Osmanlı Hat Sanatı - Ödev

7/30/2019 Osmanl Hat Sanat - dev

1/18

NDEKLER

KISALTMALAR..................................................................................................................II

NSZ................................................................................................................................III

OSMANLI TRKLERNDE HAT VE NL HATTATLAR............................................1

1. Hat ve Tarihesi..............................................................................................................12. Osmanl Hat Sanat.........................................................................................................2

3. nl Hattatlar.................................................................................................................43.1. eyh Hamdullah......................................................................................................53.2. Ahmed Karahisar....................................................................................................73.3. Hafz Osman............................................................................................................73.4. Mustafa Rakm ve evki Efendi Ekolleri................................................................9

SONU................................................................................................................................10

BBLYOGRAFYA.............................................................................................................11

EKLER.................................................................................................................................13


2/18

KISALTMALAR

C. : CiltEd. : Editr

H. : Hicr

s. : Sayfa

TTK. : Trk Tarih Kurumu

TDV. : Trkiye Diyanet Vakf

yy. : Yzyl


3/18

NSZ

Bir izgi sanat olarak doan Hsn-i Hat, yani gzel yaz yazma sanat, Arapharflerini, zarif ve ssl biimde dzenleyen yaz sanatdr. slamiyet ile balayarak

Trkistandan Endlse kadar uzanan hsn-i hat, Trklerin elinde mucizevi bir bulu ve

esiz bir sanat kolu haline gelmitir.

Hsn-i Hat, Trk hattatlaryla en gzel ekline ve en geni kullanm alanna

kavumutur. Trklerin slamiyet ile ereflenmeleri, hat sanat iin de adeta bir balangsaylm, Trk sanatsnn eliyle kltr ve medeniyetin en muhteem abidesi olmutur.

Trk hattatlar, hat sanatnda eriilmesi mmkn olmayan stn bir ekol kurmulardr. u

sz, hattatlarmzn tartlmaz stnln ortaya koymas bakmndan ne kadar

manidardr: Kuran- Kerim Mekkede nazil oldu. Msrda okundu, stanbulda yazld.

Gzel yaz sanat, Trk ustalar ile en parlak ekline kavumutur. Hattatlarmz

yalnzca cmleleri ve kelimeleri deil, harflere de canllk katarak onlar konuturmulardr

adeta. ou kez ssleme sanatyla birlikte yryen hat sanat, tezhip ve ciltilik gibi

dallarla btnleince, kitaplarn her biri bir sanat aheseri haline gelmitir.

Yaz temeli zerine kurulmu bir eit resim diyebileceimiz hat sanat,

l i i d d li i l di i i k il dii iki


4/18

OSMANLI TRKLERNDE HAT VE NL HATTATLAR

1. Hat ve Tarihesi

Yazmak, izmek, kazmak, alamet koymak anlamlarndaki Arapa hatt

mastarndan treyen, ince, uzun, doru yol, birok noktalarn birbirine yetierek

sralanmasndan meydana gelen izgi, izgiye benzeyen eyler ve yaz gibi anlamlarna

gelen hat, zellikle slam kltrnde, yaz ve gzel yaz manalarnda kullanlmtr1.

Atlas Okyanusundan Gney in Denizine kadar uzanan geni corafi blgede

yaayan Mslman lkelerde kullanlan Arap yazsnn kk Romallar zamannda M.

IV. yy.da varln gsteren ve Kzldeniz-am arasndaki blgede yaayan Arap asll

Nabatilerin alfabesine dayanmaktadr. Pek yava surette gelien bu alfabenin sadelemesi

ancak VI. yy. iinde olmu, Araplarda bu sadelemi alfabenin harfleri alarak kullanmaya

balamlardr. Nabati kitabelerindeki yazlar dikkatle tetkik edilince, bunlarda Arap

yazsnn iptidai ekillerinin mevcut olduu grlr2.

Yaz temeli zerine kurulmu bir eit resim diyebileceimiz hat sanat,

slamiyetin douundan sonra geliti. slam dininin okumaya ve ilme verdii tevikin

i i l h d h H P b d k b l d h l D


5/18

bir karakter kazanmtr4. Osmanl Trkleri, cazip ve dikkate deer bir sanat daln be yz

yl akn bir zaman ncesinden balayarak alemdarln yapmlardr. Asl itibariyle Trkolmayan ancak dini bir vecd ve heyecanla benimsenip harika rnekleri Trkler tarafndan

vcuda getirilen bu sanat hsn-i hattr. u da bir gerektir ki sanatn eer insan

topluluklarna hizmet ve fayda salayan bir cephesi de varsa, ondaki gzellie hayranlkla

bakn yan sra, kullanlma ve benimsenme sahas da genilenmi olur. Hat sanat da

okuma-yazma vastas olarak hkmettii yz yllar boyunca giderek artan estetik gcyle

varln ayrca kabul ettirmitir5. Bugn yeryznde geni bir corafyaya sahib olan, slam

medeniyetinin yaz dili Arap yazsdr. slam dininin kabul eden milletlerin dini bir

gayretle benimsemi olduklar Arap yazs zamanla btn Mslmanlarn gelitirdii slam

yazlar vasfn kazanmtr6.

Trk hat sanat denilince, Trklerin slamiyeti kabul ettiklerinden sonra okuma-yazma vastas olarak setikleri Arap asll harflerle vcuda getirilen sanat yazlar anlalr.

Ancak unu hemen belirtelim ki, Arap harfleri slamiyetin zuhurundan sonra yava yava

estetik unsurlar kazanarak, bu hal VIII.yy.n ortalarndan itibaren sratlenmi; Trklerin

slam alemine mdahil olduklar ada zaten mhim bir sanat haline gelmitir.

Y l k kl d ki l ifi H i i l l l


6/18

slam milletlerinin mterek gelitirdikleri ve sanat seviyesine ykselttikleri hat

sanat, Osmanllarn slam dnyasnda mihver devlet roln devralmalaryla stanbuldaaheserlerini vermitir. eyh Hamdullahla alan yeni r drt asr daha Osmanllarn

ince zevk ve dehalaryla ilenerek, on dokuzuncu asrda tekamln tamamlam, mili bir

karakter kazanmtr. stanbulun fethinden sonra Osmanl Devleti kltr ve sanat

asndan ileri bir seviyeye ulamt. Hat sanatnda eyh Hamdullah nceleri Ykt

slubunu en gzel ve mkemmel biimiyle yrtrken hamisi ve talebesi olan II.

Bayezidin tevik ve tavsiyesi zerine Yktun eserlerini estetik bir deerlendirmeye tbi

tuttu ve kendi sanat zevkini de katarak bunlardan yeni bir tarz ortaya koymay baard.

eyh slbu da denilen bu tarz ile Osmanl-Trk hat sanatnda Ykt devri

kapanyordu8.

Btn slam aleminde yazy en gzel yazan ve ileyen ve ona bir tavr- mahsusvererek muhtelif mektepler halinde onu kemale eritiren Osmanl Trkleridir. Yaz

Osmanllarda daha ok levhalar halinde veya camii, trbe ierisini, kubbelerin kenarlarn,

pencere, mihrap stlerini sslemek suretiyle kullanlmtr. Hat, Osmanllarda XVI. yy.dan

itibaren yabanc tesirinden kurtularak esasl bir mektep halinde balar ve XIX. yy.

l d h XX b l d bil d ll k l k bi d i d9


7/18

sanatkarlar, hislere hitap eden bir sanat anlay iinde eitli yazlarn domasna ve son

derece cazip olan hat sanatnn gelimesine yardmc etmilerdir.Bu sahada dinin dnda zellikle, padiahlar da yaz sanatnn gelimesine

yardmc olmulardr. ok sayda padiah ve ehzade gzel yaz ile uram ve almalar

neticesinde gzel eserler brakmlardr. II. Bayezid, III. Murad, II. Mustafa, III. Ahmed,

II. Mahmud hat sanat dorudan ile ilgilenen padiahlardr. Hat sanatn padiahlarn

haricinde vezirler, eyhlislamlar, kadaskerler de desteklemitir. Bu yksek makamlardavazife grenlerin yazlarnn da dzgn ve olduka gzel artt. Onlar da hat dersleri

alrlard. Bunlarn yannda bazen medreselerde, saraylarda hat dersleri de verirlerdi.

Hattn gelimesinde hattatlarn srekli yenilik arama abalar da rol oynamtr.

Byklerin destei yannda olanlarn gzellik idealinin peinde koma heyecanlar

olmasayd eitli yaz ekolleri kurulamazd. Ksaca Osmanllarda hattn gelimesi,

Trklerin kabiliyeti, saray evresinin destei, toplumun sevgisi ve bilhassa hattatlarn

idealizm peinde komalar sayesinde olmutur11.

3. nl Hattatlar

d il i l h tt t k li i l ih lik ibi


8/18

Hattatlar gruba ayrlr. Birinci grubu oluturanlar okullarda yaz dersi veren

mek hattatlaryd. Ama bunlarn arasnda da ok ileri dzeyde olanlar bulunurdu. Yazmakitaplar istinsah (kopya) eden yada smarlama yazan hattatlar ikinci bir grup olutururdu.

nc grupta yer alanlar renci yetitiren ve zgn yapt veren hattatlardr. eyh

Hamdullah, Ahmed Karahisar, Hafz Osman, Mustafa Rakm, Sami Efendi gibi ok nl

hattatlar hep bunlarn arasndan kmtr. Bu tr hattatlarn bazlar hem Divn-

Hmyn, Enderun- Hmyn gibi resmi dairelerde ve okullarda, hem de zel olarak ders

verirdi. Ama gelenek gerei hi biri para almazd. Bu gelenek bugn de srdrlmektedir.

Hattatlar arasnda en kdemli ve usta olana. Hattatlarn reisi (reisl-hattatin) ad verilirdi.

Onun lmnde yerine bir bakas geerdi14.

Fatih devrinden XX. asra kadar klasik yolda hat sanatnn tekamlne hizmet

etmi binlerce hattat vardr. Bu anlamda sls ve nesih yazlarda r am nlhattatlarmzdan bazlar unlardr15:

3.1. eyh Hamdullah

Osmanl hat ekolnn kurucusu, hattatlarn kblesi ve kutbu, okularn eyhi

unvanlaryla tannan eyh Hamdullah 1429-1432 (H. 830-833) yllar arasnda Amasya'da


9/18

yaz ve kendine has slbu ile Kbletl Kttab diye anlmtr. Yaz onun elinde o derece

geliip gzellemitir ki zamanndaki ve daha sonraki hattatlar ona benzemeyealmlarsa da sanatna yaklaabilen ok az olmutur. II.Bayezid, ehzadelii ve Amasya

valilii srasnda eyh Hamdullah ile yakndan ilgilenmi, hatta Hamdullahn yaz

hokkasn kendi elinde tutarak stada hizmette bulunmutur. Davetlerde de en yaknnda

oturtmu, dier misafirlerden ayr tutmutur19.

eyh Hamdullah (1436-1519) nceleri bu hattat gibi Yakut- Mustasmmektebini takip ederken ftri kabiliyetini ve bir mddet talebesi olan II. Bayezidin tevik

ile yazsn ileri gtrmeye balad. Padiah, onu Yakut- Mustasmnden daha gzel

yazmasn istiyordu. Nihayet o, iki yz elli seneden beri devam etmekte olan Yakut-

Mustasmnin estetik anlayn ortadan kaldrarak yazya yeni riyazi ve hendesi ller

getirmek suretiyle onun yazsndaki sert grnm tatl bir grnme evirdi. Yakutungetirdii anatomik gzellii at gibi ayrca harfleri fizyolojik bir gzellie kavuturdu 20.

II. Bayezidin vefatndan sonra olu Sultan Selim zamannda sekiz yl tamamen

inzivaya ekilmitir. Hem talebe yetitirmi, hem de manevi terbiyesine girmi mritlerini

irat ederek gnlerini geirmitir. Kanuni Sultan Sleyman Hann tahta kmas ile tekrar

di h h h l l d b l d f i i f


10/18

3.2. Ahmed Karahisar

eyh Hamdullahn ada saylan Karahisarnin hayat hakknda bilgimiz okazdr. Lakab emseddin olan hattatn hangi tarihte doduu ve ne zaman stanbula

geldii bilinmemektedir. Ancak II. Bayezidin hkmdarlk yllarnda hat sanatna katkda

bulunduu dnlebilir23. Yakt- Mustasm ekolne bal olan bu hattat, onun takipisi

ve taklitisi olarak kalmam, onu amtr. Baarlaryla XVI. yy.n yedi byk hattatndan

biri saylmtr. Sleymaniye Camiinin kitabelerini yazan Karahisar, lmnden sonra(1556) talebelerinin kendi izini takip etmemeleri, bunun yerine daha ok eyh slubuna

ynelmeleri dolaysyla Osmanl dneminde Yakt tarznn son gl temsilcisi olmutur24.

Sls yazlarnda ciddi ve azametli, muhakkak yazlarnda da abidevi duru ve

grn sezilir. Bununla beraber eyh Hamdullahdan sls ve cel yazda terkip ve tertip

bakmndan daha ilerdedir. Varak halindeki altn ezip mrekkep gibi kullanarak onunla

yazlar yazm ve harflerin etrafn siyah mrekkeple evrelemitir. Bazen harflerin yarsn

altnla yarsn mrekkeple yazd, bazen de ilerine ssler yapt olmutur. Bilhassa

harflerin etrafndaki izgilerde hibir erilik ve kalnlk olmamas ve harflerin iinde baz

sslerin bulunmas onun tezhip sanatyla da uratn gsterir25.


11/18

Hafz Osman (1642-1698), okulu olarak ortaya kar. Kitap ve murakkalarn dnda,

Aklm- sitte yazlar kitabe ve levhalarda da kullanlm 27.

Yaz renimine eyh mektebinin nl hattatlarndan Byk Dervi Ali'den

aklm- sitteyi mek ederek balad. Fakat hocas onu yall sebebiyle talebesi

Suyolcuzde Mustafa Eyyb'ye gnderdi. Bir mddet Eyyb'nin derslerine devam ederek

hat renimini tamamlad ve on sekiz yanda iczet ald. Yazda elde ettii bu seviyeyi

yeterli bulmayan Hfz Osman, eyh yolunun en kudretli hattat Nefeszde smilEfendi'den aklm- sitteyi yeniden mek ederek eyh tavrnn inceliklerini rendi. Bu

arada slbuna kaynak olarak ald eyh murakka'larn tetkikle bilgi ve hnerini

gelitirdi. Devrinin kudretli bir hattat olarak temyz etti. Hfz Osman, ekser messini

yazya hasrederdi. Hatt 1083/1672'de Msr, 1087/1677'de hac yolculuu esnasnda bile

melekesini kaybetmemek iin frsat bulduka yazd, gnmze ulaan karalama ve czrneklerinden anlalmaktadr28.

hreti saraya kadar ulaan Hfz Osman 1696da (H. 1106) Sultan II. Mustafa

ve ehzde III. Ahmed'de hsn-i hat muallimi tyin edildi. Huzurda yaplan mekte hacda

giyilen ihrama benzer elbise giyer, padiah da stadnn hokkasn tutarak hrmet


12/18

II. Sultan Mustafa, Hafz Osmann rencilerinden olup, yazs gzledi.

Yazlarnda Dervi Mustafa Ali Osman ketebesini koyard. Padiah yazaca levhann

resmini ve istifini hocasna izdirdikten sonra ona gre yazard. Kendi hattyla olan bir

besmele ile ayet kerimesini gm bir muhafaza ierisine koydurup hediye olarak ran

ahna gndermitir31.

3.4. Mustafa Rakm ve evki Efendi Ekolleri

smail Zhdi ve kardei Mustafa Rakm, Hafz Osmann yazlarndan ilham

alarak alt eit yazda bilhassa cel slsde gerek harf gerekse kompozisyon bakmndan

byk bir baar salad. Yeni bir hat slubunun sahibi oldu. Padiah turalarn slah

ederek en gzel nispet ve kaidelerini ortaya koydu. Cel slsde Rakm mektebi Sami

Efendi ile yeni bir ive kazanarak gzelleerek devam etti. Bu slup arambal Arif Bey,

Mehmet Nazif Bey, mer Vasfi, Serneyzen Mehmed Emin Yazc, smail Hakk

Altunbezer, vb. byk cel statlar tarafndan temsil edilerek Osmanl hat sanatnn

aheserleri verilmitir32. Mustafa Rakm denince akla nce cel sls yaz; cel sls

denince de daima Mustafa Rakm akla gelir33. Hat sanatnda bir yaznn irisi cel adn alr.

Celi yaz da yine Osmanllarda, XIX. Yzylda Mustafa Rakm'n elinde geliti ve

34


13/18

Rakmn eserleri oktur. Bunlar mimari abidelerin kitabeleri, levhalar, ktalar e

baz mezar ta kitabelerinden ibarettir. IV. Mustafa ve II. Mahmudun turalar devrinin

sslemeleriyle bezenmi olarak Topkap Saray Mzesinde mevcuttur37.

Hafz Osman ve rakm slubunun en gzel taraflarn alarak yeni bir slubun

sahibi olan evki Efendi sls nesih yazlarn en mkemmel seviyede yazmay baard.

Talebesi Bakkal Arif ve Fehmi Efendi, Hac Kamil Akdik bu slubu takip eden statlardr.

Bakkal Arif Efendinin talebesi eyh Mehmet Aziz er-Rifai, evki Efendi slubunuTrkiyede ve on iki yl kald Tahsinul-Hututil-Arabiyye medreselerini slam

lkelerinden gelen gen nesillere retti. Bugn slam dnyasndaki hattatlar dolaysyla

Aziz Efendinin talebeleri saylr38.


14/18

arasndaki farklar, istif ve tertip, yaznn btnlndeki her trl iaret ve tezyinat

biimsel yada ekil gzelliini olutursa da asl ama okunabilir olmasdr. Bylece hat

sanatn dier sanat dallarndan ayran en nemli zellik, ekil-mana arasndaki uyum

baka bir deile hem seyredilebilir hem de okunabilir vasfdr. Hat sanatn Trk-slam

sanatlar arasnda bamsz klan ve onu din, dil, rk tanmadan evrenselletiren zellii

buna dayanmaktadr.

Osmanllarn son dneminde mimari, musiki ve tezyini sanatlar Bat tesiriylesoysuzlarken hat sanatnda bir gerileme olmamtr. Bu durum, bnyesine tesir

edebilecek benzeri bir sanatn Avrupada bulunmay, slup sahibi hattatlarn elinde usta-

rak esasna gre salam kaidelerle nesilden nesle intikali ve zamanla kendi bnyesi

iinde yenilenme kabiliyetine sahip oluu eklinde sebebe balanabilir. Gnmzde

1928 harf devrimiyle unutulma dnemine giren hat sanatnn pek az meraklsbulunmaktadr. Yeni neslin bu sanata kar ilgisinin azalmasna karlk Bat dnyasnn bu

sanata artan ilgisi garip bir elikiyi gzler nne sermektedir. Hat sanat, gemiteki

ihtiamn kaybetmi grnmesine ramen zaruret ve ihtiyatan dolay Trk sanatndaki

yerini koruyabilmitir.


15/18

DERMAN, M. Uur; Hat, TDV. slam Ansiklopedisi, C. 16, stanbul, 1997, s.

427-437.

-----------; Hattat, TDV. slam Ansiklopedisi, C. 16, stanbul, 1997, s. 493-499.

-----------; Osmanl Trklerinde Hat Sanat, Osmanl, C. 11, Ankara, 1999, s.

17-25.

el-FARUK, smail Raci;slam Tarih Atlas, (ev. M. Okan Kibarolu), stanbul,

1999.

DEKAN, Ayla; Osmanl Mimarlk ve Sanat Tarihi (1600-1908), Zirveden

ke Osmanl Tarihi, (Ed. Sina Akin), C. 2, stanbul, 2005.

SERN, Muhittin; Osmanl Hat Sanat, Osmanl, C. 11, Ankara, 1999, s. 26-34.

-----------;Hat Sanatmz, stanbul, 1982.

-----------;Hat Sanat ve Mehur Hattatlar, stanbul, 2003.

TFEKOLU, Abdlhamit; Osmanl Dneminde Hat Sanat, Osmanl,

C.11, Ankara, 1999, s. 43-51.

UZUNARILI, . Hakk; Osmanl Tarihi, C. 2, TTK., Ankara, 1995.

-----------; Osmanl Tarihi, C. 3/2, TTK., Ankara, 1995.

NVER, Sheyl; Fatih Devri Hattatlarndan Amasyal Hamdullah Efendi,


16/18

EKLER


17/18

(Ekler ksm, Kltr Bakanl; Hat, Tezhip, Minyatr ve Cilt Sanat rnekleri

Katalou, stanbul, 1999 kitabndan oluturulmutur.)


18/18

15

Documents

Osmanlı Hat Sanatı - Ödev