonucu, diplomasiyi

daha ok tek-tarafl bir sre olarak alglamasyd.62 Merkezilik iddias ve bu iddia

zerine temellendirilen haraca dayal sistem, diplomasinin sadece merkezde, yani

imparatorluk saraynda yrtlen ve sistem-ii bir olgu olmas sonucunu

dourmaktayd. Merkeze, sisteme bal evre lkelerden dzenli olarak eliler gelse

de, inin bu lkelere eli gndermesi daha nadirdi. Gnderilen eliler de temelde,

inin haraca dayal sistem erevesindeki szeren rolnn kabulnn salanmas

ve bunun gsterilmesi ilevini yerini getirmekteydiler.63

in, diplomasinin eitlik ya da ok-tarafllk temelinde alglanmamasnn

belki de en bariz rneidir. zelikle, haraca dayal sistemin kurumsallat ve en

belirgin biimde uyguland 13. ve 18. yzyllar arasnda, inin btn diplomatik

ilikilerini tek-tarafl biimde ve d dnyadan herhangi bir lkeyi eit taraf olarak

grmeden srdrmeye alt grlmektedir.

in, kendi dndaki topluluklar esas olarak diplomatik bir taraf gibi

grmekten ziyade, merkeze balln sunmas gereken sistem-ii bir alt birim

biiminde alglama eilimindeydi. Romadan farkl olarak fthat temel alan bir d

politika izlemediinden, fiili igal ya da dorudan kontrol yerine haraca dayal sistem

erevesinde bir eit szeren-vassal ilikisi kurarak dolayl denetim ve egemenlik

yolunu semitir.

61 Fairbank, Tributary Trade and Chinas Relations with the West, s. 133.62

Yurdusev, Uluslararas likiler ncesi, s. 30.63 Fairbank, Tributary Trade and Chinas Relations with the West, s. 136.


36/437

31

inin diplomatik ilikilerini yzyllar boyunca temellendirdii bu sistem,

aslnda devletin daha gsz olduu dnemlerde teorik olarak varln srdyse de,

pratikte teoriyle elien uygulamalar da grlmtr. Devlet, dardan gelen

saldrlar nleyecek askeri gce sahipken diplomatik yntemlerin geri plana itildii,

buna karlk zayfsa diplomasiyi kulland grlmektedir. Nitekim, M 3. yzylda

balayan Han Hanedanl dneminde in, saldrgan gleri yattrabilmek iin

sklkla bunlara tahl ve ipek gibi maddeler vermitir. Bunun da tesinde, szkonusu

dnemde inin, tpk Bizansta olduu gibi evlilik yoluyla akrabalk ba kurmay

bir diplomatik yntem olarak benimsedii de gzlemlenmektedir. Bu erevede,

inli prenseslerin barbar toplumlara gelin olarak verildii sklkla grlmektedir. 64

Fakat, diplomatik yntemin daha eitliki ve ok-tarafl kullanld bu dnemler,

politik koullar nedeniyle ortaya km, in 19. yzyl sonlarna kadar temel siyaset

felsefesini deitirmemitir.

inin haraca dayal sisteminin diplomasinin kurumsal boyuttaki geliimine

belli oranda etkisi olmutur. in, 19. yzyla kadar gelimi brokratik geleneine

ramen, dilerinden ve diplomasiden sorumlu zel bir kuruma sahip deildi. Buna

ramen, szkonusu sistemin yrtlmesinden sorumlu bir kurumu ise vard.

Resepsiyon Blm olarak adlandrlan bu kurum, barbarlarn huzura

kabullerinin trensel boyutlaryla uraan bir protokol rgtdr. Elilik heyetlerinin

kabullerinin, hediye ve vergi sunumlarnn, lkeye geli ve gidilerinin en ince

ayrntlarna kadar kurallara baland, Resepsiyon Blmnn de bu kurallara

uyumdan sorumlu olduu grlmektedir.65 Szkonusu kurumsallama, inin

diplomasiyi sistem-ii bir olgu olarak grdnn bir baka gstergesidir.

64

Fairbank ve Goldman, China: A New History, s. 61.65 J. K. Fairbank ve S. Y. Teng, On The Ching Tributary System,s. 149.


37/437

32

Diplomasinin yrtlecei alan, inden ve onun evresindeki lkelerden oluan

sistemdir.

inin kurduu haraca dayal sistem ve bu erevede gelien diplomasi

anlaynn deiiminde en nemli etken, sisteme yeni glerin/aktrlerin girmesi

olmutur. Yeni aktrler ise 16. yzylda tm dnyaya yaylmaya balayan Batl

lkelerdi. 17. yzyln balarndan itibaren ngiliz ve Hollandal tccarlar inde

faaliyet gstermeye balad. Bylece, inin genel anlamda deiim sreci de

balam oldu. Batl aktrlerle ticaret temelinde gelien temaslar, kanlmaz olarak

inin diplomatik ilikilerinin nitel ve nicel anlamda gelimesini salayacaktr.

ncelikle, artan ticaret inde Batl bir ticaret topluluunun ortaya

kmasna neden olmutur. Bu erevede, daha nce haraca dayal sistem

erevesinde periferideki lkelerle kurulan diplomatik ilikiler, hem ngiltereden

Papala kadar uzanan bir corafyayla kurulan yeni diplomatik ilikilerle muazzam

biimde genilemi,66 hem de inde srekli ikamet etmeye balayan Batl ticaret

topluluunun ortaya kyla -kstl da olsa- dzenli ve srekli bir nitelik

kazanmtr. inle Batl lkeler arasndaki ticaret 18. yzyln ikinci yarsndan

itibaren daha da gelimi, Kanton blgesi ktalararas bir ticaret merkezine

dnmtr. 18. yzylda Bat yaylmasnn da byk etkisiyle haraca dayal

sistemin atrdamaya balamasyla, inin g kaybettiini anlamaya balamas,

inli yneticilerin ktalararas ticareti gelitirme yolunda admlar atmasna neden

olmutu. inli yneticiler, d ilikilerde snrl bir ticarete izin vererek i ve d

istikrar salamay amalamlar, bunu da hikmet-i hkmet anlay erevesinde

merulatrmaya almlardr.67

66

in diplomasisindeki byk hareketlilik iin bkz: Ibid.,s. 155157.67Fairbank, The Cambridge History of China, Vol. 10 Late Ching 1800-1911, s. 163.


38/437

33

Fakat bu deiim tedricidir. Nitekim, Batl gler 19. yzyln ortalarna

kadar yine de haraca dayal sisteme uygun hareket etmek ve bu sistemin getirdii

diplomatik yntemi benimsemek zorunda kalmlardr. Komu devletler gibi Batllar

da haraca dayal sistem erevesinde inin dnyann merkezi ve mparatorun

Gkn olu olduunu kabul eder grnmlerdir. Fakat, Batnn artan gc,

zamanla inin geleneksel sisteminden duyulan rahatszlklarn daha yksek sesle

dile getirilmesine neden olacaktr. Batllar, ticarete getirilen kstlamalarn

azaltlmasn salamak ve in hukukuna tabi olmalarnn yaratt skntlar amak

amacyla kendileri iin kapitler haklar verilmesini talep etmeye baladlar.

Ayrca, mparatorun ltfuyla inde i yapabilen ikinci snf barbarlar

olarak grlmeleri de, Batllar iin byk bir sknt kaynayd. Haraca dayal

sistem erevesinde tabi tutulduklar diplomatik trenler ve protokol da, tepki

kaynayd. rnein, huzura kanlarn giymek zorunda brakldklar kotow ad

verilen giysi Batllarn hayli tepkisini ekmekteydi.68 Kotow, in uygarlnn

stnlnn kabulnn sembol olmas yannda, in mparatorunun, giyeni

aalamasna da olanak veriyordu.69

Bu erevede, Batllar haraca dayal sistemi ykmak ya da en azndan onun

dna kmak yolunda giriimlerde bulunmaya baladlar. Bu dorultuda ilk olarak

diplomatik kanallar kullanma yolunu setiler. ncelikle inle modern yntemlere

dayal kurumsal bir diplomatik iliki kurulmas gerekliydi. Bunun iin yaplmas

gereken, bakent Pekinde srekli eliliklerin kurulmasyd. Bu yolda ilk adm,

1793te Dou Hindistan Kumpanyas tarafndan atld. Lord George Macarthney

bakanlndaki bir ngiliz heyeti, ticaret olanaklarnn gelitirilmesi, gmrk

68 Fairbank ve Teng, On The Ching Tributary System, s. 190.69

Giysi konusunda benzer bir uygulama Osmanl mparatorluunda da grlmektedir. Bu hususaileride deinilecektir.


39/437

34

oranlarnn drlmesi ve Pekinde srekli diplomatik temsilcilik almasna izin

verilmesi gibi isteklerde bulundu.70

Bu istekler karsnda in mparatorunun ngiltere Kralna gnderdii

mektup,71 inin geleneksel anlayn gstermesi asndan dikkat ekicidir.

mparator mektubunda, bakentte diplomatik temsilcilik bulundurmann kendi

hanedanlarnn devlet sistemiyle uyumadn, geleneksel olarak baz hizmetleri

yerine getirmek iin bakente gelen yabanclara izin verildiini ama bunlarn in

saraynda in kyafetleri giymeye, belirli yerlerde oturmaya ve kendi onaylar

olmadan lkelerine dnmemeye mecbur olduklarn vurgulamtr. Mektupta, inin

ngiltere ile talep edilen erevede diplomatik iliki kurma ihtiyacnn olmad, hatta

tenezzl bile etmeyecei de belirtilmitir.72 1816da Lord Amherst bakanlnda

benzer isteklerle gelen bir baka heyete ise daha sert davranlm, kabaca muamele

edildikten sonra heyet lke dna karlmtr.73

inin Batyla diplomatik ilikilerindeki bu tavr, deien reel-politik artlar

kavramamakta gsterdii srardan ve muhafazakr tutumundan kaynaklanmaktadr.

Aslnda deien dnya dengeleri ve modernlemenin, nne geilemez bir biimde

hz kazanmas inin arkaik anlayn srdrmesinin mmkn olamayacann

sinyallerini vermekteydi. in ve Dou Asyann Avrupaya grece uzakl, Batnn

dorudan ve dolayl etkisinin, Yakn Douya nazaran devreye daha ge girmesine

neden olmutu. Fakat, Sanayi Devrimi ve Fransz Devrimiyle girilen srete Bat,

nne geilmez biimde tm dnyay, dolaysyla Dou Asyay da dntrecek

admlar atmakta gecikmeyecektir.

70 Fairbank ve Goldman, China: A New History, s. 196.71 Hamilton ve Langhorne, The Practice of Diplomacy, s. 8.72

Yurdusev, Uluslararas likiler ncesi, s. 30.73 Fairbank ve Goldman, China: A New History, s. 197.


40/437

35

inin, haraca dayal sistemi Batya kar devam ettirme abas, gerekli olan

en kstl reformun bile yaplamamasna neden oldu. Bunun sonucu ise, reform

yerine, dtan gelen basklarla byk bir dnmn yaanmas olacaktr. Bu

dnm byk oranda Bat tehdidi ve basksyla ekillenecektir. Bat, haraca dayal

sistemi ortadan kaldrmay diplomatik yollardan salayamamt. Ancak, bunu imdi

silah zoruyla yapmaktayd:

ngilterenin, in ynetiminin Afyon ticaretini yasaklamas nedeniyle ine

saldrmas, szkonusu sistemin silah zoruyla deitirilmesinin ilk admn

oluturacaktr. 1839-1842 yllar arasnda sren Afyon Sava sonunda imzalanan

Nanking Antlamasyla, in, Kanton dnda be limann daha uluslararas ticarete,

dolaysyla yabanclara amay kabul etti. Ayrca, bu limanlarn her birinde srekli

ngiliz konsolosluklarnn kurulmas da batland. Antlamada inin diplomatik

yntemindeki zorunlu deiimin temel gstergesi olarak yer alan madde ise, ayn

rtbedeki resmi grevliler arasnda dzenli ve eit ilikinin kurulmasyla ilgiliydi.74

Grld gibi, Afyon Savann inin uluslararas sistemin bir paras

haline gelmesinde byk etkisi olmutur. inin ar bir yenilgiyle karlamas ve

bizatihi varlnn tehlikeye girmesiyle sonulanan sava, haraca dayal sistemin ve

inin geleneksel anlaynn artk geerli olmadn ok ak bir biimde

gstermitir.75

74 Fairbank, The Cambridge History of China, Vol. 10 Late Ching 1800-1911, s. 211212. Sava

srasnda, ngiliz diplomatlarn, Osmanl mparatorluuyla kurduklar kapitlasyon sistemini rnek

gstererek, kendi uyruklar iin in hukukundan muafiyet talep etmeleri dikkat ekicidir. Fairbank ve

Goldman, China: A New History, s. 203.75 Afyon Savann, inli aydnlar arasnda daha erken saylabilecek bir dnemde reformist fikirlerin

domasna neden olduu grlmektedir. Bu balamda, Batya bak deimeye, inin Batyla

ilikilerini daha farkl bir erevede kurmas gerektii vurgulanmaya balamtr. rnek iin bkz: Fred

W. Drake, A Mid-Nineteenth-Century Discovery of the Non-Chinese World, Modern AsianStudies, Vol.6, No:2, (1972), s. 205224.


41/437

36

Geleneksel siyaset felsefesinin fiili olarak iflas olan bu gelimeye ramen,

inde dnmn tam olarak balamas iin yaklak 20 yllk bir srenin daha

gemesi gerekecektir. Bunu salayan gelime Taiping syan olacaktr. 1851de

balayan ve 1864e kadar kontrol altna alnamayan Taiping syan, inin,

geleneksel yapsn ve anlayn tamamen terk etmek zorunda kalmasna neden

olmutur. Bu isyan, ortaya k, geliimi ve sonular itibaryla Bat etkisinin

belirleyiciliini ve inin geleneksel anlaynn kofluunu gstermesi asndan ok

nemlidir. Her eyden nce, isyann knda dolayl bir Bat etkisi bulunmaktadr.

syann lideri, Nanking Antlamasndan sonra faaliyetleri daha da kolaylaan

Hristiyan misyonerlerden etkilenmitir.76

kinci olarak, ngilizler ve Franszlar, ilerleyen safhalarnda isyann

bastrlmasnda aktif olarak rol oynamlardr. in hkmetine silah satndan,

hkmet glerine Batl subaylarn komuta etmesine dek uzanan bu durum, 1860da

ngiliz ve Fransz ortak gcnn bakent Pekini igal etmesine kadar varmtr.77

Dnyann merkezi olduu sylemini yzyllarca d ilikilere baknn temeline

oturtan inin, barbar glerin desteini almadan varln bile srdremedii ok

ak biimde ortaya kmtr. Varln srdrebilmek iin Batl glerle ilikilerini

gelitirme ihtiyac, doal olarak in diplomasisinin byk bir deiim srecine

girmesine neden olmutur. stelik bu deiim, isyanda grld gibi, sadece d

dnyadan gelen tehditlere kar deil, ayn zamanda lkenin iinden gelen tehditlere

kar da gerekliydi. in artk lke btnln koruma yolunun diplomasiyi

kullanmaktan getiinin farkna varmtr.

76 Protestan misyonerlerin faaliyetleri ve 19. yzyln ortasna kadarki dnemdeki etkileri iin bkz:

Suzanne Wilson Barnett, Protestant Expansion and Chinese Views of the West, Modern Asian

Studies, Vol.6, No:2, (1972), s. 129149.77 Fairbank, The Cambridge History of China, Vol. 10 Late Ching 1800-1911, s. 418, 425-427.


42/437

37

Bu erevede, 1861de iktidar ele geiren yeni Manu hanedan farkl bir d

politika benimseyerek, bu zorunlu dnm bir lde kendi elleriyle yapma

yolunu semitir. mparatorie Cixi, Prens Gong ve Yksek Konsey Bakan

Wenxiang tarafndan belirlenen yeni d politika, inin yabanc gleri yattrmak

iin Bat tarafndan dayatlan antlamalar sistemini kabul etmesi temeline

oturmaktayd.78 inin ksa bir srede yar-smrge haline gelmesine neden olacak

antlamalar sistemi, Batl glerin inle yaptklar, tamamen kendi lehlerine eitsiz

ve kapitler haklar ihtiva eden ticari anlamalara dayanacaktr.

Grld gibi, eitsizlik ilikisi, bu kez tersten sz konusudur. Yeniden

kurulmu, kendi dndaki dnyay muhatap bile almaya kolay kolay tenezzl

etmeyen in, yaklak 20 ylda -st kapal da olsa- ikinci snfl bu kez kendisi

kabul etmek zorunda kalmtr.

Taiping syannn bastrlmasyla balayan dnemde, 1860larn ikinci yars

ve 1870lerde inde modernlemeci anlayn belirgin bir biimde etkisini arttrd

grlmektedir. Dnyann merkezi olma sylemi tamamen terk edilerek, Batyla

temas kurma yolundaki abalar arttrlmtr. Bunun temel nedenleri unlardr:

lk olarak, bu dnemde benimsenen kendi kendine glenme anlay,

inin, gszln grerek kendini modernletirmesi ilkesine dayanmaktadr.

Batl gler karsnda ok ak bir biimde ortaya kan askeri yetersizlikler,

ncelikle ordunun modernletirilmesi abalarna nem verilmesine neden olmutur.

Ordunun modernletirilmesinin ekonomik gcn arttrlmasna bal olduu da, inli

yneticiler tarafndan tespit edilmitir. 79 Bunu salamann yolu ise, Batnn

ekonomik, kltrel, askeri ve siyasi stnlnn kabulyle, bu reformlar Bat

destei ve vastasyla yapmaktan gemektedir.

78

Fairbank ve Goldman, China: A New History, s. 212.79 Fairbank, The Cambridge History of China, Vol. 10 Late Ching 1800-1911, s. 491.


43/437

38

kinci olarak, Batl gler tarafndan igal edilen, i isyanlar bile Batl

glerin yardm olmadan bastramayan inin yneticileri, Bat politikalarnn

lkenin birlii ve bamszl asndan temel belirleyici haline geldiini grmtr.

Batyla dostluk ilikilerinin kurulmas ve bunlarn korunmas gereklilii hemen

hemen btn inli yneticiler tarafndan kabul edilmitir. inli yneticiler lkede

reformlar yapabilmek iin uluslararas atmalardan uzak durularak barn

korunmas gereini benimsemilerdir.80 Barn korunmas ihtiyac, inin Batl

glere srekli olarak tavizler verme politikasnn da temel nedenidir.

Bu yeni anlay diplomasinin kurumsal ve slup boyutlarnda nemli

gelimelere yol amtr:

slup boyutuna bakldnda ilk vurgulanmas gereken nokta, inin

geleneksel sistemi erevesinde benimsedii diplomatik yntemleri tamamen terk

etmesidir. Yabanc elilere uygulanan protokol anlay ve dier kurallar gibi btn

usuller kesin olarak terk edilmitir. ine zg baz uygulamalar belli oranda korunsa

da, diplomatik biem byk oranda Batllamtr.

kinci nemli nokta, inin srekli diplomasi anlayn benimsemesidir. Bu

erevede, daha nce iddetle kar klan Batl lkelerin bakentte srekli elilik

ama talepleri kabul edilmi, 1860da ngiltere, Fransa, Rusya ve ABD Pekinde ilk

srekli eliliklerini amlardr. in ise ilk srekli eliliini 1877de Londrada

amtr. Ertesi yl ise bunu Washington, St. Petersburg ve Tokyoda alan elilikler

izlemitir. 81

nc nemli nokta ise, inin yukarda belirtilen varln ve btnln

koruma amacyla diplomasiyi kullanma politikas erevesinde, diplomatik

eylemlerini ada uluslararas hukuk erevesinde merulatrmaya almasdr.

80

Ibid., s. 492.81 M. S. Anderson, The Rise of Modern Diplomacy, London and New York, Longman, 1993, s. 108.


44/437

39

inin uluslararas sistemin bir paras olduunun kabulnn ok ak bir ifadesi

olan bu anlay, merkezdeki ve dardaki (kurulacak eliliklerde) inli diplomatlarn

en nemli uralarndan biri olacaktr. Uluslararas sistemin iinde yer aldn artk

hem teorik, hem de pratik olarak kabul eden in, bu sistemin kurallar erevesinde

hareket etmeyi ve bu kurallardan kendi karlar asndan yararlanmay

diplomasisinin merkezine oturtacaktr.82

Kurumsal boyuttaki en nemli gelime ise, Byk Konsey altndaki zel

Komite yaps iinde bir d ilikiler biriminin oluturulmasdr. 1861de kurulan

Zongli Yamen adndaki bu bro, d ilikilerin yrtlmesinde bir lde de olsa

etkinlik kazanacaktr. Fakat, ilerleyen dnemde bronun yetkileri kimi zaman baka

kurum ve kiilerce kullanlacaktr. Buna ramen, 1901de Dileri Bakanlnn

kuruluuna kadar, dileri alanndaki en nemli kurumsallama Zongli Yamen

olmutur.83 Bu bronun, diplomatik ilikilerin yrtlmesi yannda Uluslararas

Hukuk konusunda da almalar yapt grlmektedir.

Kurumsallama yolunda atlan nemli bir adm da, artan diplomatik ilikilere

ve inin ada diplomatik yntemleri benimsemesine paralel olarak, yabanc dil

eitimine nem verilmeye balanmasdr. Bu erevede, evirmen ihtiyacnn

karlanmas amacyla Bat dillerinin renilmesi iin, Manu Hanedannn nemli

ailelerinden 24 gen seildi. Bat dillerini bilen inli bulunamadndan, bu genleri

82 Emperyalizm anda Batllarn, Uluslararas Hukukun nemini sklkla vurgulamalarna ramen,

kurallar bizzat kendilerinin inemeleri inli brokratlarda hayal krkl yaratmtr. Batnn ahlaki

zafiyet iinde olduu hususu inde sklkla dile getirilmitir. John Crammer-Byng, The Chinese

View of Their Place in the World: An Historical Perspective, The China Quarterly, No:53,

(January-March 1973), s. 6970.83 Hamilton ve Langhorne, The Practice of Diplomacy, s. 113.


45/437

40

eitmek amacyla nce bir ngiliz misyoneri grevlendirildi. Daha sonra bir Fransz

rahip ve Rus tercman da retmenlie balad. 84

Yabanc dil bilen brokratlar yetitirme politikas, atlan bu ilk admlardan

sonra daha da hz kazand. Bu erevede, yurtdna renci gnderme fikri de ortaya

kt. inli yneticilerin ayn dnemde benzer bir alm iinde olan Japonyadan

esinlendikleri anlalmaktadr. lk kez 1864de gndeme gelen bu fikir, uzun

hazrlklar sonucunda uygulamaya konuldu. 1875de ilk grup ABDde eitime

balad. Bunu takiben, dier renci gruplar da ngiltere ve Fransaya gnderildi.

Bulunduklar lkenin dilini ksa srede renen bu renciler, Bat kltrn de

benimsediler. Eitimlerini tamamladktan sonra lkelerinde nemli mevkilere gelen

bu renciler, modernist aydnlar olarak yurtlarnn adalamasnda ok etkili

oldular.85

inlilerin, o zamana kadar hi nem vermedikleri barbar dillerini

renmenin nemini de kavradklar grlmektedir. Bu durum, ilk planda diplomatik

ilikilerin yrtlmesinde acil evirmen ihtiyacndan domutur. Fakat, temelde ok

daha geni bir temele oturmakta; inin modernleme ihtiyalarnn karlanmasna,

Bat teknolojisi, kltr ve uygarlnn lkeye getirilmesi amacna dayanmaktadr.86

Diplomatik ilikilerin yrtlmesi ihtiyac, modernlemenin lkeye girmesinde ve

modernist elitlerin oluumunda byk rol oynayacaktr.

84 Fairbank, The Cambridge History of China, Vol. 10 Late Ching 1800-1911, s. 525526.85Ibid., s. 537542.86 inin zelikle Batl lkelerdeki bykelilikleri mesailerinin nemli bir ksmn yeni silah,

tehizat ve gemiler hakknda bilgi toplamaya ve bunlarn teminini salamaya ayrmaktaydlar.Anderson, The Rise of Modern Diplomacy, s. 109.


46/437

41

7-Japonyada Diplomasi ve Evrimi

Japonyada siyasal ve toplumsal rgtlenme esasen MS 2. ve 3. yzyllarda

ortaya kmtr. Bu rgtlenmenin feodal bir nitelik tad grlmektedir. Her nekadar MS 7. yzyldan itibaren imparator unvann kullanan bir merkezi otorite

varln srdrdyse de, 19. yzyl sonuna kadar lkede merkezi birliin tam

anlamyla saland dnemler istisnai olmutur. Bu istisnai dnemlerde bile feodal

birimlerin glerini belli oranda da olsa koruduklar grlmektedir. Gl feodalizm,

Japonyann Osmanl mparatorluu, in ve randan farkl bir tarihsel sre

yaamasna neden olmutur. Merkezi birliin tam olarak kurulamamas, Japonyann

diplomasi anlaynda ve uygulamasnda dierlerinden farkl zellikler gstermesinin

en nemli nedenlerinden biridir.

Japon uygarlnn dayand siyaset felsefesine bakldnda, dinsel

inanlarn Japon siyaset felsefesine de hayli etkide bulunduu grlmektedir.

mparator unvannn kullanlmaya baland 7. yzyldan itibaren, Japon krallar

soylarn Gne Tanrasna dayandrmlardr. Gne klt Japonyada ok

uzun dnemden beri yaygn olarak benimsenen bir inant. Bu inann kullanlmas,

Gnein olu olduunu iddia eden mparatora din temelli siyasal meruiyet

kazandrmaktayd. Ayrca, kkenleri Antik dneme uzanan bu inana yaplan vurgu,

imparatorluk kurumunun kadim olduunun da altnn izilmesini salamaktayd.87

Szkonusu inan erevesinde, mparatorlarn kendilerine dorudan

tanrsallk atfetmelerinin, indekine benzer bir siyaset felsefesi ve sylemi

dourmas olasyd. Japon imparatorlar da, lkelerinin dnyann merkezi olduu,

kendilerinin niversal imparator olduklarn dile getirebilirlerdi. Fakat, Japonyann

87

Janet E. Hunter, Modern Japonyann Douu: 1853den Gnmze, ev:Mfit Gnay, Ankara,mge Yay., 2002, s. 17-18.


47/437

42

iinde bulunduu koullar, bu sylemin daha ok ie ynelik bir nitelik tamasna

neden olmutur. Japon mparatorlar, feodal birimlerin gc ve bir ada devleti olmas

nedeniyle, bu sylemini d dnyaya kar da ileri srebilecek kudretten uzaktlar.

Dolaysyla, bu sylem mparatorun zaten ok da salam temellere dayanmayan

egemenliini korumas ve meruiyetini srdrmesi amacyla kullanlmtr. Japon

siyaset felsefesi emperyal bir perspektife sahip olmamtr.

Bu durumun en nemli nedenlerinden biri de, inin blgedeki gc ve

etkinliidir. Japonya, inin kltrel ve siyasal stnln ve merkezi konumunu

kabul ederek, bu lkenin gelitirdii haraca dayal sistemin bir paras olmutur.

Japonya yzyllar boyunca d ilikilerini haraca dayal sistem iinde yrtme yolunu

semitir. Haraca dayal sistemin kabulnn doal sonucu, in tarafndan ileri

srlen, uygar dnya ve barbarlar dnyas ayrmnn benimsenmesidir. lkeye in

yoluyla giren Konfysln de yaygn destek bulmas, bu anlayn

benimsenmesinde etkili olmutur. Japonya, barbar bir lke olarak sistem iinde yer

almay ve bu yolla uygarlamay semitir.88

Japonyann bu tercihi, diplomasi anlay zerinde dorudan etkilerde

bulunmutur: Japonya, in merkezli sistem iinde yer alarak ikinci snf bir g

olduunu kabul etmitir. Bu da inin aksine diplomasinin yeganelik ve stnlk

iddias erevesinde grlmesini engellemitir. Bu durum, Japonyann diplomatik

ilikilerinin geliimi ve biimlenmesinde etkili olmutur. ine, haraca dayal sistem

erevesinde dzenli olarak elilik heyetleri gnderilmi, bu byk gcn desteinin

salanmas iin diplomasi youn bir biimde kullanlmtr.

Ayrca, yine haraca dayal sistem iinde yer alan Kore gibi lkelerle de

dzenli diplomatik ilikiler kurulmutur. Bu ilikilerin lkeler arasnda eitlik

88

Tashiro Kazui ve Susan Downing Videen, Foreign Relations During the Edo Period: SakokuReexamined, Journal of Japanese Studies, Vol. 8., No:2, (Summer 1982), s. 285.


48/437

43

temelinde kurulmas diplomasinin geliimi asndan byk nem tamaktadr.

Ayrca diplomasinin ok-tarafl bir sre olduu anlay yerlemitir.89

Haraca dayal sistem erevesinde yrtlen diplomatik ilikiler, sahneye

yeni aktrlerin girmesiyle farkl bir boyut kazanacaktr. Bu yeni aktrler ise ticari

ilikilerini gelitirmek iin Dnyaya yaylan Batl lkelerdir:

16. yzyl ortalarnda Portekizli denizcilerin Japonyaya gelerek ticari

ilikiler kurma giriimi ilk aamada olumlu karlanmtr. Japonya haraca dayal

sistem erevesinde Batlarla ticari ilikileri snrladysa da, inden farkl olarak bu

ilikileri daha eit bir temelde yrtt. Bunun temel nedeni, Japonlarn, Batllar

inliler gibi barbarlar olarak grmelerine ramen, inin niversal merkez olma

iddiasna Japonyann sahip olmamasdr. Bu yzden, Japonya ticari ilikilerin

gelimesinde ok daha destekleyici ve kolaylatrc bir tavr almtr.

Batyla ilikilerin hzla geliimini salayan nemli etkenlerden biri de,

Japonyann bu dnemde i karklklar ve atmalar iinde bulunmasdr. Feodal

g mcadelelerinin artt ve mparatorun merkezi egemenliini byk oranda

kaybettii szkonusu dnemde, Batyla ticaret konusu feodal beylerin yetkisi altna

girmitir.

zellikle Portekizlilerle hzla gelien ticari ilikiler, Japonyada Bat etkisinin

ksa srede nemli sonular dourmasna neden olmutur. ncelikle, feodal beyler

Batllarla ticareti gelitirmenin kendi glerini arttrmay saladn grmlerdir.

nk, Batllarla yaplan ticaret, Batnn stn silah ve tehizatlarnn hammadde

karlnda alnabilmesini ve rakip beylere kar kullanlabilmesini salamaktayd.

Feodal beyler arasnda Bat silah ve tehizatnn kullanlmaya balamas, g

dengesini hzla deitirecektir. Sava alanlarnda stn Bat teknolojisinin rn

89Ibid., s. 289290.


49/437

44

silahlardan yararlanmann salad avantaj, kendini ksa srede gsterecektir.

Ayrca, daha uzun vadede, artan silahlanma maliyetlerinin sadece geni ekonomik

kaynaklara sahip beyler tarafndan karlanabilmesi, Japonyada merkezi birliin

tesisinde ve istikrarn salanmasnda byk rol oynayacaktr. Silahlanma

maliyetlerini karlayamayan daha kk feodal beyler tasfiye edilecektir. 90

kinci olarak, Bat etkisi ksa srede toplumsal yaama dorudan yansmtr.

Japonyann geleneksel sosyo-kltrel yapsna Bat kkenli olgular girmitir. Batl

giyim tarznn Japonlar arasnda hzla yayld, balayan misyoner faaliyetlerinin

hemen etkili olduu grlmektedir. Ksa srede ok sayda Japon Hristiyanl

benimsemitir.91

Japonyann belki de Batllamaya 400 yl kadar nce balamasna neden

olacak bu durum, Japon yneticilerde geleneksel dzenin sarslmakta olduu

ynnde endie dourdu. Bu endie, Japon yneticilerin Bat etkisinin azaltlmas

hatta tamamen nlenmesi yolunda admlar atmasna neden olacaktr.

1582de, Samuray Hideyoinin Japonyann tamamnda kontrol salamas,

feodal g mcadelelerinde Bat silah ve tehizatna duyulan ihtiyac byk oranda

azaltmt. Japonya zerindeki Bat etkisini azaltma yolunda ilk adm da Hideyoi

tarafndan atld. 1587de, Hideyoi tarafndan Hristiyan misyonerlerin Japonyadan

srlmesi yolunda bir buyruk kartldysa da, Hideyoi Portekizlilerin ticareti

keserek misi

Documents

osmanlı diplomasisi geçiş süreci