Osmanlıda Nufus Ve Iskan Politikaları

8/12/2019 Osmanlda Nufus Ve Iskan Politikalar

1/112

Seyyid Hseyin Nasrda Gelenek, Tasavvuf ve Din oulculuk 1 TrkiyeArafltrmalar

Merkezi

OSMANLIDA NFUS VE SKN

POLTKALARI

Ekim 2005-Haziran 2006

Sunum

Glfettin elik

Yunus Ko

Tufan Gndz

Suraiya Faroqhi

Kemal Karpat

Hazrlayan

Kazm Baycar

Redaksiyon

N. Bilge zel

Serhat Aslaner


2/112

BLM VE SANAT VAKFI

Trkiye Arafltrmalar Merkezi 10

NOTLAR 15

Osmanlda Nfus ve skn Politikalar

Mart 2009

Vefa Cad. No. 56 34134 Vefa stanbul

Tel 0212. 528 22 22 pbx

Faks 0212. 513 32 20

e-mail [email protected]

www.bisav.org.tr

Trkiye Arafltrmalar Merkezi

e-mail [email protected]

2 Notlar 6 | Trkiye Arafltrmalar Merkezi


3/112

Sunufl

Nfus ve iskn meselesi, Osmanl tarihinin en nemli konular-

dan biridir. zellikle imparatorluun kurucu unsurunun Anado-

lu topraklarna g ettii gerei ve yeni gelenlerin nereye na-

sl yerlefltirilecei meselesinin devletin yzyllar boyunca ennemli gndem maddelerinden birini teflkil ettii dflnld-

nde iskn, nfus ve g konularnn Osmanl tarihi iin ok

kritik bir neme sahip olduu sonucuna rahatlkla varlabilir.

skan meselesinin Osmanl tarihindeki bu yadsnamaz nemi-

ne mukabil henz konuyla ilgili nitelik ve nicelik bakmndan

yeterli alflma yapldn sylemek mmkn deildir. Bu

balamda biz de, Trkiye Arafltrmalar Merkezi olarak, konu-

nun nemine ve bu alanda yaplan alflmalarn yetersizliinebinaen alana iliflkin mevcut alflmalar mercek altna alarak

konuya mtevazi bir katk salamay amaladk ve Tarih Oku-

malar bafllkl tartflma programmzn nc serisini Os-

manlda Nfus ve skn Politikalarna ayrdk.

Her biri kendi dnemlerinde son derece nemli alflmalara

imza atan, sahaya iliflkin tartflmay flekillendiren metin ve ki-

fliler zerinden yrttmz toplant serisinin ilkinde konu-

umuz olan Glfettin elik, Osmanlnn nfus politikalar a-lflmalarnda, esas alnabilecek kaynaklar ve teorik ereve

balamnda girifl mahiyetinde bir sunum yapt. kinci toplant-

mzda, Yunus Ko, Osmanl Devletinin kurulufl dnemi iskn

politikalar zerine eserler kaleme alan ve bu alanda en nite-

likli alflmalar ortaya koyan mer Ltfi Barkann eserlerinde

yer alan Osmanl iskn politikalarn anlatt. nc konufl-

macmz, Tufan Gndz ise bu alanda bir baflka nemli isim

olan Cengiz Orhonlunun alflmas zerinden Osmanlnn

Osmanlda Nfus ve skn Politikalar 3


4/112

afliretleri iskn politikalarn deerlendirdi. Drdnc toplant-

da Suraiya Faroqhi, Osmanlda skn ve Nfus Politikas

bafllkl sunumunda Osmanl arfliv kaynaklar flnda erken-

modern dnem Osmanl iskn politikalarnn genel bir pano-ramasn izdi. Son konuflmacmz Kemal Karpat ise, ondoku-

zuncu yzylda Osmanl topraklarna yaplan ana g akmla-

rn, devletin bu glere karfl tutumunu ve glerin sosyal, et-

nik ve politik sonularn mercek altna ald.

Elinizdeki kitapk yukarda ksaca bafllklarn zikrettiimiz bu

befl toplantnn gzden geirilmifl metinlerini iermektedir.

Trkiye Arafltrmalar Merkezi, Tarih Okumalar dizisine erken

dnem Osmanl tarihini, Bizans kaynaklar temelinde ele ala-camz Bizans Kronikleri serisi ile devam edecektir.

Yine birbirinden nemli konularn tartflld yeni toplantlarda

grflmek midi ile



5/112

Osmanlda skn Tarihi ve mer L. BarkannEserlerine Girifl

Glfettin ELK*

Hepiniz hofl geldiniz. Tarih Okuma-lar dizisinin bu dneminde Osman-

l nfus ve iskn politikas zerine

bir dizi seminer program gerek-

lefltireceiz. lk sunumu Glfettin

elik yapacak. Glfettin elik Mar-

mara niversitesi ktisat Tarihinde

retim yesi. Kendisi bize Osman-

l iskn politikalarnn erevesizerine bir sunum yapacak.

Bana izilen ereve genel olarak

Osmanl nfus politikalar ve bu politi-

kalara iliflkin bizim esas alabileceimiz

kaynaklardr. Bu erevede konufl-

mamda mer Ltfi Barkann alflmalarna da gnderme yapacak bir

ereve oluflturmaya, buna uygun dflen genellemeler yapmaya alfla-

cam.

Aslnda yeryznde btn toplumsal sistemler ortak fonksiyonlaricra ediyorlar. Dolaysyla Osmanl toplumsal sisteminin de ana hatla-

ryla dier toplumsal sistemlere, mekanizmalara benzediini syleye-

biliriz. Ancak ben konu bafllmz olan nfus politikalarnn yerli yerin-

ce anlafllabilmesi iin Osmanl toplumsal sistemini ortaya karan flart-

lar ve temel kabulleri irdelemek gerektii kanaatindeyim. Toplumsal

sistemler, sosyal gruplar, daha tede sosyal snflar zerine bina edilir-


* Prof. Dr., Marmara niversitesi ktisat Tarihi

Glfettin elik


6/112

ler. Her sosyal grubun ya da sosyal snfn dier sosyal gruplara/snf-

lara gre ncelikli olduu ynleri vardr. Zira ayn ama uruna ayn he-

defleri gzeten insanlarn birliktelikleri sonucu ortaya kmfllardr. Ve

bu hayatn belki tamamn kuflatacak kadar genifl bir yelpazeye yayl-mfltr. ktisadi alandan tutunuz sosyal, siyasal alann tamamn kuflata-

cak kadar hayatta belki boflluk brakmayacak dzeyde birliktelikler or-

taya kar. Her sosyal grup bu noktada zellikle kendi grubunun ihtiya-

cn karfllayacak politikalar, yaklaflmlar, kabuller sergiler. Bu grupla-

rn nasl ortaya ktklar yannda birbirleriyle temaslar belki toplum-

dan topluma farkllklar arz eder. Ancak bir araya gelifllerindeki ama

tatmini ve btnleflme ifllevi zaman iinde toplumun dier gruplaryla

da iliflkiyi gelifltirir. Ve bu iliflki daha byk topluluklar bir araya getirir.

rnein bu iliflkide deerler ortaya kar. yi, kt, gzel, doru, yanlfl,

anlaml, anlamsz deer yarglaryla iliflkiler rlr. Bir sonraki aflama-

da bu iliflkilerde sistematie olan ihtiya kurumsal mekanizmalar or-

taya kartr. Bu kurumsal mekanizmalar artk ihtiyalarn tatmin edil-

me usul ve yollar anlamna gelen, sosyal gruplarn kendi grup ihtiya-

larn teminde baz yollar elde ettikleri alanlar haline gelmifllerdir.

Elbette, sosyal gruplar oluflturan ilk unsurlar da bireylerdir. Ve bu-

nunla ilintili olarak sosyal gruplar ncelikle bireylerin ihtiyalarn bir

araya getiren, onlar zmleyen, karfllayan birliktelikler olarak ortayakarlar. Ancak sosyal gruplarn ortaya kfl bireyleri aflan bir durum-

la bizi karfl karflya brakr. Yani bireylerin artk kendi ihtiyalar hak-

knda belki ok rahatlkla karar vermeyecekleri bir aflamaya ulaflmfltr

bu birliktelik. Hele deerler ve sonrasnda kurumlar ortaya kmflsa

artk ferdi aflan bir yn vardr.

Sosyal gruplarn bir arada var olma ihtiyac da bir st aflamada or-

taya kan yeni bir durum olarak devreye girer. Bu noktada ferdi aflan

yn yannda sosyal gruplar aflan boyutlar da ortaya kar. st kurum-larn oluflumu gibi. Bu kurumlarn ortaya kflyla baz ihtiyalar, rne-

in sosyal gruplarn ihtiyalar, daha arka planlarda kalabilir, buna mu-

kabil bazlar ne kmaya bafllayabilir. nk her sosyal grup ncelik-

le kendi ihtiyacn karfllama hedefindedir. Kurumlarn ortaya kfl as-

lnda daha stteki birlikteliklerin de bir zemini olur. Adna sistem adn

verdiimiz birlikler ortaya kar. rnein eitim sistemi bu erevede

ele alnabilir. Eitim sistemini oluflturan bir sr alt kurum vardr. Tr-

kiyedeki eitim sistemi dediimizde aile kurumu da bunun iinde yer



7/112

alr, yerine gre bir mahalle rgtlenmesi de bunun iinde yer alr. Bu

erevede ilkretim, ortaretim, yksekretim kurumlarnn her bi-

ri eitim sisteminin iinde yer alrlar. htiyalar tatmin yolu olarak sis-

temler ortaya ktktan sonra sosyal gruplarn evveliyatlar, varlklar dabir bakma artk gz ard edilebilir noktaya varmfltr. Artk kurumlar ve

sistemler daha n plandadrlar. nsann kendi ihtiyalar iin oluflturdu-

u birlikler belli bir zaman sonrasnda insan aflan bir boyut arz eder-

ler. nsan bu noktada artk arka planda kalabilir.

Sistemleri belki temelde ana bafllk altnda toplayabiliriz. Sosyal

sistem, siyasal sistem ve ekonomik sistem. Kurumlar bu sistemin al-

tnda, bir flekilde, yer alrlar. Bazlar i iedir bunlarn. Birbirleriyle te-

mas halindedirler. Belki birini dierinin iine de rahatlkla koyabilirsiniz.

Sistemlerin beraberliiyle de sonuta bizim toplumsal sistem adn ver-diimiz btncl mekanizma ortaya kar. Bu btncl mekanizma han-

gi flartla ortaya karsa ksn sonuta bir defa olufltu mu kendisini olufl-

turan sosyal gruplarn ok zerinde olan bir mekanizmadr. flleyifli, d-

nflm ya da dnflmezlii artk baflka baz flartlara bal olarak geli-

flir. Bu noktada bu mekanizmann ilk kuruluflu iin gerekli olan ama

tatmini ve btnleflme yannda sistem ortaya ktktan sonra artk dev-

rede olmas gereken nc bir nokta daha vardr o da alglama prob-

lemidir. Zira sistem, insan unsuru nedeniyle canl bir varlk gibi alflr.

Zaman iinde sosyal gruplarn, onlarn tesinde kurumlarn; o mekaniz-

malarda, sistemlerde olan deiflimi de alglayabilen, o deiflimi dikkate

alan zmler retebilen bir mekanizma haline dnflmesi gerekir. Bu-

rada da drdnc husus devreye girer: deiflim problemi. Bu son durum

sistemin kendini dnfltrebilme, yenileyebilme meselesidir.

Biz Osmanl sistemini ele alacak olursak btn bu unsurlar ana

hatlaryla ierdiini syleyebiliriz. Osmanlda da sosyal gruplar var, bu

gruplarla ortaya kan deerler var, bunlara bal olarak oluflan kurum-

lar var, bu kurumlarn oluflturduu sistemler var ve daha stte bir top-lumsal sistem var. Ana hatlaryla dnemin dier sistemleriyle benzefl-

mektedir Osmanl sistemi. Ancak Osmanly bu noktada farkl klan ba-

z hususlar da var. Onu vurgulamakta yarar var. Bu bizim biraz sonra

ele alacamz nfus ve iskn politikalarnda da ok belirleyici olacak

olan hususlardr. Bir defa Osmanl sistemi baz temel kabuller yannda

o dnemin icbar ettii, zorunlu baz flartlarla ortaya kmfltr. Bu kabul-

lere bakarsak temelde Osmanl sistemi belli kltrel unsurlar, belli

kltrel zellikleri olan gruplar zerine bina edilmifl, onlar eliyle olufl-



8/112

turulmufl bir mekanizma. Bu noktada onlarn temel yn vericilii bafl-

tan kabul edilmeli diye dflnyorum.

Osmanl sistemi, belki temelde birok unsur var olmakla beraber,

drt ana faktrle belirlenmifltir denebilir. Bunun bir tanesi OsmanllarnOrta Asyadan getirmifl olduklar kltrdr. Eski Trk Kltr diyebiliriz

buna. Bu kltrn Osmanl sistemi zerindeki belirleyicilii aflikar. Asr-

lara yaylan bir etkisi var. Oradan buraya Anadoluya gelen baz zellik-

ler asrlarca belki trplenememifl. kinci nemli faktr slmn reti-

si, Osmanlnn dorudan doruya slm retisinden elde etmifl olduu

sonular ve buna bal olarak o dneme kadar ortaya kmfl olan, bafl-

ka baz devletlerdeki, slm uygulamalar. ncs ise Anadoluda bu-

lunan mirastr. Bu daha nceki medeniyetlerin, toplumlarn Anadoluda

braktklar ve Anadolunun dorudan doruya Osmanlya icbar ettii

flartlar. Drdnc bir faktr de an, dnemin koflullar, gerekleri. Os-

manl en temeldeki kabulleriyle beraber bu temel zorlayc flartlarla

kendi sistemini, mekanizmasn kurmaya alflt. Kendisini bir araya ge-

tiren sosyal gruplarn ihtiyalarna cevap verecek mekanizmalar olufltu-

rurken de baz kurumlar ortaya kard. Biz bu kurumlar, belki geiflle-

ri olmasna ramen, temel grupta toparlayabiliriz: Siyasal kurumlar,

ekonomik kurumlar ve sosyal kurumlar. Siyasal anlamda Osmanl dev-

leti, her ne kadar tabii voyvodalklar ve krallklar varsa da, merkez ni-ter bir yapya sahiptir. Bunlar geri kendi iinde salyaneli ve salyanesiz

eyaletler olarak ayrabilirsiniz. Ama sonuta yine mekanizma merkez

niterdir. Ancak bu merkez niter yap bugnknden farkllklar arz et-

mekte. Dnfltrmeye imkan olmayan bir takm koflullar da Osmanl

bir flekilde isellefltirebilmifltir siyasal yap balamnda. kinci ana alan

sosyal alan. Osmanl devleti burada sosyal iflleyifli, mekanizmay flekil-

lendiren/ynlendiren, arka planda kontrol eden tarzda rgtlenmekte-

dir. nc alan ekonomik alandr. Ekonomik alanda da zel teflebbs

ncelikli, devletin de ynlendirici olduu, denetledii bir sistem olarak

ortaya kar. Bu alanda, bu temel erevenin altnda baz kurumlar da

ortaya koymufltur Osmanl. rnein ekonomik alanda, tarmda tmar

sistemi vardr, sanayide lonca sistemi/dzeni vardr, ticarette genel bir

merkez kurum olmamasna ramen asrlara yaylmfl teamllerle olu-

flan ilan edilmemifl bir mekanizma vardr. Bunlarn ekonomik alandaki

temel kurumlar olduu sylenebilir. Bunlarn yannda bu ekonomik ala-

n dzenleyen tl baflka baz messeseler de vardr. rnein vakflar ve



9/112

ihtisap kurumu ekonomik boyutu da olan messeselerdir. Yine tarikat-

lar ve hatta afliretler. Bunlarn hepsi o ekonomik mekanizmann, siste-

min yan destekleyici politikalarn uygulamada kullanlan ara kurumlar

olarak devrededir bu dnemde. Bunlarn yansra bafllangta siyasalyapnn temel kurumlar arasnda yer alan kadlk kurumu ayrca zikre-

dilmeye deer. Kadlk kurumu, pek ok alann yan sra, ekonomik

alanda da etkin olan bir kurum. rnein salnan vergileri toplayan, mer-

keze ulafltran bir kurum olarak devrede. Bu saymfl olduum kurumla-

rn ekonomik ifllevleri yannda sosyal ve siyasal ifllevlerinin de var oldu-

unu ayrca vurgulamalyz. Mesela kadlk messesesi, vakf kurumu

ya da tarikatlar gibi bazlarnda bu ok belirgin durumdadr.

ok farkl sosyal gruplarn ihtiyalarn karfllayan kurumlar olarak

belirteceimiz bu kurumlarn da biraz nce anlatmaya alfltm gibi ku-

rulduktan sonra insan unsuruna hitap etmelerinden dolay zaman iinde

dnflm ihtiyalar sz konusu olmufltur. Osmanl Devletinin, kurulu-

flundan kflne kadarki srete baflta kurulufl aflamasnda, sonra me-

kanizmann kurulup iflleyifli aflamasnda ve en son da dnflm ya da -

zlme aflamasnda bu kurumlar araclyla bu sosyal gruplarn ihtiya-

larn bir flekilde karfllamaya alfltn syleyebiliriz. Burada temel ka-

bullere deinmek gerekirse yani bu kurumlar hangi politikalarn arac

olarak varlar noktasna deinmek gerekirse bafllangta Osmanl siste-minin snf esasl olmadna deinmek gerekir. Mekanizma snf esasl

olmayan bir mekanizmadr. Sosyal gruplarn tamamn iine alma hede-

finde olan bir mekanizmadr. Mslim - gayrimslim ayrm yapmaz rne-

in. Kltr ayrm yapmaz o anlamda. Hukuki olarak bu ayrmlar vardr

ancak sistemde ihtiyalarn karfllama noktasnda bunlar arasnda bir

ayrm gzlenmez. Bu ynyle Osmanl, ann dier alternatif olabilecek

toplumsal sistemlerinden farkllk arz eder.

Btn sosyal gruplarn ihtiyalarn dikkate almas mekanizmannnemli bir zelliidir dedik. Bu, rnein devletin kurulufl aflamasnda

grlebilir. Osmanl sistemi, kurulduu aflamadan itibaren her alan-

da da sosyal gruplarn varln devam ettirmeyi hedeflemifl olan bir me-

kanizmadr. Yani bir sosyal grubu dier sosyal gruplarn yok olufluna

neden olacak bir iliflki a oluflturmadan ncelemifltir. Var olan btn

gruplar Osmanlnn kflne kadar varlklarn devam ettirmifllerdir bu

anlamda. Yine Osmanl sisteminde dier mekanizmalarda olduu gibi

sosyal gruplar aflan bir yn vardr. Geri Osmanl iin bu daha bafltan



10/112

itibaren sz konusudur. Zira Osmanl mekanizmasnda, daha Anado-

luya giriflten itibaren, devlet bir kurum olarak ok arlkl olarak etken-

dir. Belki bunun nemli bir nedeni, Anadoluya giriflte var olan mlk

devlet anlayfldr. Ama bu anlayfl, btn sosyal gruplar aflan bir zellikarz eder. Fatihe kadar bu anlayfl ok fazla deiflmeden gelir. Fatihle

beraber, uzunca bir zaman mlk devlet anlayfl ile birlikte geliflecek

olan brokratik devlet anlayfl etkin olmaya bafllar. Mekanizmada sos-

yal gruplarn bir ehemmiyeti var ise de, devlet kurumunun altta kalan

btn kurumlarn en st dzey temsilcilisi olduu kabul nedeniyle, ih-

tiyalar onun gerisindedir. Bu ynyle Osmanlda devlet mekanizmas

bafltan sona kadar hep nemli bir arlk arz etmifltir. Devlet ile sosyal

gruplar arasndaki iliflki tam bir btnlk arz etmedii gibi Batdaki gi-

bi bir kopukluk da gstermez. Zira Bat dnyasnda daha kurulma afla-

masndan itibaren snf esasndan ileri gelen bir nedenle devlet ile sos-

yal gruplar iliflkisinde belli baz sosyal gruplarn lehine olmak kaydyla

snf iliflkileri dzeyinde srekli bir takm problemler yaflanmfltr. Os-

manlda bylesi bir aklk yoktur. Sadece askeri zmre ile reaya ara-

snda devlet rgtlenmesinden ileri gelen bir ihtiyaca bal olarak bir

grup ayrm olduu iddia edilebilir. O da sadece devletin varl nokta-

snda ihtiyacn getirdii bir iliflkidir, bir zorunluluktur. Yoksa bu, snf

esasna dayanan bir bakfl as deildir. Bu ynyle Osmanl devletinin,daha kurulufl aflamasndan itibaren uygulad nfus politikalarn de-

erlendirirken (dneminin dier devletleriyle ortak ynleri var dediysek

de), kayda deer farkl kabullerle hareket ettiini bafltan grmeliyiz.

Osmanl Devleti nfus ve iskn politikasn farkl dneme ayrla-

bilecek tarzda uygulamfltr diyebiliriz. Birincisini kurulufl dnemi iskn

politikalar olarak isimlendiriyoruz. kincisi mekanizmann, sistemin ifl-

leyiflinin ncelik tafld dnemdeki uygulamalardr. ncs de d-

nflm probleminin sistemde dnflm gerekli kld, sistemin d-

nflme-dnflmeme problemi iine girdii dneme iliflkin politikalar.

rnein kurulufl aflamasna iliflkin politikalar incelenirse, siyasal nok-

tada temel hedefin sistemin kurulmas ve yeni katlan blgelere srek-

li olarak sistemin ihrac olarak zetlenebilir.

Sistemin kurulmasnda siyasal alandaki belki temel hedef otorite-

nin teminidir. Zira Osmanl sisteminde siyasal otoritenin egemenlii

ok aktr, aflikardr. Ve bu her alana taflnmak istenmektedir. Merkez-

de olduu gibi yeni fethedilen btn mekanlarda ncelikle bu hedef n



11/112

plandadr. Otoritenin temini noktasnda, uygulamada askeri ihtiyalar

da bir hedef olarak gsterilebilir. Yine Osmanl mekanizmas oluflturu-

lurken/kurulurken, askeri ihtiyalar dikkate alnarak nfus ve iskn po-

litikalar uygulanr. Bu askeri yarar hem yeni feth olunan mekann sis-temle btnlefltirilmesi hem de buradaki unsurlarn dnfltrlmesini

hedefler. Ekonomik noktadaki hedef belki mali imkanlarn artrlmas-

dr. Bu noktada yeni vergi kaynaklarnn oluflturulmas nem taflr. Ye-

ni retim alanlarnn ortaya karlmasyla vergi elde edilmesi hedefler-

den bir tanesidir. Siyasal ve ekonomik alandaki bu saymfl olduum

beklentiler dorudan doruya devletle alakal beklentilerdir. Yani devlet

kurumunun bu politikada elde etmek istemifl olduu yarar ifade eden

beklentilerdir. Arka planda daha alt dzeyde sosyal gruplar dorudan

doruya hedefleyen beklentiler de vardr. Daha genelde sistemin kendi

hedefi olarak ifade etmek gerekirse, slmlafltrmay da iskn ve nfus

politikalarnn temel hedefi olarak sayabiliriz. Osmanlnn uygulad bu

politikalar ifade noktasnda ncelikle sosyal snf esasl olmayfln sy-

lemifltik. Bu balamda eer snf esasl deilse sosyal gruplaflmay,

sosyal tabakalaflmay nasl organize ediyor noktasna deinmekte ya-

rar var. Osmanl devletinde sosyal tabakalaflmada hukuki bakmdan bir

ayrm vardr: Hr ve kle. Yerleflim bakmndan bir ayrm vardr: Kent-

liler, kyller ve gebeler yani yar yerleflikler. Dini bakmdan bir ay-rm vardr: Mslman ve gayrimslim. Ynetim bakmndan ise askeri

ve reaya ayrm vardr. Bu ayrmlarn tamam geifllilie engel olmaya-

cak tarzda organize edilmifltir. Mslim - gayrimslim geifli mmkn-

dr. Hukuki anlamda mmkndr. Reaya askeri ayrmnda, geifl

mmkndr. flte Osmanl devleti bu saymfl olduum tabakalaflma

esaslar dahilinde kendi devlet hedeflerini salayacak politikalar uygu-

lamfltr. rnein bu noktada nfusun gn gerekli gryorsa Mslim

ile gayrimslim arasnda bir ayrm grmemifltir. Mesela stanbul feth

olunduunda Anadolunun eflitli vilayetlerinden bu blgeye nfus is-

kn edilirken illa Mslim ya da gayrimslim nfusun buraya taflnmas

zarureti yoktur. Osmanlnn byle bir flart yoktur. Osmanl bu noktada

bir slm flehri, her fleyiyle sadece Mslmanlarn barnd bir slm

flehri oluflturma derdinde deildir. Daha nce saydmz o drt temel

flart, drt temel belirleyici etken erevesinde Osmanl sistemi kuflatc

bir mekanizmadr. Eski Trk rf detinden buraya taflrken, slm re-

tisinden esinlenirken, istifade ederken, Anadolu corafyasn dikkate



12/112

almfltr. Burada kalan unsurlar isellefltirmifltir. Dnya flartlarn dik-

kate almfltr. rnein Osmanl bir Roma iddiasndadr bu noktada. Ama

Romann ne anlama geldiini de bilmektedir. Bununla btn sosyal

gruplar iine almas gerektiinin de farkndadr. Bu ynyle Mslim -gayrimslim ayrm bir reddi ifade etmez. Mekanizmann iine hepsini

katar. Yine bu ynyle rnein Mora fethedildiinde, buradan nemli

miktarda nfusu stanbula getirmifltir. Krm feth olunduunda oradan

nemli bir miktar nfusu yine stanbula getirmifltir ve bunlar meka-

nizma iine katmfltr. stanbulun rnein o dnemde, Fatih dnemin-

de var olan 160 ksur kyn, 100 ksur kyn bunlardan oluflturmufl-

tur. Belki bunlarn hukuki statleri tartfllabilir. Ancak onlarn da birka

nesil sonra sistemle btnlefltii gz nne alnrsa mekanizmann s-

nr esasl olmad ve Mslim gayrimslim ayrm yapmad aka g-

rlr. Yine bu dnemde uygulanan politikalarda hukuki bakmdan da

bir dfllama gzetilmez. Sadece hrlerin yer ald bir sistem olufltur-

maz Osmanl. Kleleri de, esirleri de bu noktada mekanizmaya katar.

Katar ama zgrlklerini elde edecek tarzda onlarla iliflkide bulunur.

Nfus politikalarna da bu yansmfltr aslnda. Yine mekanizma yerle-

flik, yerleflik olmayan ayrmnda yerleflik olan tercih eden ancak yerle-

flik olmayan da dfllamayan bir sistem retir. Bu ynyle rnein Ru-

melinin fethi srecinde, o blgeye ok sayda afliret grlrken aynzamanda Anadoludaki birok afliretin asrlar boyu ayakta kalmasn

salayacak tedbirler de alr. rnein Gneydou Anadolu blgesinde

Suriyeye kadar uzanan, yaylaklar olan afliretlerin Osmanl ekonomi-

sinde ok nemli bir ihtiyac karfllad gz nne alnarak asrlar bo-

yu bunlarn varln temin edecek tedbirler alnmfltr.

Denetleme sorunundan da bahsedilebilir mi?

Elbette denetlemenin getirdii bir snrlama da var. Ancak burada

dikkate alnmas gereken sonu; esas yaklaflm bu afliretlerin sisteme

destek olmalarnn salanmas abas ve buna uygun politikalar oldu-

udur.

Kontrol edemedii iin de zerklik vermifl, olamaz m?

Elbette. Aslnda tam bir kontrol yok. Bu nedenle rnein gezici ka-

dlklar oluflturmaktadr, gezici retim mekanizmalar oluflturmaktadr.

Diledii gibi kontrol edememektedir. Bu kabulle onlar mekanizmasnn



13/112

iine katmfltr. Yani tamamen dflta brakmamfltr ya da tamamen ic-

bar edici, zorlayc bir uygulamada da bulunmamfltr. Bu kabullerle Os-

manl devleti herhangi bir net sosyal grup ayrmna varmadan sistem

neyi gerekli klyorsa, ihtiyac neyse ona uygun iskn ve nfus politika-lar retmifl, feth olunan blge neresiyse onun ihtiyacn dikkate almfl-

tr. O ihtiyaca gre gerekli olan nfus o blgeye taflnmfl bir flekilde. r-

nein stanbul alndnda nfus azdr. 70 bin civarnda nfusa sahip ol-

duu sylenir. lk baflta duyurulan, stanbula yerleflen herkese vergi

muafiyetleri, barnma imkanlar salanaca fleklindeki artlardr. Baz

blgelerde dorudan doruya kendisi nfusu grmfltr. Benzer fle-

kilde rnein Rumelide kurulan kyler ve flehirler de de benzer bir uy-

gulama sz konusu olmufltur. Mesela Hasky ve Trnova ayn modelin

uyguland mekanlardr. Bu tr blgelere nasl insanlar, ne tr insan-

lar iskn edilmifltir diye baklrsa; sosyal hayatn ihtiyac olan her eflit

insann varlndan sz edebiliriz. rnein ynetimi gl klacak olan

insanlar burada yer almfllardr. Mesleklerin icra edilmesine imkan ve-

recek olan esnaf gruplar burada yer almfltr. Sosyal iliflkileri gelifltire-

cek olan, rnein baz tarikat ileri gelenleri, dervifller burada yer almfl-

lardr. Belki biz bunu iki bafllkta toplayabiliriz. Birinci bafllk nemli ki-

fliler. Bu noktada alimler, brokratlar, tccarlar, nfuz sahibi insanlar

saylabilir. Bunun kurulufl aflamasnda rnekleri verilebilir. rnein Fa-tihin, fethetmifl olduu yerlerdeki alimleri toplayp stanbula getirmesi

gibi, ya da Yavuz Sultan Selimin Msrdan getirmesi gibi. Baz topluluk-

lar bu noktada iskna konu olmufl. rnein esirler, gayrimslim halk

toplu halde iskn edilmifllerdir. Ve afliretler de iskna tbi olmufllar.

Ancak bunu kurulufl aflamasnn bir zellii olarak zikredebiliriz. Bu

daha sonraki dnemde deiflecektir. Topluluklar bu ilk aflamada genel-

de gruplar halinde/birlike iskn edilmifllerdir. Paralayarak iskn sz

konusu deildir. nk sistem henz kurulufl aflamasndadr. Sosyal

gruplar dnfltrebilecek mekanizma henz sz konusu deildir. Bu

ynyle de var olan bir mekanizmayla deil yeni bir mekanizma olufl-

turarak o nfus iskn edildiinden, gruplarn tepki gstermeleri, siste-

mi zorlayc olmalar istenmemifl. skn yaplrken her blgeye iskn

sz konusu olmamfl. Osmanl bu noktada sistemini glendirecek me-

knlar tercih etmifl. Yeni fethedilen yerler ve daha verimli araziler r-

nein. Ya da ulaflm kolaylafltracak, ulaflm sistemini glendirecek

ulaflm yollar zerindeki yerleflim alanlar. Veya tmar sisteminin uygu-



14/112

lanabilecei alanlar seilmifl. skn yaplrken de demin saymfl oldu-

um zmreler gnderilirken iki usul uygulanmfl. Serbest g yannda

srgnler de yaplmfl. Bu uygulamada devlet hangi blgeye ne kadar-

lk bir nfusun gideceini belirlemektedir. Feth olunan yerde ilk ncebir tahrir yaplmakta, o blgenin btn kaynaklar tespit edilmekte, in-

san kaynaklar, hayvan varl, arazi varl, o arazinin verimlilii btn

bunlar tespit edilmekte, ihtiya olan nfus belirlenip bu blgeye gnde-

rilmektedir. Hangi blgenin ne kadar nfusu verecei bafltan planlan-

maktadr. Ne kadar kasap gidecektir, ne kadar nalbant vb. gidecektir

bunlarn hepsi planlanmaktadr. Kurulufl aflamas isknlarnda, devlet

merkezde zorluk ve problem karan baz unsurlar bu blgelere kolay-

lkla yollama tercihinde bulunmufl. rnein yerleflik hayata gemekte

direnen bir afliret rahatlkla yeni feth olunan bir blgeye yollanmfl. Ora-

daki flartlar bir bakma kendisinin de kurmas beklenmifl. Mesela Ka-

ramanoullarndan baz beyler Rumeliye yollanmfllar. Orada nfuzu-

nu taflyp yeni topraklar elde etmesi, bir bakma Osmanl merkeziyle

bir tampon blge oluflturmas hedeflenmifl.

kinci dnem gler; mekanizmann kurulduu, sistemin iflledii d-

neme ait gler ya da isknlardr. Bu dnemde artk Osmanl devleti sis-

temini kurmufltur. Sistem ihrac ihtiyac yoktur. Ancak istisnai baz za-

ruretlerle yeniden isknlar sz konusudur. rnein Kbrs 1571de fetholununca, blge nfus aktarmna konu olmufl, bu noktada seilmifl olan

baz zmreler Kbrsa yollanmak istenmifltir. Bunlar bafllklandracak

olursak rnein mevcut olan tmar sisteminde ekecek arazisi olmayan

insanlar, eflkyalk yapanlar, tahrirlerde kaytlar olmayanlar, baflka yer-

lerden gelenler, kirayla ziraat yapanlar, aralarnda arazi davalar olan-

lar, flehirlere g edenler, iflsiz olup da leventlik yapanlar, faizcilik ya-

panlar ve belli baz meslek sahipleri Kbrsta iskn edilmek istenmifller.

Burada dikkati eken bir nokta; Kbrs yeni feth olunan bir blge olarak,

mekanizmann aktarlmak istendii yer olarak grlrken, ayn zaman-

da da mevcut sistemde problem ve zorluklar kard varsaylan insan-

larn da taflnd bir yer olarak dflnlmesidir. Bir bakma iskn me-

kanizmay rahatlatan bir tedbir olarak da uygulanmakta idi.

Tarihsel olarak kabaca bir ayrm yapabilir misiniz?

16. yzyldan itibaren 19. yzyla kadar denebilir ana hatlaryla. Bu

dnemde en belirgin g problemi Celal isyanlaryla ortaya kmfl. Bu

nfus hareketi olay, Osmanlnn bir bakma mecburen kabul etmifl ol-



15/112

duu bir uygulama olmufl. Geliflmeyi tersine almak iin asrlara varan

direnmeler gstermifl. Ancak bu dnemde, Osmanlnn sisteminde d-

nflm gerektiren baz geliflmeler vardr. Nedir bunlar? Mesela siya-

sal otoritenin kullanmnda bir zorunluluk vardr. Merkez otoritenintaflrann nemli bir ksmnda etkisinin artk eskisi gibi geerli olmad

bir dneme girilmifltir. Bu ynyle taflra kontrol edilememektedir. Bu

kontrol edilemeyiflin ortaya kard problemler, rnein gvenlik

problemi, nfusun hareketlenmesine yol amfl, Osmanl bu noktada bu

nfusu kendisi ynlendirmeye, hareket etmemesini salamaya gayret

etmifltir. Ancak bu bir yere kadar mmkn olmufltur. Bu dnemde Ana-

dolu nfusunda zellikle ulaflm yollar zerindeki mekanlarda ok cid-

di bir boflalma yaflandn syleyebiliriz. Nfus; daha krsal, rahatlkla

ulafllamayacak mekanlara veya insanlarn toplu halde yaflad, nispe-

ten korunmufl olan, gvenlikli blgelere g etme eilimine girmifltir.

Osmanlda Celal syanlar/Byk Kakn ad verilen bu dnem, fazla

uzun srmemifl olsa dahi 1600lerden 1900lere kadar yaklaflk 300 yla

ulaflan bir dnemi etkilemifltir denebilir. Bu dnemde nfus hareketle-

rine Osmanl kendisi mdahil olmufltur. rnein baz snrlamalar ge-

tirmektedir. Deftere kaytl olduu blgeyi terk eden nfusun baflta 10

yl, daha sonra 15 yl mddetince tespit edilip yakalandnda geri dn-

mesini salamak istemifltir. Ancak bu da bir tedbir olarak yeterli olma-mfltr. Bu dnemde Osmanlnn bu nfusa iliflkin, iskna iliflkin politi-

kalarnda deiflime gitmesine yol aacak icbar baflka baz zorluklar da

olmufltur. rnein sadece siyasal otoritenin gcnn ya da niteliinin

deiflmesi deil, ayn zamanda siyasal corafyann deiflmesi de nem

taflr. Karlofadan bu yana siyas snrlar deiflmektedir. nceden sis-

tem ihra etme hedefinde olan Osmanl bu aflamada artk sistemini de-

iflmeden, dnfltrmeden belki ayakta tutma gayretindedir. stila edi-

len blgelerden gen nfusu mekanizmay bozmayacak tarzda iskna

tbi klma amacndadr. rnein Krmn elden kflyla beraber o bl-

geden kaan, g eden nfusun ncelikle Balkanlarda, Rumelide is-

kn edilmesi gibi. Bu dnemde sadece siyasal corafyann daralmas

deil ayn zamanda mekanizmada ortaya kan deiflikliklerin getirdii

zorluklar da vardr. rnein askeri rgtlenme bu dnemde deiflmek-

tedir. Dnya leinde deiflmektedir. Tmar sisteminin esas olduu

yap artk dnflmeye muhtatr. Merkez ordularn arlk tafld yeni

bir dneme girilmifltir. Tmar sistemine olan ihtiyacn azalmas, krsal



16/112

blgedeki nfusun yerleflimini de etkilemektedir. Zira devlet bundan

sonra merkez orduya verilen arlktan dolay gittike daha fazla geliri

merkeze aktarma ihtiyacndadr. Dolaysyla tmar kesimine verilen de-

er gittike azalmaktadr. rnein tmarl sipahinin ya da vzerann bublgeden elde edecei gelir artk gittike azalma eilimindedir. Bu ise o

blgelerdeki sosyal grup iliflkilerini, rnein kad ile reaya arasndaki

iliflkiyi, sipahi ile reaya arasndaki iliflkiyi, etkileyecektir. Siyasal otori-

tenin kontrolnn de azalmas nedeniyle bu blgelerde kylnn bl-

geyi terk etmesine yol aacak, bask anlamnda bir takm uygulamalar

olmufltur. Yeni vergi tr demeler nedeniyle kyl flehre kama ya da

kendisine ulafllamayacak bir yere gitme hedefindedir.

19. yzyla doru Osmanly da gittike etkileyecek baflka baz ge-

liflmeler yaflanmfltr. O da Yeni Dnyann keflfiyle beraber klasik dn-

yann artk anlamn deifltirmifl olmasdr. Osmanl da artk bu klasik

dnya zerindeki konumunda bir farkllk taflmaktadr. rnein artk

Afrikaya, Hindistana baflka yollarla ulafllmaktadr. Dolaysyla Os-

manlnn transit ticaret blgesi olmas hasebiyle elde etmifl olduu ko-

num bir deiflim iindedir. Bu da Osmanlnn nfus politikasn deifl-

tirmesini gerektirmifltir. rnein bu dnemde artk klasik ticaret yolla-

r gittike nem kaybetmifltir. Tokat ve Erzurum devaml nfus kaybet-

mektedir. Bu noktada her ne kadar Osmanl yer deifltiren nfusu dur-durma tedbirleri almaya alflsa da artk bu noktada aresizdir. Nfus

genel hatlar ile yer deifltirme eilimindedir. Belgeleri incelediimizde

grrz ki Marmara blgesi srekli olarak stanbula doru akan bir

yerleflime konu olmufl. Mesela 1530lardaki tahrirlere baklrsa kyler

kktr ve ok arlkl olarak iskn mahalleri ulaflm alanlar zerin-

dedir, sahil kylardr ve bu blgelerde de ok arlkl olarak gayrims-

lim nfus vardr. Hereke rnein. Darca ya da Tuzla. Bunlar hep gayri-

mslim nfusun arlkl olduu mekanlardr ve o blgenin en byk

kyleridir. Ama daha karasal alana ktnzda ok az ky vardr ve ha-

ne saylar da ok kktr. 40-50 hanelik kylerdir. Dnem ilerleyince

rnein 17. ve 18. yzylda kylerin krsaln daha uzak blgelerini de ii-

ne alacak flekilde yayldn grrsnz. ok sayda ky ortaya kmfl-

tr bu dnemlerde. Mesela sadece zmit ve evresinde 100 civarnda ky

vardr. Haritalara bakarsanz Anadolunun klasik dnemindekinden ok

daha farkl bir yerleflim yolunu grrsnz burada. Yerleflim gittike

kylerde younlaflmaktadr. Tabii bu devletin bir bakma mecburen ka-



17/112

bul ettii bir almdr. Dikkati ekmesi gereken nokta, bu yeni durum-

da meskun ahalinin ihtiyac olan devletin ifa etmekteki becerisidir. Te-

mel ihtiyalarn karfllanmasndaki baflar, nfus hareketlerine ramen

salanabilmifltir. Bu durumun ky yerlefliminde nisbeten kolay olduu,esas gstergenin flehirler olduu iddia olunacak olsa da flehirlerde de

insanlarn gda, erzak, barnma ve giyim ihtiyalarn karfllayacak me-

kanizmann olufltuu veya devam ettii grlr bu dnemde. rnein

stanbul ok daha byk bir nfusu barndrabilecek uygulamalara im-

kan vermektedir. stanbul baz blgelerin rettii zahirenin aktarm

mahallidir. Tahsislerle byle bir uygulama sz konusudur. Osmanlnn

daha youn bir nfusu flehirlerde barndrabilme beceriklilii, zellii

diyelim, krsal kesimden flehirlere youn bir nfus akmn srekli kl-

mfltr. Ne kadar nlemeye alflsa da imkann var oluflu buna bir yol ol-

mufltur ayn zamanda. Nitekim demin sylediim gibi Marmara blge-

sindeki bu younlaflma 19. yzyl ortalarna kadar hep varolmufltur. Ge-

len nfus sadece Mslmanlar deildir, gayrimslim nfus da bir akfl

iindedir. rnein Hereke 1530lardaki tahrirlerde gayrimslim yerlefli-

mine sahiptir. ok az miktarda Mslim hane vardr Herekede. Dar-

cada da benzer flekildedir. Ayn tarihlerde Tuzla nfusunun tamam

gayrimslimdir.. Ama zaman iinde Herekedeki Mslman nfusun

artt, mesela nce te bire ulaflt, sonraki asrlarda yar yaryaulaflt, 19. yzylda da ounluu elde ettiini grrsnz. Benzer du-

rum Darca iin de geerlidir. Darcada da bafllangta gayrimslim n-

fus vardr ama zellikle 18. yzylda Anadoluda o kakn hareketinden

beri ortaya kan o boflalma nedeniyle srekli Mslim nfus artmakta-

dr. Hatta 19. yzylda temettuat kaytlarnda grlr bu. Tuzladaki n-

fus te iki orannda gayrimslim, te bir orannda Mslimdir nfus-

tur. Yani Mslman nfusu batya doru srekli artfl gstermektedir,

bir kayfl vardr. Ama bu arada gayrimslim nfus da daha merkeze ak-

maktadr. Yani stanbulun merkezine toplanmaktadr gayrimslim n-

fus da. Nitekim son dnem saymlarnda zmit de, stanbul da ayn fle-

kildedir. Her ikisi de gayrimslim nfusun dikkat ektii blgelerdir ar-

tk. mparatorluk genelinde gayrimslim nfusunun younluu ortala-

ma % 40tr. Fakat stanbulda bu farkldr. stanbulda yar yaryadr.

Hatta daha fazladr gayrimslim nfus. Bu da aslnda bize Osmanlnn

snf esasl olmayan, btn kapsamfl olan, gruplar iine alan, onlarn

ihtiyalarn dikkate alan bir mekanizma olduunu da gsterir. Zaman



18/112


19/112

ramen artk nfusu kontrol edememektedir. Bu srele Osmanl dev-

leti artk dnflmn kanlmaz olduu nc aflamaya ulaflt.

Bu yeni dnem Osmanl devletine dfl glerin ok youn olarak ya-

fland bir dnemdir. Binler ya da onbinler deildir artk sz konusuolan, yz binlerdir hatta milyonlardr. ok ksa zaman aralklarnda Os-

manl devleti nfus miktarnda ok nemli bir deiflime uramfltr. r-

nein 1828-29 Osmanl Rus harbinden itibaren Krm savafl, 93 Harbi,

Balkan savaflna kadarki srede Osmanl devleti belki toplamda 5 mil-

yonluk bir nfus hareketine konu olmufl. 3,5 milyon civarnda bir nfus

Osmanl merkez bnyesine dahil olmufltur. Bu Rumeliden, Kafkas-

yadan, Giritten gelen bir nfustur. 3,5 milyonluk bir nfus ise bu dne-

min Osmanls iin % 30lar ifade eder. Yani Osmanl yarm asrlk bir

dnemde % 30luk bir nfus dnflm gereklefltirmifltir. Aslnda me-

kanizmalarn, toplumsal sistemlerin baflars belki bu tr olaylarla test

edilebiliyor. Bana gre Osmanl sistemi bu dnflm aflamasnda, baz-

larna gre kfl aflamasnda bile, ya da yenileflme aflamas diyelim

artk ne derseniz, hakikaten gl olan bir mekanizmadr. Osmanl me-

sela Krm harbinde, 93 harbinde askere giden nfusun ancak onda

nn geriye dnebildii bir kayp yaflamfl, buna ramen yeni gelen

unsurlar, bir zaafa uramadan, sistemle btnlefltirebilmifltir. Bu, bu

dnemde sadece Osmanlyla baflarlabilecek olan bir zelliktir diye d-flnyorum. Bunun en nemli nedeni belki Osmanlnn o temel kabul-

leridir, dnya algsdr. Herhangi bir snfa dayal olmayan yaklaflmdr.

Biz Mslmanz, Mslmanlar dikkate alrz, gayrimslimi dikkate al-

mayz demeyiflidir belki.

Zaafa uramama nedir burada. Aar msnz? Ciddi oranda bir n-

fus kayb var. eriye nfus geliyor. Sistem sanki eskisi gibi ifllemi-

yor gibi. Bir takm mekanizmalarda ok hzl deiflimler, dnflm-

ler oluyor. Ruhsal yapda da bir takm deiflimler, dnflmler olu-

yor. Ama siz zaafa uramyor diyorsunuz.

Zaafa uramad diyorum. Nedir konu? Bu dnem aslnda Avru-

pann ya da daha genelde Batnn diyelim, dflta kalan dnyaya, yani di-

er dnyaya hakikaten ok ciddi yklendii bir dnem. Yine bu dnem

dnyann iflgal edildii bir dnemdir. Yeni Dnyann, Afrikann, Uzak

Dounun, her tarafnn iflgal edildii ve smrld bir dnemdir An-

cak Osmanl btn bu yklenilmeye ramen asrlardr var olan o ar



20/112

ar dnflme zorluklarna ramen, -tmar sistemi deiflmifl, mali an-

lamda problemler var, siyasal corafya srekli azalyor, klyor, si-

yasal otoritenin kullanmnda ciddi problemler var, i problemler var,

bir Jn Trk hareketi domufl, ttihat ve Terakkiye giden bir sre var.Yani padiflahn otoritesinin alanlar bile daralmfl, Babalinin getirdii

bir lde, o da tartfllabilir, mekanizmasn iflletebiliyor. Yani belki si-

yasal otoritede zafiyet var. rnein, padiflah veya saray otoritesini kul-

lanmada zorlanyor belki. Ekonomik alanda problem var. retim daral-

mfl belki. Avrupann birok mal ve rn baz blgelere girmifl. Bu du-

rum ipekilii, ipek dokumacln, daha genelde kumafl dokumacl-

n ok ciddi probleme uratmfl. Birok sanat krelme aflamasna var-

mfl, Osmanl mali probleminden dolay Avrupaya mali anlamda ba-

ml hale gelmifl. nemli miktarda gayrimslim nfus ayrlmfl Os-

manldan. Rumlar gitmifl, Srplar gitmifl, Romenler ayrlmfl. Bulgarlar

ayrlma derdinde. Ermeniler ayrlma abasnda. karflklk karyor-

lar. Ve siz nfusunuzun asli unsurlarn da srekli kaybediyorsunuz sa-

vafllarda. Buna ramen mekanizma ifllemifltir. Bu bana gre Osman-

lyla baflarlabilecek olan bir zellik. Bir baflka mekanizma olsayd o

dnflm gereklefltiremez, kerdi.

Bir devamllk gryoruz, Osmanl Devleti yaflyor bir biimde. An-cak farzedelim, 1850de yaflayan bir devlet grevlisi iin ya da

1800de yaflayan bir devlet grevlisi iin ok ciddi zaaflar var. Meka-

nizma ok ciddi zaaflara uramfltr. Biz sonuca baknca sene da-

ha belki fazladan yaflyor diye alglyoruz devleti. Ve byle olunca bir

zaaf grmyor gibiyiz ama aslnda ok ciddi zaaf var.

Konuflmamda sistemin devam iin, alglama ve dnflmn flart ol-

duunu ifade etmifltim. Osmanlnn o noktada alglama konusunda bir

problemi var. Ama daha nemli problem dnflm problemi. Zira asln-

da devletler ya da toplumsal sistemler de canl organizmalar gibiler. Bir

yere kadar dnfltrebilirsiniz. rnein flu blgede iklim deiflse insan-

larn nemli bir ksm etkilenecektir. Alflkanlklar, bamllklar var o

noktada. Hele sosyal grup iliflkilerinde, grup atflmalarnda, grup kar-

larndaki atflma ortamlarnda siz alglasanz bile dnflm ok kolay

gereklefltiremezsiniz. Bir rnek verelim; 1980lerdeydi, yanlfl olmasn,

Nurettin Szen dneminde bir hzl tramvay uygulamasna geilmesi

mevzu olmufltu. Ulaflmda teknolojik bir srama. stanbul ulaflm iin



21/112

hakikaten nemli bir adm. Milyonlarn yaflad bir merkezde sadece

minibslerle, taksilerle, belediye otobsleriyle ulaflm yapmak ne kadar

verimli tartfllr bir durumdu. zm olarak o zaman belediye meclisi

karar ald ve stanbulda hzl tramvay devreye sokmak istedi. Uygula-mada minibsler Topkapya kadar girecekler, insanlar ondan sonrasn

tramvayla devam edeceklerdi. Herkesin son derece olumlu bulduu, in-

sanlarn hava temizlenir, stanbul trafii rahatlar, grltden kurtuluruz

dedii bir ortamda minibsler ok ciddi bir direnifl gsterdiler. Aylara

yaylan bir direnifl gsterdiler. Mevcut hatlarda ifli yavafllatma eylemi

yaptlar, on dakikalk bir yolu yarm saatte aldlar. Durakta beklediler.

Gn oldu yolu tkadlar. Sonuta meclisin karar uyguland tabii. nk

mekanizma glyd. Bir alt sosyal grup kendi ihtiyacn, kendi nceli-

ini oraya empoze edebilecek gce sahip deildi. Ama burada dikkati

ekmesi gereken nedir? Bir sosyal grubun, dier sosyal gruplarn ya da

toplumun tamamnn karna olmasna ramen kendi kar uruna

karfl koyufluydu. Osmanlda grup ncelikleri konusunda arlkl olarak

bir oydaflma var. Yani birine ramen dierinin varl ya da birinin yok-

luu dikkate alnp dierinin varl kabullenilmemifl. Bu sadece devlet

politikas deil, temel kabuller dedim ya o temel kabullerle byle flekil-

lenmifl. rnein cizyesini veren masumdur. O noktada korunur. Kiflinin

Kpt olmas, baflka bir etnik gruptan olmas hi nemli deil o noktada.Herhangi bir meslek de o anlamda bir ayrcalk taflmyor mekanizma-

da. rnein siyasi kurum Jn Trk hareketinin kontrolnde zorlanmak-

tadr. ttihat ve Terakkiye engel olamamfltr. Yani onun karflsnda, a-

balamasna ramen cevap retememifltir. Bunun yannda ttihat ve Te-

rakkinin iktidar ele geirifli sistemin tamamnda bir dnflm gerek-

tirmemifl, gereklefltirememifl. Meflrutiyetin ilan o noktada mekaniz-

may dnfltrmemifl. Yani ortaya kan her admn etki alan dardr Os-

manlda. nk mekanizma hakikaten ok gldr. Benzer flekilde,

vakflar Osmanlnn bu nfus hareketinde ok zorlanmasnn nnde

ok ciddi geici bir zm olmufllardr. nsanlar ban, bahesini terk

etmekte, stanbula gelmektedirler. Arazi alamamaktadr stanbulda.

nk deftere kaydedilmemektedir. Esnaf olamaz. Esnaf olmann snr-

lar vardr. Ne yapar? Seyyar satclk yapabilir kaak olarak orada. Ba-

rnabilecei mekanlar da vardr. Bunlarn iinde vakflar, tekkeler, zavi-

yeler de vardr. flte bu, Osmanlnn daha u noktalarda zorlanmasn da

nlemifl. Son dnem vakf kaytlarna bakarsanz vakflarda alflan in-



22/112


23/112

nile ciddi tahrirlerle isknlar ortaya kmfl. Bu aflamada Osmanl devle-

ti kurumsal anlamda da bu muhacerette bir dnflm de yaflamaktadr.

rnein Muhacirn ve skn komisyonlar oluflturulmakta, bu dnemde

kurumsal rgtlenmesi bu yeni durumu da dikkate alarak gelifltirilmek-tedir. Devlet kendisi muhacirleri nasl karfllayaca, nasl kaydedecei,

nereye nasl yollayaca noktasnda bir brokratik mekanizma kurmak-

tadr. Ama Osmanly daha gl klan, ifli zme kavuflturan bu deil-

dir aslnda. Az nce bahsetmifl olduum arka plandaki o toplumsal g-

tr. Asrlardr var olan dier kurumlarn gcdr. Osmanl devleti bu

toplu glerin kt bu dnemde muhcerete iliflkin politikalarnda ba-

z temel kabullerle davranmfl. Nedir onlar? Gelen nfusun kendi siste-

minde yapmak istedii dnflm gereklefltirecek ara olmalarn is-

temifl rnein. Mesela O dnemde stanbul-Ankara demiryolu hatt infla

halindedir. Gelen muhacirlerin nemli bir ksm o demiryolu hattnn g-

zergahna yerlefltirilmifl. Bu onlarn iafle ve ibade ihtiyalarn karfllaya-

cak bir zemin olmufltur. Ama baflka bir faydas da fludur: Bu dnemde

Almanyann zellikle Osmanl devletindeki nfuzunu artrma abas

vardr. Almanya 7B planna da uygun dflecek flekilde Anadoluya gittik-

e daha fazla yaylmaktadr. Mesela belgelere yansmfl olan fakat Os-

manlda resmen istenmeyen bir husus vardr. O da Anadolu demiryolu

hatt gzergahna Alman kolonilerinin yerlefltirilmesidir. Almanya bunudflnmfltr ancak uygulamaya koyamamfltr. Osmanl tedbir olarak

bu noktada demiryolu hattna ok youn nfus yerlefltirmifltir. Yine Os-

manl Devleti gelen muhaciri yaflamfl olduu blgelerdeki iktisadi faali-

yet trlerine gre tasnif etmeye alflmfltr. rnein kylleri kylere is-

kn etmifl. Belli bir meslei olanlar ayrt etmifl, onlar kasabalara yolla-

maya alflmfl. Oralara yerlefltirirken de, mmknse eer, ayr mahal-

leler oluflturmufl onlara. Yani yerli halkla bir problem yaflanmasn iste-

mifltir. Mesela Eskiflehirde bir Tatar mahallesi byle oluflmufl. Anka-

rada ve Afyonda da buna benzer mahalleler var. skn mahalleleri, ek

mahaller olarak oluflmufllardr. lk aflamada kfl sebebiyle yerli kyler

arasnda nfus serpifltirilirken, sonraki yllarda yeni kyler oluflturmufl

onlara. Arazi tahrirlerini hemen yapmfl. Belgelere yansmfl bu. Anado-

lunun ok genifl bir muhitine arazi tahriri yaptrtmfl Osmanl. Bakir ka-

lan, henz daha tarma almamfl arazileri keflfetmifl ve muhacirleri

buralara yerlefltirmifl. Yine bu dneme iliflkin bir uygulama olarak Ana-

doluya gelen nfusu da Osmanl hemen ilk anda kabul etmemeye gay-



24/112

ret etmektedir. Savafl yenilgisini o blgeden ekilmenin gerekesi ola-

rak kabul etmemifltir. Bu dorultuda 93 Harbinde akmaya bafllayan n-

fusu Osmanl ilk baflta kabul etmeyerek terk edilen blgelerde onlar

tekrar yerleflime tbi tutmak istemifltir. Bu konudaki direnci iflgal ordu-sunun Ayastefanosa kadar ilerlemesine kadar devam etmifltir. Ancak

ondan sonra gelen muhacirleri stanbula kadarki blgeye kabul etme-

ye bafllad. Fakat bu alflnda da onlar Marmarann dousuna taflmad.

Denizden beriye geifle raz olmad. lk nce Rumelide, Edirneden s-

tanbula kadar olan blgede tutmaya alflt onlar. Anlaflma imzalandk-

tan sonra mecburen artk o aflamada Anadoluya aktarmaya bafllad.

Hatta fiark Rumeli vilayetinin kurulmas aflamasnda nemli miktarda

bir nfusu tekrar geri yollamaya bafllad. Kaybetmifl olduu corafyay

da birden kaybeden bir devlet olmama gayretindeydi. O blgedeki Ms-

lman nfusunu politikasnn bir arac olarak kullanmak istedi. Ancak

bunda da ok fazla muvaffak olduunu sylemek yanlfl olur. Bir baflka

hedef daha gtt bu dnemde. Marmara ve Ege blgesine doru gayri-

mslim nfustaki asrlara yaylan artfl eilimine karfl bir tedbir alma

frsat olarak grd nfus hareketini. Belgelere yansmfl olduu zere

Osmanl Devleti aslnda 19. yzyln zellikle son dneminde stan-

buldaki ve Ege blgesindeki gayrimslim nfustan endifle duymaktadr.

Hatta bu konuda tedbir alnmas gerektiine dair yaklaflmlar da ortayakmfl durumdadr. Gayrimslim nfusun bu blgelerdeki artflnn en-

difleye neden oluflu, bu iinde bulunduumuz dnemde olduu gibi Av-

rupann flark meselesi bahanesiyle Osmanlya mdahale etmek iste-

mesidir. Bu ynyle Osmanl Devletinin sadece Rumeli muhacirlerini

deil ayn zamanda doudan, Kafkasya zerinden gelen muhacirleri de

bu gayrimslim nfusun youn olduu blgelere tafldn, aktardn

gryoruz. Mesela anakkale, Biga, Balkesir, Aydn, zmir, Antalyaya

varan o blgede ok ciddi bir nfus taflmas vardr. Btn Anadoluyu

dolaflan ya da deniz yoluyla buraya gelen insanlarn bu blgelere iskn-

lar var. Tabii bu yaplrken blge insannn rahatsz olmayaca bir ted-

biri alma abasnda Osmanl. Kltrel uyuflmazlklar dikkate almaya

alflmfltr. arlk Rusyasnn da basks vardr ama, Anadoluya gelen

erkezlerin isknnda Osmanl Devleti, onlarn biraz kendilerine buyruk

yaflamalarn, silahl olufllarn gzeterek yerli halklarla btnleflmede-

ki problemlerini, zorluklarn da dikkate alarak daha uzak blgelere is-

kn etmifltir. Mesela bugn rdne kadar varan blgede bunlarn eser-



25/112

leri vardr. O blgelerde hl erkez muhacirlerin devamlar vardr. Su-

riyede mesela nemli miktarda Trk vardr. Bunlarn bir ksm bu mu-

haceretle giden insanlardan kalntlardr. Akas, kltrel uyuflma me-

selesini Osmanl bu dnemde dikkate almaktadr. Daha nceki uygula-masnda olduu gibi kltrel bir kaynaflmay hedeflemektedir. Muvaffa-

kiyetini sorgulayacak olursak ana hatlaryla baflarl olduunu syledim.

Fakat baflarsnn gstergelerini ele alacak olursak hakikaten bu d-

nemde kk baz srtflmelerin tesinde kyller dzeyinde bile Os-

manlda, muhaceretten ileri gelen ciddi bir atflmann olmadn grr-

snz. Bir problem yok. Esnaf rgtlerinin ,rnein, bu konuda bir

olumsuz bir duruflu yoktur. Mlk haline gelmifl, tmar sisteminin baki-

yesi olan arazilerde nfusun iskn ile ortaya kmfl, kalc problem ni-

teliinde bir durum ortaya kmamfltr. Hatta tam tersine hem tarmda,

hem sanayide genel gidiflin tam tersine Osmanlda bu dnemdeki yeni-

den yaplanma yaklaflmn kolaylafltracak bir ortam oluflmaya baflla-

mfltr. Yzyln sonuna doru da ve zellikle 20. yzyln bafllarnda ta-

rm ekonomisinde grlen byme bunun nemli bir gstergesidir. Ba-

zlarnn iddia ettii gibi aslnda Osmanl devleti ekonomik anlamda, ta-

rmsal retim anlamnda net bir kfl yaflamaz. Tam tersine dnya

ekonomisinde yeni bir konum elde etme, bir alternatif gelifltirme aba-

sndadr Osmanl sistemi. Nfusun yer deifltirmesi ve iskn, bu aba-y kolaylafltran nemli etkenlerden birisidir. Bylece Celal syanlarn-

dan beri boflalan Anadolu kyleri ve bakir kalan birok tarmsal alan ye-

niden retime katlmaya bafllamfltr. Ancak retime katlmada da Os-

manl Devletinin bir farkl ynlendirmesi vardr. rnein klasik hayvan-

clk yerine bitkisel retim zendirilmekte, bitkisel retimden de sanayi

rnleri alanlarnda retim teflvik edilmektedir. Bu dnemde tarm ayn

zamanda Osmanl sanayiine de bir zemin oluflturmaktadr. Bitirirken

sylenmesi gereken bir dier nemli husus da bu dnemde uygulanan

nfus politikalarnn etkisi ile Osmanl Devleti belki daha sonra yaflaya-

ca baz zorluklar aflma imkan elde etmifltir. Ortaya kan youn sa-

vafl ortam sadece Mslim deil gayrimslim nfusun da yer deiflimi-

ni ortaya karmfltr. rnein bu dnemde Bulgarlar, Ermeniler, Rum-

lar hareket halindedirler. Rakamlayacak olursak; 1885 ylnda Osmanl

Anadolusunda, flu anki Trkiye snrlar dahilinde toplam 12,2 milyon

nfus var. Bunun 9 milyonu Mslman, 3,1 milyonu da gayrimslim n-

fus. 1885 ylna ait verilerdir bunlar. stanbulda ve zmitte % 40tan faz-



26/112

las gayrimslim. 1914te hemen savafl ncesinde nfus 16 milyondur.

Ki Kurtulufl savafl sonrasnda 13 milyon olduunu da hatrlayn. Yani

toplamda 3 milyonluk bir kayp vardr. Bu 16 milyonun da 13,6 milyonu

Mslman nfustur, 2,3 milyonu gayrimslim nfustur. Demek ki1885ten 1914e kadar yaklaflk olarak 3,5 milyon net bir nfus artfl var-

dr Mslmanlarda. Gayrimslim nfusta da bu arada 1914e kadar 1

milyon kadar azalma vardr. Yani Osmanl, 20. yzylda mill devlete, bel-

li bir etnisiteye dayal devlet yaplanmasna gittike daha fazla kaymak-

tadr. Nfusun yaps itibariyle daha trdefl bir zellie dnflmektedir.

Bu da aslnda Cumhuriyet dnemindeki bir takm uygulamalar kolay-

lafltran bir zemindir ayn zamanda.

skn politikalar anlamnda tehcir nereye oturuyor?

Bana gre Osmanl devleti tehciri flyle uygulamfltr. Osmanlnn

temel kabullerinden bahsettim. O alanlar amadk. Belki soru gelseydi

alabilirdi ama en temelde Osmanlnn Anadoluya getirdii kltrde

flyle bir kabul var. Mlk yani vatan hakanndr. darecinindir. Siyasal

otoriteye aittir. Kyyle, kylsyle, hayvanyla, bayla, her fleyiyle

onun mlkdr. Bu anlayflla Osmanl Anadoluya gelmifltir. Asrlar bo-

yu bu mlk anlayfl devam etmifltir. Yani o muhacerette, isknda, in-

sanlarn oradan oraya grlmesinde, o afliretlerin, kyllerin alnporadan oraya belki binlerce km telere taflnmasnda bu anlayfl vardr.

Yani hepsi benim ahalimdir, reayamdr, nerede gerekli grrsem sis-

temi ayakta tutacak, gl klacak, tedbirler alrm anlayfl vardr. Ta-

bii zaman iinde brokratik devlet anlayflna dnfl vardr. Yani mlk

devlet anlayflndan brokratik devlet anlayflna dnflm vardr. Ama

her fleye ramen son asra kadar, son dneme kadar da bu anlayfl adm

adm hissedilir. Bu yapda her fleyiyle devlet babadr. Herkesi, her top-

luluu, her grubu iine alr. Dolaysyla Anadoludan Ermeni nfusun

srlmesinde artk onu sistemin bir unsuru olarak grmeme vardr.

Onu tamamen sistemin dflna atma amac vardr.

Aslnda Osmanl, gvenini tehdit eden unsuru, etnik menflei ne

olursa olsun, tasfiye ediyor.

Aynen yle. Mesela I. elebi Sultan Mehmet zamannda buna ben-

zer bir uygulama var. Sultan Mehmet Ankara civarnda Ordu-yu Hma-

yunla bir yerden bir yere giderken bir kyn yaknndan geiyor. Bak-



27/112


28/112

m. Belki bunun nedenlerinden bir tanesi daha erken bir dnemde ya-

flamfl olmas. Osmanlnn son dneminin kalntlarn belki elde etmifl

olmas. Bizim Osmanl ile olan mesafemizin fazlal onu anlamamza

bir engel. Bu nedenle btn bu aklamalarn yaplmas bir zaruretti.Kendisi Osmanlnn zihniyetini kavramada daha byk bir flansa sahip

diye dflnyorum. Dnya algs, insan algs, devlet algsn yakalamfl

Barkan o noktada. Barkanla ilgili olarak sylenebilecek ikinci nemli

husus Barkann toplumsal rgtlenmeye, toplumsal sisteme dair ka-

bulnn bakflnn getirdii bir artdr. Devleti daha etkin kabul eden bir

bakfl asna sahip oluflu, Osmanl Devletinin uygulamalarn daha iyi

anlamasna imkan olmufltur diye dflnyorum. inde bulunduumuz

yeni dnem kapitalizmin bir uygulama aflamas olan piyasa mekaniz-masnn egemen olduu bir dnem. Bu itibarla, Osmanly ele almada,

onu anlamlandrmada yeni nesillerin bir zaaf vardr. Barkann alfl-

malar bunu aflmaya bir imkandr. Barkann eserlerinde devleti etkin

kabul eden, onun ihtiyalarnn ncelendii bir model tasviri var. mer

Ltfi Barkann alflmalarna dair yaplabilecek bir dier tespit de ken-

disine kaynaklk edecek bir genifl bir bakfl asn da elde etmifl olma-

sdr. Toplumsal tarih anlayflnn bir uzants olan yaklaflm nemlidir.

Yani salt iktisadi yne bakarak yaklaflmamfltr olaylara. Sosyal ihtiya-

lar, siyasal zaruretleri de dikkate alabilmifl birisi. Ayrca Barkann

nnde ok genifl bir arfliv malzemesi var olmufl. Bakir bir arfliv zen-

ginliini iyi kullanmfl. Yine Barkan, evresinde bulunan ok nemli bir

insan grubunu da kendi alflmalarnda kullanabilmifl. Onun becerisi bi-

raz da ekipleri, daha dorusu yakn evresini alflmalarna katabilme-

sidir derler. Barkann Osmanl nfus ve iskn politikasna iliflkin tespit-

leri arlkl olarak dorudur. Bu ynyle de Barkansz bir Osmanl n-

fus ve iskn politikas anlafllamaz derim. Bu anlatlanlar daha detay-

da ele almak gerektiinde sylenebilecek olan nedir derseniz, Barkan

devlet ve sistem gereklerini yakalamaya alflmfltr. Srgn, kulluk uy-

gulamalarna dair yaklaflmnda bunlar grlr. Nfus ve iskn politi-

kasna devlet asndan yaklafltndan, devletin ihtiyac olan her alan

bulmaya alflmfl Barkan. Bu erevede mesela, Fatihle yeni bir evre-

ye giren kulluk sistemini ele alrken, hangi zarurete binaen bunun ge-

lifltirildiini aklamakta aslnda. O bakfl asn da iyi doldurmufltur di-

ye dflnyorum.



29/112


30/112

1500ler, 1600lerden sonra Osmanl karflsnda dflnce hareketle-

ri ktka Osmanl geri kalmaya bafllamfl gibi bir grnt var.

Behll Beyin o syledii nemli ama Osmanlnn bir boflluk iinde

byd yaklaflm ok doru deil. Zira karfldaki siyasal otoriteninyok edilifli, blgenin sistemle btnleflmesi iin yeterli deil. Osmanl

elde ettii blgeyi sosyo-kltrel olarak kendisi ile btnlefltirebilmifl-

tir. Bu her yn ile bir alternatif gelifltirebilmekle mmkn olan bir fley.

O mekanizma her boyutuyla var ama. Osmanlnn bu alarda dfln-

ce alannda yeni bir anlam gelifltirme zarureti yoktur. Bu durum sade-

ce kendi sistemi ile ilgili bir durum deil, ayn zamanda genel dflnce

asndan da byle. Dflnce alannn esaslar, dflnce alanndaki

problematik Osmanlya kadarki slm dnyasnda genel hatlar ile -

zme kavuflmufl durumda zaten.

Tarihin sonu gibi bir nokta yakalamfl yani.

yle hissediyor Osmanl. Yani Osmanl kendi mekanizmasn, kendi

kurduu sistemi ilelebet gidecek olan ideal mekanizma olarak gryor.

Bat karflsndaki ilgisizlii, oradaki geliflmeleri kmser grfl bun-

dan. Var olan kendi problemlerini de o noktada hep kanun- kadme

atfta bulunarak zmek ister. nk ideal bir dneme ulafllmfltr. D-

flnce problemi yoktur Osmanlda. Batda baflka problem vardr. rne-in insanlarn ittifak ettii genel bir zm mekanizmas yoktur uzun

bir dnem. O yzden dflnce de srekli ortadadr. Bu aslnda hakika-

ten uzun bir konu.



31/112

mer L. Barkan veOsmanl skn Tarihine liflkin alflmalar

Yunus KO*

Hepiniz hofl geldiniz. Bu, Osmanldanfus ve iskn politikalaryla ilgili ikinci

oturum. Hocamz bize ilk dnem Os-

manlda iskn politikasyla ilgili nalck

ve Barkann makalelerini merkeze ala-

rak bir sunum yapacak. Kendilerine te-

flekkr ediyoruz. Buyurun hocam.

Ben de byle bir davette bulunduu iin

baflta Yunus Bey ve Samime Hanm olmakzere tm Bilim ve Sanat Vakf yetkililerine

teflekkr ederim. Bizim iin deiflik bir fr-

sat oldu. Hem birlikte bir takm fleyleri ya-

pabilme adna hem de stanbulu grme

adna. Onun iin ben mutluyum. Teflekkr

ediyorum. Tarih Okumalar ad altnda dzenlenen daha nceki prog-

ramlar keflke takip etme, katlma imkanm olsayd. Ama olmuyor flu ya

da bu flekilde. Ben bu programa, karfllkl tartflma halinde yrdn

tasavvur ederek, dflnerek, byle bir yaklaflmla geldim. Onun iin za-man zaman tartflmakta da fayda var diye dflnyorum. Tarih Okuma-

lar derken bana gre Barkan olsun, slm tarihiyle ilgili dier arafltr-

maclar olsun Trkiyedeki zellikle bir iki noktay belirlemeden nce

metodolojik olarak neyin ne flekilde yapldna biraz bakmak gerekiyor.

Biraz haddim olmayarak belki de blmde tarih metodolojisi, sosyal ta-

rih gibi biraz deiflik derslere girerken okuduum fleylerden hareketle


* Do. Dr., Hacettepe niversitesi Tarih Blm.

Yunus Ko


32/112

iki trl alflmadan bahsetmek mmkn oluyor diye dflnyorum. Ge-

nel tarih alflmalarnda ki buna iskn tarihi de dahildir, bir belge eksen-

li alflmalar bir de sorun eksenli alflmalar var. Belge eksenliler byk

lde deiflik dnemlere ait belgelerin esas alnd, dayanak olarakonlar zerine oturan, onun etrafnda kurgunun, rntnn ve tarih tasa-

rmnn yapld bir yaklaflmdr. Daha ok son zamanlarda flehir sicili,

tahrir defteri zerinden yaplan alflmalar buna koyuyoruz. Bunlar ie-

risinde ksmen sorunlar tartfllr ama eksende belge var. Bir de sorun

eksenliler var. Biraz daha byle ktisat, Sosyoloji, Kamu Ynetimi, Mi-

marlk da dahil olmak zere Tarihin dflndan gelen ve alann sorunlary-

la dneme bakmaya alflan insanlarn yapmfl olduu alflmalar var.

Barkan bunlarn arasnda Trkiyede belki 1940l yllarn getirmifl oldu-

u sorunlardan da hareket ederek her ikisini birlikte yrten ender ta-

rihilerden bir tanesi iflin dorusu. Belge-youn ama onun tesinde

hem yorum hem sorunlara belli almlar getirmeye alflan bir yaklafl-

m var. Bu adan yntemini takip etmemizi kolaylafltracak veriler var.

Yani Barkann uygulad yntem neydi? diye sorduumuzda alabilece-

imiz cevaplar var. Hem de belgeleri var beraberinde. Barkan buna de-

vam da etti zaten. 1980li yllarda zannederim, tahrir defterleri byk bir

alflma halinde yaynland.

kincisi de kyor.

kincisinde biraz sorun vard Tarih Kurumuyla, ne yaptlar ne ettiler

bilmiyorum. Sanyorum telif sorunu vard. Onu hallettiler o zaman. Do-

laysyla belge, gemiflte olup bitmifllikleri bugnn kafasyla ve gzy-

le tanklklar araclyla yakalamaya alflmak adna gereklidir. Zaten

tarihin ana tanm, olup bitmifl olaylar manzumesini neden sonu iliflki-

si iinde tanklklar araclyla bulmaya alflmaktr. Barkanda hem ta-

nkl greceiz hem de yntem olarak da bir takm sorunlar grece-

iz. Bu sorunlarn baflnda gze ilk arpan Barkann kendisinin daha

bafltan itibaren hem Vakflar Dergisinde kan alflmada, hem de da-

ha sonra ktisat Fakltesi Mecmuasnda kan alflmalarda ne srd-

bir takm fikirlerdir. Bu ne srme srecinde zellikle o dnemde

Fransadaki Analles ekol alflmalarnn etkisi var. Daha da nemlisi

daha da etkili olan bir baflka faktr var. O da Gibbons, Wittek ve dier

Batl tarihilerin, zellikle Osmanl devletinin kurulufluna ynelik tes-

pitlerine cevap arama abasdr. O zaman bir taraf oluyorsunuz. ster is-



33/112

temez bir yerde gryor kendisini Barkan. Ve bu grd yerden hare-

ketle bir cevap bulma endiflesinden hareketle gemifli yakalad belge-

lerden hareketle kurgulamaya alflyor. Fransadan ne olup bittiine

baktmzda tabii o dnemde en belirgin faktr tarih arafltrmalarnacorafyann eklemlenmesiydi. Bu Analles ekolnn temsilcileri Marc

Bloch, Fernand Braudel, Lucien Feburein, Ortaan ge dnemlerine

ait alflmalarnda corafya ok etkin bir konumdayd ve deyim yerin-

deyse insan ve corafyann btnleflmesinin nasl olacana dair ilk so-

mut ve gzel rnekler dnya piyasasna kyordu ve bir ekol oluflturu-

yordu. Barkan tabii burayla da temas halinde. Bunu hem biyografisinde

grmek mmkn hem de yapt alflmalardan dolay grmek mm-

kn. Dolaysyla bir etkilenme var. Bir taraftan dnyada olup bitenler-

den dorudan ve yaknen etkilenme ve yakinen takip etme, bir yandan

da birilerinin grfllerine karfl cevap verme zarureti hissi var. Onun

iin bu iki ekseni hem iskn alflmalarnda, isknla ilgili deiflik trden

yaklaflmlarn sergiledii notlarda, Vakflar Dergisinin 2. saysnda ve

dier alflmalarda hem de daha sonraki alflmalarda grmek mm-

kn. Daha sonra tabii, cevap, bir takm grflleri tevil ya da reddetme ya

da onlara karfl argman retme fleklindeki kendisini savunmaya yne-

lik bir yaklaflmdan biraz daha uzaklaflacak. Daha oturmufl bir Barkan

greceiz. nk o baflka bir fleydir 60l, 70li yllardan itibaren. Bura-da temel vurgu corafyann tarih alflmalarna fliddetli bir flekilde dahil

olmas, Fransada Braudel ekolnn yaratmfl olduu almn Trki-

yeye intikali, daha da nemlisi bir baflka vurgu vardr Barkanda. He-

men hemen o dnemdeki ilk alflmalarnda bariz bir flekilde karflm-

za kan zannederim Trkiyenin 1940l yllaryla alakal bir genel ortam

var. nk siyasetiler gibi bilim adamlar da iinde bulunduklar top-

lumsal, siyasi koflullardan etkileniyorlar. ok doaldr bu da. Sonuta II.

Dnya Savafl arifesine tekabl eden yllarda dnyadan birok taleple-

rin geldii, Trkiye hakknda bir takm senaryolarn yeniden retilmeye

baflland bir dnemde Barkan esas vurgu olarak devleti n plana -

kartacaktr. Birincisi Analles ekol kanad var, bilimsel olarak yryen

ve yeni almlara giren; ikincisi bir yerlere cevap verme, ncs de

devlet olgusu. Devlet, nk grld kadaryla o dnem bilim adam-

larnn hepsinde olmasa bile ekseriyetinde; devlet hakikaten bu toplu-

mu ayakta tutan en nemli rgtlerden bir tanesidir, mayadr, bileflen-

dir. Bunda bazen aflrya kald yerler olacak. Onu tartflacaz biraz.



34/112

Onun iin bu l eksende bir tek Gib-

bonsn alflmalarna cevaben Kpr-

ly destekler. nk Kprl onlara

cevap vermifltir. Arkasndan da ana a-lm olarak Kprlnn belki dflarda

brakt, zamannn yetmedii toprak ve

insan bir arada tutan iskn faktrne

arlkl bir flekilde vurgu yapar. Bir de

bunu eviren olarak devleti n planda

tutar. Onun iin bu l szgeci, l

ana faktr, ana unsuru Barkann he-

men hemen bu ilk alflmalarnn tama-

mnda grmemiz mmkndr. nk

aarsnz Vakflar Dergisindeki alfl-

masnda olsun, ktisat Fakltesi Mec-

muasndaki alflmada olsun daha ilk

baflta, uzun uzun cmlelerle devletin

nasl ekip evrildii ve ne menem bir

fley olduuna dair ok salam, ayn za-

manda ok tarafgir ve biraz da yceltmeye ynelik bir yaklaflm vardr.

Devletin bir anlamda yceltilmesi sz konusudur. Bunlar belki ilk sy-lenecek fleydir temelde. Ama bunun arkasndan deerlendirme yapar-

ken var olanlarn yannda olmayanlara da bakmamz lazm. Bir defa

Barkan, Trkiyede ilk defa iskn tarihinden bahseden kiflidir. O zama-

na kadar siyaset, toplum vs. gibi baz konular belki ifllenmifl, incelen-

mifltir. Ama Trkiyenin varl ya da yokluu sorunuyla balantl ola-

rak Balkanlara tutunup tutunamamann da bir muhasebesini yapan

Barkan, ilk defa Trk tarihiliinde iskn ve nfus problemlerini ortaya

koyan insandr. Bunu da dier noktalarn hemen yanna koymakta fay-

da var. nk deyim yerindeyse bu Barkann kendisidir.

Trkiye hakknda Avrupada yaynlanan alflmalarda, Gibbonsun

veya Wittekin yazdklarnda, temel mesele devletinin kuruluflu sorunu-

dur. 400 adrlk afliretten bir Osmanl mparatorluu acaba nasl olufl-

mufltu? Barkan bunu, Aflkpaflazade ve Tursun Beyin kroniklerinde yer

alan yaklaflmlarn da dikkate alarak deerlendirmek istemifltir. Nite-

kim kronikler 15. yzyln ikinci yarsnda ve sonlarna doru oluflturul-

mufl. Bu biraz Osmanl tarih yazcln etkilemifltir. Buna mukabil Ba-



35/112

tllar farkl bir fley sylemifllerdir. Gibbons yeni bir rk teorisiyle Wittek

de gazi teorisiyle meseleyi kurgulamaya ya da izah etmeye alflr. Ama

bunun tesinde Barkan da der ki btn bunlar bu flekilde izah etmek

mmkn deil. Ortada youn bir nfus vardr. Bu nfusun da topraklabtnleflmesi ve topraa yerleflmesi, iskn vardr. Bu iki, aflamada

olur. Benim niyetim de sizin Gibonsun, Wittekin ortaya koyduu er-

evenin alt yapsn, devletle, sistemle beraber ya da beylikle beraber

tabanda ne olup bittiini ortaya koymaktr, ki bu mesele anlafllsn bu

mesele bir flekilde hallolsun der. Temelde az nce bahsettiim reaksi-

yoner tavrn altnda byle bir alm vardr. Bu almda ete, kemie b-

rnmfl halde, dorudan isknn nasl gereklefltii, nasl yrdne

dair somut rneklerden hareketle bir tasarm ortaya koyar kendisi.

Barkan, nfus ve iskn konusunda, insann toprakla btnleflmesi ve

toprak zerinde, mekan zerindeki faaliyetleri konusunda aflama-

dan bahsediyor. Bunlardan bir tanesi hemen hemen her tarafta, her

makalede grdmz gerek Mool istilas ncesi gerekse sonrasnda,

ksmen sonrasnda 1070li yllardan 1230lara kadar gelen bir srete

youn bir nfus transferidir. Nereden? Orta Asyadaki hareketliliin

uzantlar n Asyaya gelmifltir. n Asyann kimlii 12. yzyln bafln-

da, ortasnda deiflmifltir. Burada Barkan biraz da Kprlye atfta bu-

lunarak toplum zerindeki n Asyadaki nfus basksn, bu basknndevletleflmeye giden srete nasl bir etkisi olduunu inceler. Bu nok-

tada temel sorun tabanda ne olup bittiidir? Gmenler kylere nasl

yerlefltiriliyor? Zaviyeler ve tekkeler kurulurken tabana nasl nfuz edi-

liyor? Ve oralarda insanlar buray nasl vatan olarak grmeye bafllyor-

lar? Bunu n plana kartr. Buradan gelmek istediim noktalarn ilki

nfus basks, ikincisi yerleflme sreci. Nfus basks hakikaten dier

kaynaklar tarafndan da ciddi bir flekilde ortaya konuyor. Nfus youn-

luunun Trkler lehine evrilmesi 11. ve 12. yzylda tamamlanmfl bir

sre olarak karflmza kyor. Her ne kadar gebe, konar-ger yap

devam etse de 1250lerde Anadoluyu gezen Williamn yapt haritada

grld gibi bu topraklara artk Trkiye denecektir. Yani Anadolunun

ad artk Trkiyedir. Ayn fleyi Marco Poloda da grmek mmkn. Ama

harita zerinde ilk kez William, Trkiye olarak gsterecektir. Bu Bar-

kann fikirlerine destek olabilecek bir nemli seyyahn verisidir. Tabii

erken dnemle ilgili Barkann bu yerleflme srecinin nasl gelifltiine

dair bir takm sorunlar yok deil.



36/112

Bu sorunlarn baflnda, belki kaynak yetersizliinden hareketle ve

zellikle vakfiyelerin belki biraz daha derinlemesine incelemesini yap-

maya vakit kalmad iin, dorudan tahrir defterlerinde bulunan kay-

naklardan hareketle, 16. yzyldaki tabloyu geriye doru yanstma ei-limi gelir. 16 yzyldaki tahrir defterlerinin ve orada geen defter-i kh-

ne ya da akitlerden hareketle ald bilgilerle tasarmn yapar ama

vakfiyelerde ya da menakbname trndeki belgelerde az nce bahset-

tiimiz ana noktadan ikincisi olan iskn srecinin yani insann n-

fus basksnn toprakla birleflmesinin somut rneklerini vakfiyeler ara-

clyla gsterir. kincisi, younluun Mslman Trk kimlikli yeni ge-

lenler lehine evirmifl olmas. Yerleflim srecini bununla birlikte d-

flnmekte fayda var. Belki mnferit olarak kitlelerin bir yerlere yerlefl-

mesi, klan ya da boylarn afliretler halinde bir takm yerlere ya gnde-

rilmeleri ya da kendiliklerinden gitmeleri sz konusu. Nitekim Hace

Miroullar gibi ya da erken dnem Artuklular gibi blgesel, siyasal

oluflumlara baktmzda da ilk gelenlerin geldike bir yerlere gnde-

rildii grlyor. Gl merkez yap tarafndan, ki bunu bazen Byk

Seluklu devletinde de grmek mmkn, kendilerine byk lde za-

rar olmamas amacyla gnderilir. Bence bu hem Barkanda hem de

baflka yerlerde biraz gizlenir. Yani gruplarn nereye ne flekilde gide-

cekleri hem kroniklerden hem de Seluklu dnemi seyahatnamelerin-den yararlanlarak daha netlefltirilebilir kanaatindeyim ben. 12. ve 13.

yzylda kimin, nereye, ne flekilde gnderildii Tabii bu baflka bir

ak. Orada ilerleme kaydetmekte fayda var. En son kitaplar bunu bize

gsteriyor nk. Seluklu gerlerinin dnyasnda biz bunu biraz da-

ha net bir tabloyla gryoruz. Kimin nereye ne flekilde gidebildii ko-

nusunu. Siyasi merkezin, siyasi iktidarn, buna Seluklu ya da Danfl-

mendli deyin ya da ok merkezli siyasal yap diyelim, dzenleyici ola-

rak iflin iinde rol oynamasnn oranyla kendiliinden gidenlerin oran-

larn takip etmek biraz daha mmkn. Ama Barkan tabii temel alan

16. yzyln byk nfus ve arazi saym defterleri olduu iin oradan

hareket edecektir. Ve buradan geriye doru teflmil ederek, geriye do-

ru uzatarak khne ve akit defterleri kaytlarn o dneme yanstacaktr.

Bunu kendisi de syleyecektir zaten. Yani dneme ait kaytlarmz, kay-

naklarmz yeterli deil ama biz bu khne ve akitlerden yakaladmz

kadaryla bu nceden de byle olmalyd fleklinde bir izahta bulunmak

durumundayz diyecektir.



37/112

Burada nc ayaa geiyoruz. Birinci ayak, nfus basks. kinci

ayak, insann toprakla btnleflmesi yani iskn, ncs de belki bu-

nun stndeki siyasal rgtlenme. Devletin, o gnk flartlar ierisinde

beyliklerin, tutum ve davranfllardr Bu, Barkan ok daha fazla ilgilen-diren bir meseledir. Merkez, bir siyasal rgtlenme olarak bazen afliret

reisleri erevesinde faaliyet gsteren bir siyasal irade olarak yanstlr

Barkanda. Burada ciddi talepler olmakla beraber Barkan bunu, btn

yazdklarndan kardma gre, bilinli, ok sistematik, nceden he-

saplanmfl, sonular nceden bilinen bir boyuta taflr deyim yerindeyse.

Bu biraz yorum, biraz yorum deil epey yorumdur ve grlmek istenen

fleyin arafltrmalara yansmasndan ibarettir aslnda. Yani temelde ora-

da biraz sorunu var gibidir Barkann. Bunu hissedersiniz. Hem erken

dnem Seluklu beyliklerinde, hem de Seluklu merkez iktidarnn ku-rulduu 1176 yl ve sonraki Mool istilasnda, hemen hemen her d-

nemde merkez iktidar, merkez siyasal yap Osmanl kurulufl dnemin-

de de, daha sonraki imparatorluk dneminde de tpk 16. yzyldaki gibi

hemen hemen her tarafta toplumun nereye ne flekilde gitmesi gerekti-

ine karar veren yapdaymfl fleklinde alglanr. Bu biraz flpheli ve so-

runludur. Bunu bu flekilde yorumlamak Barkann yapt ifllerden bir ta-

nesidir. Ama dnemi dikkate aldnzda devlete vurgu orada biraz daha

somuta geer. Yani devlete vurgu, grlmek istenen fleyi bilimsel arafl-

trmalarda bulmufluz gibi yanstlr okuyucuya. nk devlet, orada ha-

kikaten her ikisinde de, hem erken dnemde hem 16. yzylda ekip e-

viren ve kimin nerede ne flekilde durmas gerektiine karar veren me-

kanizmadr. Erken dnemde de byledir. Bu biraz sorunludur. Gereke-

lerini syleyeceim. Devletin tutumu bize niye sorunludur ya da yerlefl-

me, nfus, bunun toprakla btnleflmesi, iskn ve burada siyasal rgt-

lenmenin tavrn, n bir arada grdmzde baz noktalarda so-

runlu olduunu ve bu sorunun da nereden kaynaklandn syleyebili-

riz kanaatindeyim. nk az nce bahsettiim Trkiye Cumhuriyetinin1940l yllardaki durumu ve bugnk durumu belki birbiriyle balantl

olarak dfl faktrler ve ierideki yaplanmalarla beraber incelenebilir. O

gn belki Gneydou sorunlar yoktu ama o gn Rusya gelmifl Boazla-

r istiyordu. Epey bir sorun vard. Ya da btn dnya haldr haldr kinci

Dnya savaflna hazrlanyordu. Ve Trkiye bir savafla daha girse muh-

temelen kt bir sonula karfl karflya kalacak. Bunu grmek o kadar

zor deil. Bir de habire bilim adna Gibbons, Wittek gibi Anadoluda bu-

lunmay dahi sorunlu hale getiren kiflilere karfl kmay da Trk ve Ms-



38/112

lman kimliinin tesinde dnyaya retmeye alflan bir tavrla devle-

tin iflin iinde olma noktasn biraz daha ileri boyuta gtrr.

Devlete bir parantez aarak burada belki bir fley daha sylemek la-

zmdr. mit Hassann bir kitab vardr: Osmanl: rgt-nan-Davra-nfltan Hukuk-deolojiye. Oradan biraz alnt yaparak bunu tamamla-

mak istiyorum. Yani devlete niye vurgu yaplyor, niye vurgu yaplmak

zorunda kalnyor? Sorun flu aslnda. Trk tarihini gz nnde bulun-

durduunuzda, Gktrk federasyonu, Uygur federasyonu, bunlar fede-

rasyon, afliret reislerinin ya da boy beylerinin bir araya gelerek bazen

zoraki bazen kendiliinden ittifak halinde kurduu ve boy beylerinin it-

tifakyla babadan oula geen Tanr tarafndan seilmifl bir hanedan

sistemi var. Gk Tanr tarafndan da kendisine ynetim verilmifl bir ya-

pda toplum ynetilir. Fakat Orta Asyada byle bir tanrsal iradeyle ku-

rulan devlet yaps, bu konfederatif yap ve nfusun baflka sebeplerden

dolay hareket halinde bulunmas neticesinde kurumsallaflamamfltr.

Kurumsallaflmak dier bir ifadeyle devletleflmek nemlidir. Bu devlet-

leflmeye afliret, klan yapsndan devlete srama momentumu diyor

mit Hassan. O momentumu yakalama sreci ancak Osmanlda mm-

kn olmufltur. Btn Trk tarihi gz nnde bulundurulduunda Kara-

hanllar erken bir denemedir diyor. Karahanllarn gerekten de bir ta-

km kurumsallaflma faaliyetleri vardr ama bu erken bir dnemdir. Zi-ra yine g hzl bir flekilde devam etmektedir. Yerleflmeye geifl sre-

ci tekml etmifl, tamamlanmfl deildir. Dolaysyla Karahanl erken

denemesinden sonra Seluklular bile gerlerle uraflmak zorunda.

Sultan Sancar iki yl gerlerin elinde esir kalmfltr. Byle bir hareket-

lilik ancak Osmanlda ve ancak ok ar bedeller karflsnda sknete

kavuflmufltur. Beylikten cihan devleti ya da beylikten imparatorlua s-

rama momentumu Fatih dneminde; sultann aradan ekilmesi, halk-

tan ekilmesi, eriflilemez hale gelmesi ve Divan- Humayun araclyla

iflleri yrtmesi, soyut devlet kavramnn toplum tarafndan kabul edil-

mesi, benimsenmesiyle ancak mmkn olmufltur. Bu da kurumsallafl-

madr diyor. Yani bir takm kurumlar araclyla merkez hkmet ifl-

leri yrtr. Toplum bunu benimser, bunu isellefltirir. Bazen isellefl-

tirmede sknt olduu noktada da boyun edirilir. Ve soyut devlet kuru-

luflu topluma egemen olur diyor. Parantezi kapatyorum.

Barkan erken dnem belgelerinde 1460lara, tarihlerde yanlyor

olabilirim, Trabzonun fethinden sonra, oraya srgn gnderilenlerden



39/112

bahsediyor. zellikle Bafra, orum, skilip gibi blgelerden bir takm in-

sanlar Trabzon flehrinin kimlii ya da en azndan mevcut yapsna ek-

lemlenir oraya yerlefltirilir. Daha sonra bunun benzerlerini Rumelide,

Kbrsn fethine kadar 1470li yllara kadar ve 71den sonraki srete g-rrsnz. Karamandaki, Bozoktaki bir takm gruplar zellikle devlet

zoruyla blgeye intikal ettirilir. Devletin burada zoraki bir politika izle-

mesi bana gre o az nce mit Hassann bahsettii soyut devlete ge-

me ile ancak mmkn olmufltur. Bunu ikiye ayrmakta fayda var diye

dflnyorum. Ondan nceki dnemlerde kendiliinden yryen bir

trende, bir srece devlet bazen, Osman Beyin, Orhan Beyin vakflarn-

da olduu gibi, kaplar aarak, teflvikle baflklklar getirerek bir takm

kolaylklar salyor. Bir zorlamann olduunu gsteren ciddi emareler

yok. Yani srgn politikasn dorudan uyguladna dair ciddi bir ema-

re yok. Ya da en azndan belgelerde, devletin bu ifli planl bir flekilde yap-

tn syleyebileceimiz bir tablo yok. Ama Barkanda bu srgn politi-

kas erken dnemde de ciddi flekilde yrtlyormufl yorumu vardr.

Seluklular dnemindeki hadiselere, Babailer isyann ortaya karan

harekete dnersek orada da sanki bir srgn sz konusu. ncesin-

de, ilk karflklklar o flekilde kyor diye okuduumu hatrlyorum.

Oradaki karflklklar bence genel, daha ok Byk Seluklunun ba-flna bela olan sistemle ayn. Yani btn olarak bakmakta belki fayda var

diye en azndan ben yle dflnyorum. nk doudan batya doru

yzyllar sren hareketlilik ierisinde zaman zaman Gazneli, Karahanl

vs. gibi devletler kuruluyor, Byk Seluklu kuruluyor 1040ta, ondan

sonra bu tarafa geliyor Anadolu Seluklu 1176da kuruluyor. Btn bir

nfus hareket halinde, kurumsallaflma ya da kurumsallaflamama soru-

nu vardr. Hem Byk Seluklularda hem de Anadolu Seluklularnda

konar-gerler esas younluu oluflturan bu kitle nk. Binlerce adr-

dan btn o Seluklu dnemi kroniklerinde bahsedilir. Binlerce adrla

Anadoluya gelinip, bofl bulunan yerlere gidilmesi ya da merkez hk-

metle akrabalk fleklinde ba kurarak siz de falanca yere gidin fleklinde

sadece ve sadece bir yol gsterme fleklinde olan biten bir anlayfl, 1240-

41de nfusun bu flekilde krsal kesimde hareketli bulunmas artk yer-

leflik dzeni olan ve kurumsallaflma srecine girmifl devlete de zarar

dokunan bir yapdr. Belki orada kurumsal yapya intikal etmek hl bu-

gn bile ciddi anlamda sorundur. Yani kurumlaflmak ayr bir fleydir. O



40/112


41/112

kadar artk yavafl yavafl o kitab slm; kurumlaryla, vakfyla, camisiy-

le beraber, imamyla vs. ulaflyor. Ayn zamanda bu bir slmlaflma s-

recidir. nk yeni gelen at srtnda devaml hareket halinde bir toplu-

mun slm ne flekilde kabul edeceini zaten Kprl Hoca, slm bircila altnda bunlarn byk ounluu flamanist geleneklerini srdr-

yordu fleklinde sylyor.

Burada devletleflme noktasna ve zorunlu iskn ya da srgn politi-

kasna biraz daha eilmekte fayda var. Zaten meselenin dm noktas

da orada bana gre. Bence Barkann yntiminde ve ortaya koyduu bel-

gelerde 16. yzyla ait tahrir defterlerinden hareketle ortaya koyduu

blgeyi ve tablonun 13. ya da 14. yy iin de geerli olduunu sylemekte

biraz tereddt var gibi gzkyor. nk bu flekilde planl rgtl bir ya-

py geriye doru teflmil etmek zor ya da bir zorlama neticesinde oluyor.

nk bir devletleflme henz gerekleflmifl deil. Erken dnemde, ter-

sinden okuduumuzda Osmanl Devletinin kurulufl dneminde zaten

devletin Germiyan ile olan, Bizans ile olan sknts ve fetih politikas bir

flekilde insan gcne ihtiya duyan bir sreci beraberinde getiriyor.

Bunlara siz fluraya zoraki yerlefleceksiniz demek bir kere mantksal

olarak zor gzkyor. Bir de metodoloji derslerinde hep flunu tartflyo-

ruz, konufluyoruz: Mantk sreci. Yine parantez ayorum burada. Hibir

belge bize mantmzn kabul etmeyecei fleyin var olduunu kantlaya-maz. Belge olsayd bile mantk bunun olmufl olduunu sylemiyorsa,

mantmz kabul etmiyorsa belgede bir sorun var demektir. Bunun iin

belgeyi ciddi anlamda kritik etmek, elefltirmek gerekiyor.

1460lardan sonra skilip, Bafra gibi yerlerden insanlar artk mes-

ses, kurumsal, zorlama erkini zerinde bulunduran devletin ve bir kifli-

nin deil, kurumun etkisi ile iskn edilmeye bafllanmfllardr. 1500ler-

de, 1600lerde hayli hayli yapacaktr. Daha sonra 18., 19. yzyllarda

Anadoludaki, Cengiz Orhonlu Hocann ya da Yusuf Hocann kitaplarn-da grdmz, iskn politikasna kadar gelecektir. Ta 1915e kadar

bana gre. Yani zorlama gcn kendinde bulan devlet kurumsal ola-

rak artk Fatihten itibaren vardr. Ondan nce iskn ya da srgn zor-

layacak gc kendisinde bulan kurumsal devletten bahsetmek biraz s-

kntldr benim kanaatime gre.

Ama Barkan burada Yldrm Beyazt rnek veriyor mesela. Siz g-

c bulamadndan bahsediyorsunuz. Tam tersine Barkan burada,



42/112

Yldrm Beyaztn, flimdi ismini hatrlayamadm bir blgede, so-

run kartan bir kifliyi zorla iskn ettirdiinden bahsediyor. Burada

g yok mu?

G var. Bireysel olarak elebi Mehmet dneminde de var. elebiMehmet dneminde de Tatarlar iin ayn fley sz konusu. Baflka bir ba-

histe de Tatarlar, skilip civarnda, Timur bunlar gtrmedi mi, hala

burada ne geziyorlar, messes devletin nizamna ya da benimle cenk

etmeye gitmiyorlar da, burada dn bayram ediyorlar diye bunlar g-

zne taklyor. Bunlar tutuyorlar, Vardara ya da Balkanlarda herhangi

bir yere, Tatar Pazarck blgesine srgn ediyor. Bence burada zor kul-

lanma gc konusunda devlet ya da beyler erken dnemde bunu kul-

lanma eiliminde bulunacaktr, bulunuyor da. Ayn trden bir zorlama-

y daha sonra Mehmet elebi dneminde ve Murat dneminde de ken-

di hkimiyetlerindeki blgelerde tek tk grmek mmkn. Ama bence

kurumsallaflma orada ok daha nemli. Yani kurumsal olarak bunu

zorlayc gc elinde bulundurma noktasnda devletin srama aflama-

s Fatihle beraber gereklefliyor gibi geliyor bana. Ama Yldrm Beya-

zt dneminde de bence ciddi bir deneme var. Bu sonuta baflarl olu-

yor. Yani srekli hale gelen bir yapya dnflmyor da Yldrm Beya-

ztn kendi sorunundan dolay ya da Timurla yaflad skntdan dola-

y- zaten paralanyor erk. Ve toplumun kimin nerede duracan ve ne-rede ikamet edeceine karar verme sreci orada ciddi bir sekteye u-

ruyor. Bu arada inifl kfllar sz konusu. Seluklu iin de ayn fley sz

konusu olabilir. Yani bir iki rnek bulmak mmkn ama kurumsallafl-

ma hali Fatihten sonra mmkn oluyor. O tip rnekler var. Gz ard et-

mek de bence gerekmiyor. Ama bunlar hep bir devletleflme, kurumsal-

laflmayla balantl olarak ele alnmal. Zaten Barkann vurgu yapt

nokta da bu devlettir. Messes nizam ekip eviren kimin nerede ol-

mas gerektii meselesidir. Hatta baz yerlerde der ki insan haklar gi-

bi fleylerle uraflmak zorunda kalmayan muazzam devlet bunlar iste-

dii yere, istedii flekilde srerdi noktasna gelir. Erken dnemde sre-

cin kendiliinden olduunu gsteren baflka kantlar da var dier taraf-

tan. Mesela Trabzon fethedildikten sonra oradaki gayrimslim nfusun

stanbula ya da baflka yere nakledilmesi ya da Balkanlarda baz yerle-

re intikal ettirilmesi, mesela Balkanlardan gayrimslim nfusun Ana-

doluya intikali gibi yaplar var. Bence burada Barkann biraz zorlama

yorumunun bir baflka ifadesi Trklefltirme ve slmlafltrmadr. Biz bu-



43/112

gn daha baflka bir sr alflmay da birlikte dflndmzde byle

bir politika, mesela, flekavet unsuru olan yani yerleflik messes nizam-

la tezada dflmfl kimselerin bir yerden br tarafa iskn ettirilmeleri

en erken dnemlerde de biraz sz konusu olabilir. Bunu daha da ilerigtrerek messes nizamdan sonra da, Fatihten itibaren byle bir im-

paratorlua brnmfl devlet yapsnda bile nfus transferinin, bir yer-

den

Documents

Osmanlıda Nufus Ve Iskan Politikaları