OSMANLI’DA ‹SKÂN VE GÖÇ - cerkesarastirmalari.orgcerkesarastirmalari.org/wp-content/uploads/2016/07/Osmanl-da-I... · dahale edilmemiﬂ ve onlar›n yan›nda boﬂ alanlar

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2982

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1936

OSMANLI’DA ‹SKÂN VE GÖÇ

YazarlarProf.Dr. Nedim ‹PEK (Ünite 5-8)

Prof.Dr. Ahmet fi‹Mfi‹RG‹L (Ünite 1)Doç.Dr. Ersin GÜLSOY (Ünite 2, 3)

Yrd.Doç.Dr. Mehmet TAfiTEM‹R (Ünite 4)

EditörlerProf.Dr. Nedim ‹PEK

Yrd.Doç.Dr. Mehmet TAfiTEM‹R

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›tveya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Copyright © 2013 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya

Genel Koordinatör Yard›mc›s›Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n

Ö¤retim Tasar›mc›lar›Yrd.Doç.Dr. Alper Tolga Kumtepe

Ö¤r.Gör. Orkun fien

Grafik Tasar›m YönetmenleriProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur

Ölçme De¤erlendirme SorumlusuGülce Baraz

Kitap Koordinasyon BirimiUzm. Nermin Özgür

Kapak DüzeniProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z

DizgiAç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Osmanl›’da ‹skân ve Göç

ISBN 978-975-06-1640-2

1. Bask›

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 7.000 adet bas›lm›flt›r.ESK‹fiEH‹R, Ocak 2013

‹çindekilerÖnsöz ............................................................................................................ vi

Osmanl› Devleti’nde ‹skân....................................................... 2‹SKÂNIN TANIMI, ÇEfi‹TLER‹ VE ‹SKÂNA TAB‹ TUTULANZÜMRELER ................................................................................................... 3‹skân›n Tan›m› ve Kapsam› .......................................................................... 3‹skân Meselesini Do¤uran Sebepler............................................................. 4‹skân Çeflitleri ................................................................................................ 9

D›fla Dönük ‹skân Hareketleri................................................................ 9‹çe Dönük ‹skân Hareketleri .................................................................. 11

‹skâna Tabi Tutulan Zümreler...................................................................... 13Türkmenler .............................................................................................. 13Yörükler ................................................................................................... 15Afliret ve Cemaatler ................................................................................. 17

Özet................................................................................................................ 18Kendimizi S›nayal›m .................................................................................... 19Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 20S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 20Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 21

XIV-XVIII. Yüzy›llarda Osmanl› Devleti’nin‹skân Siyaseti ............................................................................ 22

XIV-XVIII. YÜZYILLARDA OSMANLI DEVLET‹’N‹N ‹SKÂN S‹YASET‹...... 23XIV-XVI. YÜZYILLARDA OSMANLI DEVLET‹’N‹NUYGULADI⁄I ‹SKÂN METOTLARI ............................................................. 24Kolonizatör Türk Derviflleri Vas›tas› ile Yap›lan ‹skân .............................. 24Anadolu’dan Rumeli’ye Yerleflmek ‹çin GelenTürkmenlere Timârlar Verilmek Suretiyle Yap›lan ‹skân .......................... 25Vak›flar ve Temlikler Vas›tas› ile Yap›lan ‹skân ......................................... 25Derbendler Vas›tas› ile Yap›lan ‹skân.......................................................... 26Sürgün Metoduyla Yap›lan ‹skân ................................................................. 26XIV-XVI. YÜZYILLARDA OSMANLI DEVLET‹’N‹NYÜRÜTTÜ⁄Ü ‹SKÂN FAAL‹YETLER‹........................................................... 28XVII-XVIII. YÜZYILLARDA OSMANLI DEVLET‹’N‹NUYGULADI⁄I ‹SKÂN METOTLARI .............................................................. 31Konar-Göçerlerin Terk Edilmifl Harap ve Bofl AlanlaraYerlefltirilmeleri Suretiyle Yap›lan ‹skân .................................................... 32Yeni Yerleflim Yerleri Açmak ve Derbend, Hanlar›nTamiri Suretiyle Yap›lan ‹skân ..................................................................... 32Rumeli ve K›r›m’da Toprak Kay›plar› Sebebiyle Osmanl›S›n›rlar›na Göç Eden Muhacirlerin ‹skân› ................................................... 33XVII-XVIII. YÜZYILLARDA OSMANLI DEVLET‹’N‹NYÜRÜTTÜ⁄Ü ‹SKÂN FAAL‹YETLER‹ ......................................................... 33Özet................................................................................................................ 36Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 37Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 38S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 38Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 39

‹ ç indek i ler iii

1. ÜN‹TE

2. ÜN‹TE

XIV-XVIII. Yüzy›llarda Osmanl› Devleti’nde ‹skâna Tâbi Tutulan Gruplar›n Hukukî ve Ekonomik Durumlar›, ‹skânda Ortaya Ç›kan Problemler......................................... 40

XIV-XVIII. YÜZYILLARDA OSMANLI DEVLET‹’NDE ‹SKÂNA TÂB‹ TUTULAN GRUPLARIN HUKUKÎ VE EKONOM‹K DURUMLARI, ‹SKÂNDA ORTAYA ÇIKAN PROBLEMLER.................................................. 41Osmanl› Devleti’nde Konar-Göçerlerin Hukukî Durumlar› ........................ 41Osmanl› Devleti’nde Konar-Göçerlerin Ekonomik Durumlar› ve Vergi Mükellefiyetleri .................................................................................... 44Osmanl› Devleti’nde XIV-XVIII. Yüzy›llarda ‹skân ‹çin Yap›lan Hukukî Düzenlemeler ................................................................................. 45‹skân Edilen Konar-Göçerlerin Yerlerini Terk Etmeleri ve Bunun Sonucunda Devletin Ald›¤› Tedbirler........................................................... 46Özet ............................................................................................................... 49Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 51Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 52S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 52Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 53

‹skânda Görevli Memurlar ve ‹skân›n Tesirleri.................... 54‹SKÂNDA GÖREVL‹ MEMURLAR VE ‹SKÂNIN TES‹RLER‹......................... 55‹skân Dairesinin Kurulmas›n›n Ana Sebepleri, Nizamlar› ve Konar-Göçerler .............................................................................................. 55‹skân Dairesi ve ‹skânda Görevli Memurlar .............................................. 57Konar-Göçer Afliretlerin ‹skândaki Fonksiyonlar› ...................................... 60‹skân›n Siyasî Etkileri (Kale, Derbent, Köprü, Menzil) ............................... 61‹skân›n Ekonomik Etkileri (Han/Kervansaraylar, ...................................... 66Çarfl›/Arasta ve Bedesten, Panay›r) .............................................................. 66‹skân›n Sosyal Etkileri (Tekke, Zaviye, Vak›flar) ........................................ 68Özet................................................................................................................ 71Kendimizi S›nayal›m .................................................................................... 72Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 73S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 73Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 73

Osmanl› Co¤rafyas›nda Göç ve Sebepleri............................. 74OSMANLI CO⁄RAFYASINDA GÖÇ VE SEBEPLER‹ .................................. 75Göç: Tan›m› ve Çeflitleri ............................................................................... 75Osmanl› Göç Terminolojisi ........................................................................... 76Göçleri Do¤uran Sebepler ........................................................................... 78Göçlerin Sonuçlar› ve Etkileri....................................................................... 79Balkanlardan Anadolu’ya Yönelik Göçlerin Sebepleri ............................... 80K›r›m ve Kafkasya’dan Anadolu’ya Yönelik Göçlerin Sebepleri................ 85Osmanl› Co¤rafyas›ndan D›fla Göçlerin Sebepleri ...................................... 88Özet................................................................................................................ 91Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 93Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 94S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 94Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 94

Osmanl› Co¤rafyas›nda Gerçekleflen Göçler(1750-1918)................................................................................ 96

OSMANLI CO⁄RAFYASINDA GERÇEKLEfiEN GÖÇLER (1750-1918) ........ 97Ev Göçü ......................................................................................................... 97Afliret ‹skân› ................................................................................................... 98

‹ ç indek i leriv

3. ÜN‹TE

4. ÜN‹TE

5. ÜN‹TE

6. ÜN‹TE

Mora Göçmenleri .......................................................................................... 991828-1829 Göçleri ......................................................................................... 100Cezayir ve Tunuslu Göçmenler .................................................................. 101K›r›m Göçmenleri .......................................................................................... 102Kafkas Göçmenleri ....................................................................................... 103Doksanüç Göçü............................................................................................. 105Boflnaklar›n Göçü ........................................................................................ 107Girit Göçmenleri............................................................................................ 109Trablusgarp ve Bingazi Göçmenleri ........................................................... 110Balkan Savafllar› ve Göç ............................................................................... 111fiark Mültecileri.............................................................................................. 113Bat› Anadolu Göçmenleri ............................................................................. 115Özet ............................................................................................................... 116Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 118Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 119S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 119Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 119

Osmanl› Co¤rafyas›nda D›fltan ‹çe ‹çten D›fla Göç .............. 120OSMANLI CO⁄RAFYASINDA DIfiTAN ‹ÇE VE ‹ÇTEN DIfiA GÖÇLER...... 121D›fltan ‹çe Göç............................................................................................... 121

Macar ve Polonya Mültecileri ................................................................. 121Yahudi Göçü ........................................................................................... 123Rus Mültecileri ......................................................................................... 124Muhacirîn-i Üsera .................................................................................... 125‹ran Mültecileri ....................................................................................... 125

‹çten D›fla Göç............................................................................................... 127Rum Göçü................................................................................................ 127Bulgar Göçü ............................................................................................ 130Ermeni Göçü ........................................................................................... 132Amerika’ya Osmanl› Göçü...................................................................... 135

Özet................................................................................................................ 137Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 138Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 139S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 139Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 139

Osmanl› Devleti’nin Göç ve ‹skân Politikalar›...................... 140OSMANLI DEVLET‹’N‹N GÖÇ VE ‹SKÂN POL‹T‹KALARI ......................... 141Göçmen ‹daresi ............................................................................................. 141Geçici ‹skân ................................................................................................... 142Daimî ‹skân .................................................................................................. 149Osmanl› Devleti’nin Göçmenleri ‹skân Politikas›........................................ 150Göçmenlere Yap›lan Yard›mlar, Karfl›lafl›lan Sorunlar ve Çözümleri ........ 152Göçlerin Demografik, Sosyal ve Ekonomik Sonuçlar›................................ 155Özet ............................................................................................................... 158Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 160Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 161S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 161Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 161

Sözlük ................................................................................... 163

‹ ç indek i ler v

7. ÜN‹TE

8. ÜN‹TE

Önsöz

Türk toplumu ilkça¤lardan günümüze kadar sürekli bir flekilde iskân ve göç

sorunuyla karfl› karfl›ya kalm›flt›r. Türklerin gerçeklefltirdi¤i göçler 18. Yüzy›la ka-

dar genelde bat› yönlüdür. Osmanl› idaresi 18. Yüzy›la kadar co¤rafi, kültürel, si-

yasi ve dini anlay›fl›na uygun gelifltirdi¤i siyaset çerçevesinde hâkimiyet sahas›n›

fetih yöntemiyle sürekli geniflletmifltir. Fethedilen yerler yol, su, cami, mescit, ker-

vansaray gibi bay›nd›rl›k ve mimari faaliyetlerde bulunularak vatanlaflt›r›lm›flt›r.

Vatanlaflt›rmada Osmanl› Devleti’nin izledi¤i iskân politikas› oldukça önemli bir

konuma sahiptir.

‹skân, tarihte milletlerin var oldu¤undan beri süre gelen bir harekettir. Kelime

anlam› olarak yurtland›rma, yerlefltirme anlamlar›na gelen iskân, Osmanl› Devle-

ti’nin en önemli politikalar›ndand›. Osmanl›lar›n bir dünya devleti olmas›n› sa¤la-

yan amillerin bafl›nda sa¤lam bir iskân siyaseti izlemesi gelmektedir. Genel olarak;

yerleflik veya konar-göçer gruplar› kendilerinin veya devletin iste¤i do¤rultusun-

da belli bir yöreyi Türklefltirmek, ‹slamlaflt›rmak, flenlendirmek veya güvenli¤i

sa¤lamak gibi nedenlerle baflka bir bölgeye yerlefltirme faaliyetine verilen isimdir.

Osmanl› Devleti’nin fethetti¤i yerlerde hâkimiyetinin süreklili¤i, köklü ve uzun

ömürlü olmas› fetih siyaseti ve iskân politikas› sayesinde olmufltur. Özellikle fet-

hedilen yerlerin siyasî, askerî ve sosyal yönden güvenli¤ini sa¤lamak devletin en

önemli gayesiydi.

Vatanlaflt›rma politikas› izlenirken gelifltirilen ve millet sistemi ad› verilen yön-

tem sayesinde farkl› kültürlere mensup bireylerin diline, inanc›na, hukukuna mü-

dahale edilmemifl ve onlar›n yan›nda bofl alanlar vak›flar vas›tas›yla bay›nd›r hale

getirilmifl ve buralara flenlendirme yöntemiyle konar-göçer unsurlar yerlefltirilmifl-

tir. Kurulufl ve geniflleme dönemlerinde d›fla dönük iskân siyaseti gere¤i Rume-

li’de iskana tabi tutulan konar-göçerler XVII-XVIII. yüzy›llarda ise içe dönük iskân

politikas› gere¤i çeflitli sebeplerle harap olmufl yerlere ve bofl alanlara yerlefltiril-

mifllerdir. Bu süreç Osmanl›’da ‹skân ve Göç ad›n› tafl›yan elinizdeki kitab›n ilk

dört ünitesinde anlat›lmaktad›r.

Co¤rafi keflifler, Rönesans, Reform, Frans›z ‹htilali ve sanayi ink›lab› gibi gelifl-

meler neticesinde Bat› da ulus devlet anlay›fl› ortaya ç›km›flt›r. Avrupa’da sanayi-

leflmifl toplumlar›n kurdu¤u ulus devletler ekonomilerini ayakta tutabilmek için

hammadde kayna¤›na ve pazara ihtiyaç duyacakt›r. Bu iki ihtiyac›n› gidermek

amac›yla Bat›l› devletlerin gelifltirdikleri yöntemlerden birisi de flark siyasetidir. Bu

siyasete uygun takip edilen politikalar neticesinde Osmanl› co¤rafyas› sürekli kü-

çülecektir. Osmanl› hâkimiyetinden ç›kan sahalarda ulus devlet modeline uygun

devletler kurulacakt›r. Bu devletlerin izlemifl oldu¤u nüfus politikalar› sonucu

Müslüman toplum kültürlerini ve varl›klar›n› koruma ad›na Anadolu’ya do¤ru çe-

kilmeye bafllayacakt›r. Öte yandan ayn› süreçte varl›klar›n› korumak ad›na gayri-

müslim topluluklar da Osmanl› co¤rafyas›na göç edebilmifllerdir. Buna mukabil

Osmanl› co¤rafyas›nda yaflayan gayrimüslimlerin büyükçe bir k›sm› ayn› süreçte

Önsözvi

Anadolu’yu terk ederek mensubiyet duydu¤u ulus devletlerin vatandafll›¤›na ge-

çecektir. Bu süreç kitab›n 5-8. ünitelerinde anlat›lmaktad›r.

Özellikle ilk dört ünite ile son dört ünitedeki bilgiler karfl›laflt›r›ld›¤›nda oku-

yucu bir k›yaslama yapma klasik ve modern dönemlerde Osmanl› co¤rafyas›n-

da gerçekleflen göç ve iskân faaliyetlerini ve farkl›l›klar›n› tespit etme imkân›n›

bulacakt›r. Öte yandan göç ve iskân faaliyetlerinin toplumsal yap›ya etkilerini

alg›layabilecektir.

Sosyal tarih ve özellikle göç konusu 2000’li y›llarda toplumun önem verdi¤i,

merak etti¤i temalar›n bafl›nda gelmektedir. Bu nedenle söz konusu konular› siz

sevgili ö¤renciler sadece bu kitab› okuyarak yetinmeyece¤iniz inanc›nday›z. Bu

konularda ünitelerde size tavsiye edilen makale ve kitaplar› da imkânlar›n›z ölçü-

sünde okuyunuz. Göç ve iskân konusunda sürekli yeni araflt›rmalar yap›lmakta ve

yay›mlanmaktad›r. Göç ve iskân konusunda meraklar›n›z› mevcut kitaplar› okuya-

rak giderebilirsiniz. Öte yandan ailenizde ve çevrenizde göçü yaflam›fl kiflileri bul-

man›z içten bile de¤ildir. Bu kiflilerle sohbet edebilir, hatta bu sohbetlerinizi kay›t

alt›na alabilir ve elde etti¤iniz belge ve bilgileri bizlerle paylaflabilirsiniz. Ayr›ca is-

kân faaliyetleri sonucu ülkenin çeflitli noktalar›nda yerleflim birimleri oluflturuldu-

¤u örneklendirilerek aç›klanmaktad›r. Sizler buradan elde etti¤iniz teorik bilgiler-

den hareketle ikamet etti¤iniz köy, kasaba veya flehrin oluflum fleklini tahmin ede-

bilir ve bu konuda referans eserlerden ve yaz›l›, sözlü kaynaklardan bilgi toplaya-

bilirsiniz. Buna benzer faaliyetleri yapabildi¤iniz takdirde kitaptaki bilgiler ezber

olmaktan ç›k›p sizi bilgi üretebilen bir birey haline getirece¤i düflüncesindeyiz.

Bu kitab›n yay›mlanmas›nda katk›da bulunanlara teflekkür eder, siz ö¤rencile-

re baflar›lar dileriz.

Editörler

Prof.Dr. Nedim ‹PEK

Yrd.Doç.Dr. Mehmet TAfiTEM‹R

Önsöz vii

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;‹skân kavram›n› tan›mlayabilecek,‹skâna ihtiyac›n nedenlerini aç›klayabilecek,‹skân çeflitlerini s›ralayabilecek,‹skâna tabi tutulan zümreleri aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• ‹skân• Rumeli• Türkmen

• Yörük• Afliret• Cemaat

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN

Osmanl›’da ‹skân veGöç

Osmanl›Devleti’nde ‹skân

• ‹SKÂNIN TANIMI, ÇEfi‹TLER‹ VE‹SKÂNA TAB‹ TUTULANZÜMRELER

1OSMANLI’DA ‹SKÂN VE GÖÇ

‹SKÂNIN TANIMI, ÇEfi‹TLER‹ VE ‹SKÂNA TAB‹ TUTULAN ZÜMRELER

‹skân›n Tan›m› ve Kapsam›Kelime manas› olarak “yerlefltirme” demektir. Genel olarak; yerleflik veya konar-göçer gruplar› kendilerinin veya devletin iste¤i do¤rultusunda belli bir yöreyiTürklefltirmek, ‹slamlaflt›rmak, flenlendirmek veya güvenli¤i sa¤lamak gibi neden-lerle, baflka bir bölgeye yerlefltirme faaliyetine verilen isimdir.

1071 Malazgirt Savafl›’n›n kazan›lmas›yla birlikte Türkler, Anadolu’ya ak›nlaryaparak ilerlemeye bafllam›fllard›. Bu ilk dönemlerde Anadolu flehirlerini bir birfetheden Türkler, fethettikleri alanlara beylerinin yönlendirmeleriyle kal›c› olarakyerleflmeye de bafllad›lar. Bunun neticesinde k›sa bir süre içerisinde Anadolu’dabirçok beylik ortaya ç›kt›. Bunlar›n en güçlüsü konumundaki Türkiye Selçuklular›öncülü¤ünde gaza ve cihat hareketlerini devam ettirdiler. Türkmen nüfusunun h›z-la Anadolu’ya sevk ve iskân› sonucu daha 1085 y›l›nda Avrupal›lar Anadolu’ya“Turquie” ad›n› verdiler. Bu durumun ortaya ç›kmas›nda kuflkusuz Malazgirt Sava-fl› sonras› Türklerin Anadolu’ya göç etmesi etkili olmufltur. Bu göç dalgas›ndaO¤uz boylar›na mensup, Kay›, Bayat, Karaevli, Yaz›r, Dö¤er, Dodurga, Avflar, K›-z›k, Be¤dilli, Kark›n, Bay›nd›r, Peçenek, Çavuldur, Çepni, Salur, Eymür, Alayund-lu, Yüre¤ir, ‹¤dir, Bü¤düz, Y›va ve K›n›k teflekkülleri Anadolu’ya ak›n ak›n gelipyerleflmifllerdi.

Türkiye Selçuklular› döneminde yap›lan ilk iskân hareketlerinde göçmenler, s›-n›r bölgelere yerlefltirilirken kendilerinden bulunduklar› bölgeleri korumalar› is-tenmekteydi. Bununla birlikte güçlü afliretler parçalara ayr›larak birbirinden uzakyerlere iskân edilirdi. Böylece onlar›n bir güç oluflturarak düzeni bozma tehlikesi-nin önüne geçilmifl oluyordu. Ancak bu gaza ve cihatla birlikte gelen iskân hare-ketleri, belli bir metotla olmad›¤›ndan oldukça s›n›rl› kalm›fl, fethedilen yerlerdeciddi anlamda kal›c›l›k sa¤lanamam›flt›r. Bu arada Haçl› seferleri ve akabinde beli-ren Mo¤ol istilas› bir taraftan Anadolu’yu derinden sarsarken di¤er taraftan Türki-ye Selçuklu Devleti’nin tarih sahnesinden çekilmesine yol açm›flt›r.

Türkiye Selçuklu Devleti’nin son döneminde Mo¤ol istilas› önünden kaçarakAnadolu’ya gelen ve Sö¤üt ile Domaniç m›nt›kas›nda bir uç beyli¤i oluflturan Os-manl›lar ise Bizans’›n iç çekiflmelerinden yararlanarak a¤›r a¤›r bir dünya gücüoluflturmaya bafllayacaklard›r.

Osmanl› Devleti’nde ‹skân

Osmanl›lar›n bir dünya devleti olmas›n› sa¤layan amillerin bafl›nda sa¤lam biriskân siyaseti izlemesi gelir. Osmanl›lar›n bulundu¤u stratejik konum ve Anado-lu’daki di¤er Türk beylikleri ile çat›flmaya girmeden gaza hareketi içinde bulunma-lar› bu bölgeye gelmekte olan Türk gruplar›n›n kendilerine iltihak etmesine nedenoluyordu. Bu sebeple Osmanl›n›n elinde her zaman dinamik ve hareketli bir nü-fus bulunuyordu. Fetihlerle birlikte H›ristiyanlar›n boflaltt›klar› alanlar, bu nüfus sa-yesinde süratle dolduruluyordu. Böylece yeni fethedilen topraklarda hem kal›c›l›kart›yor hem de oralar flenlenerek Müslüman diyar› haline geliyordu. Bu aç›danözellikle Balkanlarda çok ciddi politikalar izlenmifltir.

Bu bölgelere yerlefltirilen zümreler k›smen boy yap›s›na ba¤l› olmakla birliktegenel olarak askeri örgütlenmeye tâbi idiler. Devlet bu flekilde pek çok fayda te-min edebiliyordu. Bölgenin nüfus dengesini lehine çevirmek yan›nda, o topraklar-da kal›c›l›¤›n› artt›r›yor, ülke içindeki üretim süreklili¤ini sa¤lay›p vergisini al›yor,ayn› zamanda asker ihtiyac›n›n bir bölümünü karfl›lama imkân›n› da buluyordu.Ayr›ca bu insanlar› yeni fethedilen bölgelerdeki bofl topraklara iskân edip en üstnoktada verim sa¤lamaktayd›. Osmanl› Devleti belki de kurulufl ve büyüme dev-rinde izledi¤i bu sa¤lam politikadand›r ki, alt› as›rdan fazla ayakta kalabilmifltir.

‹skân›n tan›m›n› yap›n›z.

‹skân Meselesini Do¤uran SebeplerBir yerden baflka bir yere yerlefltirme manas›ndaki iskân, yap›ld›¤› döneme görefarkl› sebeplerle gerçeklefltirilmifltir.

a. Belli bölgelerin Türkleflmesi ve ‹slamlaflmas› nedeniyle yap›lan iskânlarFetihlerle beraber baz› yerlerin al›nmas› ile birlikte bu yerlerin elde tutulmas›

için yap›lan iskânlard›r. Fethedilen topraklar›n elde tutulmas› için Türk dervifllerive genelde konar-göçer zümreler iskân edilerek hem Türkleflme hem de ‹slamlafl-ma sa¤lanmaya çal›fl›lm›flt›r.

Osmanl› Beyli¤i’nin devlet olma sürecinden itibaren son dönemlere kadar de-vam eden iskân politikalar›n› kapsar. Osman Gazi’nin 1299 tarihinde ad›na hutbeokutmas› ile bir devlet olarak ortaya ç›kan Osmanl›lar, Anadolu’daki di¤er beylik-lerden farkl› olarak Rumeli topraklar›na do¤ru yönelmifltir. Osmanl› Devleti, kendidurumunu sa¤lama ald›ktan sonra Bizans ve Balkanlar›n içinde bulunduklar› buh-ranlardan faydalan›p yapt›¤› fetihler sonucu s›n›rlar›n› geniflletip bir imparatorlukdurumuna gelmifltir.

Osmanl›lar›n Rumeli’ye ilk olarak 1322 tarihinde geçti¤i bilinmektedir. Ard›n-dan 1329 Pelekanon Savafl› ve 1331, 1334, 1353 y›llar›nda defalarca Rumeli’ye geç-meye çal›fl›ld›¤› görülmüfltür. ‹lk fetihlerin yap›lmas› ile birlikte ele geçen yerlerehâkim olmak amac›yla çeflitli iskân politikalar› izlemifltir. Mesela, Orhan Gazi’nino¤lu Süleyman Pafla, Rumeli’de gerçeklefltirdi¤i birçok fethin ard›ndan babas›na;“Devletlü sultan›m›n himmetiyle Rumeli fethedilmeye baflland›. Düflman›n gayetzebunlu¤u vard›r. Bu tarafta fethedilen hisarlara koymaya çok adam gerek. Lütfe-dip yarar yoldafl gönderiniz.” diye istekte bulunarak al›nan yerlerin elde kalmas›-na gayret göstermifltir.

Yeni fethedilen alanlara yerlefltirmeler bir anda olmam›flt›r. Mesela Rumeli’dekiiskânlara iliflkin ilk kay›t 1357’de Karesi topraklar›nda ikamet etmekteyken Gelibo-lu’ya oradan da Hayrabolu’ya gelip yerleflen konar-göçer zümre ile ilgilidir. XIV.as›rda Bizans’a yard›m maksad›yla Rumeli’ye giden birliklerin burada kalmas›ndansonra, Rumeli’nin fethiyle birlikte Süleyman Pafla liderli¤inde bir grup Türk iskânedilmifltir.

4 Osmanl › ’da ‹skân ve Göç

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

1

I. Murad zaman›nda Saruhan Yörükleri Serez’e, Çelebi Mehmed döneminde ‹s-kilip’teki Tatarlar Filibe yöresine, yine Fatih Sultan Mehmed’in sadrazam› GedikAhmed Pafla’n›n Kastamonu ve Sinop’u fethinden dönerken ‹sfendiyaro¤lu ‹smailBey’i bütün cemaatiyle Filibe’ye yerlefltirmesi asl›nda iskân iflinin bir anda de¤il,ihtiyaca göre tedrici bir flekilde yap›ld›¤›n› gösterir. Yine Timur hadisesi s›ras›ndaonun u¤rayaca¤› yerlerden birçok halk Rumeli’ye geçmiflti. Rumeli’deki zenginlik-leri görünce tekrar Anadolu’ya dönmeyip buraya yerleflmeye karar vermifllerdir.Bu iskân faaliyeti bilinçli olarak yap›lmam›fl, fakat Rumeli’nin Türkleflmesi ve ‹s-lamlaflmas› sürecine katk› sa¤lam›flt›r.

Özellikle Rumeli seferlerine kat›lan ak›nc› ve dervifllerin bir k›sm› buralarda ka-larak bu alanlara daha sonra yap›lacak olan yerleflimlere ön ayak olmufllard›r. Ru-meli’nin ücra yerlerinde bile bu ak›nc› ve dervifl isimlerine rastlanmas› bunu gös-termektedir (Paflayi¤it, Mihalo¤lu, vd.). Asl›nda Osmanl›lar özellikle Anadolu’dadaha önce tatbik olunmufl bir sistemi Rumeli’de uygulam›fllard›r. Fethedilen yerle-ri gazilere temlik yoluyla vermifller ve o alanlara uç beyleri göndermifllerdir. Bubeyler kendilerine verilen bu arazilerin elden ç›kmamas› için ellerinden gelen gay-reti göstermifl, hatta sürekli ak›nlar yaparak çeflitli kazan›mlar elde etmifllerdir. Me-sela I. Murad Gümülcine, Serez, Manast›r, Hurpeflte havalisini Gazi Evrenos Bey’e;Y›ld›r›m Bayezid, Plevne ve Ni¤bolu havalisini Mihalo¤ullar›na tevdi ederek bura-lar›n imar ve iskân aç›s›ndan geliflmesini sa¤lamas›n›n yan› s›ra ta uçlarda tamponbölge oluflturduklar› bilinmektedir.

Fethedilen yerlere ilk olarak camiler kurulur, muhacirler bu alana iskân edilir-lerdi. Böylece cami iskân›n çekirde¤ini olufltururdu. Halk cami etraf›ndan (merkez-den) çevreye do¤ru bir geliflme içindeydi. Saraybosna, ‹zvornik, Foça, Rogatiça,Viflegrat, Srebirniça, Travnik, Akhisar, Prozor, Doboy, Knejina, Yayçe, Banya Luka,Afla¤› Tuzla, Biyelina, Gradiflka, Kamengrat, Obortsi, Glamoç, D›rnifl ve Dobrun’daMüslüman mahalleleri hep camiler ve mescitler etraf›nda geliflme gösteriyordu. Bucamileri genelde ak›nc› beyleri ve beylerbeyi gibi yöneticiler infla ettirmekteydi.

Osmanl›’n›n kurulufl döneminde, Anadolu’dan Rumeli’ye geçiflte iskân metoduolarak, Türk derviflleri de önemli roller üstleniyordu. Kendi maiyeti ile bu diyarla-ra gelen dervifller, önce zaviye kuruyorlar ard›ndan da onun etraf›nda yavafl yavaflyerleflim birimleri oluflturuyorlard›. Osmanl› Devleti, bu bölgelerde vak›flar tesisederek, iskân› daha sistematik hale getirmifltir. Bununla birlikte Anadolu’dan yenifethedilen alanlara yap›lan iskânda teflvik edici olmas› aç›s›ndan belli vergilerdenmuhacir halk muaf tutulmufltur. Osmanl› Rumeli’nin fethi s›ras›nda ve halk›n beli-ni büken mevcut vergi ve angaryalar› kald›rm›fl, daha cazip vergilerle yerli halk›ntepkisini çekmeyerek fethi k›l›çla de¤il, gönül çekmeyle (istimâlet) bitirmifltir.

Baz› bölgelerin fethinden sonra nüfus aç›s›ndan dengenin Türk-Müslüman le-hine de¤iflme politikas› sadece Rumeli’de uygulanmam›flt›r. Ele geçirilen yerlerdeekseriyetle tatbik edilmifltir. 1570-1571’de fethi tamamlanan K›br›s, tekrar eldenç›kmamas› amac›yla fetihten sonra bir k›s›m iskân hareketlerine sahne olmufltur.‹lk yerlefltirilenlere çeflitli vergi muafiyetleri tan›narak iskân›n teflvik edici nitelikkazanmas› sa¤lanm›flt›r.

b. Aralar›nda veya yerleflik gruplarla anlaflmazl›k olan cemaat ve afliret-lerin iskânlar›

Osmanl› Devleti’nde konar-göçer hayat yaflayan zümrelerin yaflam tarz›ndandolay› bazen kendi aralar›nda veya yerleflik ahaliyle s›k›nt›lar ç›kabilmekteydi. Ko-nar-göçerlerin tar›m arazilerine verdikleri zarar genelde küçük ölçekli olup yeni biriskân için gerekçe oluflturmaz, zararlar tazmin olunarak mesele çözülürdü. Ülkede

51. Ünite - Osmanl › Devlet i ’nde ‹skân

huzur ve güvenli¤in olmas›n›, üretimin devam etmesini isteyen devlet daha büyükolaylarda ise iskân metodunu uygulam›flt›r. Mesela, Balis sanca¤›na tabi Arap Ka’inive Domanha Yörüklerinin da¤›larak yaflad›klar›ndan çevreye zarar verdikleri tespitedilince, bofl ve harabe yerlere iskânlar› uygun görülmüfltür. Öte yandan bu iskâns›ras›nda ad› geçen taifelere haks›zl›k yap›lmamas› ve baflka bir isyana sebep olun-mamas› hususunda yetkililer uyar›lm›flt›r. Hatta devletin, böyle durumlara f›rsatvermemek için tedbirler ald›¤› dahi oluyordu. Nitekim kurak mevsimlerde konar-göçerlerin yerleflik alanlara zarar vermesinden çekinen merkezî idare yerel idare-lerden gerekli tedbirleri önceden almalar›n› istiyordu. Keza Simav ahalisi ile Da¤ö-zü suhteleri aras›ndaki anlaflmazl›¤› çözümleme ad›na Kütahya’da Germiyano¤luzaviyesi iskâna aç›lm›flt›r. Yine Halep ile Adana aras›nda mukim Daniflmentli Türk-menlerinden olan bir kaç cemaat, yerlefliklere zarar vermeleri üzerine bofl ve ha-rap olan topraklarda iskâna tabi tutulmufltur.

Göçebeler ile yerleflikler aras›nda birbirini tamamlayan bir paralellik vard›. Gö-çerler ürettikleri her nevi eflyay› yaylak pazarlar›nda sat›yorlard›. Bununla birliktedevlet taraf›ndan kendilerine bir güzergâh çizilmesine ra¤men, bu s›n›rlar› afl›pekili dikili alanlara zarar verdikleri de oluyordu. Devlet, bu konuda göçebe züm-reye sert davranm›flt›r; çünkü yerlefliklerin topraklar›na göçebelerin müdahalesidemek devletin büyük bir vergi kayb›na neden olmas› demekti. Özellikle de dev-let ekonomisinin tar›ma dayanmas› ve büyük gelir kaynaklar›n›n çiftçilerin üretimi-ne ba¤l› olmas› devletin bu alanlar için özel önlemler almas›n› gerektirmiflti.

XVII. yüzy›lda devlet idaresinin zafiyet göstermesi sonucu, konar-göçerlerin fle-kavete bafllamalar›, onlar›n yerlefltirilmelerini zorunlu k›l›yordu. Asl›nda yerleflikhayata zarar vermeyeceklerine dair konar-göçerlerden güvence al›n›yordu. Fakatbu güvenceye ra¤men, bazen yerleflik halk›n ekinlerini gasp edip, hayvanlara elkoyduklar› ve hatta köylüleri kaç›rd›klar› da oluyordu. Sadece yerleflik halkla de-¤il ayn› zamanda yaylak ve k›fllak yerleri yüzünden kendi aralar›nda dahi sorun ç›-kabiliyordu. Özellikle 1691-1699 y›llar› aras›nda devlet, sefer haz›rl›klar› ile u¤ra-fl›rken Anadolu topraklar›n›n muhafazas›z kalmamas› için onlar›n iskân›n› uygungörmüfltü.

c. Potansiyel ayaklanma nedenlerini ortadan kald›rmak için yap›lan is-kânlar

Osmanl› Devleti’nin güvenli¤ini tehdit edebilecek kesimleri tâbi tuttu¤u iskânhareketidir. Burada sadece konar-göçer zümreler de¤il, ister Müslüman olsun isterH›ristiyan, isyan potansiyeli olan bütün zümreleri kapsamaktayd›. Bu zümrelertehlikenin niteli¤i ve gelifl yönüne göre Anadolu’dan Rumeli’ye veya Rumeli’denAnadolu’ya çift tarafl› iskân edilmifllerdir. ‹lk dönemlerde Karamano¤ullar›na tâbiolan gruplar de¤iflik bölgelere iskân edilerek muhtemel isyan ve baflkald›r› hare-ketleri bafllamadan önlenmek istenmifltir. Yine I. Murad’›n Rumeli’de fetihlere bafl-lamadan önce Saruhan Yörüklerini Serez taraflar›na iskâna tabi tutmas› da potan-siyel isyan riskini en aza indirmek içindi.

Bu çeflit iskânlar genelde afliretlerin cezaland›r›lmas› maksad›yla sürgün yoluy-la yap›l›rd›. Gösterilen yere gitmekte direnenler için ise genellikle sürgün yeri Rak-ka ve K›br›s’t›. Mesela, Bozok sanca¤›na iskân› emredilen Mamalu Türkmenlerin-den K›r›k, Nefesli, Güller, fiarkl›, Kafirk›ranl›, Peçeli ve Turgutlu cemaatleri fleka-vetlerinden ötürü Rakka’ya, K›l›çlu, Do¤anl› ve Alc› cemaatleri ise K›br›s’a sürgünedilmiflti.


d. Batakl›k, ormanl›k gibi alanlar›n tar›ma, harap ve bofl yerlerin imaraaç›lmas› amac›yla yap›lan iskânlar

Yerleflik halk ve konar-göçerler Osmanl› Devleti’nin vazgeçilmez iki parças›y-d›. Yerlefliklerin ülke içinde üretimi sa¤lay›p vergi vermesi önemliydi. Ayn› flekil-de konar-göçerlerin hayvanc›l›¤› tekellerinde bulundurmas› da bir o kadar önem-liydi. Zira ekonomik faaliyetleri yerlefliklerden afla¤› kal›r de¤ildi.

Anadolu’da yaylak ve k›fllak hareketleri içerisinde hayatlar›n› sürdüren Türk-men ve Yörükler sahip olduklar› genifl sürüler itibariyle birçok bölgenin et, ya¤,yo¤urt, peynir, süt gibi hayvansal g›da ihtiyac›n› karfl›lamaktayd›lar. Osmanl› top-raklar› içinde kara nakliyat›n› tekelinde bulunduruyorlard›. Sahip olduklar› hay-vanlar›n yününden hal›, kilim vs. derisinden ise eflyalar üretip çevresindeki yerle-flik zümrelere sat›yorlard›. Deve kervanlar›yla liman flehirlerinden iç kesimlere it-hal mallar› sevk ederken, kendi üretimleri olan hayvansal g›da ve eflyalar› da limanflehirlerine götürerek asl›nda hem ithalat hem de ihracat faaliyetlerinin içinde yeralm›fllard›. Savaflta sevkiyat bar›flta ise ülkenin et, süt gibi ihtiyac›n› karfl›layan buzümrelerin yapt›¤› faaliyetler de vazgeçilmezdi.

Lakin ilk dönemlerde üretimin sürmesini isteyen Osmanl› konar-göçerlerin ba-takl›k ve ormanl›k alanlar› tar›ma açmas›n› da istemifltir. Ama esas itibariyle bu du-rum XVII. yüzy›ldan sonra yo¤unluk kazanm›flt›r. ‹syanlardan sonra bofl kalan ara-zilere yerlefltirilmelerinin yan› s›ra ülkenin kar›fl›k oldu¤u zamanlarda bafl›bofl gez-melerinin önüne geçilip yerlefltirilmeye çal›fl›lm›fllard›r. Yine kendi aralar›nda an-laflmazl›k ç›kan konar-göçer gruplar›n bu alanlara sevk edildi¤ini görmekteyiz.

Mesela Bozöyük civar›nda Veziriazam fiehit Mehmed Pafla’n›n o¤lu eski BosnaBeylerbeyi ‹brahim’e intikal eden de¤irmenlerin etraf›nda otururken Celalî isyanla-r› sonucu iskân mahallini terk edenlerin yerlerine dönmek isterlerse kimsenin mü-dahale etmemesi istenmekteydi. Yine Akkerman kazas›nda Sultan Selim Han Ev-kaf› köyleri halk›ndan baz›lar›n›n baflka köylere s›¤›nmas› sonucu vak›f arazisininbofl ve harap kalmas› yüzünden buradan göçen halk›n tekrar eski yerlerine iskânedilmesi istenmekteydi. Keza eski Kütahya mütesellimi zaman›nda onun zulmün-den kaçan halk›n tekrar köylerine dönmesi istenmekteydi. Osmanl› Devleti’nin buçabalar›n›n temel gayesi ülke içindeki topraklar›n bofl ve harap olmas›n› önlemeiste¤iydi. Osmanl› sisteminde padiflah Anadolu ve Balkanlar› ekonomik eksenli birdenetim içinde tutmak istemifltir.

Osmanl›’n›n büyük bir imparatorluk haline gelmesinde ekonomik anlamdasa¤lam bir vergi düzeni oturtmas› ve bölgelere ve yaflay›fl biçimlerine göre kanun-nameler ç›kararak, belli bir kontrol sistemi oluflturup bu vergiyi toplayabilmesiönemli yer tutmaktad›r. Devlet içinde sosyal yap› ikiye ayr›lm›flt›: idareciler ve si-vil halk. Sivil halk ister Müslüman olsun ister gayrimüslim, ister yerleflik olsun isterkonar-göçer olsun devlet taraf›ndan belli bir s›n›fland›rmaya tabi tutulup vergisial›n›yordu. Burada da en önemli faktör say›mlard›r. Osmanl› Devleti as›l olarakkimden ne kadar ve nas›l vergi alaca¤›n› bu say›mlar sonucu belirlemekteydi.

Mesela, 1520’de gerçeklefltirilen say›ma göre Dulkad›rl› Vilayeti’nde (Marafl-K›r-flehir vs.) 18.185 yerleflik, 48.665 konar-göçer Müslüman ve 2.631 H›ristiyan yafla-maktayd›. Söz konusu nüfus 1570-80’lerde 70.368’i yerleflik, 38.497’si konar-göçerMüslüman ve 4.163’i H›ristiyan olmak üzere toplam 113.028’e ulaflm›flt›. Sadece bubilgi bile hem o dönemde Osmanl›lar için hem de günümüzde bizim için baz› ç›-kar›mlar yapmam›z› sa¤lamaktad›r. fiüphesiz, o dönemde gerek yerleflikler gerek-se de göçebeler belli bir realite ölçüsünde vergilendirilmifltir. Vergilerin sürekli al›-nabilmesinin yolu da ülke içinde bofl topraklar›n kalmamas› ile mümkündü.


Yine bofl ve harap alanlar›n flenlendirilmesi ilkesinden hareketle Çavufllar kar-yesi derbendinin önemli mevkide bulunmas› dolay›s›yla flenlendirilmesi ve bay›n-d›r hale getirilmesi düflünülmüfltü. Bunun için Bozulus Türkmenlerinden Çayancemaatine ba¤l› Ebü’d-derdâ, Hac›lar ve Hac›-Hamzalu mahalleleri kendi istekle-riyle, ayn› taifeye ba¤l› ‹l-eminlü cemaatinden 74, Do¤anc› cemaatinden 3, Acur-lu’dan 2, Üsküdar’dan 2 ve Eski Palanga ahalisinden 1 hane olmak üzere toplam82 hanenin yerlefltirilmesi planland›.

Özelikle K›br›s’ta genifl alanlar›n bofl kalmas› devletin bu bölgenin iskân› içinözel önlem almas›n› gerektirmifltir. Anadolu, Karaman, Rum ve Dulkadirli kad›lar›-na gönderilen 1572 tarihli hükümde K›br›s’a yap›lacak sürgünün büyüklü¤ü veyöntemi belirlenmekteydi. Buna göre her fleyden önce adaya göç edenlerden üçy›l süreyle vergi al›nmayacakt›. Göç edecek olanlar tafl›n›r mallar›n› yan›na alabile-cek, tafl›nmazlar›n› ise satabileceklerdi. Sürgüne tabi tutulacak olanlar zanaatkâr veesnaf zümresinden ifl yapabilecek kapasitede olanlar aras›ndan seçilecekti. Yetki-liler seçim esnas›nda suiistimale ve adam kay›rmaya yeltenmeyeceklerdi. Bu flekil-de belirlenecek olanlar›n isimleri ve mallar› kay›t alt›na al›narak tanzim edilecekdefterlerin birer sureti ‹stanbul’a, K›br›s Beylerbeyi’ne ve kad›s›na gönderilecekti.Bu defterlerde ismi yaz›ld›¤› halde sürgün mahalline gitmeyip firar edenler yakala-n›p idam edileceklerdi. Bu yöntemle sadece Teke bölgesinden toplam 5720 hane-nin adada iskân edilmesi hükme ba¤lanm›flt›.

e. Yeni oluflturulan yerleflim birimlerine mamur olmas› maksad›yla ya-p›lan iskânlar

Yeni oluflturulan bir yerleflim birimi umumiyetle bir kale, bofl kalmamas› ama-c›yla çeflitli gruplar›n iskân›n› gerektirmifltir. Mesela yeni oluflturulan Mamuriye Ka-lesi için Alâiye ve Antalya keferesi müsellemlerinden bir k›sm›n›n burada iskânedilmesi planlanm›flt›. Yine Üzeyr sanca¤›ndaki Payas kalesinin tamir edilmesin-den sonra güvenli¤in temini ve kalenin flenlenmesi için buraya yeter say›da nüfu-sun göç ettirilmesi istenmifltir.

f. Suç iflleyenleri cezaland›rmak maksad›yla yap›lan iskânlarÜlke içinde ortaya ç›kan baz› münferit olaylar sonucunda devlet, olayla ilgili ki-

fli veya kiflileri sürgün yoluyla iskân edebiliyordu. ‹mparatorluk içinde s›kça karfl›-lafl›lan bir durum olmakla beraber genelde sürgün yeri olarak K›br›s kullan›l›rd›.Mesela, Akkeçili Yörüklerinden baz› kimselerin kad›nlara rahats›zl›k vermeleriüzerine K›br›s’a sürgün edilmelerine karar verilmiflti.

g. Ülkenin çeflitli yerlerinde insanlar›n, kervanlar›n, madenlerin vs. gü-venli¤ini sa¤lamak amac›yla yap›lan iskânlar

Ülkenin ücra noktalar›nda kalm›fl alanlara yap›lan yerlefltirme faaliyetleri genelolarak derbent teflkilat› olarak bilinmektedir. Bir kolluk kuvveti gibi bulunduklar›yerde, asayifl ve emniyeti sa¤lay›p yollar› tamir ve muhafaza etmek, ›ss›z yerleriflenlendirmek derbent teflkilat›n›n göreviydi. Bulunduklar› yerde ihtiyaç duyuldu-¤unda yolculara rehberlik de yaparlard›.

Derbent teflkilat› dahilinde yap›lan iskânlar iç iskân mahiyetindedir. Bu teflkilatsayesinde bafl›bofl, yersiz- yurtsuz gruplar topra¤a yerlefltirilip kendilerinden enyüksek verim al›nmaya çal›fl›lm›flt›r. Bu teflkilata tabi olan gruplara sorumluluklar›-n›n önemi derecesinde vergi muafiyeti de tan›nmaktayd›. Mesela stratejik aç›danönemli olan Madik Bo¤az›’n›n her iki yakas›na ellifler aile yerlefltirilmifl ve kendile-ri vergiden muaf tutulmufllard›r. Derbentçi tayin edilenlerden eflk›yan›n bu sahadatoplanmas›na engel olmak ve flekavet sebebiyle yerini yurdunu terk etmeye kalk›-


flan gruplar›n firar etmesini önlemek beklenmekteydi. Bu hizmetlerine karfl›l›kkendilerine vergi muafiyeti tan›nm›flt›r.

Yine madenlerde de konar-göçer Yörükler iskân edilirdi. Mesela Kocac›k Yö-rükleri Rudnik madeni hizmetine, Tekirda¤ Yörükleri Bosna madeni hizmetine ta-yin olunarak bu alanlara iskân edilmifllerdir. Bu tip alanlara iskân edilen zümrelerburada hem madeni koruyorlar hem de bu alanlarda çal›fl›yorlard›.

h. Baz› gruplara bir tak›m görevler verilmesi ile yap›lan iskânlar‹skâna sebep olan faktörlerden bir tanesi de gerekti¤i durumlarda devletin ko-

nar-göçer veya yerleflik baz› zümrelere bir görev vermesi neticesinde ya yer de¤ifl-tirmesi veya yerleflik hayata geçirmesi fleklinde tecelli olan iskând›r. Mesela tamderbent teflkilât› özelli¤i göstermeyen baz› alanlarda devletin gelen-geçen ahaliyikorumas› için verdi¤i görev bu türdendir. Yine hac›lar›n muhafazas› için kendileri-ne flartl› t›mar verilen Sellûriye ve Türkmen sipahilerinin bafl›bofl gezmesi ve bu ifliyapmamas› sonucu devletin t›marlar›n› almakla tehdit etti¤ini görüyoruz. Bu tip is-kânlar çok genifl kapsaml› olmay›p bir veya bir kaç grubu kapsamaktayd›.

i. Topraklar›n kaybedilmesi ile birlikte ülke içine yap›lan iskânlarOsmanl› Devleti’nin kurulufltan zor zamanlar›na de¤in, d›fla dönük iskânlar ya-

parak yeni fethedilen topraklarda dengeli bir nüfus politikas› izliyor ve ülke için-de üretimin aksamamas›n› istiyordu. Özellikle 17. yüzy›ldan sonra uzun süren sa-vafllar ve kaybedilen topraklar neticesinde içe dönük iskân hareketlerinin bafllad›-¤› görülmektedir. 1683 y›l›ndaki Viyana kuflatmas› baflar›s›zl›¤› ard›ndan silsile ha-linde gelen baflar›s›zl›klar sonucunda vaktiyle bin bir güçlükle yerlefltirilen toprak-lardan bir bir geri dönmek zorunda kal›nm›flt›r.

‹skân meselesini ortaya ç›karan nedenler nelerdir?

‹skân Çeflitleri

D›fla Dönük ‹skân HareketleriFethedilen yerlere ülke içinden yap›lan iskân faaliyetidir. Özellikle kurulufl döne-minde yap›lan iskânlar d›fla dönüktür. Fethedilen yerlerde kal›c›l›¤›n temin edilme-si, nüfus dengesinin sa¤lanmas› ve al›nan yerlerin imar edilip flenlendirilmesi ama-c›yla genellikle ülke içinde konar-göçer hayat yaflayan zümrelerin tercih edilip is-kân edilmesidir.

Konar-göçer durumda olan Müslüman-Türk afliretlerini yeni al›nan bölgelerinTürklefltirilmesinde ve ‹slamlaflt›r›lmas›nda kullanan Osmanl› Devleti; onlar› savafl-ç› vas›flar›, bir disiplin ve teflkilât içinde olmalar› sebebiyle de bu fethedilen bölge-lere yerlefltirdi. Nitekim Rumeli fâtihi Süleyman Pafla zaman›nda, konar-göçer du-rumda olan afliretler Rumeli’ye geçirilip iskân edildiler. Rumeli’den de Anadolu’yainsan topluluklar› nakledilmek suretiyle bölgeler aras›nda denge kurulmaya çal›fl›l-d›. Bu arada birbirine z›t iki ayr› istikamette iskân hareketi de görülmektedir. 1461y›l›nda fethedilen Trabzon’un eski H›ristiyan sipahilerinden birço¤u ve onlara tâbiolanlar Rumeli’nin muhtelif yerlerine sevk edilirken, yerlerine Tokat, Samsun, Baf-ra, Çorum ve Amasya gibi bölgelerden getirilen ahali yerlefltirildi.

‹ki yönlü ve bazen de birbirine z›t bölgelerden yap›lan bu nakiller sayesinde,de¤iflik menflelerden gelen halk›n birbirleriyle kaynaflmas› ve merkezî idareninkuvvetlenmesi gayesi güdüldü.

Osmanl›lar›n Rumeli’ye geçtikleri ilk zamanlardan itibaren, fethedilen yerleresevk edilen Müslüman-Türk afliretlerine verimli topraklar verildi. Bütün akrabala-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

r›yla hareket edecek olanlar; yurtluk, t›mar gibi imtiyazlar da tan›nmak suretiyle,göçe teflvik edildi. Bu durum fetihleri teflvik gayesi tafl›d›¤› gibi, memleketin flen-lendirilmesi ve iskân› gayesini de desteklemekteydi.

Netice olarak Osmanl› Devleti iskân siyasetini as›l olarak, Türk ve H›ristiyantoplumlar›n› bir araya getirmek ve böylece gayrimüslimleri ‹slâmiyet’in sa¤lam hu-kuk nizam›, adalet ve din hürriyetinin yan› s›ra Müslümanl›¤›n temizlik, misafirper-verlik, cömertlik ve her türlü iyi ahlâk umdeleri ile bezenmifl halk›n›n yaflay›fl›n›göstermek suretiyle ‹slâm’›n yay›lmas›n› sa¤lamay› hedef alm›flt›. Gerçekten de busayededir ki, Fatih Sultan Mehmed 1463’de Bosna’ya girince burada bulunan vedevaml› olarak ezilmekte olan Bogomiller zümresi toptan Müslüman olmufltu. Bos-na Müslümanlar›, Türk idaresine ve ‹slâmiyet’e kavuflurken kendi ellerinden al›n-m›fl olan topraklara da Türk idaresi sayesinde sahip oluyorlard›. Müslüman olanBoflnaklar (Bosnal›lar) bu bölgede Osmanl› hâkimiyetinin de dayana¤› olmufllar vebirçok devlet adam› yetifltirmifllerdir.

Yine Boflnaklar gibi Balkanlarda Arnavutlar, daha önce oralara gelmifl fiamaniveya H›ristiyanlaflm›fl Türkler ve hatta S›rplar ve Macarlar bu mükemmel idarekarfl›s›nda derhal Müslümanl›¤› tercih ediyorlard›. Dinlerine ba¤l› kal›p ayr›lma-yanlar dahi Osmanl› idaresine s›k› s›k›ya ba¤lan›yordu. Nitekim Ankara muhare-besinde Y›ld›r›m Bayezid Han’a sadakatini gösteren H›ristiyan S›rplar, ma¤lubi-yetten ve devletin buhrana düflmesinden sonra bile, Osmanl›lara ba¤l›l›kta kusuretmemifllerdir.

Y›ld›r›m Bayezid devrine ait ilk iskân kayd›, 1400-1401 y›llar›nda tuz yasa¤›n›kabul etmeyen ve Menemen ovas›nda k›fllayan afliretlerden Göçer-evlilere dairolup bunlar Filibe taraflar›na gönderilmifllerdi. Çelebi Mehmed Han zaman›nda is-yanlar› Yörgüç Pafla taraf›ndan bast›r›lan Tatarlar ise, Dobruca havalisine yerleflti-rilmifllerdir. 1397’de Mora’da Argos’un al›nmas›ndan sonra buradan 30.000 kifliAnadolu’ya, Anadolu’dan da Üsküp ve Teselya bölgelerine Türkmen ve Tatar afli-retleri nakledilmifllerdir. Bu durum II. Bayezid Han’›n padiflahl›¤›n›n sonuna kadardevam etti. Naldöken, Selanik, Tanr›da¤›, Kocac›k, Vize ve Ofçabolu YörüklerininXVI. Yüzy›l ortalar›ndaki da¤›l›m› haritada gösterilmifltir.

Fatih Sultan Mehmed devrinde Rumeli’den Anadolu’ya sevk edilen halk›n b›-rakt›klar› boflluklar da Anadolu’dan gönderilen ahali ile dolduruldu. II. BayezidHan devrinde Tekeli ahalisinden devlete karfl› isyan edenlerin bir k›sm› Tekeli d›-fl›na sevk edildi. Sürgün edilen bu afliretler, on beflinci yüzy›l›n sonlar›nda baflla-mak ve on alt›nc› yüzy›l›n bafllar›nda h›zlanmak suretiyle yeni köyler kurdular vetopra¤a ba¤l› yeni yerleflim birimlerini oluflturdular.

D›fla dönük iskân hareketleri, yeni topraklar›n elde edilmesi ile birlikte burala-ra olan yerlefltirmeleri kapsar. ‹mparatorlu¤un dinamizmini kaybetmesi ve toprak-lar›n elden ç›kmas› ile içe dönük iskân hareketleri bafllayacakt›r.


‹çe Dönük ‹skân HareketleriOsmanl› Devleti’nin XVII. yüzy›ldan itibaren uzun süren savafllar›n içine girmesi veço¤undan da baflar›s›z ayr›lmas› neticesinde ortaya ç›kan iskân hareketleridir. Buiskân hareketlerinin kapsam›na ülke içinde ç›kan kar›fl›kl›klar›n neticesinde terkedilen alanlara yap›lan yerlefltirmeler de girer. Devlet özellikle bu gibi durumlardayerlerini terk eden gruplar› on y›l içerisinde ocaklar›na iade edebiliyordu. Kar›fl›k-l›k s›ras›nda yerleflik yaflama zarar verenler ve isyan etme özelli¤i olan zümrelerbofl olan alanlara iskân edilmifltir.

‹ç iskân› gerektiren sebepler dört bafll›k alt›nda toplanabilir: • Uzun savafllar sebebiyle meydana gelen iktisadi buhranlar (vergilerin artt›-

r›lmas›, yeni verginin ihdas›). • Çeflitli iç kar›fl›klar›n (isyanlar, eflk›yal›k) ortaya ç›kard›¤› durum. • Devlete yeni gelir kaynaklar› elde etmek gayesi ile harap ve bofl alanlar›n zi-

raata aç›lmas› meselesi. • Yap›lan savafllar sebebiyle özellikle hudut bölgelerinden içe do¤ru olan in-

san ak›n› (muhaceret).Osmanl› Devleti’nin XVI. asr›n sonlar›nda uzun savafllara girmesi ve umumiyet-

le baflar›s›z olmas› üzerine halktan almak zorunda kald›¤› “imdat-› seferiye” vergi-si halk›n da durumunun kötü olmas›yla iç hareketlenmeye neden olmufltur. Vergi-yi ödeyemeyen halk çareyi göç etmekte bulmufl, bu da genel olarak iç huzursuz-


Resim 1.1

lu¤a sebep olmufltur. Devletin göç edenlerin geri dönmesi için çaba sarf etmesinera¤men baflar›l› oldu¤u da söylenemez. 1596-1775 y›llar› aras›nda aral›kl› devameden ve imparatorlu¤un büyük bir enerji kayb›na sebep olan Celali isyanlar› dahalk›n göç hareketlerinde bulunmas›nda önemli bir etken olmufltur. Yüklenen a¤›rvergiler d›fl›nda, can güvenli¤ini de tehlikede gören halk çiftini çubu¤unu b›raka-rak büyük flehirlere veya kendini daha güvende hissedebilece¤i yerlere göç etmifl-tir. Celali isyanlar›ndan baflka merkezi otoritenin zay›f oldu¤u s›ralarda yaflanan1727-1728 ‹zmir ‹syan›, 1764-1766 K›br›s ‹syan› ile M›s›r, Akka ve Mora’daki isyan-lar neticesinde de göç hareketleri yaflanm›flt›r.

Devletin girdi¤i savafllardan ard› ard›na baflar›s›zl›kla ayr›lmas› da iç hareketlen-melere örnek oluflturur. Mesela 1683’te bafllay›p 1699’a kadar devam eden ve ne-ticede büyük bir yenilginin yafland›¤› savafltan sonra bu bölgelerde meskûn Türkve Müslüman halk da iç k›s›mlara gelmifltir. Yine 1723 ‹ran savafllar› neticesinde ül-ke içine göçler yaflanm›flt›r. 1768-1800 y›llar› aras›nda Türk askerinin terk etti¤i sa-halardan yaklafl›k 500.000 aile göç etmifltir. Devlet göç eden zümreleri geneldetampon bölgelere iskân etmekle beraber, bofl ve harap olmufl arazilere sahiplerinitekrar iskân etme imkân› yoksa muhacir aileler iskân edilirdi.

Özellikle 1768-1774 Rus savafl›ndan sonra yaflanan süreçte birçok göçmen Os-manl›’ya s›¤›nm›flt›. Bununla birlikte Balkanlarda yaflanan milliyetçilik hareketlerineticesinde de yine birçok muhacir ülkeye girmiflti. Osmanl› Devleti d›flar›dan içegelen bu zümreleri genelde s›n›r bölgelere iskân etmekteydi. Hem bu alanda birtampon bölge oluflturuluyor hem de kaybedilen yerler tekrar al›n›rsa iskân edilengruplar h›zl› bir biçimde yerlerine dönme imkân› buluyorlard›.

19. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda, Balkanlarda Müslüman nüfusun h›zl› bir biçimdeartt›¤› görülmektedir. 1860’lardan itibaren Rusya’n›n menfi tutumu sonras›nda K›-r›m ve Kafkaslardan gelen nüfus %35 olan Müslüman nüfusunu %43’e kadar yük-seltmifltir. Muhacirler yukar›da da anlat›ld›¤› gibi tampon bölgelere yerlefltirilmifl-lerdir. Yerlefltirilen alanlarda Müslüman nüfusla birlikte sosyal sorunlar da yaflan-m›flt›r. Mal›n› mülkünü b›rak›p Osmanl› Devleti’ne s›¤›nanlar mümkün oldu¤uncabofl alanlara yerlefltirilmifltir. Genel olarak da iflsiz olduklar›ndan bu alanlardakihalk nazar›nda olumlu bir intiba uyand›rmam›fllard›r.

Kaybedilen topraklardan ülkeye göç eden nüfus ciddi rakamlara ulaflm›flt›r. I.Dünya Savafl›’na kadar K›r›m, Kafkaslar ve Balkanlardan henüz Türk askerinin hâ-kimiyeti alt›ndaki topraklara yaklafl›k befl milyon kifli göç etmifltir. Söz konusu göç-menler Osmanl› topraklar›nda ciddi iskân sorununu ortaya ç›karm›flt›r. Bu sorun-lar› aflmak maksad›yla Muhacirin Komisyonu isimli örgütler kurulmufltur.

‹skân kaç çeflit olarak gerçeklefltirilmifltir?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T


AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P K ‹ T A P

T

3

‹skâna Tabi Tutulan Zümreler

Türkmenler“Türkmen” kelimesi hakk›nda yap›lan araflt›rmalara bak›ld›¤›nda, kelimenin ne za-man do¤du¤undan, hangi anlamlar ifade etti¤ine kadar çeflitli iddialar›n ortaya at›l-m›fl oldu¤u görülür.

‹lk görüfl Müslüman olan O¤uzlara Müslüman devletlerin “Türk’e benzeyen”anlam›nda “Türkmen” dedikleridir. Burada “Türk” ve “iman” kelimeleri birleflerek“imanl› Türk” anlam›n› alm›flt›r. Muharrem Ergin Türk Dilbilgisi kitab›nda durumuflu flekilde izah etmifltir: “Türkçede “-man,-men” eki, ifllek olmayan eklerdendir.Umumiyetle mübala¤a ve benzerlik ifade eder: koca-man, kara-man, ak-man, kö-le-men, küçü-men gibi”. Ebu’l-gazi ise “ Türk-manend” yani “Türk’e benzeyen” ke-limesinin Farslar taraf›ndan verildi¤ini, fakat halk›n telaffuzunda Türk-mene dö-nüfltü¤ünü söyler. J. Deny ise “-man” ekininin “karaman, fliflman” gibi mübala¤a,fazlal›k, üstünlük manas› oldu¤unu Türkmen’in de halis Türk, koyu Türk anlam›-na geldi¤ini söylemifltir.

Baz› tarihçilere göre Türkmen kelimesi o¤uz Türklerinin Bozok Boy Birli¤ininsembolü olan yay (keman) ile Üçok Boy Birli¤inin sembolü olan ok (tir) kelimele-rinden “tir+keman=Türkeman, Türkmen fleklinde de¤iflerek meydana gelmifltir.Buna kan›t olarak Türklerin savaflç› olduklar› ok ve yay›n ne kadar önemli oldu¤usöylenmifltir. Bu aç›klamadan sonra kelimenin nas›l do¤du¤u üzerinde durulabilir.

Göktürk devletini oluflturan önemli unsurlardan biri olan O¤uzlar, devlet y›k›l-d›ktan sonra Sirderya (Seyhun) boylar›nda X. yüzy›la kadar yaflam›fllard›r. Ancakdaha sonra özellikle siyasî bask›lar nedeniyle Ceyhun taraf›na geçmifllerdir ve buyüzy›ldan itibaren O¤uzlar aras›nda ‹slamiyet hâkim din haline gelmifltir. SelçukBey de O¤uz yabgusunun yönetiminden ç›km›fl ve Müslüman olduktan sonra eskidinlerini devam ettiren O¤uzlara karfl› savaflmaya bafllam›flt›r. Fuad Köprülü’nünbafl›n› çekti¤i ve bu konuda yayg›n olan kanaate göre; Maveraünnehir Müslüman-lar›nca Müslüman olan O¤uzlara, Müslüman olmayan O¤uzlardan ay›rmak için


Resim 1.2

19. yüzy›ldameydana gelensavafllar sonundaBalkanlardan‹stanbul’a büyükbir göç hareketiyaflanm›fl vebunlar›n iskân›devleti zordurumdab›rakm›flt›.

“Türkmen” ad› verilmifltir. O¤uzlar ise kendilerine “Türkmen” demiyorlard›. FarukSümer’in ifadesine göre 13. Yüzy›la kadar atalar›n›n O¤uz ismini yaflatt›lar. Bundansonra ise “Türkmen” kelimesi “O¤uz” kelimesinin yerini ald›.

‹brahim Kafeso¤lu O¤uzlar aras›nda ‹slamiyet’ten önce siyasi bir tabir olarakTürkmen ad›n›n kullan›ld›¤›n›, ‹slamiyet ile birlikte bu Türkler için kullan›lan Türk-men tabirinin Kök-Türk tabiri gibi kabilevî de¤il siyasî bir hüviyet kazand›¤›n› söy-ler. Karluklar›n en kudretli zamanlar›nda O¤uz de¤il bu ismi kulland›klar›n› söylü-yor. Kafeso¤lu burada Kaflgarî’nin sözlerini dayanak göstermifltir. Kaflgarî, “Karluk-lar O¤uzlardan ayr›, fakat onlar gibi Türkmendirler” fleklinde beyan etmifltir.

Neticede Türkmen ad› X. Yüzy›lda O¤uzlardan bir toplulu¤un ad› olarak geç-mekteydi. Zamanla Müslümanlar›n kendilerine verdikleri rol sayesinde Karluk, Ha-laç ve O¤uzlar› da içine alan siyasi bir terim olmaya bafllam›flt›. Daha sonra Karlukve Halaçlar›n bu birlikten ayr›lmas›yla Türkmen ismi sadece O¤uzlarla özdefllefl-miflti. Bu ismin kendileri taraf›ndan 13. yüzy›la kadar kullan›lmamas›n›n sebebi ko-nar-göçer ve yerleflik fark› dolay›s›ylad›r. Bu yüzy›ldan sonra ise O¤uz ismi art›kterk edilmifltir.

Nitekim Türkmenler bafllang›çta Müslüman olmayan O¤uzlarla Selçuk Bey li-derli¤inde mücadele ediyorlard›. Siyasi bask›lar ve h›zla artan nüfus nedeniyleTu¤rul Bey bafla geçti¤inde bat› yönünde fetihler artarak devam etti. TürkmenlerinMüslüman ülkelerde yapt›klar› ya¤malar nedeniyle halife Tu¤rul Bey’den bunu en-gellemesini istemiflti. Tu¤rul Bey ise elinden geldi¤ini yapt›¤›n› ancak tümüne en-gel olamayaca¤›n› söylemifltir. Bu dönem olaylar› anlat›l›rken kaynaklarda O¤uz-Türkmen kelimeleri efl anlaml› olarak kullan›ld›¤› görülüyor.

Anadolu Selçuklu ve Osmanl› Devleti’nin ilk zamanlar›nda bu durum biraz da-ha de¤iflme göstermifltir. Zira art›k Anadolu’da Türkmenlerden yerleflik hayata ge-çenler için “Türk” denilmeye bafllanm›flt›r. “Türkmen” ismi ise yaln›zca konar-gö-çer olanlar için kullan›lan bir tabir haline gelmifltir. Devleti kuranlar Anadolu’da fe-tihleri gerçeklefltiren konar-göçer Türkmenler olmas›na ra¤men zamanla yerleflikbir devlet modeli haline gelen yönetim içinde kendilerine yer bulamam›fllard›r.Devlet bu gruplar›n uçlarda bulunmas›n› destekliyor, Bizans ve Gürcü topraklar›-na ak›nlarda, ya¤ma faaliyetlerinde bulunmalar›na ses ç›karm›yordu. Zira Türk-menler ortak mülkiyete dayanan toprak rejimi bozulunca zor durumda kalm›fllarve giderek mera ve k›fllak bulma konusunda güçlük çekmeye bafllam›fllard›r.

Anadolu’ya önemli bir Türkmen göçü de Mo¤ol istilas›n› müteakip gerçeklefl-mifltir. Türkmenlerin göçebe yaflamda ›srarlar›, dinî-siyasî ve sosyal nedenlerle bü-yük çapta isyanlar›n yaflanmas›na sebep oluyordu. Anadolu’da Selçuklu tahsildar-lar›nca haks›z ve haflin muamelelere maruz kalm›fl olan Türkmenler, Mo¤ol hâki-miyeti s›ras›nda devlete karfl› büsbütün itaatsizlik gösterdiler. Bunlar›n bafl›nda Ka-ramano¤lu Türkmenleri geliyordu. Mo¤ollar ise bu duruma, onlardan ço¤unu öl-dürerek cevap verdiler. Mo¤ollar›n püskürtmeleriyle uçlara do¤ru ilerleyen veAnadolu’nun bat›s›n› fetheden Türkmenler bir taraftan da bu bölgelerin Türklefl-mesini sa¤lad›lar.

Osmanl› için Türkmenlerin kontrolünde en büyük problem fiah ‹smail döne-minde yaflanm›flt›r. fiah ‹smail’in ecdad› (Safiyyüddin Erdebili) aslen Sünni bir tari-kata mensup iken dedesi fieyh Cüneyd ve babas› Haydar döneminde fiiili¤e dön-müfllerdir. fiah ‹smail liderli¤inde ‹ran-Safevi Devleti kuruldu¤unda, devletin enbüyük dayana¤› Anadolu’daki Türkmenler olmufltu. Anadolu’dan çok say›da Türk-men grubu, fiah ‹smail taraf›na geçmek üzere büyük bir göç hareketi bafllatm›flt›.Bu hareketin önüne geçmek isteyen Osmanl› Devleti bir taraftan ‹ran’a gitmeyi ön-


lemeye çal›fl›rken di¤er taraftan o tarafa meyleden gruplar› Rumeli’de çeflitli m›nt›-kalara zorunlu iskâna tabi tutacakt›r.

‹flte Selçuklu döneminden itibaren Anadolu’ya göç eden ve genelde konar-gö-çer hayat› yaflayan bu Türkmen gruplar› çeflitli nedenlerden dolay› iskân edilmifl-lerdir. Daha önce de anlat›ld›¤› gibi bir bölgenin nüfus dengesini Türk ve Müslü-manlar lehine çevirerek o bölgenin kal›c›l›¤›n› artt›rmak, bulunduklar› alanda fle-kavete kar›flan afliretleri sürgün etmek, potansiyel isyan riskini ortadan kald›rmak,bofl ve harap arazileri flenlendirmek ve üretim devaml›l›¤›n› sa¤lamak gibi maksat-larla ülke içinde veya d›fl›nda çeflitli alanlara yerlefltirilmifllerdir.

Türkmenlerin genel olarak Rakka, Hama ve Humus bölgelerine yerlefltirildikle-ri, ancak bu gruplar›n bir müddet sonra yerlerini terk ettikleri görülmüfltür. Bu du-rumun ortaya ç›kmas›nda iskân edildikleri co¤rafyan›n ikliminin uygun olmamas›yan›nda Arap afliretlerinin bask›s› da etkili olmufltur. Bunun d›fl›nda y›llarca konar-göçer hayat› yaflam›fl olup daha önce tecrübe etmedikleri bir hayat tarz›na al›flma-ya çal›flmalar› ve iskân mahallindeki idarecilerin gerekli ilgiyi göstermemeleri degeri dönüfl nedenleri aras›nda yer almaktad›r. Geri dönen gruplar ise Anadolu’daflekavete bafllayarak iç düzenin bozulmas›na ve üretim faaliyetlerinin zarar görme-sine sebep olmufllard›r. Devlet ise gerekti¤inde zor kullanarak sorun ç›kartan afli-retleri tekrar iskân yerlerine sevk etmeye çal›flm›flt›r.

Yörükler“Yörük”, kelimesi “yürümek” fiilinden gelip o dönemde hala yerleflmeyip konar-göçer hayatlar›n› devam ettiren Türkmenler için kullan›lan bir kelimedir. Yörüklerde esasen göç vakti, göç kondu gibi tabirleri kullanmaktad›rlar. Göçebe sözü tekbafl›na bu insanlar›n hayat tarzlar›n› aç›klamamaktad›r. Tam bir göçebe hayat› ya-flamad›klar›ndan, onlar için konar-göçer tabirinin kullan›lmas› daha uygundur. ‹lkdönem Osmanl› kaynaklar›ndan Âfl›kpaflazade onlar için “göçer halk›”, “göçer il”;Oruç Bey ise “göçküncü Yörükler”, “göçer Yörükler” demifltir.

Osmanl› müellifleri ayn› zamanda onlar›n O¤uz boyu olduklar›n› söylemekte-dir. Oruç Bey’in “Bu O¤uz taifesi ki göçküncü Yörüklerdi” sözü buna bir örnektir.Osmanl› kaynaklar›nda “Türkmen” kelimesi ise Akkoyunlu, Karakoyunlu, Safevive Anadolu beyliklerinin halklar› için kullan›lm›flt›r. Yayg›n olarak kabul edilen gö-rüfle göre Osmanl› Bat› Anadolu ve Güney Bat› Anadolu’daki oymaklar için “Yö-rük”, K›z›l›rmak’›n do¤usundaki oymaklar için ise Türkmen tabirini kullanm›flt›r.Zira Osmanl› arfliv belgelerinde bu tür bir ayr›m görülmektedir.

Yörük kelimesinin kavmî bir anlam› yokken, Türkmen kelimesi zamanla HalepTürkmenleri, Boz-Ulus, Dulkadirliler ve Boz-Ok’taki oymaklar için kullan›l›r ol-mufltur. Sümer, bugün Orta Asya’da Türk, Yörük ve Türkmen köylerinin yan yanabulunmas›n› da flöyle aç›klamaktad›r.

“Türk ad›yla vas›fland›r›lan köyler, o bölge veya yörenin Selçuklular ve beylikler dev-

rinden beri yerleflmifl en eski Türk halk›na ait olanlard›r. Yörük ad›yla vas›fland›r›-

lan köyler, oralarda 17. yüzy›ldan önce yaflayan ve son as›rlarda yerleflen Yörükle-

rin kurduklar› köylerdir. Türkmen köyleri ise 17. Yüzy›ldan itibaren Orta ve sonra

Bat› Anadolu ile Marmara bölgesine göç etmifl ve son as›rlarda oralarda yerleflmifl

Boz-ulus, Halep Türkmenleri ve Yeni-il’e mensup oymaklar taraf›ndan meydana ge-

tirilmifl olanlard›r”.


Yörüklerin iskân›n›n, Osmanl› Devleti’nin kuruluflundan önceki dönemlerdebafllad›¤› görülecektir. Henüz beylikler döneminde bile yerleflmeler görülmüfltür.Osmanl› Devleti kurulduktan sonra da konar-göçer hayat yaflayan zümrelerin yaRumeli’ye yerlefltirilerek ya da iktisadi veya askeri teflkilat içine al›narak zamanlayerlefltirildikleri bilinmektedir.

Osmanl› Devleti, daha ilk dönemlerde yapt›¤› fetihlerin kal›c›l›¤›n› artt›rmak vebaflka nedenlerle konar-göçer afliretleri bu alanlara iskân etmifltir. Bu alanlardakizümreler genel olarak yerleflik bir hayat yaflay›p tar›mla u¤raflm›fl ve genelde dev-lete askeri sahada sevkiyat ve ifltirak noktas›nda yard›mlar› olmufltur. XVI. yüzy›lbafl›nda Balkanlardaki Müslüman göçerleri, Yörükler 14.435, askeri örgütlenmeyetabi Yörükler 23.000, Yörük kökenli Müsellemler ise 12.105 olmak üzere toplam50.000 civar›nda oldu¤u kaynaklarca belirtilmektedir.

Konar-göçerlerin iskân› köylülerden farkl› olarak daha kolay bir biçimde yap›-l›yordu. Bu zümrelerin nakilleri vergi tahsili bak›m›ndan sorun ç›karmad›¤› gibi buzümrelerden Balkanlarda askeri hizmetler, derbentler, madenler ve çeltik alanla-r›nda kullan›lmak üzere yerlefltirilmeleri devlet aç›s›ndan önemli bir ifl gücü temi-nini sa¤lamaktayd›.

Osmanl› Devleti, Yörükleri 17. yüzy›ldan itibaren çeflitli nedenlerle zaman za-man iskâna zorlam›flt›r. Özellikle K›br›s’a gönderilerek K›br›s Türklefltirilmifltir. Bus›rada büyük bir mücadele yaflanm›fl, geri dönmek için kimileri kaçm›flt›r. Yinedevlet ülke içinde yerlerinde oturmay›p, flekavet halinde olan ‹çil Sanca¤› Yörük-lerini K›br›s’a sürmekle tehdit etmifltir. Hallerine devam etmeleri üzerine ise devletzoruyla K›br›s’a iskân edilmifllerdir.

Bunun yan›nda Rumeli’de hâkimiyet tesis etmek isteyen Osmanl›lar, Y›ld›r›mBayezid zaman›ndaki sürgünden sonra II. Murad devrinde de Saruhan Beyli¤i’ninileri gelenlerinden baz› kesimleri Rumeli’ye iskân etmifltir.

Yörüklerin askerlik veya baflka hizmetler için baz› yerlere yerlefltirildikleri olu-yordu. Nitekim yap›lan iskânlar sonucunda Rumeli’de Yörüklerin say›s›n›n gittikçeartmas› üzerine devlet onlar için ayr› kanun ve nizamlar haz›rlay›p askeri bir teflki-lata tabi tutmufltur. Anadolu’da yaya teflkilat›na benzer bir teflkilat Rumeli’de Yö-rükler ile oluflturulmufltur.

Yörükler bafllang›çta ya bafllar›ndaki reislerinin adlar›, ya bir özellikleri, en çokda yo¤un bulunduklar› bölgenin ad› ile adland›r›lm›flt›r. Yörükler “ocak” ismi veri-lerek organize edilmifltir.

XV. yüzy›l ortalar›ndan itibaren askeri ve stratejik vazifelerde önemli roller üst-lenmeye bafllayan Yörükler, sorumluluklar› kanunlarla belirlenerek, XVI. yüzy›l or-talar›nda orduda hizmet eden ve devlet ifllerinde önemli görevler alan bir askeri s›-n›f haline gelmifllerdir. Bu gruplar ile ordunun iaflesi kolaylafl›yor ve fetihler ilerle-dikçe ordunun arkas› emniyet alt›na al›nm›fl oluyordu.

Bu itibarla Rumeli’de Yörük sözü, Anadolu’dakinden farkl› olarak etnik bir gru-bu ifade etmekten çok, ordu ve devlet teflkilat›nda görevler alan, baz› imtiyazlar›ve muafiyetleri olan askeri bir s›n›f› anlat›yordu.

XVI. yüzy›la ait Yörük tahrir defterleri Rumeli’deki Yörük teflkilat›ndaki bozul-malar› gözler önüne sermektedir. ‹kinci Viyana muhasaras› ile bu durum daha ba-riz bir biçimde görülmeye bafllanm›flt›r. Tekrar disiplin alt›na sokulmalar› için 1691senesinde “Evlad-› Fatihan” ad› alt›nda ve Rumeli’nin sa¤, sol ve orta kolunda ol-mak üzere yeniden yaz›ld›lar. Teflkilat›n bünyesinde askeri ve iktisadi bir k›s›m de-¤ifliklikler yap›ld›. Evlad-› Fatihan teflkilat› XIX. as›rda hala mevcuttu.


Afliret ve CemaatlerAfliret kelimesi, Kamus-› Türkî’de bir as›ldan mensup olup birlikte yaflayan ve bir-likte konup göçen bedeviler halk›, oymak, kabile, Arap, Kürt, Türkmen afliretleriolarak aç›klanm›flt›r. Türkçede yayg›n olarak göçebe topluluklar› ifade etmek içinkullan›lmakla birlikte terim anlam› olarak boyun alt›nda, cemaatin üstünde yeralan toplulu¤a verilen isimdir.

Genel olarak s›ralama boy (kabile, taife), afliret, cemaat, oymak, mahalle, obave aile idi. Anadolu’da O¤uz boylar› olan, Avflar, Be¤dili, Kay›, Bayad, Bü¤düz,Yüre¤ir, Çepni, Çavundur, Y›va, Karaevli, Yaz›r, Dodurga, Kark›n, K›z›k, Salur, Pe-çenek, Eymür, Bay›nd›r, K›n›k, Barak, Dö¤er, Alayundlu, ‹¤dir, Varsak, Barak veÇunkarlara ba¤l› cemaatler çok yayg›nd›. Daha çok konar-göçer hayat› sürüp hay-vanc›l›kla u¤raflan bu gruplar, XVII. yüzy›ldan itibaren devlet otoritesinin zay›fla-mas›yla beraber bafl›bofl telakki edilip iskân edilmifllerdir. Kimileri devlet taraf›n-dan zorla, kimileri yine devletin verdi¤i teflvikler sonucu kendi iste¤i ile yerleflikhayata geçmifllerdir.

XVII. yüzy›lda devletin iç bünyesinin bozulmas› sonucunda yine konar-göçerhalk›n yerleflik halka zarar verip üretimi aksatmamas›, harap ve bofl olan mahal-lerin imara aç›l›p flenlendirilmesi, ülkede kontrolü zor olan flaki gruplar›na çeflitligörevler verilerek tampon bölgelerde oturtulmas› gibi nedenlerle iskân edilmeyeçal›fl›lm›fllard›r.

Köprülüzâde Faz›l Mustafa Pafla’n›n sadrazaml›k döneminde iskân edilecek ki-fliler ve yerler tespit edilip 1691-1696 y›llar› aras›nda afliretler ve cemaatler iskânedilmeye çal›fl›lm›flt›r. Anadolu ve Suriye’de afliret ve cemaatlerin iskân edilece¤iyerlerde beylerbeyi veya sancakbeyinin nezaretinde iskân kâtibi, iskânbafl›, iskânbeyleri, kethüdalar› ve yerine göre di¤er memurlardan oluflan komisyonlar çal›fla-rak iskân›n sistemli bir biçimde gerçekleflmesini sa¤lam›fllard›r.

‹skân edilen cemaatler genelde yerlefltikleri alanlara mensup oldu¤u cemaatinismini veriyordu. Mesela, Bozok sanca¤›nda bulunan alt› yüz köyden iki yüzününadlar› mensup oldu¤u cemaatin ismini alm›flt›r. Bu flekilde, yap›lan iskân›n yönü-nü ve niteli¤ini belirlemek mümkün olmaktad›r.

Özellikle flekavete kar›flan cemaatlerin, toplu halde olmalar›na izin verilmemifl,mevcut köy ve kasabalara peyderpey da¤›t›lm›fllard›r. Böylece bir araya gelerek birgüç oluflturmalar›n›n önüne geçilmeye çal›fl›lm›flt›r.

‹skâna tabi tutulan zümreler hangileridir?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P


4


‹skân kavram›n› tan›mlayabilmek

‹skân kelime manas› d›fl›nda Osmanl› Devleti’ndeyo¤un bir flekilde uygulanm›fl ve çeflitli maksat-lar› ihtiva eden genifl bir kavramd›r. 1071 Malaz-girt zaferi ile birlikte Türklerin fetih sahas› içinegiren Anadolu, bu siyaset sayesinde Türkleflmiflve ‹slamlaflm›flt›r. Osmanl›lar›n fetihlerinin kal›c›bir hale gelmesi, devletin uzun süre devam› vebugün Balkanlarda Türk varl›¤› yine bu siyasetinsistemli bir tarzda uygulanmas› neticesinde oldu-¤u görülecektir.

‹skâna ihtiyac›n nedenlerini aç›klayabilmek

Osmanl› Devleti’nde iskan sadece savafllar neti-cesinde boflalan bölgelere olmay›p devletin prag-matik bir tarzda gerekli gördü¤ü pek çok sahadafaaliyete konuldu¤u bir gerçektir. Aralar›nda ve-ya yerleflik gruplarla anlaflmazl›k olan baz› ce-maat ve afliretlerin aralar›nda niza veya anlafl-mazl›k ç›kt›¤›nda hatal› olanlar› yerinden sürmekbir prensipti. Bu durum di¤er afliretlere bir göz-da¤› oluyordu. Iss›z, batakl›k ve bak›ms›z alanla-r›n tar›ma, harap ve bofl yerlerin imara aç›labil-mesi için devletin buralara iskân siyasetini uygu-lamas› gerekiyordu. Bu durumun devletin iktisa-di hayat›na olumlu tesirleri görülüyordu. Yinekervan yollar› boyunca veya insanlar›n yolculukyapt›klar› bölgelerde, korkulu ve ›ss›z yerleredevlet afliretleri iskân ediyor ve buralar›n flenlen-dirilmesi yan›nda güvenlik sorunlar›n› çözüyor-du. Onlar› bir tak›m vergilerden muaf k›larak ba-z› hizmetlerin yürütülmesini sa¤l›yordu.

‹skân çeflitlerini s›ralayabilmek

Osmanl› Devleti’nde iskân içe ve d›fla dönük ola-rak iki yönde gerçekleflmektedir. D›fla dönük is-kân devletin kurulufl ve geliflme y›llar›nda yo¤unbir biçimde uygulanm›flt›r. Ayn› y›llarda fethedi-len bölgelerden özellikle esnaf ve ticaret ehlikimseler de baflta ‹stanbul olmak üzere önemliflehirlere iskân olunarak bir iç iskân gerçekleflti-rilmifltir. Di¤er taraftan devletin toprak kay›plar›yaflad›¤› y›llarda yo¤un göç hareketleri ikinci biriç iskân dalgas›n› beraberinde getirecektir.

‹skâna tabi tutulan zümreleri aç›klayabilmekOsmanl› devletinin kuruluflundan son dönemle-rine kadar yo¤un bir biçimde uygulanan iskânsiyasetinde kimlerin etkilendi¤i ve hangi grupla-r›n bu konuda etkin rol oynad›¤› meselesi çokönemlidir. Türkmenler, Yörükler, Afliret ve Ce-maatler iskân siyasetinin bafl aktörleridir. Osmanl› cemiyet yap›s›n› oluflturan önemli un-surlardan birini konar-göçer tabir edilen ve yar›göçebe hayat› yaflayan afliretler oluflturur. “Afli-ret” tabiri göçebe unsurlar için kullan›l›p, Os-manl›lar devrinde boyun alt›nda, cemaatin iseüstünde bir topluluk, akrabal›k iliflkilerine daya-nan, ortak ç›kar ve yarar sa¤lamak için bir arayagelen insanlar›n oluflturdu¤u birlikteliktir. Buafliretler “Türkmen” ve “Yörük” genel adlar›ylaikiye ayr›lmaktad›r. Genel olarak Anadolu’da K›-z›l›rmak ve do¤usunda kalan Türkmen afliretle-rine “Türkmen”, K›z›l›rmak’›n bat›s›nda kalanEge, Marmara ve Rumeli’de yaflayan afliretlereise “Yörük” tabirinin kullan›ld›¤› bilinmektedir.Ancak bu tabir umumî de¤ildir. Zira Orta Ana-dolu’da ayr›ca Marafl ve çevresinde yaflayan Dul-kadirli Türkmenleri için de “Yörük” tabirinin kul-lan›ld›¤› görülmektedir.Sosyal yap›lar› gere¤i il veya ulus ad› alt›nda s›-n›fland›r›lan konar-göçerler, boy (kabile), taife,afliret, cemaat, oymak, mahalle, oba (aile) flek-linde bölümlere ayr›l›r. Cevdet Türkay uzun sü-ren çal›flmalar› sonucunda oymak, afliret ve ce-maat deyimlerinin ayn› anlamda kullan›ld›¤›n›tespit etmifltir. Dulkadirli Türkmenlerinin ise s›-ras›yla taife ve cemaat fleklinde bölümlere ayr›l-d›¤› görülmektedir.Boylar›n bafl›nda boyun idarî ifllerini yürüten boybeyi bulunur, bunlar cesareti, malî kudreti ve do¤-rulu¤u ile tan›nm›fl kimseler aras›ndan seçim yo-lu ile ifl bafl›na gelirler ve merkezî hükümet tara-f›ndan onayland›ktan sonra, tayin edildi¤ine dairkendilerine beylik berat› verilirdi. Kethüdalar iseboy beyi taraf›ndan seçilmekte olup her afliretinkendi içinden bir kifli bu göreve getirilirdi.Yerleflik, topra¤a ba¤l› olmayan konar-göçergruplar her zaman problemlerin oda¤›ndad›r. Buitibarla çeflitli sebeplerle yerlerinden al›narak bafl-ka bölgelere gönderildikleri gibi devletin ihtiyaçduydu¤u zamanlar da iskâna tabi tutulmaya enhaz›r ve zinde güç olduklar› da aflikârd›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi Malazgirt Savafl› sonras›ndaAnadolu’ya yerleflen boylardan biri de¤ildir?

a. Kay› b. Bayatc. Karaevlid. Avflar e. Avar

2. Mo¤ollar›n önünden kaçarak Anadolu’ya gelen Kay›boyuna mensup Osmanl› ailesi Türkiye Selçuklu Sulta-n› taraf›ndan hangi bölgeye yerlefltirilmifltir?

a. Manisa b. Kastamonu- Sinopc. Sö¤üt-Domaniçd. Kütahyae. Bal›kesir

3. Afla¤›daki gerekçelerden hangisi iskân›n sebeplerin-den biri de¤ildir?

a. Fethedilen bölgeleri Türklefltirmek ve ‹slamlafl-t›rmak

b. Topraklar›n kaybedilmesi ile birlikte ülke içineyerlefltirme yapmak

c. Batakl›k, ormanl›k gibi alanlar›n tar›ma, harapve bofl yerleri imara açmak

d. fiehirlerde sanat ve ticareti gelifltirmeke. Potansiyel ayaklanma nedenlerini ortadan kal-

d›rmak

4. Afla¤›dakilerden hangilerinin güvenli¤ini sa¤lamakamac›yla ülkenin çeflitli yerlerinde iskânlar yap›l›rd›?

a. Kervanlar›n, madenlerin b. Kervanlar›n, çiftliklerinc. Kalelerin, madenlerind. Çiftliklerin, kalelerin e. Çiftliklerin, madenlerin

5. Y›ld›r›m Bayezid devrine ait ilk iskân kayd› nereyeolmufltur?

a. fiamb. Filibec. Ni¤bolud. Belgrade. Halep

6. Afla¤›dakilerden hangisi iç iskân› gerektiren sebep-lerden biri de¤ildir?

a. Uzun savafllar sebebiyle meydana gelen iktisadibuhranlar

b. ‹syanlar ve eflk›yal›k gibi çeflitli iç kar›fl›klar›nortaya ç›kard›¤› durum

c. Devlete yeni gelir kaynaklar› elde etmek gayesi ileharap ve bofl alanlar›n ziraata aç›lmas› meselesi

d. Yap›lan savafllar sebebiyle özellikle hudut böl-gelerinden içe do¤ru olan insan ak›n›

e. Düflman arazisinde ak›n hareketinde bulundur-mak maksad› ile görevlendirme

7. Afla¤›dakilerden hangisi iskâna tabi tutulan zümre-lerden biri de¤ildir?

a. Yörüklerb. Askerlerc. Türkmenlerd. Afliretlere. Cemaatler

8. Türklerde boy (kabile) s›ralamas› en büyükten kü-çü¤e do¤ru afla¤›dakilerden hangisinde do¤ru olarakverilmifltir?

a. Boy, oymak, afliret, aile, cemaat, oba, mahalleb. Mahalle, boy, cemaat, afliret, oymak, oba, ailec. Oba, mahalle, afliret, cemaat, boy, oymak, ailed. Boy, afliret, cemaat, oymak, mahalle, oba, ailee. Boy, cemaat, afliret, mahalle, oymak, oba, aile

9. Afla¤›dakilerden hangisi Osmanl› iskân politikas›-n›n amac›n› kapsamaz?

a. H›ristiyan nüfusu azaltmakb. Müslüman nüfusu artt›rmakc. Cemaatler aras› anlaflmazl›klar› gidermekd. Muhtemel isyanlar› önlemeke. Batakl›klar› ›slah etmek

10. Afla¤›dakilerden hangisi Osmanl› iskân politikas›sonucu gerçekleflmifltir?

a. Ortado¤u’da Protestan milleti olufltu.b. Arnavutlar Müslüman oldu.c. Balkanlarda Müslüman Türk nüfus ortaya ç›k-

maya bafllad›.d. Fethedilen yerlerin Türk hakimiyetinde kalmas›-

na sebebiyet verdi.e. Hudut bölelerinden içe do¤ru insan ak›n› azald›.

Kendimizi S›nayal›m


1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹skân›n Tan›m› ve Kapsa-m›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹skân›n Tan›m› ve Kapsa-m›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹skân Meselesini Do¤uranSebepler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹skân Meselesini Do¤uranSebepler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹skân Çeflitleri” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹skân Çeflitleri” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹skâna Tabi Tutulan Züm-reler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Afliretler ve Cemaatler” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹skân Meselesini Do¤uranSebepler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹skân Meselesini Do¤uranSebepler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Kelime manas› yerlefltirme demek olan iskân, genel ola-rak; yerleflik veya konar-göçer gruplar› kendilerinin ve-ya devletin iste¤i do¤rultusunda belli bir yöreyi Türk-lefltirmek, ‹slamlaflt›rmak, flenlendirmek veya güvenli¤isa¤lamak gibi nedenlerle, baflka bir bölgeye yerlefltirmefaaliyetine verilen isimdir.

S›ra Sizde 2

‹skânlar belli bölgelerde Türk nüfusunun artt›r›lmas› ve‹slam’›n yay›lmas›; aralar›nda veya yerleflik gruplarlaanlaflmazl›k olan baz› cemaat ve afliretlerin yerlerininde¤ifltirilmesi; potansiyel ayaklanma nedenlerinin orta-dan kald›r›lmas›; batakl›k, ormanl›k gibi alanlar›n tar›-ma, harap ve bofl yerlerin imara aç›lmas›; yeni oluflturu-lan yerleflim birimlerinin mamur bir hale getirilmesi;suç iflleyenlerin cezaland›r›lmas›; ülkenin çeflitli yerle-rinde insanlar›n, kervanlar›n, madenlerin güvenli¤ininsa¤lanabilmesi; baz› gruplara bir tak›m görevlerin veri-lebilmesi ve son y›llarda topraklar›n kaybedilmesi ilebirlikte yo¤un göç dalgalar›n›n yaflanmas› üzerine ger-çeklefltirilmifltir.

S›ra Sizde 3

‹skân d›fla ve içe dönük iskân olmak üzere iki flekildegerçekleflmifltir.

S›ra Sizde 4

‹skâna tabi tutulan zümreler genel olarak Türkmenler,Yörükler, afliret ve cemaatlerdir.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


Aktepe, Münir, (1953). “XIV. ve XV. As›rlarda Rume-li’nin Türkler Taraf›ndan ‹skân›na Dair”, Türkiyat

Mecmuas›, Cilt X (1951-1953), ‹stanbul.Gül, Abdülkadir; Gökçen, Salim, (2010). Son Dönem

Osmanl› Nüfusu ve Ecnebiler Meselesi, AnkaraCedit Neflriyat Yay.

Halaço¤lu, Yusuf, (1991). XVIII. Yüzy›lda Osmanl›

‹mparatorlu¤u’nun ‹skân Siyaseti ve Afliretle-

rin Yerlefltirilmesi, Ankara TTK Yay.‹pek, Nedim, (2006), ‹mparatorluktan Ulus Devlete

Göçler, Trabzon: Serander Yay.Orhonlu, Cengiz, (1987). Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda

Afliretlerin ‹skân›, ‹stanbul Eren Yay›nc›l›k.Sakin, Orhan (2006). 16 yüzy›lda Anadolu’da Türk-

men ve Yörükler, ‹stanbul.Sümer, Faruk, (1999). O¤uzlar (Türkmenler) Tarih-

leri, Boy Teflkilat›, Destanlar›, ‹stanbul.

Yararlan›lan Kaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Osmanl› Devleti’nin XIV-XVIII. yüzy›llarda uygulad›¤› iskân siyasetini aç›kla-yabilecek,Osmanl› Devleti’nin XIV-XVIII. yüzy›llarda uygulad›¤› iskân metotlar›n› aç›k-layabilecek,Osmanl› Devleti’nin Rumeli’de uygulad›¤› iskân ve yerlefltirme politikas›n›netkilerini tart›flabilecek,Osmanl› Devleti’nin kurulufl ve yükselifl dönemleri ile duraklama ve gerilemedönemlerinde farkl› tarzda iskân metotlar› izlemesinin nedenlerini tart›flabilecek,Osmanl› Devleti’nin iskân politikas›nda konar-göçerleri kullanma sebebinide¤erlendirebileceksiniz.

‹çindekiler

• ‹skân• Konar-Göçerler • Kolonizatör Türk Derviflleri• Sürgün

• Derbend• Rumeli• Halep Türkmenleri• Rumeli Yörükleri

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNN


• XIV-XVIII. YÜZYILLARDA OSMANLIDEVLET‹’N‹N ‹SKÂN S‹YASET‹

• XIV-XVI. YÜZYILLARDA OSMANLIDEVLET‹’N‹N UYGULADI⁄I ‹SKÂNMETOTLARI

• XIV-XVI. YÜZYILLARDA OSMANLIDEVLET‹’N‹N YÜRÜTTÜ⁄Ü ‹SKÂNFAAL‹YETLER‹

• XVII-XVIII. YÜZYILLARDAOSMANLI DEVLET‹’N‹NUYGULADI⁄I ‹SKÂN METOTLARI

• XVII-XVIII. YÜZYILLARDAOSMANLI DEVLET‹’N‹NYÜRÜTTÜ⁄Ü ‹SKÂN FAAL‹YETLER‹


XIV-XVIII.Yüzy›llarda Osmanl›Devleti’nin ‹skânSiyaseti

XIV-XVIII. YÜZYILLARDA OSMANLI DEVLET‹’N‹N‹SKÂN S‹YASET‹Anadolu, Malazgirt Zaferi’nin ard›ndan Türkler taraf›ndan fethedilmeye bafllanm›fl,k›sa sürede Türkmen Beylikleri ve Anadolu Selçuklu Devleti kurulmufltur. Malaz-girt Zaferi’nden XIII. yüzy›la kadar geçen süre içerisinde do¤udan gelen Türkmengöçleri sayesinde Anadolu’nun Türkleflme ve ‹slamlaflma süreci tamamlanm›flt›r.Büyük Selçuklu Devleti’nin y›k›l›fl›n›n ard›ndan Maveraünnehir, ‹ran ve Azerbay-can bölgesinde yaflayan yerleflik ve yar›-göçebe Türkmen nüfusunun, Mo¤ol bas-k›s› karfl›s›nda devaml› olarak Anadolu’ya göç ettikleri bilinen bir gerçektir. Bu göçdalgas›yla Anadolu’ya gelen Türkmenler yaylak ve k›fllak istekleri Anadolu Selçuk-lu Devleti taraf›ndan de¤erlendirilerek, devletin bat›, kuzey ve güney uçlar›na yön-lendiriliyorlard›. Böylelikle hem onlar›n yerleflik halk›n tar›m arazilerini tahrip et-mesi önleniyor hem de özellikle bat›daki Bizans s›n›r›nda bir güvenlik kufla¤› olufl-turuluyordu.

Kuruluflu tarihî menk›belere dayanan Osmanl› Beyli¤i’nin ortaya ç›k›fl›, iflteböyle bir göç dalgas› ve Anadolu Selçuklu merkezî otoritesinin Ertu¤rul Gazi ida-resindeki Türkmenleri Sö¤üt-Domaniç havalisine iskân›n›n sonucudur. O¤uzlar›nKay› boyuna mensup bu Türkmenler Sö¤üt’ü k›fllak, Domaniç havalisini de yaylakolarak kullanmaya bafllam›fllard›. Anadolu Selçuklu Devleti’nin Köseda¤ yenilgisiy-le Mo¤ol hâkimiyeti alt›na girmesinin ard›ndan bu devlet topraklar› üzerinde irili,ufakl› Türkmen beylikleri ortaya ç›kmaya bafllam›flt›r. Sö¤üt ve Domaniç bölgesin-de XIV. yüzy›l›n bafllar›nda ortaya ç›kan Osmanl› Beyli¤i’nin Anadolu’nun di¤erbölgelerinde kurulmufl, kendisinden daha güçlü beyliklerin aras›ndan s›yr›l›p ç›k-mas› ve güçlü bir devlete dönüflmesi uygulad›klar› gazâ politikas› ve iskân siyase-ti ile gerçekleflmifltir. Nitekim daha önce Mo¤ol bask›s› sonucunda Maveraünnehir,‹ran ve Azerbaycan’dan Do¤u ve Orta Anadolu’ya gelerek yerleflen Türkmenler,Köseda¤ Savafl›’ndan sonra bu bölgelerin yine Mo¤ollar taraf›ndan iflgal edilmesiüzerine Bat› ve Kuzeybat› Anadolu’ya do¤ru göç etmeye bafllam›fllar ve buralardaTürkmen Beyliklerini kurmufllard›r. Bu flekilde kurulmufl olan Germiyano¤ullar›,Ayd›no¤ullar›, Mentefleo¤ullar›, Saruhano¤ullar› ve Karesio¤ullar› Bat› Anadolu’da;Çobano¤ullar› ise Kuzeybat› Anadolu’da Bizans ‹mparatorlu¤u’na karfl› gazâ poli-tikas›n› uyguluyorlard›. Bu beylikler gazâ ad›na H›ristiyanlardan ald›klar› toprakla-ra, do¤udan gelen Türkmenleri yerlefltiriyorlard›. Böylece Bat› ve Kuzeybat› Ana-dolu’daki Türkmen nüfusu k›sa zamanda büyük bir art›fl göstermeye bafllam›flt›r.

XIV-XVIII. Yüzy›llardaOsmanl› Devleti’nin

‹skân Siyaseti

Çobano¤ullar› Beyli¤i’nin XIII. yüzy›l›n sonlar›nda Bizans ‹mparatorlu¤u ile bar›flyaparak, gazây› terk etmeleri üzerine bu görevi onlara ba¤l› olarak, Sö¤üt-Doma-niç havalisinde yaflayan Osmanl›lar devralm›flt›r. Böylece gazâ ve yeni fethedilenyerlere yapt›¤› sistemli iskân politikas› sayesinde büyük bir devletin temelleri at›l-maya bafllanm›flt›r.

XIV-XVI. YÜZYILLARDA OSMANLI DEVLET‹’N‹NUYGULADI⁄I ‹SKÂN METOTLARI Siyasî s›n›rlar içerisinde insanlar için dengeli bir flekilde yerleflim düzeninin olufltu-rulmas›, devlet ve toplum hayat›nda son derece önemlidir. Bu durumda nüfusunbelli bir k›sm›n›n çeflitli nedenlerle yer de¤ifltirmesi yani baflka bir bölgeye devleteliyle nakledilmesi gerekmektedir. ‹çe dönük ya da d›fla dönük, zorunlu veya iste-¤e ba¤l› olarak s›n›fland›r›lan ve genel olarak iskân ad› verilen bu uygulama, top-lum hayat›nda siyasî, ekonomik, sosyal ve kültürel de¤ifliklikler meydana getirmek-tedir. Devletlerin hayat›ndaki siyasî ve askerî baflar›lar, göç ve iskân hareketlerinid›fla dönük olarak teflvik etmifltir. Tersi durumunda göç ve iskân içe dönük olarak,devletlerin en önemli problemlerinden birisi olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Devletinhalk›n› en iyi flekilde idare etmesi, iskân mahallerinin oluflturulmas› ve korunmas›,nüfusun yurt çap›nda dengeli da¤›l›m›, ekonomik kaynaklardan her kesimin yete-rince faydalanabilmesi uygulanan iskân politikalar›yla yak›ndan ilgilidir. Bu sebep-le iskân faaliyetlerinde uygulad›klar› yöntem ve bu yolla insanlar›n refah içinde ya-flamalar›n› temin etme devletlerin medeniyet seviyelerini ortaya koyar.

Osmanl› Devleti kuruluflundan itibaren yükselifl, duraklama ve gerileme devirle-rinde siyasî, sosyal ve ekonomik flartlara göre de¤iflik iskân siyasetleri uygulam›flt›r.Devletin kurulufl ve yükselifl dönemlerinde H›ristiyan devletlerden ele geçirilen böl-gelere bir vatan telakkisi ile Türk ve Müslüman ahalinin yerlefltirilmesi, d›fla dönükbir iskân siyaseti uygulad›¤›n› göstermektedir. Buna karfl›l›k XVI. yüzy›l›n sonlar›n-dan itibaren devletin uzun y›llar savaflt›¤› dönemlerde Anadolu’da ortaya ç›kan Ce-lalî ‹syanlar›’n›n etkisiyle halk›n k›rsal kesimden kaçarak, daha güvenli olan flehir-lere göç etmeleri sonucu harap olan mahallere afliretlerin yerlefltirilmesi bir iç iskânuygulamas›d›r. Bu durum özellikle XVIII. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren düflmaneline geçen topraklardan Osmanl› s›n›rlar›na do¤ru bafllayan ve siyasî geliflmelerlegittikçe h›zlanan göç hareketiyle yeni boyutlar kazanm›flt›r. Göçmen meselesi vebunlar›n yerlefltirilmesi XIX. yüzy›l boyunca Osmanl› Devleti için önemli meseleler-den birisi olmufltur. Osmanl› Devleti’nin d›fla dönük iskân siyasetini uygulad›¤› ku-rulufl ve geliflme dönemlerinde iskân için farkl› metotlar gelifltirdi¤i görülmektedir.

Kolonizatör Türk Derviflleri Vas›tas› ile Yap›lan ‹skân Rumeli’nin fetih ve Türkleflmesinde uygulanan iskân yöntemlerinden birisi, orduy-la birlikte hareket eden ço¤unlu¤u Yesevi tarikat›na mensup Türkmen derviflleri-nin stratejik yerlerde zâviyeler ve tekkeler infla etmeleri yoluyla olmufltur. Bu zâvi-ye ve tekkeler genellikle nüfusu hayli azalm›fl ve terk edilmifl bölgelerde kurul-mufltur. Dervifller zâviye veya tekkelerini kurduklar› bölgelerde gelip-geçen yolcu-lara hizmet etmekteydiler. Ayr›ca bölgenin asayiflini sa¤lamaktayd›lar. Zamanla buzâviye ve tekkelerin etraf›nda Türkmenler taraf›ndan köy ve kasabalar kurulmayabafllanm›flt›r. Osmanl› tarihlerinde Gaziyân-› Rum, Abdalân-› Rum, Ahiyân-› Rum,Alp-eren olarak isimlendirilen bu dervifllere araflt›rmac›lar Kolonizatör Türk Der-viflleri ad›n› vermifllerdir. Gerçekten de Osman Gazi’nin silah arkadafllar›n›n ço¤uAlp ünvan›n› tafl›maktayd›. Bu dervifllerin bazen devletin deste¤iyle bazen de ken-


di insiyatifleriyle henüz ele geçirilmemifl bölgelerde bile faaliyet gösterdikleri vebirer üs mahiyetinde koloniler oluflturduklar› bilinmektedir. Bu sayede Rumeli’de-ki Osmanl› fetihleri kolaylaflm›flt›r. Mesela Sar› Saltuk, K›z›l Deli gibi dervifller Ru-meli’nin iskân›nda önemli hizmetlerde bulunmufllard›r. Osmanl›lar›n bölgede kur-duklar› yerleflim birimlerinin isimleri aras›nda Ahi, Baba, Abdal, Fakih gibi tarikatünvanlar›na rastlan›lmas› bu dervifllerin bölge iskân›nda ve Osmanl› hâkimiyetininyerleflmesinde ne kadar önemli roller oynad›klar›n› ortaya koymaktad›r.

Osmanl› Devleti’nde Kolonizatör Türk Dervifllerinin Rumeli’nin iskân› ve Türkleflmesinekatk›s›n› belirtiniz.

Anadolu’dan Rumeli’ye Yerleflmek ‹çin GelenTürkmenlere Timârlar Verilmek Suretiyle Yap›lan ‹skân Rumeli’nin iskân›nda takip edilen di¤er bir metot fethedilen bölgelere aileleri veakrabalar›yla Anadolu’dan gidip, yerleflecek olan Türkmenlere devletin timârlartahsis ederek, bölgenin iskân›n› teflvik etmesidir. Bu göç ve iskân Osmanl›lara bir-kaç yönden fayda sa¤lamaktayd›. ‹lk olarak bölge mamur hâle getiriliyor ve topra-¤›n ifllenmesi gerçeklefltirilmifl oluyordu. Böylece yollar boyunca köyler ve kasaba-lar kurularak, bat›ya do¤ru yap›lacak yeni seferlerde askerî sevkiyat ve erzak teda-riki kolaylaflt›r›lm›fl oluyordu. Devlet bu sayede uygulad›¤› timâr sistemiyle ilerikiseferlerinde asker ihtiyac›n› karfl›l›yordu. Ayr›ca yerlefltirilen Türk ve Müslümannüfus sayesinde siyasî ve askerî emniyet sa¤land›¤› gibi, bölgenin kal›c› olarak Os-manl› hâkimiyetine geçmesi gerçeklefltiriliyordu. Böylece Balkanlar içlerine do¤ruOsmanl› egemenli¤inin yay›lmas› oldukça kolay olmufltur. Osmanl›lar›n Rumeli’yeyerleflmeleri, devletin k›sa zamanda güçlenip hem Anadolu’daki beyliklere hem deRumeli’deki siyasi teflekküllere karfl› üstünlük sa¤lamas›n›n birinci derecedeki ami-li olmufltur. Rumeli’deki zengin topraklara sahip olmak isteyen Orta Anadolu’da veSaruhan, Ayd›n, Mentefle gibi beylikler arazisinde yaflayan pek çok Türkmen Os-manl› hâkimiyetine geçerek, Rumeli’de timâr elde etmifllerdir.

Vak›flar ve Temlikler Vas›tas› ile Yap›lan ‹skânOsmanl› Devleti’nde di¤er bir iskân metodu vak›flar ve temlikler yoluyla yap›lm›flt›r.Fethedilen yeni bölgelerin imar ve iskân›n› gerçeklefltirmek için bizzat kendisindenfaydalan›lan vak›flar olarak külliye, câmi, mescid, imaret, medrese, köprü vs. hay›reserleri meydana getirmek, Osmanl› Devleti’nin kuruluflundan beri uygulad›¤› fetihmetotlar›ndan birisiydi. Bu flekilde vak›flar yoluyla sosyal imkânlar› oluflturulmufl birbölge çevreden gelen halk taraf›ndan iskân olunmaya bafllan›yordu. Böylece k›sa za-manda o vak›f eserinin etraf›nda mahalleler olufluyor ve bir kasaba hâline gelmesisa¤lanm›fl oluyordu. Mesela ‹znik’in fethinden sonra flehrin en büyük kilisesi câmi-ye dönüfltürülürken, bir manast›r da medreseye çevrilmifltir. Ayr›ca Yeniflehir Kap›s›civar›nda bir imaret de yapt›r›lm›flt›r. Böylece yeni fethedilen yerlere iskân edilenMüslüman Türkmenlerin ibadet ve e¤itim gibi hizmetlerden kolayca yararlanmalar›sa¤lanmaktayd›. Sultan II. Murad’›n Ergene Suyu’nun üzerine bir köprü yapt›rmas›n-dan sonra bu köprünün çevresi iskân olunarak, bugünkü Uzunköprü Kasabas› mey-dana gelmifltir. Ayn› flekilde II. Selim zaman›nda Eski-il Kazâs›’nda Sultaniye Mamu-resi’nin yap›lmas›yla Karap›nar bir kasaba olarak ortaya ç›km›flt›r.

Osmanl› padiflahlar› Selçuklulardan devrald›klar› bir usulle istedikleri zaman is-tedikleri kiflilere köy ve mezraalar› bütün hukuk ve vergileriyle birlikte mülk olarakvermifllerdir. Bu flah›slar genellikle Osmanl› fetihlerine kat›lan, devlete hizmet etmifl

252. Ünite - X IV-XVI I I . Yüzy › l larda Osmanl › Devlet i ’n in ‹skân Siyaset i

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

kifliler olmaktayd›. Böylece mülk sahibi olan bu flah›slar›n kendi mülklerinin yeni-den düflman eline geçmemesi için çal›flacaklar›, bölgeyi kendi adamlar›yla iskânedecekleri ve topra¤› en verimli bir biçimde iflleyecekleri bilinmekteydi. Ayr›ca dev-let bir k›s›m mülk sahiplerini baz› vergilerden muaf tutarak, zenginleflmelerini veonlar›n kanal›yla bölgenin imar›n› sa¤lamay› amaçlamaktayd›. Mülk sahipleri ken-dilerine verilen bu arazileri istedikleri gibi kullanmak hakk›na sahiplerdi. Yani ara-zileri üzerinde satmak, vakfetmek, hibe etmek, kiraya vermek gibi her türlü tasar-rufu ellerinde bulundurmaktayd›lar. Bu flekilde Osmanl› padiflahlar›n›n Rumeli’deoldukça genifl arazileri bölge fethinde önemli baflar›lar göstermifl komutanlara mülkolarak verdikleri görülmektedir. I. Bayezid Plevne ve Ni¤bolu havalisinde bir k›s›mbofl araziyi Mihalo¤lu Ali Bey’e mülk olarak vermifltir. Ayn› flekilde I. Murad Gümül-cine, Serez ve Manast›r bölgesindeki oldukça genifl bir sahay› Evranos Bey’e, Filibetaraflar›nda bir k›s›m köy ve araziyi de Lala fiahin Pafla’ya mülk olarak vermifltir.

Osmanl› Devleti’nde vak›flar ve temlikler yoluyla yap›lan iskân metodunu aç›klay›n›z.

Derbendler Vas›tas› ile Yap›lan ‹skânOsmanl› Devleti’nin kulland›¤› iskân ve yerlefltirme yöntemlerinden bir tanesi dederbend teflkilat› idi. Yollar›n, seyahat ve ticaret emniyetinin sa¤lanmas› derbend-ler sayesinde olurdu. Önemli derbendler dört taraf› duvar ile çevrili küçük bir ka-le fleklinde olup, etraf›nda câmi, han, mektep ve dükkânlar bulunmaktayd›. Dola-y›s› ile küçük bir kasaba durumundayd›lar. Bir yerin derbend olabilmesi için yol-lar›n kavflak noktas›nda bulunmas› ve eflk›ya bask›nlar›na aç›k mahaller olmas› ge-rekirdi. Bu gibi stratejik yerler ve yerleflim bölgeleri d›fl›nda olan geçit alanlar›,devlet taraf›ndan derbend olarak belirlenmekte ve genellikle sürgün metoduyla is-kân› gerçeklefltirilmekteydi. Derbend bölgeleri bir güvenlik noktas› ve konaklamayeri olmas› itibariyle isteyenlerin kolayl›kla yerleflebilecekleri mahallerdi. Ayr›cadevlet buralarda yerleflmeyi teflvik ve halk›n›n derbendçi olmas› için bir tak›m ver-gilerden muafiyet tan›maktayd›. Bu sayede stratejik bölgeler yerleflime aç›larak,yollar›n güvenli¤ini sa¤lanm›fl oluyordu.

Sürgün Metoduyla Yap›lan ‹skânSürgün bir kifli veya toplulu¤un vatan›ndan, ailesinden uzaklaflt›r›lmas›, göçürülmesi,baflka bir yere iskân ettirilmesi anlamlar›na gelir. Osmanl› Devleti’nde sürgün iki fle-kilde uygulanmaktayd›: Birincisi herhangi bir suç iflleyen kifli veya toplulu¤un bulun-du¤u yerden baflka bir yere iskân edilerek, cezaland›r›lmas› amac›yla yap›lan sürgün-dür. ‹kincisi ise yeni fethedilen bir bölgenin iskân edilmesi amac›yla yap›lan sürgün-lerdir. Bilindi¤i gibi Osmanl› Devleti’nde topra¤› iflleyen köylünün çiftini, çubu¤unuterk edip, baflka ifllerle u¤raflmas› ya da yaz›l› oldu¤u yerden baflka bir yere göç et-mesi yasaklanm›flt›. Bu gibi durumlarda köylü takip edilir ve on befl seneye kadar birsüre içerisinde yakalan›rsa zorla eski yerine getirilir veya çift-bozan akçesi ödemeyemecbur b›rak›l›rd›. Köylü ancak devlet için stratejik önemi olan veya iskân› için ge-rekli görülen mahallere ve fetihle elde edilen bofl, verimli arazilere iskân edilebilirdi.

Osmanl› Devleti’nde yeni fethedilen bir bölgenin sistemli bir flekilde iskân edil-mesi için müracaat edilen yöntemlerden birisi sürgün metodudur. Bu yöntemin Os-manl› Devleti’nin kuruluflundan itibaren uyguland›¤› bilinmektedir. Osmanl› Devle-ti’nin kurulufl tarihi biraz da devletin uygulad›¤› nüfus hareketlerinin tarihidir. Yanidevletin büyüyüp, geliflmesinde yeni fethedilen bölgelere uygulad›¤› iskân siyasetioldukça etkili olmufltur. Anadolu’ya s›k›fl›p kalm›fl olan kitlelerin, özellikle de konar-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

göçer afliretlerin yeni fethedilen bofl topraklara iskân edilmeleri, Osmanl› ilerleyiflinikolaylaflt›rm›flt›r. Devletin kurulufl devirlerinde sürgün yöntemine s›k s›k müracaatedildi¤inin en büyük delili devlet için stratejik öneme sahip bölge halklar›n›n ve ba-z› imtiyazl› vak›f ve mülk sahiplerinin bir k›s›m örfî vergilerden ve sürgünden muafolduklar›na dair kay›tlard›r. Devlet ihtiyaç hissetti¤i zaman bu flekilde muafiyetleri ol-mayan bölgelerdeki halk›, lüzum duyulan yerlere sürgün metoduyla iskân etmektey-di. Osmanl›lar›n Karesi Beyli¤i arazisini topraklar›na kat›p, Marmara Denizi’nin gü-neyine tamamen hâkim olmalar›ndan sonra Bizans ‹mparatorlu¤u içerisinde geliflenbir k›s›m olaylar, onlar›n Rumeli’ye geçmelerini sa¤lam›flt›r. Bu dönemde Gelibolu’yageçen Osmanl› kuvvetleri salg›n hastal›klar, do¤al afetler ve vergi adaletsizli¤i gibisebeplerden halk› fakir düflmüfl, nüfusu oldukça azalm›fl olan yar›maday› k›sa za-manda tamamen ele geçirmifllerdir. Bölgedeki kaleler tamir olunarak, Karesi bölge-sinden Türkler getirilmifl ve buraya yerlefltirilmifltir. Gelibolu Yar›madas›’n›n ele ge-çirilmesinin ard›ndan Osmanl› fetihleri k›sa zamanda Trakya içlerine do¤ru ilerleme-ye bafllam›flt›r. Osmanl›lar Rumeli’deki ilk fetihlerini gerçeklefltirdikleri zamandan iti-baren ele geçirdikleri bölgelerde sistemli bir iskân politikas› takip etmifllerdir. Os-manl› fetihleri karfl›s›nda H›ristiyan halk›n önemli bir k›sm› Balkanlar’›n içlerine do¤-ru göç ederken, onlar›n yerlerine Anadolu’dan nakledilen Türk ve Müslüman halkyerlefltiriliyordu. Bunun için kullan›lan en önemli yöntem sürgün metoduydu.

Yeni fethedilen bir bölgenin Türklefltirilmesi için veya herhangi bir yörenin em-niyeti için iskân›na gerek görüldü¤ü zaman devlet icap eden yerler kad›lar›na sür-gün hükümleri gönderirdi. Sürgün iflinden birinci derecede belirlenen yerlerin ka-d›lar› sorumluydu. Kad›lar sürgün için ayr›lan ailelerin hangi köy veya mahalledenolduklar›n› kefilleriyle beraber haz›rlad›klar› defterlere kaydederlerdi. Bu defterleriki nüsha hâlinde haz›rlan›rd›. Defterlerden birisi ‹stanbul’a, di¤eri ise sürgün yap›-lacak bölgenin beylerbeyine gönderilirdi. Ayr›ca kad›lar haz›rlad›klar› bu sürgündefterinin bir kopyas›n› kendi sicil defterlerine kaydederlerdi.

Osmanl›lar Rumeli’de elde ettikleri bölgelere sürgün usulüyle Türkmen iskân›-n› gerçeklefltirirken, büyük oranda Bat› ve Orta Anadolu’da yaflayan konar-göçerteflekküllerden faydalanmaktayd›. Osmanl› idarecileri esas olarak geliflme ve iler-leme için yerleflik hayat›n flart oldu¤una inanmaktayd›lar. Bu sebeple konar-göçerafliretlerin yerleflik hayata geçirilmesi bir devlet politikas› hâline getirilmifltir. Dev-let bu uygulamayla iki yönden kârl› ç›kmaktayd›. Çünkü geçimlerini büyük ölçü-de hayvanc›l›kla sa¤layan ve yaylak, k›fllak aras›nda konar-göçer bir hayat tarz› be-nimseyen Yörüklerle yerleflik halk aras›nda asayifl olaylar› ortaya ç›kmaktayd›. Ay-r›ca yukar›da ifade edildi¤i gibi yeni fethedilen bölgelerdeki arazinin ifllenmesi ge-rekmekteydi. Böylece devlet hem Anadolu’daki yerleflik halkla konar-göçerler ara-s›ndaki asayifl olaylar›ndan kurtulmufl oluyor hem de Trakya ve Balkanlar’dakitopra¤›n ifllenmesini sa¤layarak gelirlerini artt›r›yordu. Bu sayede Rumeli’de Türkgeleneklerine göre kurulmufl köy, kasaba ve flehirler ortaya ç›karken, eski yerle-flim yerleri de Türk-‹slâm karakteri kazanmaya bafllamaktayd›.

Osmanl› Devleti’nde sürgün metoduyla yap›lan iskân siyasetini daha iyi anlamak için fay-dal› bir kaynak olarak “Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Bir ‹skân ve Kolonizasyon MetoduOlarak Sürgünler” isimli makaleyi okuyabilirsiniz (Ömer Lütfi Barkan, “Osmanl› ‹mpara-torlu¤u’nda Bir ‹skân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Sürgünler”, ‹ktisat Fakültesi Mec-muas›, XI/1-4, (‹stanbul: 1949-1950), 524-569.

Osmanl› Devleti’nde sürgün metoduyla yap›lan iskân faaliyetlerinin önemini belirtiniz.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

XIV-XVI. YÜZYILLARDA OSMANLI DEVLET‹’N‹NYÜRÜTTÜ⁄Ü ‹SKÂN FAAL‹YETLER‹Osmanl›lar›n kurulufl döneminde Osman Gazi’nin gazây› devaml› olarak ön plândatutmas› ve devam ettirmesi onu k›sa zamanda Kuzeybat› Anadolu’daki gazilerin li-deri konumuna getirmifltir. Bu suretle Anadolu’nun di¤er bölgelerindeki gaziler si-lah arkadafllar›yla birlikle Osmanl› Beyli¤i topraklar›na gelerek, onun liderli¤indetoplanmaya bafllam›fllard›r. Osman Gazi de gazâ sonucu elde etmifl oldu¤u toprak-lara Anadolu’nun çeflitli yerlerinden kendi topraklar›na gelen Türkmenleri yerleflti-riyordu. Nitekim 1288 y›l›nda Karaca Hisar Kalesi’nin al›nmas›ndan sonra ço¤unlu-¤u Germiyan bölgesinden gelen Türkmenler kaleye iskân edilerek, onlara evler tah-sis olunmufltur. Bundan sonra ele geçirilen Mudurnu, Göynük, Bilecik, Yar Hisar,‹negöl, Yeniflehir, Kestel kale ve bölgelerine Türkmenlerin iskân› gerçeklefltirilmifl-tir. Osman Gazi’nin Bizans aleyhine yürüttü¤ü bu gazâ ve ele geçirdi¤i bölgelereTürkmenleri yerlefltirme faaliyeti, ününün bütün Anadolu’da yay›lmas›n› sa¤lam›fl-t›r. Anadolu’nun her taraf›ndan gelen gaziler, Osmanl› hâkimiyetine giriyorlar veonun komutas› alt›nda birlefliyorlard›. Bu sayede gazâ için gerekli olan insan gücü-nü Türkmenlerden sa¤layan Osman Gazi zaman›nda Ulubat’a kadar olan bütünBursa Ovas› ve Uluda¤’›n etekleri, Kuzeybat› taraflar›nda ise Adapazar› Ovas›’na ka-dar olan bölge Türkmen iskân›na aç›lm›fl ve buralarda köyler kurulmufltur.

Osman Gazi’den sonra beyli¤in bafl›na geçen Orhan Gazi babas›n›n gazâ ve busayede Bizans’tan al›nan yerlere Türkmen iskân› siyasetini devam ettirmifltir. Os-man Gazi zaman›ndan beri kuflatma alt›nda olan Bursa ve ‹znik kalelerinin al›nma-s› gerçeklefltirilmifltir. Söz konusu kale ve flehirlere fetih sonras› bir taraftan Türk-men gruplar› yerlefltirilirken, di¤er taraftan câmi, mescid gibi binalar infla edilmifl-tir. Konar-göçer Türkmen gruplar›n›n Rumeli’ye iskân edilmeleri, yukar›da belirtil-di¤i gibi Gelibolu Yar›madas›’n›n Orhan Gazi döneminde Osmanl› hâkimiyetinegeçmesiyle birlikte bafllam›flt›r. Ancak bununla ilgili ilk aç›k kay›t, I. Murad döne-mine aittir. Bu kayda göre Saruhan bölgesinden bir grup Yörük taifesi Serez civa-r›na iskân edilmifltir. Daha sonra I. Bayezid zaman›nda Rumeli’nin Türklefltirilmesiamac›yla daha büyük Yörük gruplar›n›n iskân edildi¤i bilinmektedir. Onun zama-n›nda Rumeli’ye yap›lan sürgünle ilgili bir kayda göre tuz yasa¤›na uymayan Saru-han bölgesinden bir Yörük grubu Filibe taraflar›na iskân edilmiflti. I. Bayezid’insaltanat› zaman›nda Rumeli’nin Türkleflmesi için büyük gayret gösterilmifl ve budurum Fetret Devri’nde de devam etmifltir. Rumeli’ye iskân edilen bu Yörük grup-lar›ndan baflka bir k›s›m Tatar taifesi de bölgeye yerlefltirilmifltir. Nitekim Timur’unK›pçak bozk›rlar›n› istila etmesinden sonra say›ca hayli fazla bir Tatar taifesinin Tu-na’y› geçerek Osmanl› topraklar›na iltica etmelerinden sonra I. Bayezid onlar› Fili-be havalisine iskân ettirmifltir. Sultan I. Mehmed zaman›nda Samsun’un al›nmas›n-dan sonra ‹skilip taraflar›ndaki Tatarlar Rumeli’ye sürgüne gönderilmifl ve Tatar Pa-zar› isimli kasaba bu flekilde kurulmufltur. Osmanl›lar›n Rumeli’de takip ettikleri buiskân ve bölgeyi Türklefltirme politikas›, II. Murad ve II. Mehmed zamanlar›nda dabaflar› ile devam ettirilmifltir. Mesela Fatih Sultan Mehmed zaman›nda Kastamonuve Sinop’un al›nmas›ndan sonra Candaro¤lu ‹smail Bey bütün akrabalar› ve ce-maati ile birlikte Filibe’ye iskân edilmifltir.

Osmanl›lar›n Rumeli’ye iskân ettikleri Yörük teflekkülleri Naldöken, Tanr› Da-¤›, Selanik, Vize, Kocac›k ve Ofçabolu Yörükleri olarak isimlendirilmifltir. Osman-l› Arflivi’nde yer alan kay›tlara göre XV. yüzy›l›n ilk yar›s›nda Yanbolu havalisindeyaflayan Naldöken Yörükleri sonraki zamanlarda Eski Za¤ra, Filibe ve Sofya baflta


olmak üzere bugünkü Bulgaristan topraklar›na yay›lm›fllard›r. Rumeli Yörükleriiçerisinde say›ca en fazla olan Tanr› Da¤› Yörüklerinin yo¤un bir biçimde yaflad›k-lar› yerler Gümülcine, Karasu Yenicesi, Kavala, Drama, Demir Hisar, Ruscuk, T›r-nova ve Ni¤bolu taraflar›d›r. Rumeli’deki Yörük taifeleri içerisinde en genifl saha-ya yay›lm›fl olan› Selanik Yörükleridir. Bunlar›n yo¤un biçimde yaflad›klar› yerlerbugünkü Makedonya ile Teselya bölgesiydi. Ofçabolu Yörükleri Üsküp ile ‹fltiparas›nda kalan ve ayn› ismi tafl›yan bölgede yaflamaktayd›lar. Bu Yörük gruplar›içerisinde say›ca az olanlar›ndan Vize Yörükleri Hayrabolu, Vize ve Çorlu bölgesi-ne yerleflmifllerdi. Kocac›k Yörükleri ise Edirne, K›rkkilise, Çirmen ve Vize tarafla-r›na yerleflmifl bulunmaktayd›lar. Anadolu’dan Rumeli’ye sürgün metoduyla ger-çeklefltirilen iskân ve bölgenin Türklefltirilmesi siyaseti XV. yüzy›l›n sonlar›ndan iti-baren yavafllamaya bafllam›flt›r. Bu y›llardan itibaren sadece s›n›r boylar›na ve as-kerî merkezlere bir tak›m sürgünlerin yap›ld›¤› görülmektedir.

fiüphesiz XIV-XVI. yüzy›llarda Osmanl› Devleti’nin gerçeklefltirdi¤i iskân faali-yetleri içerisinde sonuçlar›n› en iyi flekilde takip edebildi¤imiz örnek ‹stanbul ol-mufltur. Osmanl› fethinden önce ‹stanbul’un nüfusunun 30-40 bin civar›nda oldu-¤u bilinmektedir. Fatih Sultan Mehmed fetihten hemen sonra flehrin ya¤malanma-s›n› önlemeye çal›flm›flt›r. Böylece devletin ilerideki baflkentini mümkün oldu¤ukadar az hasarla teslim almak istiyordu. ‹lk ifl olarak Osmanl› hâkimiyetini tan›ma-lar› flart›yla halk›n can ve mal güvenli¤inin sa¤lanaca¤›na dair ferman› yay›nlam›fl-t›r. fiehri terk edenlere serbestçe evlerine dönebileceklerine ve istedikleri ifllerdeçal›flabileceklerine dair güvence verilmifltir. Padiflah›n hissesine düflen savafl esirle-rine devlet hizmetinde çal›flarak, özgürlüklerini kazanma hakk› tan›nm›fl ve Fenersemtine yerlefltirilmifllerdir.

Fatih Sultan Mehmed ‹stanbul’u fethettikten sonra ömrü boyunca flehrin imarve iskân› için çal›flm›flt›r. Padiflah›n amac› ülkedeki bütün din ve millet mensupla-r›n› bünyesinde bar›nd›ran bir dünya baflkenti oluflturmakt›. Ülkenin her yerindenflehrin imar ve iskân›na katk›da bulunacak insanlar›n nakli için büyük gayretlersarf edilmifltir. Anadolu ve Rumeli’deki bütün kad›l›klara fermanlar gönderilerek,arzu eden esnaf ve zanaatkâr›n aileleriyle birlikte ‹stanbul’a gelip, yerleflmelerineyard›mc› olunmas› istenmifltir. Ayr›ca ‹stanbul’a yerleflecek kiflilere ev, bahçe, ba¤-lar tahsis olunaca¤› ve kendilerine baz› vergilerden muafiyet tan›naca¤› belirtilmifl-tir. Böylece Anadolu ve Rumeli’nin çeflitli yerlerinden farkl› etnik ve dinî gruplaramensup insanlar ‹stanbul’a göç ederek, yerleflmeye bafllam›fllard›r. Fakat bu tedbir-ler ‹stanbul’un ekonomik hayat›n› canland›rmada yetersiz kalm›flt›r. Bunun üzeri-ne yerel idarecilere gönderilen emirlerle Anadolu ve Balkanlar’dan ifl sahibi ve za-naatkârlar›n zorunlu bir flekilde ‹stanbul’a gönderilmeleri istenmifltir. Öte yandanAmasra, Trabzon, Mora, Kefe, Taflöz ve Midilli al›nd›ktan sonra buradaki tüccar,zanaatkâr ve esnaf kesiminden insanlar seçilerek, yerlefltirilmek üzere ‹stanbul’agönderilmifltir. Karamano¤ullar› Beyli¤i’nin tamamen hâkimiyet alt›na al›nmas›ylaKonya, Karaman, Aksaray flehir ve köylerinden bir k›s›m halk ‹stanbul’a gönderil-mifltir. Osmanl› Devleti’nin kurulufl y›llar›ndan itibaren hâkimiyetin sa¤lanmas› hu-susunda problemler yaflanan bu bölge halk›n›n ‹stanbul’a yerlefltirilmesiyle hembaflkentin iskân›na katk› sa¤lan›yor hem de orada kald›klar› müddetçe her f›rsattaOsmanl› hâkimiyetine muhalefet eden zümrelerin faaliyetlerinin önüne geçilmifloluyordu.

Fetihten yaklafl›k yirmi befl y›l sonra Fatih Sultan Mehmed’in ‹stanbul’da yapt›r-d›¤› nüfus say›m›na göre bütün bu çal›flmalar›n hedefine ulaflt›¤› anlafl›lmaktad›r.Nitekim bu say›m›n sonuçlar›na göre ‹stanbul’da 16445 ailenin yaflad›¤› tespit edil-


mifltir. Bu da yaklafl›k olarak ‹stanbul nüfusunun o tarihlerde 80 bin civar›nda oldu-¤unu göstermektedir. Böylece fetihten yaklafl›k yirmi befl y›l sonra ‹stanbul’un nü-fusunun 1453 öncesine göre iki kat›ndan fazla art›fl gösterdi¤ini ortaya koymakta-d›r. Üstelik bu rakama önemli bir say›ya ulaflan yeniçeriler ve di¤er askerî gruplardahil de¤ildi. ‹stanbul’a göçmen nakledilmesi ifli Fatih’ten sonra gelen padiflahlar ta-raf›ndan da devam ettirilmifltir. Mesela Yavuz Sultan Selim Tebriz’i ele geçirdiktensonra buradaki 1000 kadar ilim ve sanat erbab›n› ‹stanbul’a iskân ettirmifltir.

Fatih Sultan Mehmed bu flekilde iskân ifllerini düzenleyip ticarî ve ekonomik fa-aliyetleri canland›rmaya çal›fl›rken, di¤er taraftan imar faaliyetlerine h›z vererekTürk eserleriyle flehri sosyal ve kültürel alanlarda da gelifltirmeye çal›flmaktayd›.Fethin hemen arkas›ndan mimarisine dokunulmayan Ayasofya Kilisesi tamir edile-rek, bir minare ilavesiyle câmiye dönüfltürülmüfltür. Daha sonra padiflah ve vezir-ler baflta olmak üzere di¤er devlet görevlileri taraf›ndan ‹stanbul’un de¤iflik semt-lerine imaret, câmi, medrese, mescid, han, hamamlar yapt›r›lmaya bafllanm›flt›r. Fa-tih Sultan Mehmed fetihten yaklafl›k on sene sonra ‹stanbul’un tepelerinden birisiüzerine yeni bir câmi infla ettirmeye bafllam›flt›r. Fatih ad›yla bilinen bu câminin et-raf›nda dördü kuzey, dördü de güney taraf›nda olmak üzere sekiz medrese yer al-maktayd›. Ayr›ca Fatih Sultan Mehmed’in Eyüp semtinde sahabeden Ebu Eyüb En-sarî Türbesi’nin yan›na bir câmi ve medrese infla ettirmesiyle k›sa zamanda bir fle-hir hâlini alan bu semt ‹stanbul kad›l›klar›ndan birisi olmufltur. Fatih Sultan Meh-med bugünkü Sarayburnu denilen mahalde Topkap› Saray›’n› yapt›r›rken, flehrinticarî faaliyetlerini canland›rmak için Kapal› Çarfl› ve Bedesten’i de infla ettirmifltir.

Fatih Sultan Mehmed zaman›nda sürgün yoluyla iskân politikas›n›n uyguland›-¤› yerlerden birisi de Trabzon olmufltur. Trabzon al›nd›ktan sonra Amasya, Sam-sun, Tokat, Çorum bölgelerinden Türk aileler flehre sürgün metoduyla iskân edile-rek flehirde Türk ve Müslüman nüfusunun varl›¤› sa¤lanm›flt›r. Özellikle flehir mer-kezinde oturan Trabzon Rum ‹mparatorlu¤u devlet görevlileri ve soylu aileler Ru-meli’nin de¤iflik yerlerine sürgüne gönderilmifltir. Fetih s›ras›nda teslim olan ‹mpa-rator David Komnenos tüm ailesi ve maiyetiyle birlikte Serez’e sürgüne gönderil-mifltir. Böylece ileride oluflabilecek muhalefet ve tehditlerin önlerine geçilmifl olu-yordu. Ayn› flekilde Arnavutluk’ta Osmanl› hâkimiyetini tehdit eden baz› soylu ki-fliler ve asker aileleri Trabzon’a sürgün edilerek, iskân edilmifllerdir. Böylece fetih-ten sonra nüfusu azalan Trabzon’un ekonomik ve sosyal alanda geliflmesi yönün-de önemli ad›mlar at›lm›flt›r.

XVI. yüzy›l Osmanl› Devleti’nde ilerleme ve fetihlerin devam etti¤i bir dönem-dir. Bu dönemde eskisi kadar s›k ve yo¤un olmasa bile Osmanl›lar yeni fethettikle-ri bölgelere sürgün yoluyla iskân politikas›n› devam ettirdiler. Rodos fethedildi¤in-de adan›n flenlendirilmesi için Osmanl› ülkesinin de¤iflik yerlerinden sürgünler ya-p›lm›flt›r. Bu dönemde arflivlerimizde çok fazla belgesi olmas›yla dikkati çeken sür-gün metoduyla iskân faaliyeti, K›br›s Adas›’na gerçeklefltirilmifltir. Adan›n tamamenal›nmas›ndan sonra Anadolu, Karaman ve Sivas Eyâletleri’ndeki kad›lara emir gön-derilerek, her on aileden bir ailenin adaya sürgün için ayr›lmas› ve bunlar›n defter-lerinin haz›rlanmas› istenilmifltir. Bu bölgelere daha sonra Adana, Tarsus ve Sis (Ko-zan) Sancaklar› da ilave edilmifltir. Gönderilen fermanlarda adaya sevk edilecek ki-flilerde aran›lacak özellikler ayr›nt›l› bir flekilde izah edilmifltir. Bu emirler gere¤in-ce Anadolu’nun iç ve güney bölgelerinden sürgün için aileler yaz›lmaya bafllanm›fl-t›r. Bu sürgün emriyle oldukça genifl bir sahay› ihtiva eden bölgelerden K›br›s’a sü-rülecek ailelerin say›s›n›n çok yüksek olaca¤› bilinen bir gerçektir. Ancak bunlar›nne kadar›n›n adaya gönderildi¤i hususunda bugün tart›flmalar mevcuttur.


XV-XVI. yüzy›llarda gerçeklefltirilen sürgün ve iskân faaliyetleri sadece yenifethedilen bölgelere Anadolu’dan Türk nüfusunun ihrac› fleklinde gerçekleflme-mifltir. Devlet bulunduklar› bölgelerde daha önce isyan etmifl veya isyan etmeihtimali bulunan Rumeli’deki baz› H›ristiyan aile ve gruplar› ülkenin de¤iflik yer-lerine sürgüne göndermifltir. Nitekim bu amaçla XVI. yüzy›l›n ilk yar›s›nda Ma-caristan’dan 2000 kadar bir nüfus, Gelibolu’ya sürgün edilmifltir. Özellikle XV.yüzy›l içerisinde Osmanl›lar›n Balkan ülkelerini ele geçirdikleri dönemde bura-lardaki mevcut feodal yap› Osmanl› merkezî yap›s›na, devlet ve toplum düzeni-ne uygun de¤ildi. Fethin ilk y›llar›nda buralardaki üretim ve mülkiyet flekilleri-ne dokunulmam›fl, yerel nüfuzlu ailelerin vergiye ba¤lanmas› ile yetinilmifltir.Asl›nda Osmanl› Devleti özellikle Müslüman devletlerden ele geçirdi¤i bölgeler-de halk›n kendi idarelerine al›flmas›n› kolaylaflt›rmak için idarî yap›, vergi ve ka-nunlar› bir müddet yürürlükte b›rak›rd›. Bu yöntemi nüfuzlu ailelerin ellerinde-ki topraklara bir müddet müdahale etmeyerek, Balkanlar’da da uygulam›flt›r. Buuygulamayla Bosna’da baflar› elde edilmesine ra¤men H›ristiyan feodal beylerinOsmanl›lar›n uygulad›¤› merkezî devlet otoritesini tehdit edece¤i aflikârd›. Ayr›-ca bu durum Osmanl›lar›n hâkim olduklar› bütün memleketlerde genel ve ortakbir toprak düzeninin yerlefltirilmesi ve vergilendirme politikas›na da uygun düfl-memekteydi. Bu nedenlerle Balkanlar’daki feodal beyler bir müddet sonra bafl-ka bölgelere nakledilerek, halk üzerindeki nüfuz ve bask›lar› ortadan kald›r›l-m›flt›r. Ellerindeki topraklar timârlara ayr›larak, sipahilere da¤›t›lm›flt›r. Yukar›daifade edilen Arnavutluk bölgesinden Trabzon’a sürülen aileler bunun en güzelörneklerinden birisidir.

XVII-XVIII. YÜZYILLARDA OSMANLI DEVLET‹’N‹NUYGULADI⁄I ‹SKÂN METOTLARIOsmanl› Devleti’nin XVI. yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren do¤uda Safeviler ve ba-t›da Habsburg ‹mparatorlu¤u ile yürüttü¤ü uzun süreli savafllar ekonomik yap›-y› olumsuz yönde etkiledi¤i gibi devlet otoritesinin zay›flamas›yla iç kar›fl›kl›k-lar›n da ortaya ç›kmas›na zemin haz›rlam›flt›r. Özellikle XVII. yüzy›l›n bafllar›n-dan itibaren Anadolu’nun ço¤u bölgesinde görülen Celalî ‹syanlar› ve ekono-mik s›k›nt›lar›n halk üzerindeki bask›s› onlar›n yurtlar›n› terk ederek, daha gü-venli gördükleri kasaba ve flehirlere göç etmelerine sebep olmufltur. BöyleceAnadolu ve Suriye’de binlerce köy boflalarak, harap olmufltur. Bu durum eko-nomisi tar›ma dayal› olan devletin maliyesini olumsuz yönde etkilemeye baflla-m›flt›r. Osmanl› Devleti düflen vergi gelirlerini artt›rman›n çözümünü mevcutvergilerin oran›n› yükseltmek ve yeni vergiler koymakta bulmufltur. Ayr›ca köy-lerin boflalmas› devletin asker kaynaklar›ndan birisi olan timâr sisteminin bozul-mas›na sebebiyet verdi¤inden asker ihtiyac›n›n karfl›lanmas› için maafll› kap›ku-lu askerlerinin say›s›n›n yükseltilmesi yoluna gidilmifltir. Osmanl› Devleti’niniçinde bulundu¤u bu duruma ba¤l› olarak XVII. yüzy›ldan itibaren iskân siyase-ti tamamen de¤iflmifltir. Bu yüzy›lda Köprülüler Devri hariç fetihler durdu¤un-dan art›k d›fla dönük bir iskân söz konusu olamamaktayd›. Köprülüler Dev-ri’nde Uyvar, Kamaniçe ve Girit Adas› Osmanl› hâkimiyetine al›nm›flsa da bubölgelere d›fla dönük sistemli bir iskân siyaseti uygulanmam›flt›r. Devlet yukar›-da belirtilen sebeplerden dolay› ahalisinin bölgeyi terk etmesiyle harap olanmahallere konar-göçer afliretleri iskân etmeye çal›flarak, içe dönük bir iskân si-yaseti uygulamak durumunda kalm›flt›r.


Konar-Göçerlerin Terk Edilmifl Harap ve Bofl AlanlaraYerlefltirilmeleri Suretiyle Yap›lan ‹skân Osmanl› Devleti XVII. yüzy›lda harap ve sahipsiz yerlere konar-göçer afliretleri yer-lefltirerek, buralar› ziraata açmak ve bu yolla devlet gelirlerini yükseltmek yönün-de bir iskân politikas› takip etmeye bafllam›flt›r. Bu politika XVIII. yüzy›lda da de-vam ettirilmifltir. Osmanl›lar›n bu devirde böyle bir politika belirlemesinin sebep-lerini afla¤›daki flekilde özetlemek mümkündür.

a. Uzun savafllar yüzünden meydana gelen ekonomik buhranlar.b. ‹ç kar›fl›kl›klar ve isyanlar.c. Devlete yeni gelir kaynaklar› meydana getirebilmek için harap ve bofl alan-

lar›n ziraata aç›lmas›.Toplum yaflant›s› içerisinde Osmanl› Devleti’nin yerleflik hayat› benimsedi¤i bi-

linmektedir. Osmanl› devlet idarecileri kurulufltan itibaren, nüfusun de¤iflik iskânünitelerinde üretim faaliyetlerinde bulundu¤u bir toplum yaflant›s›n› arzulamaktay-d›lar. Bununla birlikte devlet bünyesinde konar-göçer afliretler de bulunmaktayd›.Genellikle geçimlerini hayvanc›l›kla sa¤layan bu gruplar, halk›n et ihtiyac›n› karfl›-lamalar›n›n yan›s›ra savafllar›n vazgeçilmez bir unsuru olan atlar› yetifltirmek sure-tiyle de devlete hizmet etmekteydiler. Konar-göçer afliretlerin bir k›sm› devletinkurulufl ve yükselifl dönemlerinde Rumeli’ye iskân edilmifllerdi. Konar-göçerleryerleflik topluluklara nazaran de¤iflik bir hayat tarz› sürmekteydiler. Mevsimdenmevsime yaylak ve k›fllak aras›nda göç etmek durumundalard›. K›fllak ve yaylakaras›ndaki mesafe bazen oldukça uzak olabilmekteydi. Mesela yaylak mahalli F›ratNehri’nin kayna¤› Do¤u Anadolu yaylalar› olan bir konar-göçer grubun k›flla¤› Su-riye bölgesi olabilmekteydi. Afliretler yaylak ve k›flla¤a gidifl gelifllerinde yerleflikhalkla problemler yaflamaktayd›lar. Bu gruplar yollar› üzerindeki yerleflik ahalininekinlerine, mallar›na, hatta canlar›na zarar vermekteydiler. Konar-göçerlerin bubafl›bozuk hareketleri devletin kuvvetli oldu¤u zamanlarda asayiflin sa¤lanmas›aç›s›ndan bir zorluk meydana getirmemekteydi. Ancak XVII. yüzy›ldan itibarenmerkezî idarenin zay›flamas›yla yerleflik halka verdikleri zarar›n önlenmesinde s›-k›nt›lar yaflanmaya bafllanm›flt›r. Osmanl› devlet adamlar› konar-göçer toplulukla-r›n sebep olduklar› huzursuzluklar›n mutlaka önlenmesi gerekti¤inin fark›ndayd›-lar. Bu maksatla devlet, XVII-XVIII. yüzy›llarda konar-göçerlerin terk edilmifl harapve bofl alanlara yerlefltirilmeleri politikas›n› benimsemifltir. Böylece hem afliretlerineflk›yal›k hareketleri büyük ölçüde engellenmifl olacak hem de bofl ve harap yer-ler mamur hâle getirilerek, vergi gelirleri yükseltilmifl olacakt›.

Yeni Yerleflim Yerleri Açmak ve Derbend, Hanlar›nTamiri Suretiyle Yap›lan ‹skânBu dönemde uygulanan iskân siyasetlerinden bir di¤eri yeni yerleflim yerleri (ma-mureler) oluflturmak ve tamir edilen mevcut han ve derbendleri iskâna açmakt›.Bir iskân metodu olarak yeni yerleflim yerlerinin kurulmas›, derbend ve hanlar›ntamir edilerek, iskâna aç›lmas› suretiyle kasaba ve köylerin oluflturulmas› bölgedeasayiflsizli¤in önlenmesinde önemli bir vas›ta olmufltur. Yeni yerleflim yerleri aça-rak yap›lan iskâna en güzel örnek, Damat ‹brahim Pafla’n›n câmi, medrese, imaret,han, mektep ve 30-40 kadar dükkân infla ettirdi¤i do¤um yeri Muflkara Köyü’nünzamanla Nevflehir ad›yla bir kasaba hüviyetine dönüflmesidir. ‹brahim Pafla eserle-rini yapt›rd›ktan sonra halk›n buraya yerleflmesini teflvik için bir tak›m cazip poli-tikalar üretti¤i gibi bölgedeki konar-göçerlerden baz› gruplar› da sürgün yöntemiy-


le Muflkara’ya yerlefltirmifltir. Özellikle Sultan III. Ahmed devrinde Anadolu’dakiderbend ve hanlar tamir edilerek, güvenli hâle getirilmifl ve iskâna aç›lm›flt›r. Ha-rap olan bu binalar›n tamirinden sonra etraf›na câmi, mektep, hamam, suyolu gibisosyal tesisler yap›larak, iskân için cazip hâle getirilmifltir. Daha sonra bu yerlerenüfus nakledilerek, iskân edilmifltir. Arg›than›, Uluk›flla, Kad›nhan› gibi yerleflimyerleri bu suretle ortaya ç›km›flt›r.

Rumeli ve K›r›m’da Toprak Kay›plar› Sebebiyle Osmanl›S›n›rlar›na Göç Eden Muhacirlerin ‹skân› Osmanl› Devleti XVII-XVIII. yüzy›llar boyunca konar-göçerleri iskân ifliyle u¤rafl›r-ken XVII. yüzy›l›n sonlar›ndaki savafllarda baflar›s›zl›klarla birlikte toprak kay›pla-r› da bafllam›flt›r. Bilindi¤i gibi devletin kurulufl ve yükselifl devirlerinde Rumeli’defethedilen topraklara Anadolu’dan Türk ve Müslüman ahali nakledilerek, yerleflti-rilmiflti. Osmanl› Devleti XVII. yüzy›l›n sonlar›nda Avusturya, Rusya, Venedik, veLehistan ile yapt›¤› savafllar› kaybetmiflti. Bu savafllar›n sonunda imzalanan Karlof-ça Antlaflmas› ile Osmanl› Devleti önemli toprak kay›plar›na u¤ram›flt›. Buralardayaflayan Türk ve Müslüman ahali Osmanl› s›n›rlar›na göç etmek mecburiyetindekalm›flt›r. XVIII. yüzy›lda Küçük Kaynarca Antlaflmas›’ndan sonra K›r›m’›n Ruslartaraf›ndan ele geçirilmesiyle XIX. yüzy›l›n bafl›na kadar yüzbinlerce insan Anado-lu ve Rumeli’deki Osmanl› topraklar›na göç etmek zorunda kalm›flt›r. Ekonomisiiyi durumda olmayan devlet bu muhacirlerin iskân› ve onlar›n hayatlar›n› devamettirebilmeleri için yapaca¤› ekonomik yard›mlar hususunda oldukça zorlanm›flt›r.

Osmanl› Devleti’nin XVIII. yüzy›lda uygulam›fl oldu¤u iskân siyasetini daha iyi anlamakiçin faydal› bir kaynak olarak XVIII. Yüzy›lda Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun ‹skân Siyase-ti ve Afliretlerin Yerlefltirilmesi isimli kitab›n 43-124. sayfalar›n› okuyabilirsiniz (YusufHalaço¤lu, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay›nlar› 1991).

XVII-XVIII. yüzy›llarda Osmanl› Devleti hangi sebeplerle ne tür bir iskân siyaseti uygula-m›flt›r?

XVII-XVIII. YÜZYILLARDA OSMANLI DEVLET‹’N‹NYÜRÜTTÜ⁄Ü ‹SKÂN FAAL‹YETLER‹ XVII-XVIII. yüzy›llarda Osmanl› Devleti’nde büyük konar-göçer gruplar› ve yafla-d›klar› alanlar flu flekildeydi: Sivas’›n güneyinde bugünkü Ulafl, Kangal, Divri¤i,Gürün ile çevrelenen co¤rafî saha Dulkadir ve Halep Türkmenlerinin yayla¤› idi veYeni-il olarak bilinmekteydi. Burada daha sonra bir kad›l›k teflekkül ettirilmifl veÜsküdar’daki Atik Valide Sultan Câmisi evkaf› olarak belirlenmifltir. Marafl, Elbis-tan, Kadirli, Kozan, Yozgat bölgelerinde Dulkadirli Türkmenleri yaylak ve k›fllakhayatlar›n› devam ettirmekteydiler. Ulu Yörük ad› verilen Türkmen teflekkülü Si-vas’›n bat›s›ndan itibaren Ankara bölgesine ve yine Sivas’›n kuzey taraflar›nda To-kat’a kadarki co¤rafî sahaya yay›lm›flt›. K›fllaklar› Urfa, Mardin ve Diyarbak›r üçge-ninde olan Bozulus Türkmenlerinin yaylaklar› Erzurum, Pasin, Kars yaylar›yd›. Ra-mazanl› Türkmenleri ‹skenderun’dan Alanya’ya kadar bölgeyi kendilerine yurt tut-mufllard›. ‹zzettinli Taifesi ise Kilis taraflar›nda yaflamaktayd›. Bu büyük konar-gö-çer teflekküllerin yan›nda Osmanl› Devleti’nin Anadolu ve Suriye’deki pek çoksanca¤›nda yaylak-k›fllak hayat›n› devam ettiren afliretler bulunmaktayd›.

Bu konar-göçer afliretlerin bir k›sm› zamanla kendiliklerinden uygun mahallereyerleflmifllerdir. Konar-göçer afliretlerin kendi istekleriyle yerleflik hayata geçmele-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

rini sa¤layan en büyük sebep, devam ettirdikleri konar-göçer hayat›n ekonomikaç›dan k›s›r olufludur. Bu gruplar yaflama flartlar› daha elveriflli topraklar› bulduk-lar›nda buralara yerleflmekteydiler. Mesela XVI. yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren Os-manl›-Safevi dostlu¤unun bozulmas›yla bu devletin s›n›rlar›nda yaylayan BozulusTürkmenleri zaman zaman Safevi sald›r›s›na u¤ramaya ve çok say›da hayvan za-yiat› vermeye bafllam›fllard›r. Ayr›ca yaylak, k›fllaklar› aras›ndaki mesafenin hayliuzak ve arazinin k›r›k oluflu bu Türkmenleri yerleflik hayata zorlayan unsurlar ol-mufltur. Bu sebeplerle Bozulus Türkmenleri XVII. yüzy›l›n bafllar›ndan itibaren Or-ta Anadolu’ya do¤ru göç etmeye bafllam›fllard›r. Buradan da Kütahya, Ayd›n yöre-lerine kadar yay›lm›fllard›r. Bu durum karfl›s›nda yerleflik halk›n flikâyetleri artm›fl,devlet bunlar› eski yurtlar›na döndürmek için bir tak›m tedbirler alm›flt›r. Ancakbunlardan bir sonuç al›namay›nca Bozulus Türkmenlerine yeni bir nizam verile-rek, Orta Anadolu, Kütahya ve Ayd›n çevrelerinde yaflamalar›na müsaade edilmifl-tir. Keza Sivas’›n güneyinde yaylayan Dulkadir ve Halep Türkmenleri zamanla böl-gede köyler kurarak, yerleflmeye bafllam›fllard›r. Çukurova bölgesinde yaflayanTürkmenler, arazinin verimli olmas› sebebiyle kendiliklerinden bölgede yerleflme-ler oluflturmufllard›r.

Osmanl› Devleti’nin XVII-XVIII. yüzy›llarda uygulad›¤› iskân siyaseti eflk›yal›khareketleri önlenemez bir boyut kaydeden konar-göçerlerin devlet eliyle iskân› te-flebbüsüdür. Yerleflik halk›n ekili arazilerini hayvanlar›na çi¤netmek, ahalinin ma-l›na ve can›na kastetmek gibi asayiflsizliklerinin yan›nda bu gruplar büyük kitlelerhâlinde harekete geçtikleri zaman onlarca köy ve kasabay› ya¤malayabilmekteydi-ler. Devlet afliretlerin yerlefltirilmeleri için fermanlar ç›kararak, bunlar›n harap vebofl yerlere sürgün yoluyla iskân›n› emretmifltir. Ayr›ca yaylak ve k›fllak mahalleri-ne iskân edilen konar-göçer gruplar da olmufltur. Bu dönemdeki belli bafll› iskânyerleri Kütahya, Ayd›n, Konya, Karaman, Antalya, ‹ç-il, Ankara, Nevflehir, Çukuro-va, Diyarbak›r, Malatya, Rakka, Halep havalisi ve K›br›s Adas› olmufltur. Afliretlerineflk›yal›klar›n› önlemek için sürgün yoluyla yap›lan bu yerlefltirmenin amaçlar›n›flu flekilde özetlemek mümkündür.

a. Konar-göçer afliretlerin eflk›yal›k yapmalar›n›n önüne geçmek.b. Konar-göçer afliretleri iskân ederek, onlardan daha fazla vergi almak.c. Harap olan alanlar ile bofl arazileri ziraata açmak. d. Askerî alanda konar-göçerlerden daha fazla yararlanabilmek.e. Konar-göçerleri özellikle güney ve do¤u bölgelerine yerlefltirerek, tampon

bölgeler oluflturmak.Görüldü¤ü gibi Osmanl› Devleti’nin XVII-XVIII. yüzy›llardaki iskân siyaseti ha-

rap ve bofl yerlere konar-göçerleri yerlefltirerek, buralar› ziraata açmak yönündeyürütülmüfltür. Böylece konar-göçerlerin eflk›yal›k hareketlerinin önüne geçmekde amaçlanm›flt›r. Bu maksatla konar-göçerlerin önemli bir k›sm›n›n Anadolu’dakiyaylak ve k›fllak mahallerinden oldukça uzak olan Rakka ve K›br›s’a iskân edilme-leri kararlaflt›r›lm›flt›r. Fakat afliretlerin bu karara karfl› gelmeleri ve Rakka’ya yer-leflmeyi fliddetle reddettiklerinden istenilen baflar› elde edilememifltir. Bunun üze-rine harap durumda olan han ve derbendlerin tamir edilerek iskâna aç›lmas› ön-görülmüfltür. Bu bölgeler di¤er alanlara göre daha güvenli oldu¤undan ve yerlefle-cek ailelere bir tak›m vergi muafiyetleri tan›nd›¤›ndan bunda önemli baflar›lar sa¤-lanm›flt›r. Ancak bu dönemdeki iskân siyaseti incelendi¤i zaman toplu bir iskânhareketinden ziyade bölgelere hitap eden, oralar›n ›slah›n› hedef alan bir politika-n›n takip edildi¤i görülmektedir. Bu sebeple istenilen sonucun tam olarak al›nd›-¤›n› söylemek güçtür. Zaten Osmanl› devlet adamlar› bu hususta kesin ve kati çö-


zümün tüm afliretlerin yerleflik hayata geçirilmesiyle mümkün olabilece¤inin far-k›ndayd›lar. Ayr›ca devlet bu dönemde ilk defa savafllardaki baflar›s›zl›klarla elin-den ç›kan topraklardan s›n›rlar›na do¤ru ak›n eden muhacirlerin iskân› meselesiy-le u¤raflmak zorunda kalm›flt›r.

Sonuç olarak devleti oluflturan kitlelerin siyasî s›n›rlar içerisinde dengeli da¤›l›-m› ve ekonomik kaynaklardan her kesimin yeterince faydalanabilmesi devletleringeliflmifllik ve medeniyet seviyelerini ortaya koyar. Bu sebeple geçmiflte ve günü-müzde devletler iskân ünitelerini oluflturmak, düzenlemek ve korumak durumun-dad›r. Geçmiflte devletlerin askerî ve siyasî alanlardaki baflar›lar› d›fla dönük bir is-kân siyaseti belirlemelerine sebep olmufltur. Bunun aksi durumunda iskân ve göçiçe dönük bir seyir takip etmifltir. Osmanl›lar›n küçük bir beylikten güçlü bir dev-let hâline gelifli kurulufl ve yükselifl dönemlerinde uygulad›klar› gazâ ve fethedilenyerlere uygulad›klar› iskân politikas›yla do¤rudan alakal›d›r. Devlet XIV-XVI. yüz-y›llar boyunca d›fla dönük bir iskân politikas› belirleyerek, ço¤unlukla Anadolu’da-ki konar-göçer Türkmenleri Rumeli’ye yerlefltirmifltir. Bu politika sayesinde Rume-li flenlendirilip, iskân olunurken Türklefltirme hareketi de gerçeklefltirilmifl oluyor-du. Ayr›ca Anadolu’da konar-göçerlerin yerleflik halk üzerindeki bask›s› ve onlaraverdikleri zararlar›n önüne geçiliyordu. Osmanl› idarecileri devletin geliflme veilerlemesi için yerleflik hayat›n flart oldu¤unun bilincindeydiler. Bu sebeple konar-göçer topluluklar›n yerleflik hayata geçirilmesi bir devlet politikas› olarak benim-senmifl ve bu alanda büyük baflar›lar elde edilmifltir. Ele geçirilen bir bölgeye uy-gulanan sistemli iskân yeni ilerlemelerin kap›s›n› açmaktayd›. Osmanl›lar Rume-li’nin iskân› için çeflitli iskân metotlar› gelifltirmifllerdir. Bunlar içerisinde en s›k uy-gulanan› ve dikkat çekici olan› sürgün metoduyla yap›lan iskând›r. Bu sayede pekçok yer mamur hâle getirildi¤i gibi yeni yerleflim yerleri de kurulmufltur.

XVII-XVIII. yüzy›llarda Osmanl› Devleti uzun savafllar ve bunlar›n sebep oldu-¤u ekonomik buhranlar ve iç kar›fl›kl›klarla u¤raflmak zorunda kalm›flt›r. ÖzellikleAnadolu ve Suriye’de yaflayan halk ekonomik zorluklar ve eflk›ya bask›s› yüzün-den köylerini terk ederek, daha güvenli gördükleri kasaba ve flehirlere göç etme-ye bafllam›flt›r. Binlerce köy ve mezraa harap bir vaziyete gelmifltir. Bu durum eko-nomisi tar›ma dayanan Osmanl› maliyesini derinden etkilemifl ve ekonomik buh-ranlar s›k s›k tekrarlan›r olmufltur. Bu duruma çare arayan Osmanl› devlet adamla-r› harap ve bofl yerlere konar-göçerleri yerlefltirerek, buralar› ziraata açmak ve busayede devlet gelirlerini artt›rmak gibi bir iskân politikas› belirlemifllerdi. Fakatbundan istenilen neticeler al›namam›flt›r. Bu yüzy›llarda bölgelere hitap eden veoralar›n ›slah›n› hedef alan bir iskân siyaseti uygulanm›flt›r. Konar-göçerlerin tama-m›n›n iskân› yönünde bir hareket gerçeklefltirilememifltir.



Osmanl› Devleti’nin XIV-XVIII. yüzy›llarda uy-

gulad›¤› iskân siyasetini aç›klayabilmekOsmanl› Beyli¤i tarih sahnesine ç›kt›¤›ndan iti-baren H›ristiyan memleketleri üzerine gazâ siya-seti uygulam›flt›r. Osman Bey zaman›ndan itiba-ren fethedilen topraklara Anadolu’daki di¤er bey-likler ahalisinden Osmanl› topraklar›na gelenTürkmenler yerlefltirilmifltir. Bu sayede yeni fe-tihler için gerekli olan insan gücü sa¤lanm›fl olu-yordu. Rumeli’ye geçtikten sonra da baflar› ileuygulanan bu iskân siyaseti sayesinde Osmanl›-lar k›sa zamanda büyük bir devletin ortaya ç›k-mas›n› gerçeklefltirmifllerdir.

Osmanl› Devleti’nin XIV-XVIII. yüzy›llarda uy-

gulad›¤› iskân metotlar›n› aç›klayabilmekOsmanl›lar Rumeli’ye geçtikten sonra fethettikle-ri yerleri flenlendirmek ve Türklefltirmek gayesiile de¤iflik iskân metotlar› uygulam›fllard›r. Bun-lardan birisi genellikle terk edilmifl bölgelere or-duyla birlikte hareket eden dervifller vas›tas› iletekke ve zâviyelerin kurulmas› suretiyle yap›laniskând›r. K›sa zamanda bu tekke ve zâviyelerinetraf›na Türkmenler taraf›ndan evler yap›l›yor,böylece bölge yerleflime aç›lm›fl oluyordu. Ayr›-ca Anadolu’dan Rumeli’ye geçip yerleflmek iste-yen Türkmenlere zengin timârlar verilerek, top-ra¤›n ifllenmesi ve bölgenin iskân› gerçeklefltiril-mifl oluyordu. Ayn› flekilde savafllarda yararl›l›¤›görülen kiflilere mülkler tahsis edilerek, onlar sa-yesinde bölgenin imar ve iskân› sa¤lanm›fl olu-yordu. Vak›flar bir bölgeyi iskân etmede enönemli ve h›zl› sonuç al›nan yöntemlerden biri-siydi. Çünkü vak›flar yoluyla ibadethânesi ve sos-yal imkânlar› oluflturulan bir yere hemen çevre-deki Türkmenler yerleflmeye bafll›yordu. Rume-li’de bu sayede onlarca kasaba ortaya ç›km›flt›r.Osmanl› Devleti’nin Rumeli’nin iskân›nda en s›kbaflvurdu¤u yöntem sürgün metodu olmufltur.Bu sayede Anadolu’dan genifl halk kitlelerini Ru-meli’ye nakleden Osmanl›lar, onlar sayesinde ye-ni fetihlerin zeminini haz›rlam›fl oluyorlard›.

Osmanl› Devleti’nin Rumeli’de uygulad›¤› iskân ve

yerlefltirme politikas›n›n etkilerini tart›flabilmekYeni fethedilen bir bölgenin iskân›na gerek görül-dü¤ü zaman sürgün hükümleri haz›rlan›r ve belir-lenen bölgelere gönderilirdi. Sürgün iflinden birin-ci derecede kad›lar sorumluydu. Kad›lar sürgüniçin ayr›lan ailelerin hangi köy veya mahalleden ol-duklar›n› kefilleriyle beraber haz›rlad›klar› defterle-

re kaydederlerdi. Yaz›m ifli tamamland›ktan sonrasürgüne gönderilecek aileler devletin bu ifl için gö-revlendirdi¤i memurlar›na teslim edilirdi. Onlar dabu aile veya kiflileri sürgün mahalline ulaflt›r›rlard›.

Osmanl› Devleti’nin kurulufl ve yükselifl dönem-

leri ile duraklama ve gerileme dönemlerinde fark-

l› tarzda iskân metotlar› izlemesinin nedenlerini

tart›flabilmekFatih Sultan Mehmed ‹stanbul’u ald›ktan sonraflehri bir dünya baflkenti yapmak için ömrü bo-yunca çal›flmalar yapm›flt›r. Fetih s›ras›nda flehrinya¤malanmas›n› önlemeye çal›flan padiflah fetih-ten sonra Anadolu ve Rumeli’deki kad›l›klara fer-manlar göndererek, esnaf ve zanaatkârlar›n ‹stan-bul’a gelip yerleflmeleri için gerekli çal›flmalar›nyap›lmas›n› istemifltir. Bundan sonra yine Osman-l› memleketlerinin her taraf›ndan ifl sahibi ve za-naat erbab› insanlar sürgün metoduyla ‹stanbul’ayerlefltirilmifllerdir. ‹stanbul’dan sonra fethedilenMidilli, Amasra, Trabzon, Mora, Kefe, Karaman,Aksaray gibi yerlerden tüccar, esnaf ve zanaatkâr-lar ‹stanbul’a gönderilip, yerlefltirilmifllerdir. ‹stan-bul’un iskân› için yap›lan çal›flmalar Fatih SultanMehmed’den sonraki padiflahlar taraf›ndan da de-vam ettirilmifltir. Fatih Sultan Mehmed ‹stanbul’unimar› için de büyük gayret sarf etmifltir. Ayasof-ya’y› câmiye çevirten padiflah, k›sa zamanda FatihCâmisi ve medreselerini, Topkap› Saray›’n›, Kapa-l› Çarfl› ve Bedesten’i infla ettirmifltir.

Osmanl› Devleti’nin iskân politikas›nda konar-gö-

çerleri kullanma sebebini de¤erlendirebilmekOsmanl› Devleti XVI. yüzy›l›n sonlar›ndan itiba-ren do¤uda ve bat›da uzun süreli savafllarla u¤rafl-mak zorunda kalm›flt›r. Bu sebeple maliyede bü-yük aç›klar verilirken, zay›flayan devlet otoritesiyüzünden Anadolu ve Suriye’de pek çok isyan or-taya ç›km›flt›r. Anadolu ve Suriye’de yaflayan halkekonomik zorluklar ve eflk›ya bask›s› yüzündenköylerini terk ederek, daha güvenli gördükleri ka-saba ve flehirlere göç etmeye bafllam›flt›r. Binlerceköy ve mezraa harap bir vaziyete düflmüfltür. Budurum ekonomisi tar›ma dayanan Osmanl› mali-yesini derinden etkilemifl ve ekonomik buhranlars›k s›k tekrarlan›r olmufltur. Bu duruma çare ara-yan Osmanl› devlet adamlar› harap ve bofl yerlerekonar-göçerleri yerlefltirerek, buralar› ziraata aç-mak ve bu sayede devlet gelirlerini yükseltmekgibi bir iskân politikas› belirlemifllerdir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi kolonizatör Türk derviflleri-ne verilen isimlerden biri de¤ildir?

a. Gaziyân-› Rumb. Abdalân Rumc. Ahiyân-› Rumd. Alp-erene. Derbentçi

2. Afla¤›dakilerden hangisi Osmanl› tarihlerinde Gazi-yân-› Rum Abdalân-› Rum Ahiyân-› Rum, Alperen diyeadland›r›lan Kolonizatör Türk Dervifllerinin özelliklerin-den biri de¤ildir?

a. Tekke ve zaviyeler infla etmelerib. Yöre asayiflini sa¤lamalar›c. Halktan vergi toplamalar›d. Gazâ ve seferlere kat›lmalar›e. Tarikat mensubu olmalar›

3. Afla¤›dakilerden hangisi Fatih Sultan Mehmed’in ‹s-tanbul’da gerçeklefltirmifl oldu¤u imar, iskân faaliyetle-rinden biri de¤ildir?

a. Topkap› Saray›’n›n infla edilmesib. Ayasofya’n›n câmiye çevrilmesic. Bedesten ve Kapal› Çarfl›’n›n infla edilmesid. Sahn-› Seman Medreseleri’nin yap›lmas›e. Galata Kulesi’nin infla edilmesi

4. Afla¤›dakilerden hangisi Osmanl› iskân siyasetinintemelinde yer almaz?

a. Yeni fetihlere zemin haz›rlamakb. Ele geçirilen yerlerde Türk-‹slam medeniyetini

yerlefltirmekc. Toplumun huzur ve asayiflini sa¤lamakd. Hakim oldu¤u topluma boyun e¤dirmeke. ‹skân›n devaml›l›¤› için maddî imkânlar oluflturmak

5. Afla¤›dakilerden hangisi Osmanl› Devleti’nin XVII-XVIII. yüzy›llarda uygulad›¤› iskân siyasetinin amaçla-r›ndan biri de¤ildir?

a. Uzun savafllar sebebiyle harap olan alanlar ilebofl arazileri ziraata açmak

b. Konar-göçer afliretleri iskân ederek onlardan dü-zenli vergi almak

c. Devletin birçok bölgesindeki afliretlerin eflk›ya-l›k hareketlerini önlemek

d. ‹skân etti¤i konar-göçerlerin askeri gücündenfaydalanmak

e. Milliyetçilik fikirlerinin konar-göçerler aras›ndayay›lmas›n› engellemek

6. Afla¤›dakilerden hangisi Osmanl› Devleti’nin XIV-XVI. yüzy›llar içerisinde yürüttü¤ü iskân politikalar›n›nsonucu de¤ildir?

a. Hâkim oldu¤u bölgelerin uzun y›llar boyuncaelinde kalmas›n› sa¤lam›flt›r.

b. Fethedilen bölgelerin kültür zenginlikleri korun-mufltur.

c. Fethedilen bölge halk›n›n askerî kuvvetlerindenyararlan›lm›flt›r.

d. Câmi, medrese, imaret, flifahane gibi sosyo-kül-türel eserler yapt›r›lm›flt›r.

e. Devletin vergi gelirleri artm›flt›r.

7. Afla¤›daki bölgelerden hangisi fethedildikten sonrasürgün yoluyla iskâna tâbi tutulmufl olamaz?

a. K›br›sb. Rodosc. Trabzond. Karamane. ‹stanbul

8. Osmanl› Devleti’nde sürgün metoduyla yap›lan is-kânlarda bu iflten birinci derecede sorumlu olan ve sür-gün defterlerini haz›rlayan görevli afla¤›dakilerden han-gisidir?

a. Kad›b. Sancakbeyic. Beylerbeyid. ‹skânbafl›e. ‹skân kâtibi

9. Osmanl› Devleti’nde yollar›n, seyahat ve ticaretingüvenlik alt›na al›nmas› için yap›lan binalara ne ad ve-rilirdi?

a. Menzilb. Derbendc. Hand. Kervansaraye. ‹maret

10. Afla¤›dakilerden hangisi Rumeli Yörüklerinden biride¤ildir?

a. Vize Yörüklerib. Ofçabolu Yörükleric. Kocac›k Yörüklerid. Tanr› Da¤› Yörüklerie. Edirne Yörükleri



1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “XIV-XVI. Yüzy›llarda Os-manl› Devleti’nin Uygulad›¤› ‹skân Metotlar›”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kolonizatör Türk Derviflle-ri Vas›tas› ile Yap›lan ‹skân” konusunu yenidengözden geçiriniz.

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “XIV-XVI. Yüzy›llarda Os-manl› Devleti’nin Yürüttü¤ü ‹skân Faaliyetleri”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “XIV-XVI. Yüzy›llarda Os-manl› Devleti’nin Yürüttü¤ü ‹skân Faaliyetleri”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “XVII-XVIII. Yüzy›llarda Os-manl› Devleti’nin Uygulad›¤› ‹skân Metotlar›”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “XIV-XVI. Yüzy›llarda Os-manl› Devleti’nin Uygulad›¤› ‹skân Metotlar›”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “XIV-XVI. Yüzy›llarda Os-manl› Devleti’nin Yürüttü¤ü ‹skân Faaliyetleri”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sürgün Metoduyla ‹skân”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Derbendler Vas›tas› ile Yap›-lan ‹skân” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “XIV-XVI. Yüzy›llarda Os-manl› Devleti’nin Yürüttü¤ü ‹skân Faaliyetleri”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Rumeli’nin fetih ve Türkleflmesinde Türkmen derviflle-rinin büyük rolü olmufltur. Genellikle ›ss›z alanlara vestratejik bölgelere zâviye ve tekkeler kuran bu dervifllergelip-geçen yolculara hizmet etmekteydiler. Zamanlabu zâviye ve tekkelerin etraf›nda Türkmenler taraf›n-dan köy ve kasabalar kurulmaya bafllanm›flt›r.

S›ra Sizde 2

Osmanl› fetih metotlar›ndan birisi fethedilen bölgelerinkülliye, câmi, mescid, imaret, medrese, köprü vs. hay›reserleri ile donat›lmas›d›r. Böylece vak›flar yoluyla sos-yal imkânlar› oluflturulmufl bir bölge çevreden gelenhalk taraf›ndan iskân olunmaya bafllan›yordu. K›sa za-manda o vak›f eserinin etraf›nda mahalleler olufluyorve bir kasaba hâline gelmesi sa¤lanm›fl oluyordu.Osmanl› padiflahlar› Rumeli’deki Osmanl› fetihlerinekat›lan, devlete hizmet etmifl kiflilere genifl mülkler tah-sis ederlerdi. Bu mülk sahiplerinin kendi mülklerininyeniden düflman eline geçmemesi için çal›flacaklar›, böl-geyi kendi adamlar›yla iskân edecekleri ve topra¤› enverimli bir biçimde iflleyecekleri bilinmekteydi. Ayr›cadevlet bir k›s›m mülk sahiplerini baz› vergilerden muaftutarak, zenginleflmelerini ve onlar›n kanal›yla bölgeninimar›n› sa¤lamay› amaçlamaktayd›.

S›ra Sizde 3

Osmanl› Devleti’nde yeni fethedilen bir bölgenin sis-temli bir flekilde iskân edilmesi için müracaat edilenyöntemlerden birisi sürgün metodudur. Bu yönteminOsmanl› Devleti’nin kuruluflundan itibaren uyguland›¤›bilinmektedir. Devletin kurulufl devirlerinde sürgünyöntemine s›k s›k müracaat edildi¤i kaynak eserlerdenanlafl›lmaktad›r. Nitekim Gelibolu Yar›madas› ele geçi-rildikten sonra Karesi bölgesinden Türkler getirilmifl veburaya yerlefltirilmifltir. Yeni fethedilen bir bölgeninTürklefltirilmesi veya herhangi bir yörenin emniyeti içiniskân›na gerek görüldü¤ü zaman devlet icap eden yer-lerin kad›lar›na sürgün hükümleri gönderirdi. Bu hü-kümler çerçevesinde ayr›lan aileler iskân olunacak ma-halle gönderilirlerdi. Osmanl›lar Rumeli’de elde ettikle-ri bölgelere sürgün usulüyle Türkmen iskân›n› gerçek-lefltirirken, büyük oranda Bat› ve Orta Anadolu’da yafla-yan konar-göçer teflekküllerden faydalanmaktayd›.Devlet bu uygulamayla iki yönden kârl› ç›kmaktayd›.Çünkü geçimlerini büyük ölçüde hayvanc›l›kla sa¤la-yan ve yaylak, k›fllak aras›nda konar-göçer bir hayat



tarz› benimseyen Yörüklerle yerleflik halk aras›nda asa-yifl olaylar› ortaya ç›kmaktayd›. Ayr›ca yeni fethedilenbölgelerdeki arazinin ifllenmesi gerekmekteydi. Böyle-ce devlet hem Anadolu’daki yerleflik halkla konar-gö-çerler aras›ndaki asayifl olaylar›ndan kurtulmufl oluyorhem de Trakya ve Balkanlar’daki topra¤›n ifllenmesinisa¤layarak gelirlerini artt›r›yordu.

S›ra Sizde 4

XVII-XVIII. yüzy›llarda Osmanl› Devleti uzun savafllarve bunun sebep oldu¤u ekonomik buhranlar ve iç ka-r›fl›kl›klarla u¤raflmak zorunda kalm›flt›r. Özellikle Ana-dolu ve Suriye’de yaflayan halk ekonomik zorluklar veeflk›ya bask›s› yüzünden köylerini terk ederek, dahagüvenli gördükleri kasaba ve flehirlere göç etmeye bafl-lam›flt›r. Binlerce köy ve mezraa harap bir vaziyete gel-mifltir. Bu durum ekonomisi tar›ma dayanan Osmanl›maliyesini derinden etkilemifl ve ekonomik buhranlars›k s›k tekrarlan›r olmufltur. Bu duruma çare arayan Os-manl› devlet adamlar› harap ve bofl yerlere konar-gö-çerleri yerlefltirerek, buralar› ziraata açmak ve bu saye-de devlet gelirlerini yükseltmek gibi bir iskân politikas›belirlemifllerdir.

Yararlan›lan KaynaklarAhmed Refik, (1989), Anadolu’da Türk Afliretleri

(966-1200), ‹stanbul: Enderun Yay.Arslan, Hüseyin, (2001), 16. Yüzy›l Osmanl› Toplu-

munda Yönetim, Nüfus, ‹skân, Göç ve Sürgün,

‹stanbul: Kaknüs Yay.Barkan, Ö. Lütfi, (1949-1950, 1951-1952, 1953-1954),

“Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Bir ‹skân ve Koloni-zasyon Metodu Olarak Sürgünler”, ‹stanbul Üni-

versitesi ‹ktisat Fakültesi Mecmuas›, XI/1-4, (‹s-tanbul), 524-569; XIII/1-4, (‹stanbul), 56-78; XV/1-4,(‹stanbul), 209-237.

Barkan, Ö. Lütfi, (1942), “Osmanl› ‹mparatorlu¤u’ndaBir ‹skân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vak›flarve Temlikler I ‹stila Devirlerinin Kolonizatör TürkDerviflleri ve Zâviyeler”, Vak›flar Dergisi, II, (An-kara), 279-304.

Çiçek, Kemal-Saydam, Abdullah, (1996), “Osmanl› Dev-leti’nde Nüfus Hareketleri ve Yerleflme”, Yeni Türki-

ye Habitat Özel Say›s›, VIII, (Ankara), 102-125.Daflc›o¤lu, Kemal, (2007), ‹skân Suç ve Ceza Osman-

l›’da Sürgün (XVIII. Yüzy›l), ‹stanbul: Yeditepe Yay.

Do¤ru, Halime, (2002), “Osmanl› Devleti’nin Rumeli’deFetih ve ‹skân Siyaseti”, Türkler, IX, (Ankara), 165-176.

Erdo¤ru, M. Akif, (1996), “Beyflehir ve Seydiflehir Kazâ-lar›’ndan K›br›s Adas›’na Sürülmüfl Aileleler”, Tarih

‹ncelemeleri Dergisi, XI, (‹zmir), 9-66.Gökbilgin, M. Tayyib, (1957), Rumeli’de Yürükler,

Tatarlar ve Evlâd-› Fâtihân, ‹stanbul: ‹stanbul Üni-versitesi Edebiyat Fakültesi Yay.

Gündüz, Tufan, (1997), Anadolu’da Türkmen Afliret-

leri Bozulus Türkmenleri (1540-1640), Ankara;Bilge Yay.

Halaço¤lu, Yusuf, (1991), XVIII. Yüzy›lda Osmanl› ‹m-

paratorlu¤u’nun ‹skân Siyaseti ve Afliretlerin

Yerlefltirilmesi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.Halaço¤lu, Yusuf, (1999), “Kolonizasyon ve fienlendir-

me”, Osmanl›, IV, (Ankara), 581-586.‹nbafl›, Mehmet, (2002), “Balkanlar’da Osmanl› Hâkimi-

yeti ve ‹skân Siyaseti” Türkler, IX, (Ankara), 154-164.Orhonlu, Cengiz, (1971), “Osmanl› Türklerinin K›br›s

Adas›’na Yerleflmesi (1570-1580)”, Milletleraras›

Birinci K›br›s Tetkikleri Kongresi Türk Heyeti

Tebli¤leri 14-19 Nisan 1969, (Ankara), s. 91-97.Orhonlu, Cengiz, (1987), Osmanl› ‹mparatorlu-

¤u’nda Afliretlerin ‹skân›, ‹stanbul: Eren Yay.Orhonlu, Cengiz, (1990), Osmanl› ‹mparatorlu-

¤u’nda Derbend Teflkilat›, ‹stanbul: Eren Yay.Öztürk, Mustafa, (2004), 16. Yüzy›lda Kilis, Urfa, Ad›-

yaman ve Çevresinde Cemaatler-Oymaklar, Ela-z›¤: F›rat Üniversitesi Yay.

fiahin, ‹lhan, (1980), Yeni-il Kazâs› ve Yeni-il Türk-

menleri (1548-1653), ‹stanbul: ‹stanbul Üniversi-tesi Bas›lmam›fl Doktora Tezi.

fiahin, ‹lhan, (2006), Osmanl› Döneminde Konar-Gö-

çerler ‹ncelemeler-Araflt›rmalar, ‹stanbul: ErenYay.

Tano¤lu, Ali, (1966), Nüfus ve Yerleflme, I, ‹stanbul:‹stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay.

Türkay, Cevdet, (1979), Baflbakanl›k Osmanl› Arflivi

Belgelerine Göre Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Oy-

mak, Afliret ve Cemaatler, ‹stanbul: Tercüman Yay.

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Osmanl› Devleti’nde konar-göçer gruplar›n hukukî durumlar›n› tart›flabilecek,Osmanl› toplum yap›s› içerisinde konar-göçerlerin ekonomik yap›s›n› ve ver-gi mükellefiyetlerini aç›klayabilecek,Rumeli Yörükleri ile Anadolu’da yaflayan konar-göçerler aras›ndaki hukukîfarkl›l›klar› s›ralayabilecek, Evlâd-› Fâtihân teflkilat›n›n idarî ve hukukî yap›s›n› aç›klayabilecek,‹skân meselelerinde devletin karfl›laflt›¤› güçlükleri ve bu hususta ald›¤› ön-lemleri aç›klayabilecek, Özellikle XVIII. yüzy›lda konar-göçerlerin iskân bölgelerini terk etmesebeplerini tart›flabileceksiniz.

‹çindekiler

• ‹skân• Konar-Göçerler • Rumeli Yörükleri• Evlâd-› Fâtihân

• Sürgün Hükmü• Rakka• Çeribafl›

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

N

NN

N


• XIV-XVIII. YÜZYILLARDAOSMANLI DEVLET‹’NDE‹SKÂNA TÂB‹ TUTULANGRUPLARIN HUKUKÎ VEEKONOM‹K DURUMLARI,‹SKÂNDA ORTAYA ÇIKANPROBLEMLER


XIV-XVIII. Yüzy›llardaOsmanl› Devleti’nde ‹skânaTâbi Tutulan Gruplar›nHukukî ve EkonomikDurumlar›, ‹skânda OrtayaÇ›kan Problemler

XIV-XVIII. YÜZYILLARDA OSMANLI DEVLET‹’NDE‹SKÂNA TÂB‹ TUTULAN GRUPLARIN HUKUKÎ VEEKONOM‹K DURUMLARI, ‹SKÂNDA ORTAYA ÇIKANPROBLEMLEROsmanl› Devleti’nin kurulufl ve geniflleme dönemlerinde genellikle Rumeli’de fethedilen bölgelere nadolu’dan konar-göçer teflekküller nakledilerek d›fla dönük,XVII-XVIII. yüzy›llarda ise yine konar-göçer afliretlerin çeflitli sebeplerle harap ol-mufl yerlere ve bofl alanlara yerlefltirilmesi suretiyle içe dönük iskân politikalar›n›nuyguland›¤› görülmektedir. Osmanl›lar her iki durumda da uygulad›klar› iskân veyerlefltirme politikalar› çerçevesinde konar-göçer topluluklar› bu ifl için kullanm›fl-lard›r. Bunda Osmanl› idarecilerinin toplum yaflant›s›nda daima yerleflik hayat› be-nimsemelerinin etkili oldu¤u aç›kt›r. Osmanl› toplumu iki ana gruptan meydanagelmekteydi. Bunlardan ilki askerlik hizmetini yapanlar ile devletten memur statü-sünde bir görev alan herkesin oluflturdu¤u askerî s›n›ft›. Di¤eri ise flehirliler, köy-lüler ve konar-göçerlerin oluflturdu¤u reaya denilen vergi mükellefi gruptu. Bir deasl›nda reayadan olup, askerî s›n›f ile reaya aras›nda devlete yapt›klar› hizmet kar-fl›l›¤›nda baz› vergileri ödemeyen muaf ve müsellem reaya vard›. Reayadan say›lankonar-göçerler hayat tarzlar› itibar› ile flehirli ve köylülerden ayr›l›rlard›. Dolay›s›ile devletin onlara ait olarak belirledi¤i bir vergi ve hukuk nizam› bulunmaktayd›.

Osmanl› Devleti’nde Konar-Göçerlerin Hukukî Durumlar›Osmanl› Devleti’nde konar-göçerler Yörük veya Türkmen olarak adland›r›l›rlard›.Kesin bir ayr›m olmamakla beraber K›z›l›rmak yay›n›n bat›s›nda yaflayan konar-gö-çerlere Yörük, do¤usunda kalanlara ise Türkmen denilirdi. Yörükler daha çok bel-li bir sanca¤›n s›n›rlar› içerisindeki yaylak ve k›fllaklarda yaflarlard›. Yaylak ve k›fl-laklar› aras›ndaki mesafenin k›sa oluflu sebebiyle dar alanlarda konar-göçerlik yap-t›klar›ndan yerleflik hayata geçmeleri daha kolay olmaktayd›. Çünkü tar›m alanla-r›na yak›n bölgelerde yaylad›klar›ndan k›fl›n hayvanlar›n›n ot ve saman ihtiyaçlar›-n› temin için ço¤u zaman kirac› veya ortakç› olarak tar›m faaliyetlerinde bulunu-yorlard›. Bu faaliyetleri, onlar›n yerleflik hayata geçmelerini h›zland›rmaktayd›.Türkmen olarak isimlendirilenler ise bünyesinde ço¤unlukla pek çok afliret bar›n-d›rmakta ve yaylak, k›fllak alanlar› hayli uzak mesafelerde bulunmaktayd›. Bozu-lus, Yeni-il, Dulkadir Türkmenleri bu gruptan olan konar-göçerlerdendir.

XIV-XVIII. Yüzy›llarda Osmanl›Devleti’nde ‹skâna Tâbi TutulanGruplar›n Hukukî ve Ekonomik

Durumlar›, ‹skânda OrtayaÇ›kan Problemler

Osmanl› Devleti’nde reayadan say›lan ancak hayat tarzlar› dolay›s› ile yerleflikhalktan ayr›lan konar-göçerler, il veya ulus ad›yla büyük gruplar hâlinde yafl›yor-lard›. Bir ulus küçükten büyü¤e do¤ru s›ras›yla oba, mahalle, oymak, cemaat, afli-ret ve boylardan meydana gelmekteydi. Uluslar tek bir boydan meydana gelebil-dikleri gibi de¤iflik boylardan bir araya gelenleri de bulunmaktayd›. Her boyun ba-fl›nda idarî ifllerden sorumlu bir bey (boybeyi) bulunurdu. Afliretlerde bu göreviafliret beyi yürütürdü. Beyler boy içerisinden cesareti ve do¤rulu¤u ile öne ç›km›flkifliler aras›ndan seçilirdi. Seçim devlet taraf›ndan tasdik edildikten sonra flahs›nbeylik berat› gönderilirdi. Osmanl› idarî teflkilat› içerisinde konar-göçerler yaflad›k-lar› sanca¤a ba¤l› bulunurlard›. Ancak baz› konar-göçerlerin yaylak ve k›fllak yer-leri de¤iflik sancaklar›n s›n›rlar› içinde olabilmekteydi. Bu durumda idarî olarakk›fllak mahallinin bulundu¤u sanca¤a ba¤l› olurlard›. Bunun k›fllak yerlerinde da-ha uzun süre kontrol edilebilir bir hayat tarz› içerisinde yaflad›klar›ndan kaynak-land›¤› düflünülmektedir. Ayn› flekilde konar-göçerler yaflad›klar› kazâ idarî bölge-sine göre adlî olarak o kad›l›¤›n yetki ve sorumlulu¤u alt›ndayd›lar. Yaylak ve k›fl-lak yerleri farkl› kazâlar olan konar-göçerlerle ilgili merkezden gelen emirler, omevsimde bulunduklar› yerin kad›s›na gönderilirdi.

Konar-göçerler, üzerinde yaflad›klar› topra¤›n tasarruf flekillerine göre timâr,zeamet, hâs veya evkaf reayas› olabilirlerdi. Bu durum onlar›n hukukî durumlar›ve verecekleri vergiler aç›s›ndan bir de¤ifliklik meydana getirmezdi. Yani vergile-rini timâr reayas› olanlar timâr sahibine, zeamet reayas› olanlar zaime, hâs reayas›olanlar hâs sahibine, evkaf reayas› olanlar vak›f görevlilerine öderlerdi. Genelliklenüfusu oldukça fazla olan konar-göçer topluluklar›n hâs reayas› olduklar› görül-mektedir. Bunun en büyük sebebi vergi gelirlerinin yüksek oluflu ve bu gelirlerinnakit olarak tahsil edilmesindendir. Konar-göçer teflekküllerin vergi gelirleri muka-taaya verilerek tahsil edildi¤inde bafllar›na devlet taraf›ndan voyvoda ad› verilenbir idareci tayin olunurdu. Voyvodalar bafl›nda bulundu¤u konar-göçer toplulu¤unvergilerini toplamak, inzibat› sa¤lamak gibi vazifeleri yerine getirmekteydiler. Buvoyvodalara Türkmen Voyvodas› veya Türkmen A¤as› denildi¤i de olurdu.

Osmanl› Devleti bir müddet sonra belli bir vergi dairesine ba¤lanan ve birbir-lerinden yaflad›klar› bölgelerle ayr›lan konar-göçer gruplar›, bir idare alt›nda topla-mak için kazâlar oluflturmak yoluna gitmifltir. Belli bir merkezi olmayan bu kad›larkonar-göçer teflekküllerle birlikte hareket ederlerdi. Türkmanân-› Yeni-il, Yörü-kân-› Ankara, Türkmanân-› Halep bu flekilde oluflturulmufl kazâ idarî bölgeleridir.

Osmanl›lar Rumeli’yi fethedip, bölgeyi Türklefltirme faaliyetlerine bafllad›klar›zaman Bat› Anadolu Yörüklerini bu ifl için kullanm›fllard›r. Gazâ bölgesine yerlefl-tirilen bu gruplar devletin ileriki y›llardaki fetihlerinin haz›rlanmas›nda önemli va-zifeler yerine getirmekteydiler. Bu sebeple Rumeli’ye iskân edilen Yörükler ileAnadolu’da kalanlar aras›nda hukukî durumlar› aç›s›ndan bir tak›m farkl›l›klar›n ol-du¤u görülmektedir. Nitekim devlet Rumeli’ye iskân edilen Yörüklerden askerî veidarî alanlarda daha fazla faydalanabilmek için kanunnâmeler haz›rlam›flt›r. FatihSultan Mehmed’in kanunnâmesinde vazifeleri birkaç cümle ile belirtilen Yörükle-rin hukukî statüsünü ve askerî görevlerini ortaya koyan kanunnâmeler Kanuni Sul-tan Süleyman devrinden itibaren haz›rlanm›flt›r. Bu kanunnâmelerde Rumeli Yö-rükleri ordu içerisinde belli bir vazifesi olan gruplar aras›nda gösterilmektedir. Fa-tih Sultan Mehmed’den önceki devirlerde Rumeli fetihlerinde kendilerine tahsisedilen çiftlikler karfl›l›¤›nda silahl› birer unsur olarak görev yapan Yörüklerin dahasonraki dönemlerde imar, muhafaza ve ordunun geri hizmetlerinde istihdam edil-dikleri anlafl›lmaktad›r. Haz›rlanan kanunnâmelere göre, Yörükler XVI. yüzy›l›n or-


talar›nda yirmi befler kiflilik ocaklara ayr›lm›fllard›. Bu say› savafllar›n uzun sürme-ye bafllamas›yla eflkincilerinin masraflar›n›n artmas› üzerine asr›n sonlar›nda otuzaç›kar›lm›flt›r. Her ocakta nöbetlefle sefere kat›lmak veya ihtiyaç duyulan devlet hiz-metini yerine getirmek için befl eflkinci bulunurdu. Bunlar ocaklar›n›n amirleri za-im (mir-i yörükân) ve ser-askerlerinin (çeribafl›) idaresinde savafllara kat›l›rlard› ve-ya devletin uygun gördü¤ü hizmeti yerine getirirlerdi. Yamak ad› verilen di¤er yir-mi befl kifli sefere veya devlet hizmetine giden eflkincilere avar›z-› divaniye vergisikarfl›l›¤›nda ellifler akçe öderlerdi. Bu ücret karfl›l›¤›nda eflkinciler bütün yiyecekve harp malzemelerini kendileri temin eder, devletten veya yamaklardan baflka birfley talep edemezlerdi. Kanuni Sultan Süleyman devrinden itibaren Yörüklerindevlet taraf›ndan afla¤›daki ifllerle görevlendirildikleri anlafl›lmaktad›r.

a. Sahil bölgelerinde yaflayanlar gemi yap›m malzemesi temini ve gemi yap›-m›nda,

b. Yollar›n emniyeti ve tamiri, köprü yap›m› ve tamiri, derbendçilik, suyolu ya-p›m› ve tamirinde,

c. Madenlerde,d. Seferler s›ras›nda menzillere zahire indirmekte,e. Seferler s›ras›nda toplar›n naklinde,f. Kale yap›m ve onar›m› faaliyetlerinde görevlendirilmifllerdir.Osmanl› Devleti’nde XVII. yüzy›l›n bafllar›ndan itibaren do¤uda ve bat›da yürü-

tülen sürekli savafllar ve Anadolu’da ç›kan Celalî ‹syanlar› yüzünden timâr sistemibozulmaya bafllam›flt›. Bu durum Rumeli Yörükleri teflkilat›nda da kendisini gös-termifltir. Yap›lan yoklama ve teftifllerde eflkinci ve yamaklar›n gerekenden dahaaz say›da olduklar› ve görevlerini yapamad›klar› tespit olunmufltur. II. Viyana Se-feri’nin ard›ndan bafllayan savafllar s›ras›nda Yörük teflkilat›ndaki bozulma dahabelirgin bir hâle gelmifltir. Kötüye giden savafl ortam›n› düzeltmek ve bu manadasavafllardaki insan gücünü temin etmek amac›yla 1691 y›l›nda Rumeli’deki Yörükgruplar› Evlâd-› Fâtihân ad› alt›nda yeniden teflkilatland›r›lm›flt›r. Yap›lan düzenle-meler ile Rumeli Yörükleri, Evlâd-› Fâtihân ad› alt›nda eskiden oldu¤u gibi bulun-duklar› bölgelerde çeribafl›lar›n›n idaresi alt›nda birlefltirilmifltir. Çeribafl›lar bölge-deki asayifli sa¤lamak, savafl s›ras›nda eflkinci defterlerini ç›karmak ve vergileritoplamakla görevliydiler. Teflkilat›n çeribafl›lardan ayr› olarak ‹stanbul’da oturan,devletle olan yaz›flmalar ve di¤er münasebetlerini düzenleyen bir görevlisi dahavard›. Evlâd-› Fâtihân gruplar› baz› yerlerde sefere gitmek üzere do¤rudan eflkincibaz› yerlerde de tamamen piyade (yamak) olarak yaz›lm›fllard›r. Piyadelerden heralt› neferden birisinin sefer zamanlar›nda eflkinci olarak nöbetle savafla kat›lmalar›gerekmekteydi. Eflkinciler sefer görevini yerine getirdiklerinden avar›z-› divaniyetürü vergilerden muaf tutulmufllard›r. Savafllara kat›lan eflkincilerin masraflar› içinyamaklar ellifler kurufl ödeyeceklerdi. Bar›fl zamanlar›nda bu paralar s›n›r kaleleri-nin muhafazas›ndaki askerler için devlet taraf›ndan toplanacakt›.

Evlâd-› Fâtihân teflkilat›na dikkat edildi¤i zaman bir yenilik getirilmedi¤i XVI.yüzy›ldaki Rumeli Yörükleri organizasyonunun tekrar canland›r›lmaya çal›fl›ld›¤›anlafl›lmaktad›r. Yapt›klar› hizmetler karfl›l›¤›nda avar›zdan muaf olan Evlâd-› Fâti-hân gruplar› bir müddet sonra güçlerini aflacak vergi talepleri ile karfl›laflmaya bafl-lam›fllar ve bu sebeple bir k›sm› yerlerini terk etmifltir. Evlâd-› Fâtihân teflkilat›n›nvarl›¤› XIX. yüzy›l ortalar›na kadar devam etmifl ve bu süre içerisinde teflkilata za-man zaman yeni düzenlemeler getirilmifltir. Nitekim 1828 y›l›nda Evlâd-› Fâtihângruplar›na düzenli talim yapmalar› sistemi uygulanm›flt›r. Ancak yap›lan bütün ça-l›flmalar bir netice vermemifl, Evlâd-› Fâtihân gruplar›n›n yerlerini terk etmeleri ve

433. Ünite - X IV-XVI I I . Yüzy › l larda Osmanl › Devlet i ’nde ‹skâna Tâbi Tutulan Gruplar ›n Hukukî ve

Ekonomik Durumlar › , ‹skânda Ortaya Ç›kan Problemler

teflkilat›n bozulmas›n›n önüne geçmek mümkün olamam›flt›r. Nihayet TanzimatFerman›’n›n ard›ndan 1845 y›l›nda muafiyetleri ortadan kald›r›larak, askerlik vevergi mükellefi hâline getirilmifllerdir.

Osmanl› Devleti’nde konar-göçerlerin hukukî durumlar›n› daha iyi anlamak için yararl› birkaynak olarak Osmanl› Döneminde Konar-Göçerler ‹ncelemeler-Araflt›rmalar isimli kita-b›n 185-200. sayfalar›n› okuyabilirsiniz (‹lhan fiahin, ‹stanbul: Eren Yay›nc›l›k 2006).

Rumeli Yörükleri XVI. yüzy›ldan itibaren devlet taraf›ndan hangi hizmetleri yerine getir-mekle görevlendirilmifllerdir?

Evlâd-› Fâtihân teflkilat›n›n idarî yap›s›n› aç›klay›n›z.

Osmanl› Devleti’nde Konar-Göçerlerin Ekonomik Durumlar› ve Vergi MükellefiyetleriKonar-göçerlerin temel iktisadî faaliyetleri hayvanc›l›k ve buna ba¤l› üretim alan-lar›d›r. Özellikle küçükbafl hayvanc›l›k (koyun, keçi) onlar›n iktisadî faaliyetlerinintemelinde yer almaktayd›. Koyun ve keçi say›lar› milyonlar› bulan konar-göçergruplar bulunmaktayd›. Mesela Halep ve Yeni-il Türkmenleri koyunculukla flöhretbulmufllard›. Türkmenler, koyunlar›n› büyük flehirlerin ve sefer zamanlar›nda or-dunun ihtiyac›n› karfl›lamak için yetifltiriyorlard›. Bunun yan›nda yaylak pazarlar›n-da koyunlar›n› pazarlad›klar› da olurdu. Bu üretim faaliyetlerinin yan›nda hayvan-c›l›¤a ba¤l› tereya¤›, peynir, yapa¤›, deri, keçe üretimi yap›yor ve pazarlarda sat›-yorlard›. Ayr›ca Türkmen ve Yörük kilimleri ülke içinden ve d›fl›ndan al›c› bulabil-mekteydi. Konar-göçerler satt›klar› bu ürünler karfl›l›¤›nda yerleflik ahaliden tar›mürünleri, kumafl gibi maddeler sat›n almaktayd›lar. Konar-göçer teflekküllerin bü-yük oranda yapt›klar› bu faaliyetin yan›nda büyükbafl hayvanc›l›k yapt›klar› da gö-rülmektedir. Özellikle at ve deve yetifltiricili¤i sayesinde sefer zamanlar›nda zahireve mühimmat nakli için bu Türkmenlerden faydalan›lmaktayd›.

Yörük ve Türkmenler t›pk› yerleflik halkta oldu¤u gibi hâne esas›na göre ver-gilendirilmekteydiler. Tar›mla u¤raflan çiftçilerin vergi mükellefiyetleri ellerindekitoprak miktar›na göre, konar-göçerlerinki ise sahip olduklar› koyun say›s›na görebelirlenirdi. Buna göre yirmi dörtten fazla koyunu olan konar-göçer hâne, bu ra-kamdan daha az koyunu olanlar ise bennak telakki olunurdu. Konar-göçerler sa-hip olduklar› koyun sürülerinin karfl›l›¤›nda timâr, hâs sahibine veya vak›f görev-lilerine a¤nâm vergisi (koyun vergisi) öderlerdi. Bu verginin tahsili için belirlenenkoyun miktar› genellikle yirmi dört olarak belirlenmiflti. Bu miktardan az koyunuolanlardan on iki akçe bennak vergisi al›n›rd›. A¤nam vergisinin tahsilinde koyunkuzusuyla beraber say›l›r ve iki koyuna bir akçe olarak al›n›rd›. Koyunlar›n say›s›üç yüz oldu¤unda bir sürü tabir olunur ve befl akçe a¤›l vergisi tahsil olunurdu.Sürülerini baflka timâr sahibinin arazisinde veya devlete ait yaylaklarda otlatankonar-göçerlerden y›lda bir defa yaylak vergisi al›n›rd›. Bu vergi baz› yerlerde sü-rü bafl›na, baz› yerlerde koyun say›s›na göre belirlenirdi. Baflka bir sipahinin top-ra¤›nda k›fllayan Yörük ve Türkmenler yaylak vergisinde oldu¤u gibi k›fllak ver-gisi de öderlerdi. Konar-göçerler yaylak ve k›fllaklarda s›n›rl› ölçüde olmas›na ra¤-men ziraatla da meflgul olmaktayd›lar. Bu alanlar› genellikle sipahiden kiralamak-tayd›lar. Bu durumda ürettikleri mahsulün öflrünün yan› s›ra boyunduruk akçesiad› alt›nda bir vergi daha öderlerdi. Konar-göçerler bu vergilerden baflka evlen-dirdikleri k›z veya dul kad›nlar›ndan arus vergisi, kaybolan hayvan›n bulunmas›


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

ve kaçan kölenin yakalanmas› sonucu sahibinden al›nan yave akçesi ve bir kim-senin mal, mülk ve davar›na zarar verenlerden al›nan bad-i heva vergilerini deödemek durumundayd›lar.

Osmanl› Devleti’nde konar-göçerlerin ekonomik durumlar›n› daha iyi anlamak için yarar-l› bir kaynak olarak Bozk›r›n Efendileri Türkmenler Üzerine Makaleler isimli kitab›n121-133. sayfalar›n› okuyabilirsiniz (Tufan Gündüz, ‹stanbul: Yeditepe Yay›nlar› 2009).

Osmanl› Devleti’nde konar-göçerlerin vergi mükellefiyetlerini belirtiniz.

Osmanl› Devleti’nde XIV-XVIII. Yüzy›llarda ‹skân ‹çin Yap›lan Hukukî Düzenlemeler Osmanl› Devleti’nde Kanuni Sultan Süleyman devrinden itibaren düzenlenen Yö-rük kanunnâmeleri daha çok onlar›n idarî yap›s›, hukukî durumlar› ve malî mükel-lefiyetlerinden bahsetmektedir. ‹skânlar› hakk›nda bir bilgi vermemektedir. Yörük-lerin Rumeli’deki yerleflmeleri ve yay›ld›klar› alanlar› gösteren ilk kay›tlar 1456-1467 y›llar›na ait Dimetoka, Gümülcine, Ferecik, ‹psala, Keflan, Yanbolu havalisi-ne ait evkaf-emlak ve timâr defterinde yer almaktad›r. Ayn› flekilde 1431-1432 ta-rihli Arvanid Sanca¤› defterinde Anadolu’nun muhtelif yerlerinden sürülüp getiril-mifl ve orada timâr sahibi olmufl kiflilere ait bilgiler bulunmaktad›r. Kanuni SultanSüleyman döneminde her Yörük grubuna ait tahrîr defterleri düzenlenmifltir. Budefterlerin bafl›nda yer alan kanunnâmelerde yine Yörüklerin hukukî, idarî ve eko-nomik durumlar› ile vergi mükellefiyetleri ifade edilmektedir. ‹skânlar› ile ilgili bil-giler bulunmamaktad›r. Ancak Osmanl›lar›n Rumeli’ye geçmelerinden itibaren bu-ralara yap›lan iskân›n genellikle sürgün metoduyla yap›ld›¤› bilinmektedir. Os-manl› Devleti’nin kurulufl dönemlerinde sürgün metoduyla Rumeli’ye yap›lan is-kânlarla ilgili bilgiler Âfl›k Paflazâde, Oruç Bey, Neflri gibi Osmanl› tarihçilerinineserlerinde yer almaktad›r. Osmanl› arflivlerinde sürgün metoduyla yap›lan iskânaait en doyurucu bilgiler K›br›s Adas›’na yap›lan sürgünlerle ilgilidir. Bu adaya yer-lefltirilecek ailelerle ilgili olan sürgün hükümleri Mühimme Defterleri’nde kay›tl› ol-du¤u gibi sürgüne gönderilecek aileler için kad›lar taraf›ndan haz›rlanan defterlerde bugün arflivlerimizde yer almaktad›r. Bu örnekten hareket ederek, sürgün hü-kümlerinde genellikle;

a. Yeni fethedilen memleketlere insanlar›n kendi istekleriyle gitmelerini teflvikiçin bölgenin ikliminin güzelli¤i ve topra¤›n oldukça verimli oldu¤u belirtilirdi.

b. Bölgedeki kalelerin tamir edilerek, içerisine asker yerlefltirildi¤i yani d›flar›-dan gelecek sald›r›lara karfl› güvenli¤in sa¤land›¤› aç›kça yaz›larak, bu hu-susta insanlar›n endiflesi önlenmeye çal›fl›l›rd›.

c. Bölgeye gidecek olan göçmenlerin belirli bir süre vergilerden muaf tutula-caklar› beyan edilirdi.

d. Sürgün için belirlenen yerleflim yerlerinde ailelerin hangi oranda sürgüne tâ-bi tutulacaklar› ifade edilirdi.

e. Sürgüne gönderilecek kiflilerin k›rsal kesimde özellikle da¤l›k alanlarda ya-flayan topra¤› olmayan, topra¤›n› terk ederek baflka yerlere giden, aralar›n-da uzun senelerden beri yaylak, tarla, ba¤, bahçe anlaflmazl›¤› bulunan vehalk›n huzurunu bozan kifli ve topluluklardan; flehir ve kasabalarda ise mes-lek sahipleri ve esnaf zümresinden seçilmesi istenilirdi.



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Osmanl› Devleti’nin XVI. yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren do¤uda ve bat›da yürüt-tü¤ü uzun savafllar yüzünden maliyenin devaml› aç›k verdi¤i, Anadolu’da büyükisyanlar›n ç›kt›¤› ikinci bölümde izah edilmiflti. Bu sebeple Anadolu ve Suriye’nink›rsal kesimlerinde yaflayan halk›n yerlerini ve yurtlar›n› terk etmeleri sonucu bin-lerce köy harap olmufltu. Anadolu ve Suriye topraklar›nda köylü nüfusun yerleriniterk ederek, flehir ve kasabalara göç etmeleri II. Viyana Seferi’nin ard›ndan gelenbaflar›s›zl›klarla artarak devam etmifltir. Ayr›ca bu dönemlerde devlet otoritesininzay›flamas›ndan eflk›yal›k hareketleri de h›zla artmaya bafllam›flt›. ‹flte XVII. yüzy›-l›n sonlar›nda harap köy ve bofl arazilerin iskân› yönünde bir çal›flma bafllat›lm›fl-t›r. Devletin kötü gidiflini durdurmak ve Osmanl› teflkilatlar›ndaki bozulman›nönüne geçmek isteyen Köprülü Faz›l Mustafa Pafla’n›n sadareti zaman›nda 1691 se-nesinde Anadolu ve Suriye topraklar›nda yaflayan konar-göçer teflekküllerin iskânedilmeleri kararlaflt›r›lm›flt›r. Ayn› tarihte Rumeli’deki Yörükler de Evlâd-› Fâtihânad›yla yeni bir teflkilat alt›nda birlefltirilmifl ve bunlardan askerî yönde faydalan›l-mas› yoluna gidilmifltir.

Devlet Anadolu’da yaflayan konar-göçerleri Hama, Humus Sancaklar›’na ve Ha-lep, Rakka Eyâletleri’nde belirlenen bölgelere iskân ederek, harap ve bofl arazileriflenlendirmenin yan› s›ra güneyden bu bölgelere bask›nlar yapan Arap afliretlerinineflk›yal›klar›n› da önlemeye çal›flm›flt›r. Afliretlerin iskân iflinde yerlefltirilecekleriyerler beylerbeyi ve sancakbeylerinin nezaretinde iskân kâtibi, iskân mübafliri, is-kânbafl›, iskân beyleri ve kethüdalar›, yerine göre mimar ve Suriye’deki Arap afli-retleri için çöl beyinden müteflekkil bir komisyon kurularak çal›flmalara bafllanm›fl-t›r. Bunlardan iskân beyi, iskânbafl› ve kethüdalar› yerlefltirilecek konar-göçer te-flekkülün içinden seçilmekteydi. Çal›flmalar›n tamamlanmas›ndan sonra 18 Mart1692 tarihli bir ferman ile Halep, Yeni-il ve Bozulus Türkmenleri bakiyesinden yet-mifl kadar oyma¤›n belirlenen bölgelere iskân edilmesi emredilmifltir. Bunun ya-n›nda Karahisar-› Sahib, Adana ve Bozok Sancaklar›’na yerlefltirilen gruplar da ol-mufltur. Bu dönemde konar-göçerlerin bir k›sm›n›n yaylak ve k›fllaklar›na yerlefltir-mek yolunda bir gayretin sarf edildi¤i de görülmektedir. Nitekim XVIII. yüzy›l›n ilkyar›s›nda bunun için çal›flmalar yap›lm›flt›r. Kayseri bölgesindeki Uzun Yayla veZamant› bölgelerinde yaylayan Recepli Avflar› grubunun 1728 y›l›nda bölgeye yer-lefltirilmelerine karar verilmifltir. Afla¤› yukar› ayn› tarihlerde Kozan Da¤›’nda yafla-yan konar-göçerlerin Çukurova’ya iskân› kararlaflt›r›lm›flt›r. Ayn› flekilde ‹çel San-ca¤› dahilindeki konar-göçerlere yerleflim yerleri belirlenerek, iskânlar› gerçeklefl-tirilmifltir.

‹skân Edilen Konar-Göçerlerin Yerlerini Terk Etmeleri veBunun Sonucunda Devletin Ald›¤› TedbirlerOsmanl› Devleti’nin kurulufl ve yükselifl devirlerinde takip edilen iskân politikas›çerçevesinde Rumeli’ye yerleflmek için gidenlerin bir k›sm› gönüllü olarak, gazâruhuyla bölgeye gidip burada timârlar ald›klar› için onlar›n yerlerini terk edip geriAnadolu’ya dönmeleri mümkün de¤ildi. Sürgün olarak gönderilip bölgeye yerlefl-tirilen Yörüklerin de yerlerini terk ettiklerine dair kaynak eserlerde bir kay›t bulun-mamaktad›r. Ancak XVI. yüzy›lda K›br›s Adas›’na gerçeklefltirilen yerlefltirmede ba-z› flah›slar›n sürgün yaz›ld›klar› hâlde gitmek istemedikleri ve iskândan kaçt›klar›anlafl›lmaktad›r. Devlet sürgün yaz›ld›ktan sonra kaçanlar› kefillerine havale et-mekte ve onlar taraf›ndan bulunmas›n› istemekteydi. Bulamad›klar› takdirde kefil-ler ya kendileri gidecek ya da bedel ödeyeceklerdi. Öte yandan adaya vard›ktansonra kaçanlar da olmufltur. Devlet adaya geçtikten sonra kaçanlar için bir tak›m


tedbirler alm›flt›r. K›br›s’tan kaçanlar›n rüflvet vererek, veya yeniçeri ya da gönüllüyaz›l›p daha sonra timâra ç›karak, kaçt›klar› tespit olunmufltur. K›br›s’tan insan ka-ç›ranlar›n bu ifli yapt›klar› belirlenirse idam edilecekleri, adada iskeleler haricineyanaflan gemiler olursa bunlara el konulmas› yolunda K›br›s beylerbeyine emirlergönderilmifltir.

XVII-XVIII. yüzy›llarda Hama, Humus ve Rakka taraflar›na gerçeklefltirilen is-kânlarda istenilen baflar› elde edilememifltir. Çünkü bu bölgelere yerlefltirilen ko-nar-göçer afliretlerin büyük bir k›sm› kaçarak, tekrar Anadolu’ya dönmüfllerdir.Bunlar devlet görevlileri taraf›ndan takip ediliyor, yakalananlar eski bölgelerinetekrar yerlefltiriliyorlard›. Fakat bu kaç›fllar›n ard› arkas› kesilmiyordu ve devlet bu-raya yerlefltirmeye çal›flt›¤› afliretlerin büyük tepkisi ile karfl›laflmaktayd›. NitekimRakka’ya yerlefltirilecek oymaklar›n direnci karfl›s›nda devlet askerî müdahaledebulunarak, bu topluluklar› bölgeye sevk ve iskân etmiflti. Konar-göçerlerin iskânyerlerine gitmemek için direnmeleri ve iskân mahalline gidenlerin büyük bir k›s-m›n›n kaçarak, tekrar Anadolu’ya gelmelerinin de¤iflik sebepleri bulunmaktayd›.Bunun ilkini psikolojik sebepler olarak niteleyebiliriz. Konar-göçerler yerlefltiril-dikleri yerlerde yine hayvanc›l›kla meflgul olmakla beraber bu¤day, arpa gibi ku-ru ziraat ürünlerinin ekimini gerçeklefltirmekteydiler. Bunlar›n bir k›sm› yeni ha-yatlar›na intibak etmekte zorluk çekmeye bafllad›lar. Y›llard›r konar-göçer hayat›benimseyen insanlar›n birden bire yerleflik hayata geçmeleri ve buna intibak etme-leri çok zordu. Çünkü devaml› sürülerinin peflinde dolaflan at binen, silah kullananbu insanlar›n dar bir çevrede çiftçilik yaparak hayatlar›n› sürdürmeleri bir müddet-ten sonra onlara zor geliyor ve eski hayatlar›n› özlüyorlard›.

Konar-göçerlerin iskân mahallini terk etmelerinin ikinci sebebi yerlefltikleri böl-genin iklimi, do¤as› ve topraklar›n verimsiz çöl arazilerinden oluflmas›ndan kay-naklanmaktayd›. Nitekim Rakka ve çevresine yerlefltirilen oymaklar, üzerinde otyetiflmeyen çorak çöl arazisinden devaml› flikâyet ederek, Anadolu’ya kaçmaktay-d›lar. Ayr›ca güneyden devaml› Arap afliretlerinin bask›nlar›na maruz kal›yorlard›.Bu sebeple sürgüne tâbi tutulan konar-göçerlerin bir k›sm› daha iskân edildikleri1691 y›l›nda Rakka’y› terk ederek, Anadolu içlerine yay›lm›fllard›r. Bunlar›n bir k›s-m› flehir, kasaba ve köylere s›¤›nd›klar› gibi bir k›sm› da hâlâ konar-göçer olan oy-maklar›n aras›na gizlenmifltir. Di¤er bir k›sm› da Anadolu’daki kapusuz leventlereiltica ederek, onlarla birlikte eflk›yal›k yapmaya bafllam›flt›r.

Devlet iskân sahas›ndan firar edenlere karfl› bir tak›m önlemler almaya çal›fl-m›flt›r. ‹lk olarak Rakka valisine bir ferman gönderilerek kaçanlar›n yakalan›p, is-kân mahallerine iadesi istenmifltir. Bundan arzulanan netice al›namay›nca bir ta-k›m askerî tedbirlere baflvurulmufltur. Nitekim 1697 y›l›nda Rakka’dan kaçarak, Çu-kurova taraflar›na giden bir grubun üzerine asker sevk edilmifl ve yakalananlar flid-detle cezaland›r›lm›fllard›r. Ancak buna ra¤men ertesi y›l di¤er oymaklar›n da Rak-ka’dan kaçt›klar› görülmektedir. Devlet bölgeden kaçanlarla ilgili takibat tedbirle-rini al›rken, yeni kaç›fllar› engellemek için bir dizi tedbir daha ald›. Konar-göçerle-rin Rakka’dan Anadolu’ya geçecekleri geçit yollar› üzerindeki derbendler tamiredilerek, içerisine asker yerlefltirildi. Böylece geçit yollar›n›n tutulmas› ile afliretle-rin Anadolu’ya geçiflleri önlenmeye çal›fl›lm›flt›r. Ayr›ca Anadolu’daki bütün kad›,hâs, evkaf zabitlerine, vilâyet âyân› ve ifl erlerine hükümler gönderilerek, bulun-duklar› bölgelere gelen iskâna tâbi tutulan konar-göçerlerin yakalan›p yerlerinegönderilmeleri konusunda yard›mc› olmalar› istenilmifltir. Tespit edilen bu konar-göçerler sancak hududuna kadar getirilip, di¤er sanca¤›n idarecilerine teslim edi-liyor ve bu suretle iskân mahalline ulaflt›r›l›yorlard›. Bu flekilde Rakka’dan kaç›flla-



r›n önüne geçilemeyece¤i anlafl›l›nca bölgeyi teftifl için bir heyet gönderilmifltir. Buheyetin oymaklar›n ço¤unun susuz yerlere yerlefltirildikleri hususundaki raporuüzerine konar-göçer afliretlerin Rakka’ya iskân›ndan vazgeçilmifltir. Afliretlerin yay-lak ve k›fllak mahallerine yerlefltirilmeleri kararlaflt›r›lm›flt›r. Bunlardan Reyhanl›Aflireti kendi istekleriyle k›fllak mahalleri olan Amik Ovas›’na yerlefltirilmifltir. Yinedaha önce Rakka’ya yerlefltirilmeleri kararlaflt›r›lan K›z›lkoyunlu oyma¤› 1721 y›l›n-da ‹znik, Sapanca aras›ndaki araziye yerlefltirilmifltir. Yine Rakka’ya yerlefltirilecekolan Harbendeli, Köçekli ve Silsüpür cemaatleri K›rflehir’in Çiçekda¤› havalisinde-ki harabe köylere yerlefltirilmifllerdir. Bozok, Teke, Beyflehir, Akflehir ve Alaiyesancaklar› s›n›rlar› içerisindeki Yörük taifelerinin sancak dahilinde iskân edilmele-ri için emirler gönderilmifltir. Bu çerçevede bir k›s›m afliretler de Diyarbak›r, Mar-din, Malatya, Kâhta ve Gerger bölgelerine iskân edilmifllerdir.

Görüldü¤ü üzere XVII-XVIII. yüzy›lda gerçeklefltirilmeye çal›fl›lan bu iskân ha-reketi baflar›s›zl›kla sonuçlanm›flt›r. Nitekim daha sonra yap›lan teftifllerde iskân ni-zam›n›n tamamen bozuldu¤u Rakka’ya yerlefltirilen konar-göçerlerden çok az›n›niskân mahallerinde oldu¤u tespit olunmufltur. Anadolu içlerinde yap›lan iskân isebaflar›l› olmufltu. Çünkü burada yap›lan iskânda konar-göçerlerin toprak ve su ih-tiyaçlar› dikkate al›nm›flt›. Daha sonra yap›lan teftifllerde konar-göçerlerin arzuedildi¤i gibi yerleflik hayata geçtikleri ve iskân nizam›na göre çiftçilik yapt›klar› gö-rülmüfltür.

Sonuç olarak Osmanl›lar, yeni ele geçirdikleri bir bölgeyi iskân etmek istedik-lerinde bu ifl için konar-göçer teflekküllerden yararlanm›fllard›r. Reayadan olan ko-nar-göçerler geçimlerini büyük ölçüde hayvanc›l›ktan temin etmekteydiler. Os-manl› Devleti’nin kurulufl ve geliflme dönemlerinde Rumeli’ye iskân edilen Yörük-ler, devlet taraf›ndan bir k›s›m askerî hizmetlerle vazifelendirilmifllerdir. Bu suretlehukukî bak›mdan Anadolu’daki Yörük ve Türkmenlerle aralar›nda farkl›l›klar olufl-mufltur. XVI. yüzy›ldan itibaren ordunun geri hizmetlerinde görevlendirilen Rume-li Yörükleri, hizmetleri karfl›l›¤› bir k›s›m vergilerden muaf olmufllard›r. Osmanl›Devleti’nin XVII. yüzy›ldan itibaren hemen bütün müesseselerinde bafllayan bo-zulma Rumeli Yörük teflkilat›nda da kendisini göstermifltir. Bu sebeple 1691 y›l›n-da Rumeli Yörükleri, Evlâd-› Fâtihân ad›yla yeni bir teflkilat bünyesine al›nm›flt›r.Bu teflkilat XIX. yüzy›l ortalar›na kadar devam etmifl fakat kuruluflunda hedeflenenamaçlar gerçeklefltirilememifltir. Osmanl› Devleti XIV-XVI. yüzy›llarda sistemli vebaflar›l› bir iskân siyaseti uygularken, XVII-XVIII. yüzy›llarda bu baflar›y› tekrarla-yamam›flt›r. Bu yüzy›llarda konar-göçer afliretlerin Suriye taraflar›na iskân› hareke-ti baflar›s›z olmufltur. Osmanl› Devleti’nin XVII-XVIII. yüzy›llarda uygulad›¤› iskânhareketlerine dikkat edildi¤i zaman toplu bir iskândan ziyade belli bölgelerin ›sla-h›n› hedef alan bir yap›da oldu¤u görülmektedir.

Osmanl› Devleti’nin XVII-XVIII. yüzy›llarda Suriye taraflar›na iskân etti¤i konar-göçerlerinyerlerini terk etme sebepleri ve buna karfl› devletin ald›¤› tedbirleri daha iyi anlamak içinyararl› bir kaynak olarak Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Afliretlerin ‹skân› isimli kitab›n88-97. sayfalar›n› okuyabilirsiniz (Cengiz Orhonlu, ‹stanbul: Eren Yay›nc›l›k 1987).

Osmanl› Devleti XVII-XVIII. yüzy›llarda zorunlu iskâna tâbi tuttu¤u konar-göçerlerin iskânmahallinden kaçmalar› sonucu ne gibi tedbirler alm›flt›r?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4



Osmanl› Devleti’nde konar-göçer gruplar›n hu-

kukî durumlar›n› tart›flabilmek

Osmanl› Devleti’nde reayadan say›lan ancak ha-

yat tarzlar› dolay›s› ile yerleflik halktan ayr›lan

konar-göçerler, il veya ulus ad›yla büyük gruplar

hâlinde yafl›yorlard›. Bir ulus küçükten büyü¤e

do¤ru s›ras›yla oba, mahalle, oymak, cemaat, afli-

ret ve boylardan meydana gelmekteydi. Uluslar

tek bir boydan meydana gelebildikleri gibi de¤i-

flik boylardan bir araya gelenleri de bulunmak-

tayd›. Her boyun bafl›nda idarî ifllerden sorumlu

bir bey (boybeyi) bulunurdu. Afliretlerde bu gö-

revi afliret beyi yürütürdü. Osmanl› idarî teflkilat›

içerisinde konar-göçerler yaflad›klar› sanca¤a

ba¤l› bulunurlard›. Ancak baz› konar-göçerlerin

yaylak ve k›fllak yerleri de¤iflik sancaklar›n s›n›r-

lar› içinde olabilmekteydi. Bu durumda idarî ola-

rak k›fllak mahallinin bulundu¤u sanca¤a ba¤l›

olurlard›. Konar-göçer teflekküller bir sanca¤›n

vergi dairesi içerisinde mukataaya verilerek ida-

re edildiklerinde bafllar›na devlet taraf›ndan voy-

voda ad› verilen bir idareci tayin olunurdu. Bu

voyvodalara Türkmen Voyvodas› veya Türkmen

A¤as› denildi¤i de olurdu. Osmanl› Devleti bir

müddet sonra belli bir vergi dairesine ba¤lanan

ve birbirlerinden yaflad›klar› bölgelerle ayr›lan

konar-göçer gruplar›, bir idare alt›nda toplamak

için kazâlar oluflturmak yoluna gitmifltir. Belli bir

merkezi olmayan bu kad›lar konar-göçer teflek-

küllerle birlikte hareket ederlerdi. Türkmanân-›

Yeni-il, Yörükân-› Ankara, Türkmanân-› Halep

bu flekilde oluflturulmufl kazâ idarî bölgeleridir.

Osmanl› toplum yap›s› içerisinde konar-göçerle-

rin ekonomik yap›s›n› ve vergi mükellefiyetlerini

aç›klayabilmek

Osmanl› Devleti’nde konar-göçerler yaflad›klar›

kazâ idarî bölgesine göre adlî olarak o kad›l›¤›n

yetki ve sorumlulu¤u alt›ndayd›lar. Yaylak ve k›fl-

lak yerleri farkl› kazâlar olan konar-göçerlerle il-

gili merkezden gelen emirler, o mevsimde bu-

lunduklar› yerin kad›s›na gönderilirdi. Konar-gö-

çerler, üzerinde yaflad›klar› topra¤›n tasarruf fle-

killerine göre timâr, zeamet, hâs veya evkaf re-

ayas› olabilirlerdi. Bu durum onlar›n hukukî du-

rumlar› ve verecekleri vergiler aç›s›ndan bir de-

¤ifliklik meydana getirmezdi. Genellikle nüfusu

oldukça fazla olan konar-göçer topluluklar›n hâs

reayas› olduklar› görülmektedir.

Rumeli Yörükleri ile Anadolu’da yaflayan konar-gö-

çerler aras›ndaki hukukî farkl›l›klar› s›ralayabilmek

Konar-göçerlerin temel iktisadî faaliyetleri hay-

vanc›l›k ve buna ba¤l› üretim alanlar›d›r. Özellik-

le küçükbafl hayvanc›l›k onlar›n ekonomik faali-

yetlerinin temelinde yer almaktayd›. Koyun ve

keçi say›lar› milyonlar› bulan konar-göçer grup-

lar› bulunmaktayd›. Türkmenler, koyunlar›n› bü-

yük flehirlerin ve sefer zamanlar›nda ordunun ih-

tiyac›n› karfl›lamak için yetifltiriyorlard›. Bu üre-

tim faaliyetlerinin yan›nda hayvanc›l›¤a ba¤l› te-

reya¤›, peynir, yapa¤›, deri, keçe üretimini yap›-

yor ve pazarlarda sat›yorlard›. Ayr›ca Türkmen

ve Yörük kilimleri ülke içinden ve d›fl›ndan al›c›

bulabilmekteydi. Konar-göçerler satt›klar› bu

ürünler karfl›l›¤›nda yerleflik ahaliden tar›m ürün-

leri, kumafl gibi maddeler sat›n almaktayd›lar.

Konar-göçer teflekküllerin büyük oranda yapt›k-

lar› bu faaliyetin yan›nda büyükbafl hayvanc›l›k-

la da u¤raflt›klar› görülmektedir. Özellikle at ve

deve yetifltiricili¤i sayesinde sefer zamanlar›nda

zahire ve mühimmat nakli için bu Türkmenler-

den faydalan›lmaktayd›.

Evlâd-› Fâtihân teflkilat›n›n idarî ve hukukî yap›-

s›n› aç›klayabilmek

Rumeli’ye yerlefltirilen Yörük gruplar› devletin

ileriki y›llardaki fetihlerinin haz›rlanmas›nda

önemli vazifeleri yerine getirmekteydiler. Bu se-

beple Rumeli’ye iskân edilen Yörükler ile Ana-

dolu’da kalanlar aras›nda hukukî durumlar› aç›-

s›ndan bir tak›m farkl›l›klar›n oldu¤u görülmek-

tedir. Nitekim devlet Rumeli’ye iskân edilen Yö-

rüklerden askerî ve idarî alanlarda daha fazla fay-

dalanabilmek için kanunnâmeler haz›rlam›flt›r.

Bu kanunnâmelerde Rumeli Yörükleri ordu içe-

risinde belli bir vazifesi olan gruplar aras›nda

gösterilmektedir. Fatih Sultan Mehmed’den ön-

ceki devirlerde Rumeli fetihlerinde kendilerine

tahsis edilen çiftlikler karfl›l›¤›nda silahl› birer un-

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


sur olarak görev yapan Yörüklerin daha sonraki

dönemlerde imar, muhafaza ve ordunun geri hiz-

metlerinde istihdam edildikleri anlafl›lmaktad›r.

Haz›rlanan kanunnâmelere göre, Yörükler XVI.

yüzy›l›n ortalar›nda yirmi befler kiflilik ocaklara

ayr›lm›fllard›. Bu say› savafllar›n uzun sürmeye

bafllamas›yla eflkincilerin masraflar›n›n artmas›

üzerine asr›n sonlar›nda otuza ç›kar›lm›flt›r. Her

ocakta nöbetlefle sefere kat›lmak veya ihtiyaç du-

yulan devlet hizmetini yerine getirmek için befl

eflkinci bulunurdu. Bunlar ocaklar›n›n amirleri

zaim (mir-i yörükân) ve ser-askerlerinin (çeriba-

fl›) idaresinde savafllara kat›l›rlard› veya devletin

uygun gördü¤ü hizmeti yerine getirirlerdi. Ya-

mak ad› verilen di¤er yirmi befl kifli sefere veya

devlet hizmetine giden eflkincilere avar›z-› diva-

niye vergisi karfl›l›¤›nda ellifler akçe öderlerdi.

‹skân meselelerinde devletin karfl›laflt›¤› güçlükleri

ve bu hususta ald›¤› önlemleri aç›klayabilmek

Osmanl›lar›n Rumeli’ye geçmelerinden itibaren

buralara yap›lan iskân›n genellikle sürgün meto-

duyla yap›ld›¤› bilinmektedir. Osmanl› Devle-

ti’nin kurulufl dönemlerinde sürgün metoduyla

Rumeli’ye yap›lan iskânlarla ilgili bilgiler Âfl›k

Paflazâde, Oruç Bey, Neflri gibi Osmanl› tarihçi-

lerinin eserlerinde yer almaktad›r. Osmanl› arfliv-

lerinde sürgün metoduyla yap›lan iskâna ait en

doyurucu bilgiler K›br›s Adas›’na yap›lan sürgün-

lerle ilgilidir. Bu adaya yerlefltirilecek ailelerle il-

gili olan sürgün hükümleri Mühimme Defterle-

ri’nde kay›tl› oldu¤u gibi sürgüne gönderilecek

aileler için kad›lar taraf›ndan haz›rlanan defterler

de bugün arflivlerimizde yer almaktad›r.

Osmanl› Devleti’nin XVI. yüzy›l›n sonlar›ndan iti-

baren do¤uda ve bat›da yürüttü¤ü uzun savafllar

yüzünden maliyenin devaml› aç›k verdi¤i, Ana-

dolu’da büyük isyanlar›n ç›kt›¤› ikinci bölümde

izah edilmiflti. Bu sebeple Anadolu ve Suriye’nin

k›rsal kesimlerinde yaflayan halk›n yerlerini ve

yurtlar›n› terk etmeleri sonucu binlerce köy ha-

rap olmufltu. Anadolu ve Suriye topraklar›nda

köylü nüfusun yerlerini terk ederek, flehir ve ka-

sabalara göç etmeleri II. Viyana Seferi’nin ard›n-

dan gelen baflar›s›zl›klarla artarak devam etmifl-

tir. Ayr›ca bu dönemlerde devlet otoritesinin za-

y›flamas›ndan eflk›yal›k hareketleri de h›zla art-

maya bafllam›flt›. ‹flte XVII. yüzy›l›n sonlar›nda

harap köy ve bofl arazilerin iskân› yönünde bir

çal›flma bafllat›lm›flt›r. Devletin kötü gidiflini dur-

durmak ve Osmanl› teflkilatlar›ndaki bozulman›n

önüne geçmek isteyen Köprülü Faz›l Mustafa Pa-

fla’n›n sadareti zaman›nda 1691 senesinde Ana-

dolu ve Suriye topraklar›nda yaflayan konar-gö-

çer teflekküllerin iskân edilmeleri kararlaflt›r›lm›fl-

t›r. Çal›flmalar›n tamamlanmas›ndan sonra 18

Mart 1692 tarihli bir ferman ile Halep, Yeni-il ve

Bozulus Türkmenleri bakiyesinden yetmifl ka-

dar oyma¤›n belirlenen bölgelere iskân edilme-

si emredilmifltir. Bunun yan›nda Karahisar-› Sa-

hib, Adana ve Bozok Sancaklar›’na yerlefltirilen

gruplar da olmufltur. Bu dönemde konar-göçer-

lerin bir k›sm›n›n yaylak ve k›fllaklar›na yerlefl-

tirmek yolunda bir gayretin sarf edildi¤i de gö-

rülmektedir.

Özellikle XVIII. yüzy›lda konar-göçerlerin iskân

bölgelerini terk etme sebeplerini tart›flabilmek

Bu yüzy›llarda yap›lan iskân hareketlerinin bafla-

r›ya ulaflamamas›n›n en büyük sebebi iskân ma-

halli olarak belirlenen yerlerin iyi seçilmifl olma-

mas›ndan kaynaklanm›flt›r. Suyu olmayan çorak

arazilere iskân edilen konar-göçerler çok geçme-

den iskân mahallerini terk ederek, Anadolu içle-

rine da¤›lm›fllard›r. Devlet daha sonra yapt›rd›¤›

teftifllerde bu durumu görmüfl ve konar-göçerle-

ri yaylak ve k›fllak mahallerine iskân etmek yo-

lunda bir politika de¤iflikli¤i gerçeklefltirmifltir.

5NA M A Ç

6NA M A Ç



1. Osmanl› Devleti’nde yeni fethedilen bir bölgenin is-kân› için haz›rlanan sürgün hükümlerinde afla¤›dakiler-den hangisi bulunmazd›?

a. ‹nsanlar›n kendi istekleriyle bölgeye gitmeleriteflvik edilirdi.

b. Bölgede güvenli¤in sa¤land›¤› belirtilirdi.c. Sürgün yaz›lanlar›n ömür boyu vergilerden mu-

af olacaklar› belirtilirdi.d. Sürgün yaz›lacaklar›n topra¤› olmayan kifliler-

den seçilmesi istenirdi.e. Belirlenen bölgede sürgün yaz›lacak ailelerin

toplam haneye oran› belirtilirdi.

2. Afla¤›dakilerden hangisi Yörüklerin Türkmenlere gö-re yerleflik hayata daha h›zl› geçmelerini sa¤layan se-beplerden biri de¤ildir?

a. Yörükler Selçuklular zaman›nda yerleflik ikenAnadolu’nun Mo¤ollar taraf›ndan ele geçirilme-si üzerine konar-göçer hayata bafllamalar›

b. Yaylak ve k›fllaklar› aras›ndaki mesafenin k›saolmas›

c. Yaylak ve k›fllaklar›n›n genellikle ayn› sancak s›-n›rlar›nda olmas›

d. Yaylaklar›n›n tar›m arazilerine yak›n olmas›e. Hayvanc›l›kla beraber kirac› olarak tar›m faali-

yetlerinde de bulunuyor olmalar›

3. Osmanl› Devleti’nde konar-göçer teflekküllerin ge-lirleri mukataaya verilerek idare edildi¤i dönemde dev-let taraf›ndan tayin edilen idarecilerine ne ad verilirdi?

a. Boybeyib. Kethüdac. Afliret beyid. Mirlivae. Voyvoda

4. Rumeli Yörük teflkilat›nda nöbetlefle olarak seferle-re kat›lan veya ihtiyaç duyulan devlet hizmetini yerinegetiren flah›slara ne ad verilirdi?

a. Çeribafl›b. Eflkincic. Yamakd. Mir-i Yörükâne. Kethüda

5. Rumeli’deki Yörük gruplar› 1691 y›l›nda yeni bir tefl-kilat etraf›nda birlefltirildiklerinde hangi ismi alm›fllard›r?

a. Evlâd-› Yörükânb. Evlâd-› Rumiyânc. Evlâd-› Gaziyând. Evlâd-› Fâtihâne. Evlâd-› Derviflân

6. Osmanl› Devleti s›n›rlar› içerisinde yaflayan konar-göçerler için afla¤›dakilerden hangisi söylenemez?

a. Temel geçim kaynaklar› hayvanc›l›kt›r.b. Avc›l›k hayvanc›l›ktan sonra ikinci s›rada gelen

ekonomik faaliyetleridir.c. Hayvanc›l›¤a ba¤l› olarak tereya¤›, peynir, keçe,

yapa¤› üretimi yaparlar.d. Ürünlerini yaylak pazarlar›nda satarlar.e. Yerleflik halktan genellikle tar›m ürünleri sat›n

al›rlar.

7. Osmanl› Devleti’nde yerleflik ve konar-göçer reayaiçin geçerli olan vergilendirme ünitesi afla¤›dakilerdenhangisidir?

a. Mahalleb. Obac. Oymakd. Boye. Hâne

8. Afla¤›dakilerden hangisi Osmanl› Devleti’nin XVIII.yüzy›llar içerisinde gerçeklefltirdi¤i konar-göçer teflek-külleri Suriye’ye iskân etme teflebbüsünün baflar›ya ula-flamama sebeplerinden biri de¤ildir?

a. ‹skân mahallerinin suyu olmayan verimsiz top-raklar oluflu

b. ‹skân yerlerine Arap afliretlerinin yapt›klar› bas-k›nlar

c. ‹skân bölgelerinde hayvanc›l›¤a izin verilmemesid. Konar-göçerlerin yerleflik hayata al›flamamalar›e. Anadolu’daki yaylak, k›fllaklar›nda daha rahat

bir geçim sa¤l›yor olmalar›

9. Afla¤›dakilerden hangisi Osmanl› Devleti’nin XVII-XVII-I. yüzy›llar içerisinde Suriye bölgesine iskândan kaçan ko-nar-göçerlere karfl› ald›¤› tedbirlerden biri de¤ildir?

a. ‹skândan kaçan gruplar için kamplar oluflturmakb. ‹skândan kaçan gruplar› takip ederek, yakalamakc. ‹skândan kaçan gruplar›n Suriye’den Anadolu’ya

geçecekleri yollar ve geçit bölgelerini tutarak, ka-çaklar›n Anadolu içlerine da¤›lmas›n› engellemek

d. ‹skândan kaçan gruplar üzerine asker sevk etmeke. Devlet görevlilerine kaçaklar›n yakalanmas› hu-

susunda emirler göndermek

10. Afla¤›dakilerden hangisi Rumeli Yörük teflkilat›n›nXVI. yüzy›ldan itibaren devlet için yerine getirdiklerigörevlerden biri de¤ildir?

a. Gemi yap›m malzemesinin temini ve gemi yap›m›b. Yollar›n, köprülerin, suyollar›n›n bak›m ve tamiric. Seferler s›ras›nda menzillere zahire indirmed. Seferler s›ras›nda toplar›n istenilen yere nakle-

dilmesie. Yaflad›klar› bölgenin vergisini devlet ad›na top-

lama



1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devleti’nde XIV-XVIII. Yüzy›llarda ‹skân ‹çin Yap›lan HukukîDüzenlemeler” konusunu yeniden gözden ge-çiriniz.

2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devleti’nde Ko-nar-Göçerlerin Hukukî Durumlar›” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devleti’nde Ko-nar-Göçerlerin Hukukî Durumlar›” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devleti’nde Ko-nar-Göçerlerin Hukukî Durumlar›” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devleti’nde Ko-nar-Göçerlerin Hukukî Durumlar›” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devleti’nde Ko-nar-Göçerlerin Ekonomik Durumlar› ve VergiMükellefiyetleri” konusunu yeniden gözden ge-çiriniz.

7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devleti’nde Ko-nar-Göçerlerin Ekonomik Durumlar› ve VergiMükellefiyetleri” konusunu yeniden gözden ge-çiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹skân Edilen Konar-Göçer-lerin Yerlerini Terk Etmeleri ve Bunun Sonu-cunda Devletin Ald›¤› Tedbirler” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹skân Edilen Konar-Göçer-lerin Yerlerini Terk Etmeleri ve Bunun Sonu-cunda Devletin Ald›¤› Tedbirler” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devleti’nde Ko-nar-Göçerlerin Hukukî Durumlar›” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Rumeli Yörükleri XVI. yüzy›ldan itibaren ordunun gerihizmetinde ve devlet taraf›ndan ihtiyaç duyulan bir k›-s›m hizmetleri yerine getirmekle görevlendirilmifllerdir.Bu hizmetleri afla¤›daki flekilde maddeler hâlinde belir-lemek mümkündür.a. Sahil bölgelerinde yaflayanlar gemi yap›m malzeme-

si temini ve gemi yap›m›nda,b. Yollar›n emniyeti ve tamiri, köprü yap›m› ve tamiri,

derbendçilik, suyolu yap›m› ve tamirinde,c. Madenlerde,d. Seferler s›ras›nda menzillere zahire indirmekte,e. Seferler s›ras›nda toplar›n naklinde,f. Kale yap›m ve onar›m› faaliyetlerinde görevlendiril-

mifllerdir.

S›ra Sizde 2

Rumeli Yörükleri 1691 y›l›nda Evlâd-› Fâtihân ad›ndayeni bir teflkilat etraf›nda çeribafl›lar›n idaresinde bir-lefltirilmifltir. Çeribafl›lar bölgedeki asayifli sa¤lamak,savafl s›ras›nda eflkinci defterlerini ç›karmak ve vergile-ri toplamakla görevlilerdi. Teflkilat›n çeribafl›lardan ay-r› olarak ‹stanbul’da oturan, devletle olan yaz›flmalar›ve di¤er münasebetleri düzenleyen bir görevlisi dahavard›. Evlâd-› Fâtihân gruplar› baz› yerlerde sefere git-mek üzere do¤rudan eflkinci baz› yerlerde de tamamenpiyade (yamak) olarak yaz›lm›fllard›r. Piyadelerden heralt› neferden birisinin sefer zamanlar›nda eflkinci ola-rak nöbetle savafla kat›lmalar› gerekmekteydi. Eflkinci-ler sefer görevini yerine getirdiklerinden avar›z-› diva-niye türü vergilerden muaf tutulmufllard›r. Savafllarakat›lan eflkincilerin masraflar› için yamaklar ellifler ku-rufl ödeyeceklerdi. Bar›fl zamanlar›nda bu paralar s›n›rkalelerinin muhafazas›ndaki askerler için devlet tara-f›ndan toplanacakt›.

S›ra Sizde 3

Osmanl› Devleti’nde konar-göçerler t›pk› yerleflik halk-ta oldu¤u gibi hâne esas›na göre vergilendirilmekteydi-ler. Tar›mla u¤raflan çiftçilerin vergi mükellefiyetleri el-lerindeki toprak miktar›na göre, konar-göçerlerinki isesahip olduklar› koyun say›s›na göre belirlenirdi. Bunagöre yirmi dörtten fazla koyunu olan konar-göçerlerhâne, bu rakamdan daha az koyunu olanlar ise bennaktelakki olunurdu. Konar-göçerler sahip olduklar› koyunsürülerinin karfl›l›¤›nda timâr, hâs sahibine veya vak›fgörevlilerine a¤nâm vergisi (koyun vergisi) öderlerdi.




Bu verginin tahsili için belirlenen koyun miktar› genel-likle yirmi dört idi. A¤nam vergisinin tahsilinde koyunkuzusuyla beraber say›l›r ve iki koyuna bir akçe olarakal›n›rd›. Koyunlar›n say›s› üç yüz oldu¤unda bir sürü ta-bir olunur ve befl akçe a¤›l vergisi tahsil olunurdu. Sü-rülerini baflka timâr sahibinin arazisinde veya devleteait yaylaklarda otlatan konar-göçerlerden y›lda bir defayaylak vergisi al›n›rd›. Baflka bir sipahinin topra¤›ndak›fllayan Yörük ve Türkmenler yaylak vergisinde oldu-¤u gibi k›fllak vergisi de öderlerdi. Konar-göçerler buvergilerden baflka evlendirdikleri k›z veya dul kad›nla-r›ndan arus vergisi, kaybolan hayvan›n bulunmas› vekaçan kölenin yakalanmas› sonucu sahibinden al›nanyave akçesi ve bir kimsenin mal, mülk ve davar›na za-rar verenlerden al›nan bad-i heva vergilerini de öde-mek durumundayd›lar.

S›ra Sizde 4

Osmanl› Devleti XVII-XVIII. yüzy›llarda özelikle Suriyebölgesinde zorunlu iskâna tâbi tuttu¤u konar-göçerle-rin kaçmalar› sonucu ilk etapta askerî tedbirlere baflvur-mufltur. Kaçan afliretler takip edilmifl ve yakalananlarsürgün yerlerine geri gönderilmifllerdir. Hatta üzerleri-ne askerî kuvvet gönderilen gruplar da olmufltur. Ayr›-ca Suriye’den Anadolu’ya ulaflan yollar üzerindeki geçiflnoktalar› kesilerek, afliretlerin sürgün mahallerindenkaçmalar› önlenmeye çal›fl›lm›flt›r. Fakat bu tedbirlerinhiçbiri netice vermemifl, devlet konar-göçerlerin Rakkataraflar›na iskân› karar›ndan vazgeçmek zorunda kal-m›flt›r. Bundan sonra konar-göçerlerin yaylak ve k›fllakmahallerine yerlefltirilmeleri benimsenmifltir.

Barkan, Ö. Lütfi, (1949-1950, 1951-1952, 1953-1954),“Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Bir ‹skân ve Koloni-zasyon Metodu Olarak Sürgünler”, ‹stanbul Üni-

versitesi ‹ktisat Fakültesi Mecmuas›, XI/1-4, (‹s-tanbul), 524-569; XIII/1-4, (‹stanbul), 56-78; XV/1-4,(‹stanbul), 209-237.

Çabuk, Vahid, (1997), “Yörükler”, MEB. ‹slâm Ansik-

lopedisi, XIII, (Eskiflehir), 430-435.Çetintürk, Selahaddin, (1943), “Osmanl› ‹mparatorlu-

¤u’nda Yürük S›n›f› ve Hukukî Statüleri”, Ankara

Üniversitesi Dil, Tarih ve Co¤rafya Fakültesi

Dergisi, II, (Ankara), 107-116.Gökbilgin, M. Tayyib, (1957), Rumeli’de Yürükler,

Tatarlar ve Evlâd-› Fâtihân, ‹stanbul: ‹stanbul Üni-versitesi Edebiyat Fakültesi Yay.

Gündüz, Tufan, (2009), Bozk›r›n Efendileri Türkmen-

ler Üzerine Makaleler, ‹stanbul: Yeditepe Yay.Halaço¤lu, Yusuf, (1991), XVIII. Yüzy›lda Osmanl› ‹m-

paratorlu¤u’nun ‹skân Siyaseti ve Afliretlerin

Yerlefltirilmesi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.Halaço¤lu, Yusuf, (2009), Anadolu’da Afliretler, Ce-

maatler, Oymaklar (1453-1650), I, Ankara: TürkTarih Kurumu Yay.

Halaço¤lu, Yusuf, (1995), “Evlâd-› Fâtihân”, Türkiye

Diyanet Vakf› ‹slâm Ansiklopedisi, XI, (‹stan-bul), 524-525.

Orhonlu, Cengiz, (1987), Osmanl› ‹mparatorlu-

¤u’nda Afliretlerin ‹skân›, ‹stanbul: Eren Yay.Orhonlu, Cengiz, (1990), Osmanl› ‹mparatorlu-

¤u’nda Derbend Teflkilat›, ‹stanbul: Eren Yay.Söylemez, Faruk, (2007), Osmanl› Devleti’nde Afliret

Yönetimi Riflvan Aflireti Örne¤i, ‹stanbul: Kita-bevi Yay.

fiahin, ‹lhan, (2006), Osmanl› Döneminde Konar-Gö-

çerler ‹ncelemeler-Araflt›rmalar, ‹stanbul: ErenYay.

Yararlan›lan Kaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;‹skân dairesinin kurulmas›n›n ana sebeplerini tart›flabilecek,‹skânda görevli memurlar› tan›yabilecek,‹skân›n siyasî etkilerini tart›flabilecek,‹skân›n ekonomik yönünü tart›flabilecek,‹skân›n sosyal tesirlerini tart›flabilecek,‹skânda afliretlerin yerlefltirilmeleri ve bunlar›n iskâna katk›lar›n› de¤erlendi-rebileceksiniz.

• ‹skân• Kad›• Afliret• Tekke

• Zaviye• Derbent• Konar-Göçer

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNNN


• ‹SKÂNDA GÖREVL‹ MEMURLAR VE‹SKÂNIN TES‹RLER‹

‹skânda GörevliMemurlar ve ‹skân›nTesirleri


‹çindekiler

‹SKÂNDA GÖREVL‹ MEMURLAR VE ‹SKÂNIN TES‹RLER‹

‹skân Dairesinin Kurulmas›n›n Ana Sebepleri, Nizamlar› veKonar-Göçerler‹skân hareketi, Osmanl› Devleti’nin kurulufl devrinden itibaren hükümetin tatbiketmekte oldu¤u nizam ve kaidelere göre yap›lmaktayd›. Siyasî ve içtimaî durumunde¤iflmesine paralel olarak, devletin iskân politikas›nda da gerekli de¤ifliklikleryap›lm›flt›r. Osmanl› Devleti’nin ilk dönemlerinde, konar-göçer afliretlerin fethedilenyerlere yerlefltirilmesi fleklinde d›fla dönük bir iskân politikas› uygulanm›flt›r. Bu-nunla birlikte yerleflik ahalinin de bu iskân bölgelerine kayd›r›ld›¤› bilinmektedir.‹lk dönemlerde gönüllülük esas›na göre yap›lan bu yerlefltirme siyasetinde, impa-ratorlu¤un dinamizmini ve fetih politikalar›n›n kesintiye u¤ramas›n›n akabinde de-¤iflik bir politika takip edilmifltir. Bu itibarla, XVII. Yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren içedönük bir iskân politikas› izlenmifltir. Bu politikada takip edilen en önemli konu-lar›n bafl›nda ise, hayat tarzlar› sebebiyle devaml› yer de¤ifltirmek durumunda olankonar-göçer gruplar›n da iskâna tabi tutulmalar›d›r.

Osmanl› Devleti, ülke içerisindeki düzeni sa¤lamak ve konar-göçerlerdenfaydalanmak gayesiyle XVII. Yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren iskân çal›flmalar›-na bafllad›. Devletin bu flekilde bir çal›flmaya bafllamas›n›n gerek konar-göçerleraç›s›ndan gerekse Osmanl› Devleti’nin idarî, iktisadî ve sosyal yönü bak›m›ndanbirtak›m sebepleri vard›. Bu husus, bütün konar-göçer zümreler için geçerlilikarz etmekteydi.

Konar-göçerlerin yerleflik hayata geçirilmek istenmesinin ana sebepleri aras›n-da hayat tarzlar› dolay›s›yla yerleflik ahaliye verdikleri zarar› önlemek gelmektey-di. Zira yaylak-k›fllak mahallerine gidip gelirken, daha önce vermifl olduklar› taah-hüt senetlerine ra¤men yerli halka zarar vermekteydiler. Bu durum, ekili toprakla-r›n çi¤nenmesi, tahrip edilmesi ve hayvanlar›n gasbedilmesine kadar varmaktayd›.Hatta adam kaç›rma, yaralama ve öldürme hadiselerine bile tesadüf edilebiliyordu.Büyük kütleler halinde hareket ettiklerinden dolay› birçok köy ve kasabay› tahripedebilmekteydiler. Ayr›ca, nüfus ve hayvan say›lar›n›n artmas› yüzünden yaylak vek›fllaklar›n kendilerine yetmemesi, otlak ve su kaynaklar›n›n yetersiz olmas› dakendi aralar›nda çat›flmalar›n ç›kmas›na sebep teflkil etmekteydi.

Celali isyanlar› ve harpler sebebiyle boflalm›fl verimli arazilere konar-göçerlerinyerlefltirilmesi sayesinde hem toplumsal huzur sa¤lanm›fl hem de üretim artm›fl

‹skânda Görevli Memurlarve ‹skân›n Tesirleri

olacakt›. Bu itibarla onlar›n bir k›sm›n› yeni iskân mahallerine aktar›rken bir k›sm›-n› da kendi yaylak ve k›fllaklar›na iskân etmekteydi. Zira konar-göçerlerin taflk›n-l›klar›n› önlemek isteyen devlet onlar› yerlefltirirken güvenliklerini sa¤lamalar› veziraat yapmalar› yan›nda bulunduklar› bölgeyi flenlendirmelerini de istemifltir. Böy-lece konar-göçerlerin yaylak ve k›fllaklar›nda da iskân edildikleri görülüyordu.

Konar-göçerlerin iskân edilmelerinin bir di¤er nedeni de devlet taraf›ndankontrol edilmesi zor olan guruplara, özellikle Suriye’deki Arap bedevilere karfl›bir emniyet unsuru olarak set vazifesi görmelerini sa¤lamak içindir. Suriye, fiamve Halep taraflar›nda Aneza ve fiammar adl› Arap afliretlerinin bask›s› sonucu ha-rap ve terk edilmifl yerlere konar-göçerlerin iskân edilmesiyle birlikte Halep-fiamticaret yolunun emniyetinin sa¤lanmas› en önemli amaçlar aras›nda idi. Ayr›ca,önemli derbent ve geçit hizmetlerinde de konar-göçer afliretlerin yerlefltirilmesi uy-gun görülmüfltür. Bu hususlar›n uygulanmas› ise Köprülüzade Faz›l Mustafa Pa-fla’n›n sadrazaml›k devresinde tesbit edilerek 1691 tarihinde uygulamaya konuldu.Bu tarihte hükümet taraf›ndan giriflilmifl olan iskân hareketi bir kanunname ile ha-yata geçirilmifltir. Ayn› tarihte, bu uygulamaya paralel olarak Rumeli’deki yörük ta-ifesinin de s›k› bir disiplin alt›na al›nmas› sa¤lanm›flt›r.

‹skân hareketi, belirli bir kanunname ile tesbit edilmemekle beraber bu konuile ilgili olarak vilayetlere gönderilen talimatlar, emir ve fermanlar iskân hareketle-rinin nizamlar›n› belirlemifl ve muntazam bir biçimde iskân defterleri kâtipler tara-f›ndan tutulmufltur. ‹skân ile ilgili olarak düzenlenen bu kanun hükmündeki karar-lar vilayetlerin co¤rafî flartlar›na göre baz› de¤ifliklikler olsa bile esas bak›m›ndanayn›d›r. ‹skân ile ilgili kararlar ve nizamlar› k›saca flu flekilde belirtebiliriz:

a- Yerleflme arzusu içerisinde olan oymak, cemaat ve afliret mensuplar›na ev-lerini infla etmek ve ziraat yapabilmek için yeterli topra¤›n verilmesi. Konar-göçer hayat› terkedip, silahlar›n› b›rak›p, kendilerine gösterilen yerlerde ev-ler yapmak, çiftçilik ile u¤raflmak, yerleflme nizamlar›n›n ana hükümlerin-dendi. Zira devlet için reayan›n mümkün oldu¤u kadar fazla toprak iflleme-si ve dolay›s›yla tar›m ekonomisine dayanan bir yap›ya sahip olan devletefazlaca bir gelirin temin edilmesi öngörülmekteydi.

b- Verilen arazilerde ziraî faaliyette bulunup bulunmad›klar› s›k› bir flekilde ta-kip edilecek ve elde edilen ürünlerinden topraklar›n›n verimlilik durumunagöre vergi vermeleri zorunlu hale getirilecekti.

c- Konar-göçerlerin iskân edildikleri yerlere kendilerini kontrol edecek birbaflbu¤ tayin edilerek aralar›nda ç›kabilecek anlaflmazl›klar› bertaraf etmekve kanuna ayk›r› hareket edenleri tesbit ederek cezaland›rmak, ayr›ca bumekanizma sayesinde iskân sahas›nda huzurun oluflturulmas› en temel ga-ye idi.

d- Sürülerini yayla¤a çobanlar› ile gönderip kendileri ise aileleriyle birlikte yazve k›fl iskân mahallerinde kalacaklar; gerekti¤inde yerel idarecilerin verdi¤igörevleri hemen yapacaklard›. Güvenilir ve itimat edilir kimseler oymaklara“baflbu¤” tayin edilerek, aralar›nda ç›kabilecek anlaflmazl›klarda kanunlaraayk›r› hareket edenler bertaraf edilecekti.

e- Oymaklar› konar-göçer hayattan ç›kar›p yerleflik hayata intibak ettirmek su-retiyle hem flekavet olaylar›n›n önüne geçmek ve hem de ekonominin can-lanmas›n› temin etmek planlanm›flt›.

‹skân dairesinin kurulmas›ndaki amaçlar› belirtiniz.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Konar-Göçer afliretlerin iskân sebeplerini anlamak için yararl› bir kaynak olarak Osman-l› imparatorlu¤u’nda Afliretlerin ‹skân› adl› kitab›n 29-51. sayfalar›n› okuyabilirsiniz.(Cengiz Orhonlu, ‹stanbul 1987)

‹skân Dairesi ve ‹skânda Görevli Memurlar Osmanl› Devleti’nin içe dönük iskân politikas›n›n kal›c› olabilmesi için tasarlanm›flolan iskân hareketini fiilen idare eden bir mekanizma mevcuttu. Bu iflle vazifeli birtak›m memurlar bulunmaktayd›. Bu görevlilerin bir k›sm› merkezden di¤er k›sm›da yerel yöneticilerden teflekkül etmekteydi. ‹skân iflinin sa¤l›kl› yürütülebilmesiiçin merkezden gönderilen memurlar›n yan› s›ra iskâna tabi tutulan konar-göçer-lerin ileri gelenlerinin belirledi¤i kifliler de bu komisyonda yer almaktayd›lar.

Taflrada iskân ifllerinden sorumlu tutulan kiflileri rütbe s›ras›na göre afla¤›dakiflekilde tasnif edebiliriz;

Sancakbeyi: Osmanl› taflra teflkilat›nda kazalar›n birleflmesiyle oluflan yönetimbirimine “Sancak” ad› verilmekteydi. Sancaklar›n bafl›nda “sancakbeyi” denilengörevli bulunmaktayd›. “Sancakbeyleri” de “Beylerbeyi” gibi seyfiyedendi. Zirabir tu¤ sahibi olan sancakbeyleri, bafl›nda bulunduklar› sancaklar›n hem idarî,hem askerî, hem de asayifllerinden sorumlu tutulmaktayd›lar. Mesela, savafl esna-s›nda, sancaklar dâhilinde bulunan t›marl› sipahilerin mahalli olan yerlerde toplan-mas›n› sa¤lay›p, Beylerbeyinin komutas› alt›nda harbe götürmekle de görevliydi-ler. Sancakbeyleri, bafl›nda bulunduklar› sancaklar›n önemine göre derecelere ay-r›ld›klar›ndan dirlikleri de birbirinden farkl›l›k arz etmekteydi.

Osmanl› Devleti’nde konar- göçer gruplar, s›n›rlar› belli bir co¤rafyada, idarî vemalî bir hüviyete sahip olarak, yaylak ve k›fllak hayat› sürdürmekteydiler. Umumi-yetle göçebeli¤in en belirgin özelli¤i, mevsimden mevsime göç etmifl olmalar›yd›.Bu göç, hayvanlar›n otlat›lmas› ile do¤rudan do¤ruya alakal› idi. Bahar›n gelmesiy-le birlikte hayvanlar›n› otlatacaklar› “yaylak” mahalline do¤ru hareket ederlerdi.K›fl aylar›nda ise iklim bak›m›ndan daha ›l›man olan “ k›fllak” mahalline giderlerdi.Her göçebe grup, muayyen bir “yaylak- k›fllak” mahalline sahipti. Umumiyetle, t›-mar ve has reayas› olan afliretlere, nüfusuna, iktisadî durumuna veya s›n›rlar› içe-risinde konup göçtü¤ü vilayetin idarî yap›s›na göre “sancak” veya “kaza” statü-sü verilmekteydi. Konar-göçer afliretler bafl›na idareciler tayin edilmek suretiylehukukî bir nizama kavuflturulmufl olmaktayd›.

‹skân›n uygulanmas›nda en önemli kifli olan sancakbeyi, bulundu¤u mahallinhem idarî hem de hukukî yetkilerine sahip olmas›ndan dolay› merkezden gelengörevlilere birinci derecede yard›mc› olacak kifli idi. Bulundu¤u yerin sancakbeyi,iskân edilecek olan konar-göçer ahaliyi en iyi bir flekilde tan›mas›ndan dolay› is-kân›n baflar›l› olmas›nda oldukça etkili bir konuma sahiptir. ‹skân memurlar› iledo¤rudan irtibata geçerek ahalinin hangi mahallere iskân edilirse daha faydal› ola-ca¤›na sancakbeyi ve onun yard›mc›lar› olan alaybeyleri karar verirlerdi. Komis-yonda çok önemli görev ifa eden sancakbeyi, idaresi alt›ndaki oymak ve cemaat-leri motive etmede de önemli yere sahipti. Zira merkezden gelen memurlar, konar-göçer ahalinin psikolojik durumuna vak›f olamad›klar› için onlar› en iyi anlayan veyönlerdiren kifli olarak sancakbeylerini belirtebiliriz.

Kad› ve Naib: ‹lmiye s›n›f›na mensup olan kad›, Osmanl› flehir idaresinde be-ledî, mülkî ve idarî fonksiyonlar birbirinden kesin çizgilerle ayr›lmad›¤› için yarg›

574. Ünite - ‹skânda Görevl i Memurlar ve ‹skân›n Tesi r ler i

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



mercii oldu¤u kadar asayiflin de amiriydi. Ayn› zamanda vak›flar›n denetimi, bele-diye hizmetleri ve zab›ta görevlilerinin de amiriydi. Bu sebeple onun adlî göreviyan›nda idarî, ilmî ve askerî görev ve yetkileri de vard›.

Kad›lar kaza merkezlerinde ikamet etmekte olup, kazan›n adlî ve idarî iflleriylemeflgul olurlard›. Eyalet ve sancak merkezleri dahil bütün kazalarda yarg› alan›ndaoldu¤u kadar mülkî ve beledî alanlarda da görev ve yetkileri olan kad› bulunurdu.

‹skânda görevli memurlar›n en önemlilerinden biri olan kad›lar, görevlendiril-dikleri yerlerdeki sancakbeyi veya yerel yöneticiler ile beraber hareket ederek is-kân›n âdil bir biçimde gerçekleflmesini sa¤lamaktan sorumluydular. ‹skân sahas›n-da görevlendirilen kad› ve naibin iskân edilecek halk›n “halet-i ruhiyyesini” iyitetkik edebilecek yap›da olmas› en önemli hususiyetlerdendi. Zira bu unsurlarahaiz olmayan bir kad› ve yard›mc›s›n›n iskânda faydal› olamayaca¤› muhakkakt›r.Osmanl› kaza teflkilat› içerisinde yer alan bu kad›lar, devletle Türkmenler (konar-göçer) ve reaya aras›ndaki iliflkileri kanunlara uygun bir flekilde tesis etmekle yü-kümlüydüler. Görevlendirildikleri iskân bölgelerinde yard›mc›s› olan nâib ile bir-likte iskân edilecek olan yerleflik ve göçebe gruplar› belirleyerek iskân bölgesineyerlefltirip “iskân defteri”ine kay›tlar›n› yaparlard›. Di¤er taraftan zorunlu olma-makla birlikte bu kad›lar ve naibler, afliret mensuplar›n›n aralar›nda do¤an anlafl-mazl›klar› çözmek için de yo¤un bir çaba sarfederlerdi. Uzlaflma sa¤lanamazsa so-run mahkemeye tafl›n›rd›.

‹skân kâtibi: Kay›t ifllemleri iskân dairesinde memurlar taraf›ndan yürütüldü-¤ünden ilk zamanlar hususi bir kâtibe ihtiyaç duyulmam›flt›r. Ancak zamanla boyve oymaklar›n her türlü ihtiyaçlar›n›n kayd› gerekli görülerek, tahrir ifllerini en iyiflekilde yerine getiren ve sahas›nda uzman kiflilerden iskân kâtibi unvanl› memur-lar tayin edilmifltir. ‹skân kâtibinin maafl›, sorumlu oldu¤u oymak ve afliretin yetki-lileri taraf›ndan karfl›lan›rd›.

‹skân mübafliri: Valinin yan›na yard›mc›, bazen bizzat bu iflin mesul adam›olarak merkezden gönderilirdi. Dergâh-› âli kapucu-bafl›s› rütbesinde olan mübâ-flirler baz› ahvalde Anadolu eyaleti, Bozok Sanca¤›, Ayas, Berendi ve K›n›k tarafla-r›ndaki iskân hareketini fiilen idare etmifllerdir.

‹skanbafl›: ‹dareciler taraf›ndan, yerlefltirilen oymaklar ve boylar üzerine tayinedilen ve onlar›n durumlar›n›, ruhiyatlar›n› çok iyi bilmesi laz›m gelen ve daimî fle-kilde onlarla temas etmesi gereken flah›st›r. Bu memuriyete tayin edilen kimsele-rin, özellikle oymak ve boylardan birine mensup olmas›na dikkat edilmekteydi.Boy beyi bu göreve atanam›yordu. ‹skân iflinin uzman eleman› olan iskânbafl›, hü-kümet taraf›ndan s›k› bir flekilde denetleniyordu. Denetimin esas› iskân edilen oy-maklar›n kendisinden hoflnut olup olmad›¤›n› tesbit etmekti.

Yönetimde acizlik göstermeleri veya kendisine ba¤l› olan afliretlere zulmetme-si halinde, devletin bu beyleri azletme yetkisi vard›. R›flvan aflireti gibi baz› teflek-küllerde ise, kethüdalar›, ihtiyarlar› ve di¤er söz sahiplerinin istedikleri flah›slar›boybeyi yapma yetkisine sahip olduklar› görülmektedir.

Bu makama tayin edilen kimselerin, özellikle oymak ve boylardan birine men-sup olmas›na dikkat edilmekteydi. ‹skân edilenler onun görüflü al›narak zapt edil-mekteydi. Ayr›ca iskân edilenlerin durumlar›n› ›slah veya tadil de onun fikriylegerçeklefltirilirdi.

‹skân beyleri ve kethüdalar›: ‹skân beylerinin ve kethüdalar›n›n görev vesorumluluklar›n› alg›layabilmek için konar-göçerlerin idarî yap›lanmalar›n› bil-mek oldukça önemlidir. Bunlar›n, iskâna memur her bir boy veya oyma¤›, kendi-lerine ayr›lm›fl yerlere sevk eden boy beyleri ve kethüdalar›ndan olmas› muhak-


kakt›. Zira bunlar, devlet ile konar-göçer veya afliret aras›ndaki irtibat› sa¤lamak-la mükelleftiler. ‹skânda bir karar al›naca¤› zaman iskânbafl› ile birlikte bilirkiflis›fat›yla konar-göçerlerle ilgili olan hususlar› iskân komisyonuna bildirmekten desorumluydular.

Konar-göçerlerin yap› itibariyle teflekkülleri çeflitlilik arz etmekte oldu¤undandolay› bunlar› anl›yabilmek aç›s›ndan konar-göçerleri k›saca flu flekilde s›n›fland›r-mam›z mümkündür:

1- Bir boydan ibaret olan tek bafl›na ve müstakil bir grup halinde bulunanlar.2- Bir boydan ayr›lm›fl ve zamanla türeyerek say›lar› dörtten on alt›ya veya-

hut daha fazla olan oymaklar grubu ki bunlar genellikle reislerinin ad›y-la an›lmaktayd›.

3- Federasyon flekli gösteren gruplar. Bu tarz gruplar ise ana teflekkülden ayr›l-m›fl olup, muhtelif oymaklar›n birleflmesiyle meydana geldi¤i gibi, bir teflek-külden ayr›lm›fl küçük gruplar›n birleflmesinden de meydana gelebilirlerdi.

‹skânda görevli beylerin yan› s›ra di¤er bir önemli görevli ise kethüdad›r. Bircemaatin idarecisi olan kimse, o cemaat içerisinde seçkinleflmifl olan bir ailenin rei-si idi. Bu kimselere “kethüda” denilmekteydi. ‹darî bak›mdan bir cemaat genellik-le kethüda taraf›ndan temsil edilirdi. Dolay›s›yla iskânda bu kethüdalar›n oldukçaetkileri vard›. Bunlar›n, iskâna memur her bir boy veya oyma¤›, kendilerine ayr›l-m›fl yerlere sevk eden boy beyleri ve kethüdalar›ndan olmas› zorunluydu. Herhan-gi bir meselede bir karar al›naca¤› zaman iskânbafl› ile beraber bilirkifli s›fat›ylakonar-göçerlerle ilgili olan hususlar› iskân komisyonuna bildirirlerdi. Ayr›ca, iskânkomisyonunda bulunan kâtibe yaz›mlarda yard›mc› olurlard›.

Türkmen a¤as›: ‹skânda görevli olanlar aras›nda Türkmen a¤as›n›n, di¤er birad›yla Voyvodan›n da önemli bir yeri bulunmaktad›r. Zira konar-göçer teflekkülle-rinden gerek padiflah haslar›na dâhil olanlar, gerekse bir sanca¤›n vergi dairesinedâhil olarak mâlî bak›mdan mukataaya verilmek suretiyle idare edildikleri zaman,voyvoda olarak bilinen kimseye bu topraklar malîkâne suretiyle verilmekteydi.Voyvoda, bir nevi hükümet taraf›ndan tayin edilen bir idareci konumundayd›.Bunlara ayn› zamanda “Türkmen A¤as›” da denilmekteydi. Bu itibarla voyvoda-lar, ba¤l› olduklar› Sancakbeyinin gediklilerinden veya mahallî hanedanlardan,ahalinin r›zas› al›nmak suretiyle voyvoda tayin edildi¤i için iskâna tabi tutulanlarile birlikte iskân sahas›nda bulunmaktayd›lar. Zira bunlar, kendilerine ba¤l› yerle-flik veya konar-göçerlerin say›m›n› düzenli bir flekilde tespit ederek ona göre ver-gisini tahsil etmekteydi.

‹skân edilmifl afliretlerin haklar›n›n muhafazas› ve baflkalar› taraf›ndan yap›la-cak her türlü müdahalenin önlenmesinden de voyvodalar sorumluydu. Bu itibar-la voyvodalar, afliretlerinin bulundu¤u mekânlara en yak›n yerde veya bölgedeotururlard›.

Çöl beyli¤i (çöl hâkimi): Halep civar›nda bulunan Arap afliretlerine hükümettaraf›ndan tayin edilmifl, onlar›n denetim alt›na al›nmas›ndan ve ayr›ca yol keseneflk›yay› ortadan kald›rmaktan sorumlu tutulan kimsedir. ‹darî bak›mdan Rakka va-lilerine ba¤l› olan bu görevliler y›ll›k tahsisatlar›n› Halep mukataas› mal›ndan al-maktayd›lar. “Çöl beyi” yahut “çöl hâkimi” olarak an›lan bu makam esas itibariy-le Halep’in güneyindeki “Selemiyye” ve “Deyr-i Rahabbe (Rahbe)” sancaklar›n-dan teflekkül etmekteydi. Arap afliretlerinin tüm iskân ifllerinden yetkili tek sorum-lu olup, iskân komisyonu ile birlikte müflterek olarak hareket etmekteydi.


Mimar: ‹skân dairesini oluflturan meslek sahiplerinden biri olan mimar ise, sü-rekli olmamakla birlikte, bu daire içinde sulama ve benzeri yap›m iflleri, ziraata el-veriflli arazinin keflif ve etüdünde görevlendirilmekteydi. Su kayna¤›n›n bulundu-¤u yerlerde, icap eden tesisat› yapmakla görevli olarak gösterilen lüzum üzerinemerkezden gönderilirlerdi. Bununla beraber her iskân mahallinde bu ifl için ayr›bir mahallî mimar›n oldu¤u muhakkakt›r. Çünkü iskân bölgesini ve ahaliyi tan›yanbu mimar merkezden gönderilen mimar ile birlikte hareket ederek iskân›n isteni-len bir flekilde olmas› temin edilmekteydi.

‹skân iflinin teferruat›n› inceleyen ve “iskân beyleri, kethüdalar›, iskânbafl›,alaybeyleri, kad›, defterdar, iskân mübafliri”’nden teflekkül eden bu büro vali-nin baflkanl›¤› alt›nda toplan›rd›. S›k s›k yap›lan ve koordine halinde olan bu te-flekkül, iskân merkezlerinin seçiminde iskân edilecek olan ahalinin her türlü ihti-yaçlar›n›n nas›l ve ne flekilde karfl›lanaca¤›n› belirlerdi. Bu itibarla da iskâna elve-riflli yerlerin seçimini özenle belirlemekteydiler.

Rakka ve Halep eyaletlerindeki yerlefltirme iflinde bu daire daimî oldu¤u haldedi¤er yerlerdeki daireler, iskân mübafliri, kad› veya mahkemeye mensup bir kâtipyahut naipten meydana gelmekteydi. Kadrosu seyyar olup di¤eri gibi bir devaml›-l›k göstermiyordu.

Zabitleri taraf›ndan yerlerinde muhafaza edilen ve gözlenen oymak ve boylar›nfler’i vergileri de bu flekilde yap›lan say›mlarla tespit edilmekteydi. Vergiyi toplamazaman› gelince kontrol mahiyetinde iskân yerlerinde bulunan veya bulunmayanbelli olmaktayd›. Oymaklar›n ve boylar›n idarecileri, iskân komisyonu ve vilayetidari cihaz› dolay›s›yla vergi memurlar› taraf›ndan daimî surette kontrol alt›na al›n-m›fl oluyorlard›.

Boy ve oymaklar›n yan›s›ra onlar›n yerleflece¤i yerler de ayn› memurlar taraf›n-dan tespit ediyordu. Keza yerlefltirme iflinde de memurlar bulunuyor ve bunun ar-d›ndan merkeze, iskân dairesi taraf›ndan tanzim edilmifl olan ve iskân flekli veyönetimini aç›klayan iskân defterleri ivedilikle gönderiliyordu.

Konar-göçerlerin hali ve harap yerlere iskân edilmeleri ile daimi bir muhaf›zkuvvetinin yerli halk› eflk›yalara karfl› korumalar› endiflesi de güdüldü. Onlara ay-r›lm›fl olan yerlerin, eflk›ya tahribat›ndan dolay› harap ve bofl oldu¤u hat›rlan›rsa,bu hususta hükümetin tatbik etmek istedi¤i pro¤ram›n manas› daha iyi anlafl›l›r.Suriye’de Aneze ve fiamar Arap afliretlerinin bask›s› ile harap ve terk edilmifl yerle-rin iskân› ile birlikte, Halep-fiam ticaret yolunun emniyetinin temini hususunu bir-likte mülahaza etmek gerekmektedir. Bu düflünce iledir ki, bunun yan› s›ra çokmühim derbent ve geçit hizmetlerinde dahi konar-göçer oymaklara mensup kim-selerin kullan›lmas› uygun görülmüfltür.

Konar-Göçer Afliretlerin ‹skândaki Fonksiyonlar› Bir iskân metodu olarak yeni yerleflim birimlerinin kurulmas›, devletin iskân poli-tikas›n›n gerçekleflmesinde önemli bir araç olmufltur. Derbentlerin, hanlar›n, köy-lerin ve hatta kasabalar›n kurulmas› bölgede asayiflsizli¤in önlenmesinde önemlibir vas›ta oldu¤u gibi, bu suretle de üzerlerindeki bask›lar›n hafifletilmesi veya ta-mamen ortadan kald›r›lmas›yla yerleflik ahalinin emniyeti sa¤lanm›flt›r. Böylece,yerleflik ahali, gerek iktisadî, gerekse hukukî bak›mdan refaha kavuflurken, konar-göçer veya bafl›bofl unsurlar üzerindeki bask› artm›flt›r. Bu durum, ekonomik vepsikolojik aç›dan konar-göçer unsurlar›n etkilenmelerine sebep teflkil etmifltir. Do-lay›s›yla konar-göçerlerin bu durumu, yerleflmek istemelerinin en önemli sebebini


oluflturur. Bu itibarla da devlet iskân politikas›n› gerçeklefltirmek yolunda önemlibir meseleyi halletmifltir.

Osmanl› Devleti halk›na hizmet etmek, ülkenin iç ve d›fl güvenli¤ini, huzuru-nu, asayiflini, sosyal ve ekonomik istikrar›n› sa¤lamak amac› ile ülkeyi daha flenlik-li yani ›ss›z yerleri azaltmak için birçok kurum oluflturmufltur. Bunlar›; derbent,köprü, menzil, kale, cami-mektep, han, panay›r fleklinde s›ralamak mümkündür.Stratejik olarak da çok önemli olan bu kurumlar, devletin iç dinamizmini ve asayi-flini de içine almaktad›r. Ülke içinde bozulan istikrar›n yeniden tesisi için buralaraiskân edilecek olan ahali titiz bir elemeden geçirilmekte idi. Bu itibarla merkeziotoritenin ülkenin can damarlar› olan bu yerlere umumiyetle konar-göçer toplu-luklar› yerlefltirme çabas› içinde oldu¤u gözlenmektedir.

‹skânda memurlar›n görevlendirilmelerinin sebeplerini izah edinîz.

‹skân›n Siyasî Etkileri (Kale, Derbent, Köprü, Menzil)Derbent: Derbentler, Osmanl›lar zaman›nda Türk kültürünün vücuda getirdi¤iönemli sosyal ve iktisadî teflekküllerdir. Ticaret yollar› ve geçitler üzerine kurulanderbentler sayesinde, yolcular›n emniyeti sa¤lanmakla birlikte, yol boyunca onla-r›n her türlü ihtiyaçlar› da karfl›lanm›flt›r. Ayn› zamanda derbentlerin kurulmas›ylahem iç iskân meselesi çözüme kavuflturulmufl, hem de bölgenin güvenli¤i teminedilerek, ›ss›z yerlerin iktisadî ve sosyal aç›dan canland›r›lmas› sa¤lanm›flt›r. Der-bent teflkilat›, temelinde insana hizmet amac›n› tafl›yan kültürümüzün köklü biriki-minin, zenginli¤inin ve yarat›c›l›¤›n›n bir eseri olarak ortaya ç›km›flt›r.

Osmanl› belgelerinde bir teflkilat ad› olarak XV. Yüzy›ldan itibaren kullan›lm›fl-t›r. Farsça kökenli bu kelime, iki k›s›mdan oluflmaktad›r. “Der = geçit, bend = tut-mak” anlam›ndad›r. Sözlüklerde engel, geçit, bo¤az, set, s›n›r bölgelerinde da¤lararas›nda güçlükle geçilen bo¤az ve istihkâm olarak kullan›lan yerlere verilen birisim olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Derbente benzer teflkilâtlanma eski Türk dev-letlerinde de görüldü¤ü, Selçuklularda “ribat”, ‹lhanl›larda ise “tutkavul”, olarakgeçmektedir. Osmanl›larda “derbent” olarak geçen bu güvenlik örgütlenmesininOsmanl› Devleti’nin ilk zamanlar›ndan itibaren mevcut oldu¤u bilinmektedir. II.Murad zaman›nda kurumsallaflm›flt›r.

Derbentler dört taraf› duvar ile çevrili küçük bir kale fleklindedir. Müfltemilat›n-da yer alan han, cami, mektep ve dükkânlar ile adeta küçük bir kasaba hüviyetiözelli¤i tafl›r. Derbentler, yollar›n kavflak noktalar›na kurulmufl güvenlik ve asayi-flin sa¤land›¤› yerlerdir. Çok önemli ve stratejik yerlerde kurulan derbentler, tica-ret kervanlar›n›n ve ordunun geçiflinde son derece önemli yerlerdendir. Iss›z yer-lerin iskâna aç›lmas›nda da derbent teflkilat›ndan istifade edilmifltir. Bu maksatlar-la kurulan derbentleri, yurtluk ve ocakl›k fleklinde belirtebiliriz. Buralara iskânedilen ahali umumiyetle konar-göçer reayadan teflekkül etmekte ve bunlar yapt›k-lar› bu vazifenin karfl›l›¤›nda da vergiden muaf tutulmaktayd›lar. Bu itibarla der-bentleri, derbent mahiyetindeki kaleler, vak›f fleklindeki derbent tesisleri, derbentolarak kullan›lan han ve kervansaraylar olarak tasnif etmek mümkündür.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Bir yörenin derbent olarak belirlenmesinde izlenen yol flöyle idi: Derbent olma-s› planlanan yerin kad›s›, derbent mevkiini merkeze arz eder; bunun üzerine ‹stan-bul, vilâyet muharrirlerini durumu tespit etmek üzere görevlendirirdi. Bunlar, öne-rilen yerin derbent olmas›n›n gerekli olup olmad›¤›n›, derbent olursa memleketefaydas›n›n ne olaca¤›n›, muhafazas› için kaç kiflinin gerekti¤ini bölgeyi inceleyerekbelirler; flayet inceleme olumlu sonuç verirse merkeze derbent olarak rapor edilir-di. Bu yeni durum, gönderilen hükümlerle civardaki kad›lara ve sancak beylerinebildirilirdi. Ayr›ca buraya derbentci tayin edilen kifli veya köyün eline muafiyetle-rini gösteren birer belge verilirdi. Tan›nan muafiyetler her padiflah›n tahta ç›k›fl›n-da di¤er resmî görevlilerde oldu¤u gibi “tecdîd berât›”yla yenilenirdi.

Osmanl› Devleti derbentçi seçiminde oldukça titiz davranmaktayd›. Derbentçi-ler derbent sahas›ndan sorumlu kad›, naib ve bölgenin ileri gelenlerinin görüflleridikkate al›narak belirlenmekte ve seçilmekteydi. Derbentci olarak çevre köy vekasaba halk›n›n bir k›sm› veya hepsi görevlendirilebilmekteydi. Devletin geri hiz-met erbab› olan bu derbentciler emir fleklinde de¤il de hizmet teklifi olarak kendi-lerine arz edilmekte idi. Derbentçiler müslüman veya h›ristiyan olabilece¤i gibi ay-n› köyde oturan farkl› dine mensup kifliler de birlikte derbentci olarak kaydedile-bilirdi. Büyük ve tehlikeli derbent ve askerî geçit yerleri için ise askerî s›n›ftan kim-seler derbentci tayin edilirdi. Bu göreve karfl›l›k derbentci, “tekâlif-i örfiye, ava-r›z-› divaniyye” vergilerinden k›smen veya tamamen muaf tutulabilmekteydi.Derbentciler bulunduklar› yerin iktisadî durumuna göre çiftçilik veya hayvanc›l›k-la da meflgul olurlard›. Buna karfl›l›k ise ürettikleri ürünlerinden vergi al›n›rd›. Der-bentçiler sadece yetkili olduklar› sahadan sorumlu olup, di¤er derbendlere müda-hale edemezdi.

Derbentlerde, derbentcinin yan› s›ra baflka görevliler de bulunmaktad›r. Müs-tahkem mevki fleklindeki askerî nitelikli derbentlerde baflbu¤, sa¤ kola¤as›, bölük-bafl›, sol kola¤as›, zabitan ve neferlerden oluflan bir hizmetliler grubu bulunmak-tad›r. Askerî kuvvetin bulunmad›¤› derbentlerde ise derbent a¤as›, derbentci bafl›,derbentci bölükbafl›s› unvanlar›n› tafl›yan kifliler görev yapmaktad›r. Derbent teflki-


Resim 4.1

Görüldü¤ü üzerederbentler, ›ss›z vedar geçitalanlar›ndakurulmufl küçükkasabay›and›rmakta,etraf›nda sosyaltesisler ile berabergelip-geçenlerinhizmeti vegüvenli¤ininsa¤lanmas›amaçlanm›flt›r.

lat›na dâhil olan zümreleri ise; Derbentçibafl›, Beldarlar, Martolozlar, Pandorlar veGeçit bekçileri olarak belirtmek mümkündür.

Her derbent mahalli müstakbel bir iskân toplulu¤unun daimî olarak oturaca¤›bir yer oldu¤undan derbentçilerin ikametleri ve ziraat yap›p geçimlerini sa¤layabil-meleri için, kendilerine muayyen miktar arazi da¤›t›lmaktayd›. Bu arazinin derbenthalk›n›n ihtiyac›na yetecek kadar olmas›na gayret edilmekteydi. Ayr›lan arazininmülk, timar, zeamet veya vak›f topra¤› olmamas› gerekmekteydi. Tahsis edilenarazi genellikle tar›msal faaliyetlerin yap›lmad›¤› terk edilmifl topraklard›.

Buralara yerlefltirilen reaya ço¤unlukla konar-göçer olduklar› için sahip olduk-lar› hayvanlara mera temini, ekilecek arazi kadar önemli hususlardand›. Bir der-bentin hudud- name ile tespit edilmifl topraklar›, derbentçiler aras›nda hiçbir an-laflmazl›¤a meydan vermeyecek flekilde bölünmekteydi. Bu yüzden derbentin hu-dud-namesi tespit edilirken bu hudud içinde baflka kimseler de ziraat yapmakta veonlar›n ektikleri araziler de iflaret edilmekteydi. Da¤›t›lan topraklar, ev infla etmekve ziraat yapmak içindi.

Mahiyeti itibar›yla derbentleri flu flekilde tasnif etmek mümkündür;a- Derbent mahiyetindeki kaleler: Önemli geçitlerde ve yollarda tesis edil-

me lüzumu olan kaleleri derbent kategorisinde de¤erlendirmek gerekmek-tedir. Bu kaleler yollar›n ve geçitlerin en tehlikeli olan yerlerinde bulunmak-tayd›. F›rat nehri yan›ndaki Caber kalesi ile Ceyhan nehri üzerindeki Misis,bu flekilde birer derbent hüviyetindedirler. Özellikle hac yolunda bu tip ka-leler dizisi görülmüfltür. Hac zaman› hac› kervanlar›n›n bir zarara u¤rama-mas› için bu flekilde s›k› tedbirler al›nm›flt›r.

b- Büyük vak›f fleklindeki derbent tesisleri: Vak›flar ülkenin kuruluflun-dan itibaren özellikle tar›mda, sulamada ve ›ss›z yerlerin ekilip biçilmesi fa-aliyetinde etkin rol oynam›fllard›r. Bu vak›flar da yine derbent olarak de¤er-lendirilmektedir.

c- Han ve kervansaraylar›n derbent olarak kullan›lmas›: Ticaret yollar›üzerinde her menzil bafl›nda infla edilen han ve kervansaraylar, bizim içinyap›ld›klar› devrin iktisadî ve sosyal politikas›n›n delilidirler.

d- Köprü yerlerinde bulunan derbentler: Baz› köprülerin bir geçit üzerin-de kurulmufl olmas› onlar›n ayn› zamanda derbent karakterine sahip olma-lar›n› sa¤lad›¤› belirtilmektedir. Zira önemli geçifl yerlerinde bulunan buköprülerin sürekli olarak muhafazas› ve onar›m› gerekmekteydi. E¤er oras›tehlikeli bir bölge ise köprü yanlar›na kuleler infla ediliyordu.

Derbent teflkilat›n›n kuruluflu ve iflleyifli ile ilgili olarak Do¤u Anadolu bölgesi Araflt›rma-lar›, s. 47-53. “Türklerde bir iskân siyaseti olarak derbent teflkilat›” adl› makaleyi okuya-bilirsiniz. (Ersan Ersoy, Malatya 2008)

Köprücülük: Osmanl› Devletinin di¤er bir geri hizmetlisi de köprücülerdir.Ülkenin s›n›rlar› içerisine dâhil olan bölgelerde, mevcut köprülerin tamir ve bak›-m› için gerekli tüm tedbirleri alman›n yan› s›ra, stratejik yollar üzerinde yeni köp-rüler de infla etmifllerdi. Bu köprüler baflta padiflah olmak üzere, saray erkân›, ve-zirler ve zengin hay›r sahipleri taraf›ndan infla ettirilmifltir. Köprülerin tamir ve ba-k›m› ise, ya köprünün banisi taraf›ndan sa¤lan›yor yahut tesis edilen vak›flar›n tah-sisat› yahut da belli flah›slara bir mükellefiyet yüklenerek yerine getiriliyordu.

Köprücüler de derbentçiler gibi ayn› hukuki nizama sahiptiler. Bunlar, köprütamir etmek ve yapmak gibi görevleri yerine getirmekteydiler. Muhafaza ve inzibat


NM A K A L EM A K A L E

gibi iflleri yerine getirdiklerinde derbentçi olurlard›. Örne¤in; Torul kazas›ndakiTozana köyünden befl nefer h›ristiyan ve dört nefer müslüman olmak üzere dokuzreaya Culuflane köprüsünden Gümüflhane’ye kadar olan tehlikeli yollar ve geçit-lerde köprücülük ve derbentçilik yapmak üzere vilayet defterlerine kaydedilmifl-lerdir. Önemli ve tehlikeli geçitler üzerine infla edilmifl olan köprüler birer derbentniteli¤i tafl›maktad›r. Köprüler birçok yerde yollar› kontrol edebilecek flekilde inflaedilmifltir. Örne¤in; K›rflehir sanca¤›nda ve Ankara-K›rflehir aras›nda K›z›l›rmaküzerinde bulunan Çaflnigir köprüsü bu flekildedir.

S›k s›k yerini terk edip giden yerleflik halka olan güveninin sars›lmas›, konar-göçerlerin eflk›ya hareketlerine kat›lmalar›n› engellemek ve derbent, kale, menzilve köprülerin savaflc› ruhlu kifliler taraf›ndan muhafazas› düflüncesi Osmanl› Dev-leti’nin konar-göçerlere yönelmesine sebebiyet verdi. Netice itibar›yla çok önemliderbent, köprü ve geçit hizmetlerine konar-göçerlerin tayin edildi¤ini görmekte-yiz. Mesela, 1693 y›l›nda Urfa ile Birecik aras›nda Çarmelik Ayas ile Berendi ara-s›nda Kurtkula¤›, Misis, Antakya- ‹skenderun aras›nda ve Ba¤ras nahiyesinde Ka-ramort, K›rflehir civar›nda Kesik köprü, Yeniile ba¤l› Han› Cedid, Sivas’a tabi Ala-cahan ve Hasan Çelebi derbentlerine muhtelif oymaklardan görevlendirilen grup-lar, hem derbentçilik yapmak hem de derbentlere yak›n mahallerde ziraat yapma-ya teflvik etmek ve bofl araziyi ziraata açmak amac›yla derbentçi olarak kaydettiril-mifllerdir. Bu flekilde iskân hareketi ileriki yüzy›llarda da sürdürülmüfl olup, der-bent ve çevresine derbentçi ad› alt›nda bafl›-bofl reaya ve konar-göçerler iskân et-tirilerek bölgenin emniyetinin sa¤lanmas› gayesi güdülmüfltür. Uluk›flla ile Ere¤liaras›nda bulunan harabe Çavufllar karyesi derbenti önemli bir mevkide bulunma-s›ndan dolay› tamiri ve flenlendirilmesi için karar al›nm›flt›r (1720). Bunun üzerineyap›lan çal›flmalar sonunda Bozulus Türkmenleri cemaatinden Cayan cemaatinetabi Ebü’d-Derdâ ve Hac›lar mahalleleri kendi istekleriyle yerleflmifltir.

Tanzimat döneminde derbentler kademeli olarak kald›r›lmaya bafllanm›fl, 1844y›l›nda ise ayn› ifllevi yerine getiren zaptiye teflkilat› kurulmufltur. Teflkilat ve iflle-yifl bak›m›ndan jandarmay› and›ran bu güvenlik örgütü, vali ve kaymakamlar›n de-netiminde faaliyet göstermeye bafllam›flt›r.


Resim 4.2

Osmanl›Karayollar›ba¤lant›lar›ndanolan köprüler,ulafl›m›nvazgeçilmezunsurlar›ndand›.Bu nevi köprüler,Osmanl›co¤rafyas›n›n hertaraf›nda yeralmakta olup,köprülerin her ikiyanda gözetlemekuleleri sayesindegüvenlik en üstseviyedetutulmaktayd›.

Menzil: Sözlükte bir günlük yol, yol üzerindeki konak yerleri veya ev manâla-r›na gelmektedir. Osmanl› Devleti’nde, hareket hâlindeki bir ordunun konaklad›-¤›, bir kervân›n durup geceyi geçirdi¤i, resmî evrâk tafl›makla görevli olan bir me-murun belirli mesâfelerde at de¤ifltirmek, dinlenmek veya geceyi geçirmek içinmola verdi¤i yer için kullan›lan bir tabirdir. Merkezî idâre taraf›ndan organize edi-len menziller, haberleflme menzilleri, askerî menziller veya hac menzilleri olaraküç de¤iflik amaç için kullan›lm›fllard›r. Menzilde, menzilci, menzil kethüdas›,ahur kethüdas›, seyis, odac›, sürücü, aflç› gibi hizmetliler ile menzilin as›l yü-künü çeken ve “menzilkefl” olarak isimlendirilen, menzilin çevresindeki köy vekasaba ahalisinden oluflan bir grup bulunmaktayd›.

Menzil teflkilat›, Osmanl› Devleti’nin haberleflme ve yol sistemi için büyükönem tafl›maktad›r. Baz› menzillere derbent fonksiyonu da yüklenmifltir. Bu du-rumda menzilciler derbentcilik görevini de yerini getirmifllerdir. Öneminden dola-y› iskân dairesi taraf›ndan buralara umumiyetle Anadolu’da konar-göçerler, Rume-li taraflar›nda da yörük taifesi iskân edilmifltir. Menzillere iskân edilenlerin görev-leri aras›nda bofl arazileri flenlendirerek iskâna açmak, bulunduklar› bölgede asa-yifli sa¤lamak, câmi ve mescitlerin tamiri v.s, gelmektedir.

Kale: Stratejik bir yeri, bir geçidi korumak amac›yla infla edilen askerî yap› hü-viyetine haiz olan bir kurumdur. Genellikle kaleler, yol kavfla¤›, ana yol, geçit ye-ri, da¤lar aras›nda bo¤az, denize uzanan burun, k›y›dan az uzaktaki adac›klar,köprübafllar› gibi stratejik yerlerde infla edilmifllerdir. Yetkililer söz konusu mevki-lerde kalenin infla edilece¤i alan› belirlerken az say›daki kifli ile savunulabilece¤i,muhaf›zlar›n gerekti¤inde kaleyi kolayca tahliye edebilece¤i, uzun süreli kuflatma-larda ihtiyac› karfl›layacak su kayna¤›na sahip olan noktalar› tercih etmifllerdir.

Önemli geçit ve yollarda infla edilmifl olan kaleleri asl›nda derbent kategorisindezikretmek gerekir. Bu kaleler yollar›n ve geçitlerin en tehlikeli olanlar› üzerinde bu-lunmaktayd›. Örne¤in, F›rat Nehri üzerinde bulunan Caber Kalesi ile Ceyhan Nehriüzerindeki Misis, bu flekilde birer derbent idiler. Hac yolunu teflkil eden ana yoldabu tarzda kale silsilesi görülmektedir. Bu kale ve müstahkem hanlar›n büyük bir k›s-m› M›s›r Memlukleri zaman›nda infla edilmifltir. Hac mevsiminde hac› kervanlar›n›nbir zarara u¤ramamalar› için bu flekilde s›k› tedbirler al›nm›fl oluyordu. Bu gaye ile-dir ki yol üzerinde lüzum görülen köylerin ahalisi derbentçi kaydediliyordu.

Kalenin en yetkili kiflisi dizdarlard›r. Dizdar kalenin ve flehrin güvenli¤indensorumlu bir yöneticidir. T›mar sahibi olmas› dolay›s›yla bir askerîdir. Sefer zama-n›nda gerekirse orduya kat›lmakla yükümlüdür. Yapt›klar› görev karfl›l›¤›nda dirliksahibi olan dizdarlar›n t›marlar› serbest t›mar olarak kabul edilmekteydi. KaleKethüdas› da “mâl-› mîrîye ve kal’aya hizmet eylemekde” dizdar›n yard›mc›-s›d›r. Kale erlerinin dirlik ve düzeninin sa¤lanmas›, di¤er hizmetlerin görülmesin-de dizdar ile birlikte sorumludur. Kaleler bu yap›lar›yla XVII. yüzy›l bafllar›nda, Ce-lalilerin sald›r›lar›ndan kaçan köylüler ve flehirlerin varofllar›nda oturan halk›n s›¤›-na¤› olmufltur. Bu nedenle Osmanl› Devleti, kaleleri as›l unsurlar›n yan›nda bir is-kân yeri olarak da kullanm›flt›r. Özellikle, konumlar›ndan dolay› bu gibi yerlerekonar-göçerler iskân edilmifltir.

Osmanl› Devleti’nde derbentlerin kuruluflu ve önemini belirtiniz.

‹skân›n siyasî etkileri ve iskân birimlerinin kurulmas›n›n ana sebepleri ile ilgili olarak ge-nifl bilgi edinmek için Osmanl› ‹mparatorlu¤unda Derbent Teflkilat› adl› eserin 9-15 ve 28.Sayfalar›na bakabilirsiniz. (Cengiz Orhonlu: ‹stanbul 1967)


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



‹skân›n Ekonomik Etkileri (Han/Kervansaraylar, Çarfl›/Arasta ve Bedesten, Panay›r)Her zaman kolayca hareket etme özelli¤ine sahip, Türk devletlerinin özgür tebaa-s› olan Türkmen ve Yörükler Orta Asya’dan itibaren kendilerine özgü bir hayatsürmüfllerdir. Çal›flmam›z›n ana temas›n› oluflturan Türkmen ve Yörüklerin iktisadîhayatlar› yap›lan incelemelerde as›rlarca hayvanc›l›¤a dayand›¤›n› görmekteyiz. Bubak›mdan Anadolu göçebe kültürünün dayand›¤› temel olarak Orta Asya kültürü-nün devam› saymak ve Anadolu’da yeni co¤rafya ile birlikte bir miktar de¤iflerekdevam etti¤ini söylemek yanl›fl olmayacakt›r.

Genel itibar›yla “Göçebeler gerek Orta Asya’da gerek Selçuklular ve Os-manl›lar zaman›nda tam bir kapal› ekonomik hayat yaflamay›p, flehirlerle,köylerle ve içinde yer ald›klar› idarî yap›larla sürekli olarak mübâdele, ver-giler ve tafl›mac›l›k gibi yollarla, temas halinde bulunmufllard›r.” Anlafl›laca-¤› üzere Türkmenler ve Yörükler kendi hallerinde yaflamam›fl, bulunduklar› co¤-rafyada ekonomik faaliyetlerin bizzat içinde yer alm›fllard›r. Bu itibarla yerleflikahali ile iç içe olan göçerler, iskân›n ekonomik etkileri yönüyle de bunu teyit ederdurumdad›r.

Han/Kervansaraylar: Kervanlar›n güvenli¤i ve konaklamas› için anayol kena-r›nda tesis edilen vak›f yap›lara han veya kervansaray ad› verilir. Kervansaraylar,kitabelerinde ve kaynaklarda han, ribât fleklinde de geçmektedir. Han, flehir için-de konaklama ve ticaret amac›yla infla edilen yap›lar için kullan›lan bir tabirdir. fie-hirleraras›ndaki yollar üzerinde yapt›r›lan ve kurulufllar› bak›m›ndan çeflitli ihtiyaç-lar› karfl›layacak flekilde olanlara ise kervansaray denilmektedir. Kervanlar, bura-da geçici olarak konaklad›klar› gibi ellerindeki mallar› pazarlama imkân› da bul-mufl olurlard›. Dolay›s›yla bölge insan›n›n sosyal ve ekonomik yönden etkilendi¤ialanlar olarak da belirtebiliriz.

Osmanl› devrinde bu uzun yol hanlar›n›n benzeri olarak büyük menzil külliye-leri ile birlikte menzilgâh kervansaraylar› da yap›lm›flt›r. Baz› menzil külliyele-rinin zamanla çevrelerinde bir kasaba, hatta bir flehrin do¤up geliflmesi üzerine bu-radaki kervansaray, halk aras›nda yanl›fl olarak bedesten diye adland›r›lm›fl, bu ga-ye ile de kullan›lm›flt›r. Osmanl› devrinde flehir içindeki han ve kervansaraylar›nço¤u d›flar›dan mal getiren tüccar›n mal› ve hayvan› ile konaklad›¤› tesislerdi. Bun-


Resim 4.3

Foto¤rafta devekervan› ile yüktafl›yan kafileyigörmekteyiz.

lar genellikle belirli bir esnaf veya tüccar grubunun toplu olarak bar›nd›klar›, za-naatkârlar›n çal›flt›klar›, mallar›n› satt›klar› binalard›.

Bu yap›lar, kervanlar›n güvenli¤i kadar kervanlarla yolculuk yapan kiflilerinher türlü ihtiyac›n› karfl›layacak flekilde düzenlenmifltir. Bar›nma ve yemek im-kânlar›n›n yan› s›ra hamam, mescit, eczane ve gerekti¤inde hekim, fakir yolcula-ra bedava ayakkab›, hayvanlar için yem, nalbant, veteriner, araba tamiri gibi hiz-metler sunulmufltur.

Kervan yollar› ve ticaret ile ilgili olarak genifl bilgi edinmek için Osmanl› ‹mparatorlu¤un-da fiehircilik ve Ulafl›m Üzerine Araflt›rmalar adl› eserin 140-147. Sayfalar›na bakabilirsi-niz. (Cengiz Orhonlu: Derleyen Salih Özbaran, ‹zmir 1984)

Osmanl› devlet politikas›, menzilleri iskân etmek ve ›ss›z bölgeleri gelifltirmekiçin menzil külliyelerinin yap›m›na önem vermifltir. Bu sebeple menzil külliyeleriiçindeki menzil kervansaraylar›n›n ayr› bir yeri vard›r. XVI. yüzy›l›n sonlar›nda bafl-layan Celâlî ayaklanmalar›n›n bast›r›lmas›n›n ard›ndan I.Ahmed zaman›nda (1603-1617) yollar›n güvenli¤i sa¤lanm›fl ve ›ss›z yollar üzerinde kervansaraylar›n güven-liklerinin artt›r›lmas› için s›k› bir iskân politikas› izlenmifltir. Yine bu gibi yerlerekonar-göçerlerin de yerlefltirilmesi bir devlet politikas› olarak sürdürülmüfltür.

Çarfl›, Arasta ve Bedesten: Türkçeye Farsçadan geçti¤i san›lan arasta kelime-si önceleri “Ordugâhta kurulan Pazar” anlam›nda kullan›lm›flt›r. Ârâsten “Tan-zim etmek, s›raya koymak; çekidüzen vermek, süslemek” manas›ndan gelenarastan›n manas› “s›raya konulmufl, düzenlenmifl” olup Farsçada “çarfl›” anla-m›nda kullan›lmamaktad›r. Türkçe’de bu anlam› kazanmas›, dükkânlar›n düzenlibiçimde karfl›l›kl› birer s›ra halinde dizilmifl olmalar›ndan veya ordugâh pazarlar›-n›n askerî disiplin içinde “tanzim edilmifl sat›fl” yapmalar›ndan yahut her iki se-bepten bu dükkânlar›n gezgin sat›c›lara nispetle her hususta düzene konulmufl ol-malar›ndan ileri gelmeleri mümkündür.

Arastalar, sonralar› aralar›na de¤iflik esnaf›n da kar›flmas›na ra¤men, genellikleayn› mal›n ticaretini yapan dükkânlardan olufltuklar› için “Terlikçiler arastas›”,“Kürkçüler arastas›”, “Baharatç›lar arastas›” gibi isimlerle de an›lm›fllard›r.Bu çarfl›lar, baflta camiler olmak üzere vak›f eserlere gelir sa¤lamak amac›yla onla-r›n yak›n›nda veya baz› hallerde ayr› olarak uza¤›nda yap›lm›flt›r. Özellikle camile-re yak›n yap›lmalar›n›n bafll›ca sebebi, o camiye cemaat temin etmek ve çevresinecanl›l›k kazand›rmakt›r.

674. Ünite - ‹skânda Görevl i Memurlar ve ‹skân›n Tesi r ler i S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Resim 4.4

Yandaki foto¤rafta, Edirne RüstemPafla Kervansaray› yer almakta olupher türlü ihtiyaca cevap verebilecekdevasa bir tesis olarak tarihte hakl›olarak yerini almaktad›r. KanunîSüleyman’›n ünlü sadrazam› vedamad› Rüstem Pafla taraf›ndan1561 y›l›nda Mimar Sinan’ayapt›r›lm›flt›r. ‹ki bölümlü olarakdüzenlenmifl olan kervansaray›nbirinci bölümünde büyük avlu vebüyük han, ikinci bölümünde deküçük avlu ve küçük han yeralmaktad›r. 102 adet odas› olankervansaray›n, ön cephesinde de 21adet dükkân yer almaktad›r.

Arastalarla bedestenler aras›ndaki ortak ve benzer yanlar sebebiyle daha sonra-ki devirlerde bu çarfl›lar halk aras›nda “bedesten” veya “kapal› çarfl›” adlar›ylaan›l›r olmufltur. Edirne’de Selimiye, ‹stanbul’da Sultan Ahmet ve Süleymaniye ca-milerinin arastalar› ile M›s›r Çarfl›s› belli bafll› arastalard›r.

Tüccarlar›n k›ymetli mallar› d›fl›nda çarfl› esnaf›n›n, tüccarlar›n kasalar›, evrak-lar›, defterleri, yak›n tarihlere gelinceye kadar önemli bir sosyal müessese olan es-naf ve zenaatkâr loncalar›n›n belgeleri muhafaza ediliyordu. fiu halde bedesten,çarfl› ve endüstri mahallelerinin bir nevi çekirde¤i durumunda idi. Çarfl›lar bununetraf›nda biçimlenmekte, yak›n›na tüccar hanlar› yap›lmakta veya evvelce yap›lan-lar gittikçe yay›lan s›n›rlar›n içinde kalmaktayd›lar. Dolay›s›yla, ekonomik ve siya-sî oldu¤u kadar kültürel yönden de etkili olan bu kurulufllara devlet azami bir fle-kilde ihtimam göstermekteydi. Zira bu gibi kurulufl ve müesseseler ülkenin can da-marlar›n› meydana getirmekteydi.

Panay›r: Panay›rlar›, hafta pazarlar›ndan daha ziyade, y›lda bir veya birkaç kezbelirli zamanlarda bir hafta veya on gün gibi bir süre aç›k kalan alan pazarlar› ola-rak nitelendirmek mümkündür. Panay›rlar oldukça genifl say›labilecek bir bölge-nin esnaf ve tüccarlar› ile bölge halk›n›n bir araya geldi¤i yerlerdi.

Umumiyetle, Anadolu’nun ve Rumeli’nin hemen hemen bütün kaza ve kasaba-lar›nda kurulan panay›rlar, hem ticarî hem de sosyal hayat›n geliflmesinde oldukçaetkili olmufllard›r. Bu itibarla panay›rlar, her zaman Osmanl› Devleti’nin önem ver-di¤i kurumlar aras›nda yer alm›flt›r. Nitekim statüleri muhafaza edilen panay›rlarhem iç iskânda ve hem d›fla dönük iskânda ekonominin canlanmas›nda önemli roloynam›flt›r. ‹skân dairesi, ülkenin ekonomik hayat›n› diri tutan bu yerlerin bofl kal-mamas› ve güvenli¤inin muhafazas› için gerekli gayreti sarf etmifltir.

Hafta Pazar›: Osmanl› Devleti’nde ticaret, sadece flehirleraras›nda bu ifli yapantüccar ile s›n›rl› olmay›p, küçük yerleflim yerlerindeki ahalininin her türlü ihtiyaç-lar›n› karfl›layabilmeleri için bu nevi pazarlar kurulmaktayd›. Ticaretin yap›ld›¤› bumekânlar›, takas yolu ile mallar›n mahiyeti ve co¤rafî bölgenin özelli¤ine göre haf-ta pazarlar› ve panay›rlar fleklinde görmek mümkün olmaktad›r.

Hafta pazarlar›, oldukça mühim köyler ile kasaba, kale ve küçük flehirler civa-r›nda kurulurdu. Yaklafl›k olarak bir günlük mesafede bulunan köyler ahalisininher zaman kolayca ulaflabilece¤i merkezî konuma sahip yerlerde olmas›na ihti-mam gösterilirdi. Buralara civardaki köylüler, has, zeamet, t›mar sahipleri ile va-k›flar, hububat ve di¤er mahsulleri getirip, do¤rudan do¤ruya tüketiciye arz edi-yorlard›. fiehir esnaf› da imal ettikleri ürünlerini bu gibi yerlerde pazarlama imkâ-n› bulurlard›.

‹skân dairesi ülke ekonomisinin canl› kalmas› için bu yerlerin hem emniyeti vecanl›l›¤›n› muhafaza etmek maksad›yla yerleflik ahali ile birlikte konar-göçer raiy-yetin bu gibi yerlerin iskân›na önem vermifltir. Özellikle buralara konar-göçerleriiskân ederek onlar›n zamanla yerleflik hayata geçmeleri ve ziraatle meflgul olmala-r›n› da temin etmek gayesi güdülmüfltür.

‹skân›n Sosyal Etkileri (Tekke, Zaviye, Vak›flar)Tekke ve Zaviye: Osmanl› Devleti’nde yol ve yolculukla ilgili müesseselerden bi-ri de tekkelerdir. Tekke ve zaviyeler, Osmanl› fetihlerini kolaylaflt›rmada büyüköneme sahiptirler. Zira daha kurulufl döneminde Osmano¤ullar› ile birlikte birçokfleyh, dervifl gelip Anadolu’nun bat› taraflar›na yerleflmiflti. Dervifllerin bir k›sm› ga-zilerle birlikte memleket açmak ve fetihlerde bulunmakla meflgul olurken, bir k›s-m› da din, kültür ve imar merkezlerinde faaliyet gösteriyordu. Osmanl› fütühat›n-


da tekke ve zaviyeler yerli halk›n, psikolojik olarak arkadan gelecek olan orduyakarfl› haz›rlanmas›n› temin etmekteydiler.

Tekke ve zaviyeler bulunduklar› köy ve mezralar›n kültürel ve ekonomik aç›-dan ilerlemesine önemli ölçüde katk›da bulunmufllard›r. Söz konusu yerleflim bi-rimlerinde halk›n ayd›nlat›lmas›nda imam›n yan› s›ra zaviye fleyhi de rol almaktay-d›. Bu gibi yerlerde imam ve zaviye fleyhi birlikte halka psikolojik destek vermek-teydiler. Hatta zaviye fleyhleri, XIII. yüzy›ldan itibaren nüfuzlar› alt›na ald›klar›“Köy Gençlik Ocaklar›”na tarikat usul ve adetlerini sokmufllard›. Böylece bunlarda flehirlerdeki ahi teflkilatlar› gibi kuvvetli bir manevi birlik sa¤lam›fllard›.

Bir nevi yayg›n e¤itim kurumu olan tekke ve zaviyeler, k›rsal kesimin e¤itim-ö¤retim faaliyetlerinin yerine getirilmesinde, özellikle yeni iskân mahallerinde hal-ka dinî e¤itimin yan›s›ra psikolojik manada e¤itim vermekteydiler. Burada umumi-yetle dinî ve ahlakî konularla ilgili bilgiler verilmekteydi. Ayr›ca tekke ve zaviyelerbirer yayg›n e¤itim kurumu niteli¤ini tafl›makta olup buralardan birçok kimse isti-fade etmekteydi. Tekke fleyhlerinden, mürid ve dervifllerden baflka, çevredekihalk, hatta gayr-› müslimler bile yararlanmaktayd›lar. Bu kurumlardaki tasavvufîa¤›rl›kl› e¤itim, sözlü yöntem içinde müntesiplere daha çok adap, erkân ile ilgilibilgilerin yan›s›ra tarikat›n benimsenen tasavvufî görüfllerinin aktar›lmas› fleklindegerçekleflmekteydi. Halka daha çok dinî ve ahlakî konulardan bahsedilirdi. Ziratekke fleyhlerinin birço¤u, daha önce medrese (ilmiye s›n›f›) mensuplar› iken son-ralar› tasavvufa yönelerek fleyhlik mertebesine yükselmifllerdi. Bu bak›mdan tek-kelerde yerine göre tefsir, hadis, f›k›h, kelam, tarih konular›na da de¤inilirdi.

Yaz›l› e¤itimde, tekke fleyhleri taraf›ndan kaleme al›nan kitap ve risalelerdekibilgiler aktar›l›rd›. Bunlar›n içinde tarihte geçmifl bulunan baz› fleylerin keramet vemenk›bevî hayat hikâyeleri anlat›lmak suretiyle bunlardan dersler ç›kar›lmaya ça-l›fl›l›rd›. Halk için yaz›lanlar ise daha ziyade dinî ve ahlakî konulara birer evliyamenk›besi ile kar›fl›k olarak ele almakta idi. Tekkelerin ba¤l› bulunduklar› tarikatkoluna göre çeflitli zikir, ayin ve sema denilen bazen musiki eflli¤inde ilahiler söy-lenirdi. Böylece mistik hayat›n içine girilmifl olunurdu. Tekke fleyhlerinden birço-¤unun basit de olsa t›bbi konularda bilgi sahibi olmas›, gerek yolcular›n, gerekseçevredeki köy halk›n›n (müslim, gayr-› müslim) gelip onlardan yararlanmas›na se-bep olmaktayd›. Tekke ve zaviyelerin bir k›sm› devlet taraf›ndan bilhassa yolculukiçin tehlikeli olan yerlere tesis ediliyordu. Bu bak›mdan da¤larda, afl›lmas› zor bo-¤az ve geçitlerde kurulan tekkeler, askerî sevk ve idareyi kolaylaflt›rmak, ticareteengel olabilecek eflk›ya vb. kimselere mani olmak için birer jandarma karakolu va-zifesi görüyorlard›. Bu hizmetin yan›nda tekkeler karl› ve ya¤murlu günlerde deyolculuk yapan veya ticari sevkiyatta bulunanlara birer s›¤›nak oluyordu. Tekkeleryolculara hizmet etmek, onlara yemek yedirip gecelemelerini sa¤lamak karfl›l›¤›n-da her türlü vergiden muaf say›l›yorlard›.

Dervifller, ›ss›z yerlerin güvenli¤ini sa¤lamak amac›yla kurduklar› tesislerde ge-lip geçen yolculara hizmet etmekte, karfl›l›¤›nda da bulunduklar› yerler kendileri-ne vak›f olarak verilmekteydi. Bunlar, ayn› zamanda derbent bekleyerek asayiflinsa¤lanmas›na da katk›da bulunmaktayd›lar. Derbent-geçit yerlerinde kurulan zâvi-ye etraf›nda zamanla bir iskân toplulu¤u meydana geliyor, dolay›s›yla bu yerlerflenleniyordu. Zaviyeler, hükümet taraf›ndan, daha çok asayiflin tehlikeli oldu¤uyerlerde kurulmak üzere teflvik ediliyordu. Yol boyunca derbent bekleyen, zaviyekurmufl olan dervifller serbest olarak topraklar›n› tasarruf ediyorlard›. Ayr›ca “avâ-r›z ve tekâlif-i örfiyeden” muaf tutuluyorlard›. Konya ve çevresinde tasavvuf er-bab›n›n güvenlik iskân amaçl› yap›lanmas›, Osmanl›’dan önce de mevcut idi. Ana-


dolu’nun eski ve önde gelen seyyitleri aras›nda say›lan Seyyid Harun Velî (ö.1320), ‹ç Anadolu’yu en k›sa yoldan Alanya ve Antalya sahiline ba¤layan mevkidegünümüzde ad› Seydiflehir olan yerleflim biriminin alt yap›s›n› oluflturan tekkeyiyapt›rm›flt›. Menak›pnâmesine göre Horasan’da bir bey olan Seyyid Harun Velî, be-raberinde k›rk kifli ile Rum’a yani Anadolu’ya gelmifl, Karaman vilâyetindeki KüpeDa¤›’n›n kuzey taraf›na bir flehir kurmufltur. Bu s›rada Eflrefo¤lu MübarüziddinMehmed Bey, Seyyid Harun Velî ile temasa geçmifl, flehri ona vakfetmifltir. HattaBeyflehir’deki köflkünü, has bahçesini dahi vakfa dâhil etmifltir. Seyyid Harun nes-linden gelenler daha önce ald›klar› bu ayr›cal›klar› Osmanl› döneminde de devamettirmifllerdir. Bu tarikat yap›lanmas› sonucu Seydiflehir bölgesinin güvenli¤i sa¤-lanm›fl ve önemli bir iskân merkezi ortaya ç›km›flt›r.

Vak›f: Osmanl› Devleti, Anadolu ve Rumeli’de boflalan ve tahribata u¤rayanyerlerin iskân›n› kolaylaflt›r›p, güvenli¤i temin etmek ve ticareti canland›rmak içinvak›flar›n kurulmas›n› sa¤lam›flt›r.

Vakf›, kiflinin flahsî mallar›ndan bir k›sm›n› kamu hizmeti görecek kurulufllarhaline getirmesi olarak tan›mlamak mümkündür. Yeni al›nm›fl topraklar›n imar veiskân› için öteden beri bu sistemden yararlan›lm›flt›r. Zira vak›flar yoluyla büyükkülliyeler meydana geliyor, bu yolla sosyal imkânlar› sa¤lanm›fl merkezin etraf› d›-flar›dan gelen halk ile kolayl›kla dolmakta idi. Yerleflimcileri buraya çekmek içinkullan›lan di¤er bir yöntem ise, vak›flar›n kuruldu¤u yerlerin avâr›z-› dîvâniye vetekâlif-i örfiyeden muaf tutulmas›d›r.

Vak›flar, genellikle sultanlar, yüksek rütbeli devlet adamlar› ve zenginler eliylekurulmaktayd›. Bu tesislerin giderlerinin karfl›lanma mevzuunda ise vakf›n idaresiözerklik arz etmekle birlikte, kurucular›n›n kendi gelirlerinden temin edildi¤inigörmekteyiz. Vak›flar›n kurulmas› ve yeni tesislerin ortaya ç›kmas›, vakfedenin di-nî bir huzur bulmas›n› sa¤lad›¤› kadar, flehirlerin plans›z ve gelifligüzel kurulmad›-¤›n› da göstermesi aç›s›ndan önem arz etmektedir. fiehirlerin kurulmas› ancak dev-let siyasetinin bir sonucuydu. Osmanl› yönetimi, flehirlerin ve kasabalar›n kurul-mas›nda dinî bir müessese olan cami ve di¤er tesisleri, belli yerlerde kendi vak›f-lar› olarak yapmalar›n› mahalli idare makamlar›na emredebiliyordu.

Vak›flar› kurulmas› konusunda Padiflahlar, yolculu¤un rahat ve güvenli olmas›-n› sa¤layacak ana yollar› tercih ederken, saray ve devlet görevlilerine de mülk veçiftlikler ba¤›fllayarak onlar› bu konuda teflvikten geri kalmam›fllard›r. Bu itibarlavak›flar yolu ile cami, medrese, hastane, misafirhane, suyollar›, yol, köprü, hayratve bunlar›n bak›m› için gelir getiren han, çarfl›, kervansaray, hamam, de¤irmen,boyahane, mezbaha ya da aflevi gibi kurumlar oluflturularak Anadolu’da oldu¤u gi-bi Balkan kentlerinin de genel görünüflü belirlenmifltir.

Bunun tabii bir sonucu olarak da kentlerde imaretler infla edilmesinin yan› s›ra,bu tip yerlerde özellikle ihtiyaç duyulan “han” ya da “kervansaraylar” infla edilmifl-tir. Balkanlar’da tipik Türk-‹slam kentlerinin ortaya ç›kmas› ve geliflmesinde, flehirle-rin iktisadî ve içtimaî hayat›nda imaretler, önemli roller üstlenmifllerdir.

‹skân hareketlerinde vak›flar›n rolü


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4


‹skân dairesinin kurulmas›n›n ana sebeplerini

tart›flabilmek‹skân hareketi, Osmanl› Devleti’nin kurulufl devrin-den itibaren hükümetin tatbik etmekte oldu¤u ni-zam ve kaidelere göre yap›lmakta idi. Siyasî ve iç-timaî durumun de¤iflmesine paralel olarak devletiniskân politikas›nda ona göre de¤ifliklik de göster-mifltir. Osmanl› Devleti’nin ilk dönemlerinde, ko-nar-göçer afliretlerin fethedilen topraklara yerleflti-rilmesi fleklinde d›fla dönük bir iskân politikas› uy-gulanm›flt›r. Bununla birlikte yerleflik ahalinin debu iskân bölgelerine kayd›r›ld›¤› bilinmektedir.

‹skânda görevli memurlar› tan›yabilmekKonar-göçerlerin yerleflik hayata geçirilmek is-tenmesinin ana sebepleri aras›nda hayat tarzlar›dolay›s›yla yerleflik ahaliye zarar vermelerini ön-lemek maksad›yla yaylak-k›fllak mahallerine gi-dip gelirken, daha önce vermifl olduklar› taahhütsenetlerine ra¤men yerli halka zarar vermifllerdir.Bu durum, ekili topraklar›n çi¤nenmesi, tahripedilmesi ve hayvanlar›n›n gasbedilmesine kadarvarmaktayd›. Hatta insan kaç›rmalar›, yaralama-lar ve öldürme hadiselerine kadar varmaktayd›.Büyük kütleler halinde hareket ettiklerinden do-lay› birçok köy ve kasabay› tahrip edebilmektey-diler. Ayr›ca, nüfus ve hayvan say›lar›n›n artmas›yüzünden yaylak ve k›fllaklar›n kendilerine yet-memesi, otlak ve su durumunun yetersiz ve kifa-yetsiz olmas› da kendi aralar›nda mücadele et-melerine sebep teflkil etmekteydi.

‹skân›n siyasî etkilerini tart›flabilmekOsmanl› Devleti’nin içe dönük iskân politikas›-n›n kal›c› olabilmesi için tasarlanm›fl olan iskânhareketini fiilen idare eden bir mekanizma bu-lunmaktayd›. Bu iflle vazifeli bir tak›m memurlarbulunmaktayd›. Bu görevlilerin bir k›sm› mer-kezden bir k›sm› da yerel yöneticilerden teflek-kül etmekteydi. Merkezden gönderilen memur-larla birlikte iskân bölgelerine yerlefltirilecek olanahalinin de rahat ve huzuru için konar-göçer afli-retlerin idarecileri taraf›ndan belirlenen sorumlu-lar da bu komisyonda yer almaktad›rlar. Bunla-r›n hepsini bir olarak ifade etti¤imizde, iskân da-iresinin idaresindeki görevlileri ve vazifeleri bulu-nulan mahallin ait oldu¤u idari amirin derecesi-ne göre flu flekilde belirtebiliriz; Sancakbeyi, ka-d›, naib, iskân kâtibi, iskân mübafliri, iskân bey-leri ve kethüdalar›, Türkmen a¤as›, çöl beyli¤i(çöl hâkimi) ve mimar.

‹skân›n ekonomik yönünü tart›flabilmekOsmanl› Devleti halk›na hizmet etmek, ülkeniniç ve d›fl güvenli¤ini, huzurunu, asayiflini ve sos-yo-ekonomik istikrar›n› sa¤lamak amac› ile ülke-yi daha flenlikli yani ›ss›z yerleri azaltmak içinbirçok kurum oluflturmufltur. Bunlar›; derbent,köprü, menzil, kale, cami-mektep, han, panay›rvs. olarak belirtmek mümkündür. Stratejik olarakda çok önemli olan bu kurumlar, devletin iç di-namizmini ve asayiflini de içine almaktad›r. Ülkeiçinde bozulan istikrar›n yeniden tesisi ve bura-lara iskân edilecek olan ahali de titiz bir eleme-den geçirilmekte idi. Bu itibarla ülkenin can da-marlar› olan bu yerlere umumiyetle konar-göçer-lerden teflekkül ahaliyi yerlefltirme çabas› içindeoldu¤u gözlenmektedir.

‹skân›n sosyal tesirlerini tart›flabilmekKervanlar›n güvenli¤i ve konaklamas› için ana-yol kenar›nda tesis edilen vak›f yap›lara han ve-ya kervansaray ad› verilir. Kervansaraylar, kita-belerinde ve kaynaklarda han, ribât fleklinde degeçmektedir. Han, flehir içinde konaklama ve ti-caret amac›yla infla edilen yap›lar için kullan›lanbir tabirdir. fiehirleraras›ndaki yollar üzerindeyapt›r›lan ve kurulufllar› bak›m›ndan çeflitli ihti-yaçlar› karfl›layacak flekilde olanlara ise kervan-saray denilmektedir. Kervanlar, burada geçiciolarak konaklad›klar› gibi ellerindeki mallar› pa-zarlama imkân› da bulmufl olurlard›. Dolay›s›ylabölge insan›n›n sosyal ve ekonomik yönden et-kilendi¤i alanlar olarak da belirtebiliriz.Osmanl› devrinde bu uzun yol hanlar›n›n benzeriolarak büyük menzil külliyeleri ile birlikte men-zilgâh kervansaraylar› da yap›lm›flt›r. Baz› men-zil külliyelerinin zamanla çevrelerinde bir kasaba,hatta bir flehrin do¤up geliflmesi üzerine buradakikervansaray, halk aras›nda yanl›fl olarak bedestendiye adland›r›lm›fl, bu gaye ile de kullan›lm›flt›r.Osmanl› devrinde flehir içindeki han ve kervansa-raylar›n ço¤u d›flar›dan mal getiren tüccar›n mal›ve hayvan› ile konaklad›¤› tesislerdi. Bunlar ge-nellikle belirli bir esnaf veya tüccar grubunun top-lu olarak bar›nd›klar›, zanaatkârlar›n çal›flt›klar›,mallar›n› satt›klar› binalard›.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi ‹skân dairesinin kurulmas›-n›n ana sebebi de¤ildir?

a. Göçerlerin yerleflik ahaliye zarar vermelerib Celali isyanlar›c. Arap bedevilere karfl› bir emniyet unsuru olufl-

turmakd. ‹htilale. Ekonomik

2. Osmanl› taflra teflkilat›nda kazalar›n birleflmesiyleoluflan yönetim flekline ne ad verilirdi?

a. Devletb. Alaybeyic. Nahiyed. Sancake. Ribat

3. Afla¤›dakilerden hangisi iskân komisyonunda yeralmaz?

a. Subafl›b. ‹skanbafl›c. Kad›d. Naibe. Mimar

4-. ‹darî bak›mdan bir cemaat kim taraf›ndan temsil edil-mektedir?

a. Çölbeyib. Valic. Türkmen a¤as›d. Çaflnigîre. Kethüda

5. ‹skânda görevli memurlardan çölbeyi hangi bölgedebulunmaktad›r?

a. Torosb. Erzurumc. M›s›rd. Kafkasyae. Halep

6. Siyasî fonksiyonlar› gere¤i konar-göçerler bu iflinkarfl›l›¤›nda neden muaf olurlar?

a. Tekâlif-i örfiyyeb. Çiftlikc. Hayvand. Ulûfee. Toprak

7. Osmanl› Devleti’nde afla¤›dakilerden hangisi gerihizmet k›talar›n› oluflturmaz?

a. Derbentb. Beylerbeyic. Köprüd. Menzile. Kale

8. I. MenzilII. ZeametIII. Arasta/BedestenIV. Tutkavulluk

Yukar›dakilerden iskân›n ekonomik etkilerinden biridir?a. Yaln›z Ib. Yaln›z IIIc. Yaln›z IVd. I ve IIe. II ve IV

9. Afla¤›dakilerden hangisi “menzilin” karfl›l›¤›d›r?a. Serbest timarb. Bedesten/çarfl›, arastac. Konak yerid. Yurtluk, ocakl››ke. Zaviye

10. ‹skân›n sosyal etkileri aras›nda afla¤›dakilerden han-gisi yer almaz?

a. Vak›fb. Hasc. Tekked. Zaviyee. Kervansaray



1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹skân Dairesinin Kurulma-s›n›n Ana Sebepleri, Nizamlar› ve Konar-Göçer-ler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹skân” konusunu yenidengözden geçiriniz.

3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹skânda Görevli Memurlar”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹skân Beyleri ve Kethüda-lar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mimar” konusunu yenidengözden geçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹skân›n Siyasî Etkileri” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹skân›n Siyasî Etkileri” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹skân›n Ekonomik Etkileri”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹skân›n Sosyal Etkileri” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹skân›n Sosyal Etkileri” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

‹skân dairesinin kurulmas›n›n ana sebebi, iskân edile-cek olan konar-göçer ve yerleflik ahalinin en iyi flartlar-da yerleflmesini temin etmektir. Bu itibarla devlet, mer-kezden gönderdi¤i kad› ve naibler vas›tas›yla bu ifli sa¤-l›kl› bir flekilde yürütür. Baflar›da yerel idarecilerin dekatk›lar› önemli rol oynam›flt›r.

S›ra Sizde 2

‹skân edilecek olan ahali ve konar-göçerlerin k›sa za-man içerisinde yerlefltirilmelerini temin etmek, kargafla-l›¤a meydan vermemek, devlet-reaya birlikteli¤inin birgöstergesi olarak ifade edebiliriz. Ayr›ca merkezdengönderilen memurlarla yerel yöneticilerin birbirleriylekaynaflmalar› sayesinde iskân›n süratle gerçekleflmesisa¤lanmaktayd›.

S›ra Sizde 3

Derbent, Osmanl›lar zaman›nda Türk kültürünün vücu-da getirdi¤i önemli sosyal ve iktisadî teflekküllerdir. Ti-caret yollar› ve geçitler üzerine kurulan derbentler sa-yesinde, seyahat eden yolcular›n ve kervanlar›n emni-yetinin sa¤lanmas›n›n yan›s›ra, yol boyunca onlar›n her

türlü ihtiyaçlar›n›n karfl›land›¤› söylenebilir. Ayr›ca, busayede bölgenin güvenli¤i ve iç iskân meselesi çözümekavuflturulmufl olmaktad›r. K›saca derbent, temelindeinsana hizmet gayesi güdülen, kültürümüzün köklü bi-rikiminin, zenginli¤inin bir eseri olarak ortaya ç›km›floldu¤unu zikredebiliriz.

S›ra Sizde 4

Vak›flar›n iskân hareketlerindeki rolü Osmanl› Devleti,Anadolu ve Rumeli’de boflalan ve tahribata u¤rayan yer-lerin iskân›n› kolaylaflt›r›p, güvenli¤i sa¤lamak ve tica-reti canland›rmak için vak›flar›n kurulmas›n› sa¤lam›fl-t›r. Vak›flar sayesinde yeni fethedilmifl topraklar›n imarve iskân› için öteden beri bu sistemden yararlan›lm›flt›r.Zira vak›flar yoluyla büyük külliyeler meydana gelmek-te, bu yolla sosyal imkânlar› sa¤lanm›fl merkezin etraf›d›flar›dan gelen halk ile kolayl›kla dolmakta idi. Vak›f-lar sayesinde bir bölgenin k›sa zaman içerisinde flen-lendirilmesi sa¤lanmakta idi.

Yararlan›lan KaynaklarCengiz Orhonlu, Osmanl› ‹mparatorlu¤unda Der-

bend Teflkilat›, ‹stanbul 1967.Cengiz Orhonlu, Osmanl› ‹mparatorlu¤unda Afliret-

lerin ‹skân›, ‹stanbul 1987.Tayyip Gökbilgin, Rumeli’de Yörükler, Tatarlar ve

Evlad-› Fatihan, ‹stanbul, 1957.Ömer Lütfi Barkan; Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Bir

‹skân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Sürgün-

ler”, ‹FM, XIII ( ‹stanbul 1951-1952), s. 59.Yusuf Halaço¤lu, XVIII. Yüzy›lda Osmanl› ‹mpara-

torlu¤u’nun ‹skân Siyaseti ve Afliretlerin Yer-

lefltirilmesi, Ankara 1991.Ziya Kaz›c›, Osmanl›larda Vergi Sistemi, ‹stanbul, 1977.Orhan Sakin, 16. Yy’da Anadolu’da Türkmenler ve

Yörükler, Toplumsal ‹stanbul, 2005.Hikari Egawa, ‹lhan fiahin, Bir Yörük Grubu ve Hayat

Tarz› Ya¤c› Bedir Yörükleri, ‹stanbul, 2007.Türkdo¤an, Orhan, Türk Tarihinin Sosyolojisi, ‹stan-

bul-1996.Tufan Gündüz, Anadolu’da Türkmen Afliretleri, ‹s-

tanbul, 2008.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Göç kavram›n› tan›mlayabilecek,Göç terminolojisini kullanabilecek,Balkanlardan Anadolu’ya yönelik gerçekleflen göçlerin sebeplerini tart›flabilecek,K›r›m ve Kafkaslardan Anadolu’ya yönelik gerçekleflen göçlerin sebeplerinitart›flabilecek,Osmanl› co¤rafyas›ndan d›fla yönelik göçlerin sebeplerini tart›flabileceksiniz.

‹çindekiler

• Göç• ‹skân• Balkan

• K›r›m• Kafkasya• Anadolu

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN

N


• OSMANLI CO⁄RAFYASINDA GÖÇVE SEBEPLER‹

Osmanl›Co¤rafyas›nda Göçve Sebepleri


OSMANLI CO⁄RAFYASINDA GÖÇ VE SEBEPLER‹

Göç: Tan›m› ve ÇeflitleriBir kifli, grup ya da toplumun bir yerleflme alan›ndan bir di¤erine, bir ülkeden birdi¤er ülkeye yönelik sürekli veya süreli olmak üzere gerçeklefltirdi¤i yer de¤ifltirmehareketine göç denir. Sosyologlar göçleri meydana gelifl gerekçesi, güzergâh›, yönüve kat›lan insan say›s›n› dikkate alarak tasnif etmifllerdir. Göçler güzergâh, yön aç›-s›ndan devletin s›n›rlar› esas al›narak iç göç ve d›fl göç diye ikiye ayr›lm›flt›r.

‹ç göçler, bir ülke s›n›rlar› dahilinde meydana gelen yer de¤ifltirme hareketleri-dir. K›rdan k›ra, k›rdan flehre, flehirden flehre veya flehirden k›ra yönelik olarakgerçekleflir. Kiflilerin göç sebepleri birbirinden ba¤›ms›z ve farkl›d›r. Do¤al afet, sa-vafl veya devletin güvenlik veya baflka bir gerekçeyle ald›¤› önlemler sonucu ger-çekleflen nüfus hareketleri iç göç kapsam›na girmektedir.

D›fl göç farkl› sebeplerle bir ülke s›n›rlar›n› her iki yönde aflarak yap›lan nüfushareketleridir. Bu göçler gerçekleflti¤i yöne göre içten d›fla göç veya d›fltan içe göçfleklinde tan›mlanmaktad›r. Ayn› olay bulunulan aç›ya göre farkl› kavramlarla ta-n›mlanabilmektedir. Örne¤in d›fl göç nüfus kayb›na u¤rayan devlet aç›s›ndan d›flagöç, göçmenin yerleflti¤i ülke aç›s›ndan içe göç olarak ifade edilmektedir.

Göçler ifltirak edenlerin say›s›na göre de kitle göçü, grup göçü ve bireysel göçfleklinde tasnif edilmektedir. Bireysel göç bireyin kendi iradesiyle gerçeklefltirdi¤iyer de¤ifltirme hareketidir. Büyük bir toplulu¤un k›sa bir sürede yapt›¤› göç ise kit-le göçü olarak adland›r›l›r. Bu tür göçler sürekli de¤ildir. Seyrek zamanlarda vekendine has flartlar ortaya ç›kt›¤›nda meydana gelir. Sebepleri ve sonuçlar› itibar›y-la birer tarih olay› olacak derecede önemlidirler. Bununla birlikte çok uzun bir za-man dilimi içerisinde ayn› sebeplere dayanan ve benzer sonuçlar do¤uran münfe-rit göçlerin de kitle göçü flekline dönüfltü¤ünü unutmamak gerekir. Ancak kitlegöçleri genellikle, savafl, ihtilal, isyan ve do¤al afetler sonucu ortaya ç›kar. Zorun-lu göçleri de kendi içinde grupland›rmak mümkündür. Bu tür göçlerin bir k›sm›n-da göç karar›n› do¤rudan merkezi otorite verir. Burada birey edilgen bir durumda-d›r. Mübadele, sürgün, nefy, tagrib, tebid, tenkil, tehcir uygulamas›na tabi tutulan-lar bu gruba girerler. Asl›nda burada da mübadeleye tabi tutulan› di¤erlerindenay›rmak gerekmektedir. Zira sürgün, nefy, tagrib, tebid, tenkil ve tehcir uygulama-s›na tabi tutulanlar merkezi otorite taraf›ndan herhangi bir fleyle suçlanmaktad›r.Mübadil böyle bir suçlaman›n da muhatab› de¤ildir. Sadece kimli¤inden dolay› bu-

Osmanl› Co¤rafyas›nda Göçve Sebepleri

lundu¤u mekân› terk etmesi kendisine dikte ettirilmifltir. Muhaceret, mültecilik, s›-¤›nmac›l›k ve do¤al afetlere ba¤l› göçler de zorunlu göç kapsam›na dahil edilmek-tedir. Burada zorunlulu¤a karar veren göç edenin kendisidir. Yani göçmen, mülte-ci, s›¤›nmac›, depremzede ve harikzede meskûn oldu¤u bölgede yaflamak için ge-rekli asgarî flartlar›n kalkt›¤›na hükmederek mekân› de¤ifltirmektedir.

Göçe karar verene göre göçler serbest göçler ve zorunlu göçler olmak üzereikiye ayr›lmaktad›r. Gönüllü göçler olarak da tan›mlanabilen serbest göçlerde göç-men gidece¤i yeri, zaman› ve flartlar› kendisi tayin etmektedir. Göç etmedi¤indecan›na ve mal›na herhangi bir sald›r› söz konusu de¤ildir. Göçmen yaflam standart-lar›n› artt›rmak düflüncesiyle göç etmeyi tercih eder. Kifliler bulunduklar› bölgedeinsanca yaflamas› için asgari flartlar›n ortadan kalkmas› halinde çözümü göç etmek-te bulabilir. Bu flartlarda gerçekleflen göçler zorunlu göç kavram›na girer. Bu türgöçler daha ziyade kamu yöneticilerinin iradesiyle gerçekleflir. S›n›r d›fl› etme veiki devletin karfl›l›kl› nüfus de¤ifltirmesi bu tür göçlere girer. Kitle boflaltmas› ola-rak tan›mlanan deprem, sel ve savafl gibi felaketler s›ras›nda nüfusun güvenli¤inisa¤lamak amac›yla tüm nüfusun belli bir yerden di¤er bir yere tafl›nmas› zorunlugöç kapsam› içerisindedir.

Göçler yer de¤ifltirme sürelerine göre de daimi göçler, geçici göçler ve mevsim-lik göçler fleklinde üçe ayr›lmaktad›r. Mevsimlik göçler y›l›n belli dönemlerindemeydana gelen göçlerdir. Bu göçler genellikle tar›m ve tar›m d›fl› alanlardaki geçi-ci ifllerle ilgili göçlerdir. Bu tür göçlerde kifliler bireysel veya grup halinde bellimevsimlerde bir yere göç eder ve mevsim sonunda oca¤›na geri döner.

Baz› ülkelerin, göç politikalar›n›n ve göçmen kabulü ile ilgili yasalar›n›n sonu-cu olarak yabanc› ülkelerden gelen göçmenleri belli özellikleri dikkate alarak ka-bul etmelerine ise seçimli göç ad› verilmektedir.

Göç çeflitlerini birbirinden ay›ran özellikleri söyleyiniz.

Osmanl› Göç TerminolojisiYayla ile k›fllak aras›nda mevsimine göre mekik dokuyan kifliler konar- göçerolarak tan›mlanmaktad›r. Belirli bir mekân› olmaks›z›n çad›r, hayvan ve sair araç-lar›yla mevsime göre sürekli yer de¤ifltiren toplulu¤a göçebe denir. Anadolu’daarazisini elinden ç›karan ve baflkalar›n›n arazisinde ›rgatl›k yapanlara da göçebeoldu denmektedir. Bunun d›fl›nda yerleflik toplum içerisinde yer al›p ekonomiksorunlardan dolay› toprak tasarruf hakk›n› terk ederek baflka bir yere göç edenlersipahi ve Osmanl› bürokrat› taraf›ndan çift bozan olarak tan›mlanm›flt›r. E¤er kifliailesinin geçimini temin maksad›yla geçici olarak bekâr bir vaziyette baflta ‹stanbulolmak üzere baflka flehirlere veya bölgelere gidiyorsa gurbetçi ad›n› almaktayd›.Gurbetçi memleketine dönerken s›lac› olarak tan›mlanm›flt›r. Gurbetçi çal›flmaküzere geldi¤i büyük flehirde ifl bulamaz ise merkezi idare taraf›ndan asayifli boz-maya potansiyel aday olarak alg›lan›r ve serseri lafz›yla tan›mlan›r. Osmanl› özel-likle zaman zaman nüfus yoklamalar› yapmak suretiyle taflradan gelmifl olup iflsizgüçsüz olanlar› yani bürokrat›n ifadesiyle serserileri memleketlerine geri döndür-meye çal›fl›rd›. Kifli e¤er ailesi ile birlikte göç ediyorsa genellikle ev göçü bazen dehane göçü fleklinde tan›mlanm›flt›r. Çeflitli sebeplerle kendi iradesiyle bir yerdenbaflka bir yere göç eden ve oran›n nüfusuna kaydedilen kifliler belgelerde yaban-c› olarak tan›mlanmaktayd›. Yerli halk ise bu gibi kiflileri yaban olarak isimlendir-mifltir. Bazen devlet bireysel olarak çeflitli suçlardan dolay› kiflileri sürebilmektey-di. Bu hadise belgelere tagrip ifadesiyle kaydedilmifltir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Devletin çeflitli politikalar› ve uygulamalar› da iç göçün sebepleri aras›nda yeralmaktad›r. Örne¤in bir bölge fethedildi¤inde oraya Türk nüfus yerlefltirmek veoradaki gruplar›n bir k›sm›n› baflka bölgelere sevk etmek gibi uygulamalar› vard›.Bunu sürgün yöntemiyle gerçeklefltirmekteydi. Zaman zaman güvenlik ve asayiflgerekçesiyle bir kifli, grup veya topluluk baflka bir bölgeye sevk edilmekte ve zo-runlu iskâna tabi tutulabilmekteydi. Buna sürgün veya tehcir ad› verilmifltir. Ce-zaland›rma ad›na kiflilerin bir bölgeden baflka bir bölgeye gönderilmesi tagrib,tenkil, tebid veya nefy kelimeleriyle tan›mlanm›flt›r. Tanzimat sonras› belge vedefterlerinde sürme, sürgün etme, uzaklaflt›rma ve memleketten ç›karma manala-r›na nefy, tagrip, icla, tebid, tard gibi terimler kullan›lm›flt›r.

Anadolu’da gerçekleflen iç göçlerin bir di¤er sebebi asayifl ve güvenliktir. Gü-venlik problemi had safhaya ç›kt›¤›nda ve devlet otoritesi kalmad›¤›nda özelliklek›rsal alandaki köylüler çareyi topyekûn göç etmekte bulabilmekte ve eflk›yan›n,devlet adamlar›n›n kendisini bulamayaca¤› yolu izi olmayan kufl uçmaz kervangeçmez yerlere göçüp yerleflmeyi tercih edebilmekteydi. Bu olay kaçgun terimiy-le karfl›lanm›flt›r. Celali hadiselerinin yafland›¤› dönemde kitlesel göç had safhayavarm›flt› ki büyük kaçgunluk hareketi ve bu fiili iflleyen kifli de kaçgun fleklin-de tan›mlanm›flt›r. ‹ç göçün bir di¤er sebebini do¤al afetler oluflturabilmektedir.Örne¤in Anadolu zaman zaman kurakl›k, k›tl›k ve depremlere sahne olabilmifltir.Bu olaylar› müteakip kitlesel veya grup ölçe¤inde göçler meydana gelmifltir. Bu fle-kilde göç edenler de belgelerde göç sebebine istinaden depremzede, kahtzedeterimleriyle tan›mlanm›flt›r.

Osmanl› bürokrat› savafl ortam›n›n oluflturdu¤u olumsuz koflullardan kurtul-mak amac›yla yer de¤ifltirenleri mülteci olarak tan›mlam›flt›r. Mülteci ola¤anüstüflartlar ortadan kalkt›¤›nda oca¤›na dönmek amac›ndad›r. Siyasi sebeplerden dola-y› Osmanl› Devleti’ne s›¤›nan ecnebiler mülteci, ülkeyi terk edenler ise firari ola-rak tan›mlanm›flt›r. Belirtmek gerekirse Türk tarihinde üsera-y› muhacirin olaraktan›mlanan bir grup vard›r. Bunlar Rus ordusu saflar›nda savafl›rken Almanlara esirdüflen Müslümanlard›r. Birinci Dünya Savafl› esnas›nda Almanlar bu gibi esirlerimüttefiki Osmanl›’ya teslim edecektir. Osmanl› Devleti de bunlar› Anadolu’da is-kâna tabi tutmufltur.

Osmanl› bürokrat› resmi yaz›flmalarda kar›fl›kl›¤a yer vermemek için mültecile-ri de s›n›fland›rabilmifltir. Örne¤in, Birinci Dünya Savafl› esnas›nda oca¤›n› terkedip iç kesimlere çekilmek zorunda kalanlar fiark mültecisi fleklinde isimlendiri-lecektir. Bu hadiseyi tan›mlamak için Trabzonlular muhacir ç›kmak, Erzurumlu-lar kaçhakaç (kaça kaç), Adanal›lar kaçkaç ifadelerini kullanm›fllard›r. Osman-l› bürokrat› yine savafl sebebiyle Millî Mücadele döneminde oca¤›n› terk eden Gü-neyli veya Bat› Anadolulu Türk’ü felaketzede veya harikzede fleklinde tan›mla-m›flt›r. O halde harikzede Millî Mücadele döneminde Yunan istila ve iflgali sebe-biyle evleri yak›l›p y›k›lanlar ile ocaklar›n› terk edip da¤a ç›kanlar veya daha içbölgelere çekilenleri içermektedir. Benzer bir durumla karfl› karfl›ya kalan Marafll›-lar ise felaketzede olarak tan›mlanm›flt›r.

Muhacir ise mülteci statüsünde gelip geri dönemeyen ve Osmanl› co¤rafyas›n-da yerleflen veya her iki devletin iznini alarak bar›fl döneminde yerleflmek kasd›y-la gelen kifliler için kullan›lan bir terimdir. Bu flekilde Balkanlardan, K›r›m’dan veKafkaslardan gelenler muhacir olarak tan›mlanabildikleri gibi K›r›m ve Kafkaslar-dan gelenler “etnik “ grup kimlikleri ile de tan›mlanabilmifllerdir. Bu çerçevedeNogay, Abaza, Çeçen, Çerkes, Gürcü veya Nogay muhaciri fleklinde tan›mla-nabileceklerdir. Burada hemen flunu da belirtmekte fayda vard›r. Osmanl› bürok-

775. Ünite - Osmanl › Co¤rafyas›nda Göç ve Sebepler i

rat› gelen kiflilerin as›l kimliklerini veya etnik kökenlerini incelemeksizin K›r›m’dangelenleri Tatar, Bucak ve Kabartaylardan gelenleri Nogay, Kuzey Kafkasya’dan ge-lenleri en az›ndan Çeçen, Abaza ve Da¤›stanl› ayr›m› yapmaks›z›n Çerkes ve Aca-ristan’dan gelenleri Gürcü olarak tan›mlayabilmifltir.

Göç terimlerinden birisi de mübadeledir. Mübadele bir fleyin karfl›l›kl› olarakde¤ifltirilmesidir. Terimsel anlam› ise ‹stanbul’daki Rumlar ile Bat› Trakya’dakiMüslümanlar hariç Türkiye’deki Ortodokslar ile Yunanistan’daki Müslüman Türk-lerin de¤ifltirilmesidir. Buna tabi olanlar mübadil olarak tan›mlanmaktad›r. Müba-diller belgelerde mübadil, muhacir, göçmen ve mübadil muhaciri fleklinde ta-n›mlanm›fllard›r. Bu Türk bürokrasisinin söz konusu grubu isimlendirmekte resmibir terim gelifltirmedi¤ini, belgeleri üreten bürokratlar›n kendi anlay›fl›na ve kelimehazinesine dayanarak söz konusu terimlerden birisini tercih etti¤ini göstermekte-dir. Yerli halk da hemen hemen ayn› kelimeleri kullanm›flt›r.

Asl›nda göçmen ve muhacir kelimeleri sözlük anlam› itibar›yla eflanlaml›d›r.Oysa söz konusu olaylar›n yafland›¤› dönemdeki halk için muhacir ve göçmenfarkl› kimliklere sahiptir. Toplumun alg›lamas›na göre muhacir düflmandan kaç›pTürk hâkimiyetindeki topraklara s›¤›nan aciz, kah›rzede, zulmdide Müslüman-lard›r. Bunlar ya mal›n› mülkünü terk ile savafl alan›ndan ve düflman mezalimin-den kaçanlar, ya da savafl sonras› düflmana terk edilen arazide kal›p ecnebi devle-tin sakl› ve aç›k zulüm ve istibdad›na tahammül edemeyerek Anadolu’ya yerlefl-mek kast›yla s›¤›nanlard›r. Halk dilinde muhacir s›¤›nm›fl, her türlü haktan mah-rum, her türlü felakete maruz bîçare, zavall›, k›rm›z› kuflakl› Türk demektir. Belirt-mek gerekirse Ortado¤u’dan Amerika’ya göç edenler caliye olarak tan›mlanm›flt›r.

Göçmen tan›mlamalar› aras›ndaki fark› aç›klay›n›z.

Göçleri Do¤uran Sebepler Göçün sebebini belirleyen iki unsur vard›r: Birincisi terk edilen mekân, ikincisi iseyerleflilen mekând›r. Kifliyi yurdundan koparan ve göç etmeye zorlayan sebeplereitici sebepler denir. Yerleflti¤i yerin flartlar› ise çekici sebepleri oluflturmaktad›r.Burada dikkate al›nmas› gereken husus göç hadisesini tetikleyen unsurun itici se-beplerden mi yoksa çekici sebeplerden mi kaynakland›¤›n› tespit etmektir. Bazende her ikisi de etkili olabilmifltir. Göçmeni bunlardan hangisinin etkiledi¤inin tes-pit edilmesi incelenen ve araflt›r›lan göçün sebeplerini anlamak ve alg›lamak ad›-na önemlidir.

Toplumlar› yurdundan, oca¤›ndan koparan ve baflka diyarlara gitmeye zorla-yan sebepler itici sebeplerden kurtulmak için olabilir. ‹tici sebeplerle çekici sebep-lerden hangilerinin kifliyi daha fazla etkiledi¤i hususu her hadisede farkl›l›k göster-mektedir. Bazen biri di¤erinden daha ön planda olabilmektedir. Özellikle zorunlugöçlerde kitleleri co¤rafyan›n itici sebepleri etkiler. Bu nedenle göç edilen co¤raf-yan›n her bak›mdan öncekinden daha iyi olmas› gibi bir flart aranmamaktad›r.

Serbest ve bireysel göçlerin sebepleri birbirinden çok farkl› olabilmektedir. Bu-nunla beraber yine de söz konusu göçlerin sebeplerini e¤itim, sa¤l›k, ekonomikolarak grupland›rmak mümkündür. Zorunlu göçlerin sebeplerini ise s›n›r bölgesin-de güvenlik koridoru oluflturma siyaseti, do¤al afetlere karfl› halk› korumak, savaflsonras›nda yeniden uyum veya savafl sonras› bir bölgenin hâkimiyet aç›s›ndan elde¤ifltirmesi fleklinde grupland›rmak mümkündür.

Nüfus art›fl› ve iklim flartlar› bafll› bafl›na göç sebebini oluflturmaktad›r. Özellik-le avc›l›k, bal›kç›l›k ve toplay›c›l›k yöntemiyle do¤adaki ürünleri elde ederek geçi-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

mini sa¤layan toplumlar bu iki unsurdan k›sa sürede etkilenmekte ve göç sorunuy-la karfl› karfl›ya kalmaktad›rlar. Söz konusu toplumun bir k›sm› yerinden oynad›¤›zaman bu harp, istila ve genel göçlere sebebiyet verebilmekteydi. Dolay›s›yla ge-nel ve kitlesel göçlerin ana sabeplerinden birisi nüfus art›fl› ve bunun do¤urdu¤udemografik bask›d›r. Nüfus bask›s› ekonomik bask›y› da beraberinde getirir. Sözkonusu bask›lar sonucu refah seviyesi düflük toplumdan müreffeh topluma, nüfusfazlas› toplumdan nüfusu az olan geliflmifl ülkeye yönelik kitle göçleri gerçekleflir.

‹nsanlar yiyecek ihtiyac›n› temin edecek daha verimli yerlere göçe zorlanmak-ta ve bir göçler zinciri meydana getirmekteydiler. Yiyecek üretimini artt›racak tek-nolojiyi gelifltiremeyen toplumlar çareyi yiyecek temin etmeyi umduklar› co¤rafya-ya göç etmekte bulmaktayd›lar. fiüphesiz göçlerin ekonomik sebepleri tarih bo-yunca birçok de¤iflikli¤e u¤ram›flt›r. Modernite öncesi göçlerin ana nedeni iklimdemeydana gelen geçici veya sürekli de¤iflim ve kullanma sonunda topraklar›n insanve hayvan yiyece¤ini yeterince üretememesi sonucu açl›k ve k›tl›¤›n bafl gösterme-sidir. Göçebe ve yar›göçebe topluluklar›n gelir kayna¤› hayvan ürünleri ekonomi-sine dayand›¤› hat›rlan›rsa, uzun kurakl›k ve sair do¤al afetlerin bu ekonomiyi na-s›l sarst›¤› daha iyi anlafl›l›r.

Göçlerin bir di¤er ana nedeni otoritelerin din ve milliyet ayr›mlar› yapmas›, öte-kine hayat hakk› tan›mamas›d›r. Balkanlarda 19. yüzy›l ve 20. yüzy›l bafllar›ndagerçekleflen göçleri buna örnek olarak göstermek mümkündür.

Ticaret nedeniyle oluflan göçler, sermaye birikimi ve kültür de¤iflmeleri bak›-m›ndan önemli olmakla birlikte, az say›da insan› kapsar. Bu tarz göçlere Hintli tüc-carlar›n Orta Asya’da kurduklar› koloniler ile Afirka’da kurulan Lübnan ticaret ko-lonileri örnek gösterilebilir. Keza Osmanl› döneminde Ortado¤udan Güney Ame-rika’ya bu tarz göçler gerçekleflmifltir. ‹ngilizlerden oluflan ayn› tip ticaret kolonile-rini 19. yüzy›lda Anadolu’da bilhassa ‹zmir’de görmek mümkündür.

Birey ve toplum için can ve mal güvenli¤i flüphesiz çok önemlidir. Kifli can vemal›n› tehlikede gördü¤ü anda bulundu¤u mekânda gerekli korumay› sa¤layamaz-sa çözümü kendini güvende hissedece¤i yere göç etmekte bulmaktad›r.

Göçlerin Sonuçlar› ve EtkileriGöç evlilik ve sair yollarla toplumlar›n kar›flmas›n› sa¤lar. Dinsel, kültürel ve sos-yal farkl›l›klar›n olmad›¤› yerlerde kar›fl›m daha h›zl› ve genifl bir flekilde gerçekle-flir. K›sa sürede yerli - göçmen kaynaflmas› sa¤lan›r. Bu kar›fl›m ve kaynaflma siya-sî, ekonomik ve kültürel faktörlerin de etkisinde kal›rsa yeni bir toplum olufltura-cak niteliklere ulafl›l›r. Ekonomik aç›dan göçmenler eski yurtlar›nda kulland›klar›aletleri, tar›m yöntemlerini ve bitki türlerini yeni topluma getirip kullanma e¤ilimi-ni gösterirler. Göçmen kabul eden toplum verimi ve fiyatlar› yüksek tar›m metod-lar›n› çabuk kabullendi¤i gibi, göçmenler de yerlilerden ayn› flekilde birçok fleyö¤renirler. Birçok meslek ve ürün bu flekilde daha genifl bir alana yay›l›r.

Göç kültür de¤iflmelerinin de ana nedenidir. Göç hem göçmeni, hem de yerlihalk› de¤ifltirir, yerli-göçmen kaynaflmas› gerçekleflir. Bu kaynaflman›n gerçeklefl-mesinde mevcut otoritenin izledi¤i nüfus politikas› etkilidir. Göçlerin en büyük et-kisi kifliseldir. Göç kiflinin her alanda bilinçlenmesini sa¤lar. Göçmenler yeni yer-lefltikleri kasaba, flehir ve ülkede yaflam kültürüne yabanc› olmalar›n›n yan› s›rasosyal yap›n›n da en alt bölümlerinde yer al›rlar. Göçmen bu yabanc› ortamda herbak›mdan marjinal bir durumda oldu¤unu anlar ve bu duruma düflme sebepleriniaraflt›r›r. ‹nsanlar do¤up büyüdükleri bir ortamda öteden beri kurulmufl mevcutsosyo- ekonomik ve siyasi düzeni do¤al olarak kabul ettikleri için, bu düzeni ayak-


ta tutan elitlerin otoritesini sorgusuz kabul ederler. Yeni ortamda ise göçmen azzamanda düflük sosyal ve ekonomik durumunun bilincine var›r ve bu durumdankurtulma yollar›n› aramaya bafllar. Göç böylece insanlar› gelenekleri, adetleri, sos-yal düzeni sorgulamaks›z›n pasif flekilde kabul etmekten kurtar›r. Onlara yeni birkimlik ve flahsiyet kazand›r›r.

Savafllarda üretici nüfus genellikle cepheye sürülür. Geride kalan çocuk, kad›n,yafll› ve hasta nüfus çareyi göç etmekte bulur. Bunlar›n da önemli bir k›sm› salg›nhastal›k ve yetersiz beslenme sebebiyle hayat›n› kaybetmektedir. Dolay›s›yla hemgöçmen kitlesi ve hem de göçmenin gitti¤i ülke bu durumdan zarar görmektedir.Göçmenin ayr›ld›¤› memleket ise nüfuz azl›¤› ve emek aç›¤› sorunuyla karfl› karfl›-ya kalabilir. Buna karfl›l›k nüfusu homojenleflir.

Göçlerin ekonomik sonuçlar› oldukça karmafl›kt›r. Teorik olarak göç veren ül-ke ekonomik kay›p, göç alan ülke ise ekonomik kazanç elde eder. Zira göçmenkafileleri ekonomik geliflme konusunda de¤iflikliklere daha yatk›n olurlar. Onlarkendi memleketlerindeki olumlu üretim vas›talar›n›n yan› s›ra yeni vard›klar› yerinimkânlar›n› da dikkate alarak daha faydal› geliflmelere öncülük ederler. Fakat yer-li toplum için iflsizlik sorunu ortaya ç›kabilir. Bu da yerli göçmen gerginli¤i ve hat-ta çat›flmas›na sebebiyet verebilir. Göç veren ülkede demografik kayb›n yan› s›raekonomik kay›p da söz konusu olur.

Göçlerin genel sebeplerini ve etkilerini anlamak için yararl› bir kaynak olarak Osman-l›’dan Günümüze Etnik Yap›lanma ve Göçler adl› kitab›n 71- 118 sayfalar›n› okuyabilirsi-niz. (Kemal H. Karpat, ‹stanbul: Timafl Yay›nlar› 2010.)

Balkanlardan Anadolu’ya Yönelik Göçlerin SebepleriTerk edilen co¤rafyada karfl›lafl›lan itici sebeplerle gidilen yerdeki çekici sebeplerinsanlar›n bireysel, grup veya kitlesel boyutta göç etmelerine sebebiyet verebil-mektedir. Yak›n dönem Balkan tarihi incelendi¤inde yo¤un bir göç hareketi tespitedilir. Söz konusu göçlerin sebepleri araflt›r›ld›¤›nda iki temel geliflim ve özelliklekarfl›lafl›l›r. 1820 ve 1860’l› y›llarda Balkanlardan K›r›m ve Kafkaslara yönelik Rumve Bulgar göçlerinde gidilen yerlerin çekicili¤i etken olmufltur. Keza çekicilik fak-törü Balkan topluluklar›n›n Amerika’ya yönelik göçlerini de tetiklemifltir. Kafkaslarve Balkanlardan Anadolu’ya yönelik göçlerde ise ana etken göçlerin gerçekleflti¤idönemlerde Kafkas ve Balkan co¤rafyas›n›n göç edenler için itici hale gelmesidir.Türk topluluklar› gerek ‹slamiyet öncesi ve gerekse ‹slamî dönemde gelenek vegöreneklerini yaflatabildikleri co¤rafyay› vatan bilmifllerdir. Öz de¤erlerini yaflatmakonusunda s›k›nt›ya düflünce mücadele bayra¤› açm›fllar, ancak baflar›l› olamad›k-lar› zaman göç etmeyi göze alm›fllard›r. Belki de konar - göçer kökenden gelmesi,mekân de¤ifltirme ve yeni mekâna uyum sa¤lama becerisi ve özelli¤ine sahip ol-mas› da göç karar›n›n al›nmas›n› kolaylaflt›rmaktayd›. Asl›nda göç edilen yerlerTürk gelenek göreneklerinin yaflat›ld›¤› veya yaflanmas›na elveriflli yerlerdir.

Balkanlardan Anadolu’ya yönelik göçlerin sebeplerini bu bölgede ulus devletkurma projelerinin gelifltirilmesi ve tatbik edilmesi oluflturmaktad›r. Ulus devlet s›-n›rlar› belirli toprak parças›nda yasal güç kullanma hakk›na sahip, halk› türdeflleflti-recek ortak kültür, simge ve de¤erler oluflturmay› amaçlayan devlet tarz›d›r. Ulusdevletler oluflum flekli, içerik ve iflleyifl aç›s›ndan birbirinden farkl›d›r. Birincisi bur-juva s›n›f›n›n liderli¤inde kurulan sanayileflmifl liberal veya emperyalist ulus devlet-lerdir. Bu devletlerin geleneksel devletlere karfl› takip ettikleri politikalar sonucu ikide¤iflik ulus devlet tipi daha ortaya ç›km›flt›r: Birincisi bu devletlerin imparatorluk


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



sahas›nda kurmay› baflard›klar› ulus devletler; ikincisi ise elit tabakan›n liderli¤indeemperyal politikalara karfl› direnerek imparatorlu¤un dönüflümü ile ortaya ç›kanmillî devletlerdir. Balkanlardan Anadolu’ya yönelik göçlerin sebebini Bat›l› güçlertaraf›ndan kurulan ulus devletlerin izledikleri nüfus politikalar› oluflturur.

Bat›’da ortaya ç›kan ve geliflen ulus devletler d›fl politika ad›na mevcut askerîimparatorluklar› parçalay›p yerine ulus devletlerin kurulmas›n› plânlam›fllard›. Buplânlar›n gerçekleflmesi ad›na gelifltirdikleri projelerden belki de en önemlisi flarkpolitikas›d›r. fiark meselesi olarak tan›mlanan bu politikan›n temel ilgi alan› Os-manl› co¤rafyas›d›r. Projenin gerçekleflmesi halinde Balkan H›ristiyan topluluklar›ayr› devletler fleklinde ortaya ç›karlarsa, bölgede Osmanl› siyasî otoritesi sona erer,Bat›’n›n siyasî ve ekonomik deste¤ine muhtaç yeni pazarlar oluflur, belki de Kato-lik ve Protestan dünyas› karfl›s›nda Ortodoks kilisesi milliyet esas›nda parçalanm›flolurdu. Bu politikalar 1828 - 1829 ve 1877 - 1878 Osmanl› - Rus Savafllar› ile uygu-lamaya kondu. Neticede söz konusu savafllar›n sonunda imza edilen Edirne veBerlin antlaflmalar› ile Yunanistan, Romanya, Bulgaristan, S›rbistan ve Karada¤devletleri kuruldu. Müstakil devletlerin kurulmas› ile neticelenen bu süreç impara-torluklar›n parçalanmas› anlam›na gelen balkanlaflma teriminin ortaya ç›kmas›navesile oldu. Bu süreçte Balkanlar’da H›ristiyan etnik unsurlar›n müstakil devletkurmalar› desteklenirken, Müslümanlara ayn› destek verilmemifl, hatta Bosna örne-¤inde oldu¤u gibi siyasî millî bir teflekkül olarak ortaya ç›kmalar›na belki de engelolmak düflüncesiyle iflgal edilmifltir.

Yukar›daki aç›klamalardan anlafl›ld›¤› üzere flark politikas› sonucu H›ristiyannüfusun yo¤un olarak yaflad›¤› Osmanl› topraklar›nda ulus devletler kurdurulmufl-tur. Söz konusu devletlerin kuruluflu aflamas›ndaki savafl, iflgalci devletin ve onunhimayesinde çok milletli ve çok kültürlü co¤rafyada oluflturulan ve ulus devlet ola-rak tan›mlanan otoritenin izledikleri etnik ar›nd›rma politikalar› iflgal sahas›nda kit-lesel göçlere sebebiyet vermifltir.

Balkan devletlerinin s›n›rlar› Bat›l› hami devletler taraf›ndan uluslararas› güçdengesi gözetilerek çizilmifltir. S›n›rlar›n çiziminde toprak üzerinde yaflayan toplu-lu¤un etnik veya kültürel yap›s›, bundan daha önemlisi iradesi dikkate al›nmam›fl-t›r. Ayastefanos ve Berlin Antlaflmalar› incelendi¤inde Rusya ve Bat›l› devletlerinBalkanlar›n siyasî haritas›n› ulus devlet baz›nda çizme yöntemini izledi¤i anlafl›l-maktad›r. S›n›rlar çizilirken gayrimüslim unsurlar farkl› ulus olarak alg›lanm›fl vebu çerçevede Romanya, Bulgaristan, S›rbistan ve Karada¤ müstakil veya ba¤l›prenslik statüsüne getirilmifltir. Ancak ayn› co¤rafyada yo¤un olarak yaflayan Bofl-nak veya Arnavut nüfusa istinaden bir ulus devlet oluflturmak düflünülmemifltir.Aksine Müslümanlar H›ristiyanl›¤a davet edilir.

‹kinci aflamada s›n›rlar› belirlenen topraklar üzerinde yaflayan topluluklar› ulu-sa dönüfltürme harekât› bafllat›l›r. S›n›rlar› çizilen bölgede yaflayan imparatorluk te-baas›n› ulusa dönüfltürmek için her fleyden önce devlete ad›n› verecek etnik çekir-dek seçilir. Sonraki aflamada hedef toplum di¤er unsurlardan uzaklaflt›r›lmaya ça-l›fl›l›r. Bunun için de ötekilefltirme yöntemine baflvurulur. Öteki kavram›na dayan›-larak oluflturulan ak›mlar›n bafl›nda ›rkç›l›k, soyk›r›m, etnik merkezcilik, tek kültür-cülük ve ecnebi düflmanl›¤› gelir.

19. yüzy›lda Osmanl› co¤rafyas›nda ulus devletler kurulurken ötekilefltirme ad›-na farkl› yöntemler kullan›lm›flt›r. Rusya ve Avrupa devletleri parçalamaya kararverdikleri ülkede her fleyden önce iflbirli¤i yapabilecekleri bir gruba ihtiyaç duy-mufltur. Öncelik dinî, etnik ve kültürel aç›dan kendine yak›n hissetti¤i ve gördü¤ütopluluklard›r. Bu nedenle yukar›da aç›klanan projeleri gerçeklefltirmek ad›na Bal-


kanlar’da yaflayan Müslüman olmayan unsurlar kullan›lm›flt›r. Plân›n baflar›ya ula-flabilmesi için Müslüman ile gayrimüslim aras›ndaki dengenin bozulmas› kaç›n›l-maz görülecektir. Dengeyi bozmak için ilk etapta kilise ve e¤itim kurulufllar› kul-lan›lm›fl, ikinci aflamada tedhifl (terör) örgütleri devreye sokulmufltur. Son aflama-da ise yabanc› ordunun askerî harekât› ve iflgali devreye girmifltir.

Balkanlar ve Anadolu’da topluluklar›n ötekileflme veya ötekilefltirilmesinde ki-lisenin önemli bir konumu vard›r. Fener Patrikhanesi 18. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndanitibaren kiliseler ve Ortodoks toplum üzerindeki idarî, kültürel ve dinî otoritesiniartt›r›c› politikalar izlemeye bafllad›. Asl›nda bu politika Osmanl› Devleti’nin mer-kezî otoriteyi artt›rma çabalar› ile efl zamanl›d›r. Bu politika S›rp, Bulgar ve Rumen-lerin Fener Patrikhanesi’ni ötekilefltirmesine sebebiyet verdi.

Ötekilefltirmeye genellikle etno-dinî küçük topluluklardan bafllanmaktayd›. En-telektüel din adamlar›n›n niyeti ve hedefi toplulu¤un geçmiflindeki sözde alt›n ça¤-lar›ndan ve tarihinden örneklemeler yapmak suretiyle hedef co¤rafyadaki toplumuulusa dönüfltürmekti. Tanzimat dönemindeki yetki kayb› H›ristiyan din adamlar›-n›n bu tür faaliyet içerisine giriflini kolaylaflt›ran bir etmendi. Kilise ve H›ristiyandin adam›n›n klâsik dönemde Osmanl› toplumsal yap›s›nda önemli bir konumuvard›. Din adam› H›ristiyanlar›n e¤itiminden, muhakeme ifllerinden, vergilerin tah-silinden ve köylerin idaresinden sorumluydu. Osmanl› idaresi ‹kinci Mahmut ilebirlikte merkezilefltirme projesini uygulamaya koyunca H›ristiyan din adamlar› ted-rici bir flekilde yetkilerini kaybetmeye bafllad›lar. Deyim yerindeyse H›ristiyanlar›npadiflahl›¤›ndan din adaml›¤› mevkiine indiler. Bu uygulama din adamlar›n›n yet-ki, otorite ve liderlik vasf›n› kaybetmeleri ve yerlerini sivil H›ristiyanlar›n almas› so-nucunu do¤urdu. Söz konusu din adamlar›ndan liderlik pozisyonunu kaybetmekistemeyenler moda ak›m milliyetçilik silâh›na sar›ld›lar. Keflifl, papaz ve metropolitgibi din adamlar› bir flekilde milliyetçilik duygusunu yayma faaliyetine kat›ld›lar.Bu da Bulgar, S›rp ve Ermeni gibi topluluklardaki milliyetçi kimlik duygusunun önplâna ç›kmas›na yol açt›. Bu hareketlerin ilk hedefi millî kiliselerini kurmak olur.Neticede 1833’de Yunan Kilisesi, 1865’de Rumen Kilisesi, 1870’de Bulgar Eksarhl›-¤› ve 1879’da S›rp Kilisesi kurulur. Böylece Rum milleti ad› verilen Osmanl› Orto-doks toplumu Yunan, S›rp, Bulgar ve Rumen uluslar›na dönüfltürülür.

Rum isyan› öncesi Yunanl›l›k duygusu oluflturulmufl, biçimlendirilmifl ve kâ¤›-da geçirilmifltir. Bu dönemde ulusun ismi belirmifl, atalar saptanm›fl ve bin y›llarauzanan tarihî miras sözde keflfedilmifltir. Rum isyan›n›n ideolojisini ve fleklini plân-layanlar Frans›z örne¤inden hareketle Osmanl›’y›, Fener Patrikhanesi’ni ve Bizans’›ötekilefltirerek düflman ve kötü ilân ettiler. Bu ortamda isyan bafllad›. Osmanl›Devleti fliddetli çat›flmalardan sonra M›s›r kuvvetlerinin yard›m›yla da olsa askerîaç›dan isyan› bast›rd›. Bu aflamada hedefe ulafl›lmas› için Bat›’n›n diplomatik hattaaskerî müdahalesi kaç›n›lmaz görülür. Bat› ve Rus kamuoyu dinî duygularla asile-rin yan›ndayd›. Ancak, ancien régime sahip devletlerin idarecileri ayn› duygular›tafl›m›yorlard›. Zaten Metternich doktrini bu haleti ruhiye içerisinde kabul edilmifl-ti. Bu ortamda Rum isyan›n› tertip edenler çözümü Avrupa’da ancien régime sahipdevletlerin siyasî ve hatta askerî desteklerini alabilmek ad›na hedef de¤iflikli¤inegiderek patri¤i millî kahraman düzeyine ç›karmakta bulurlar. Böylece bir taraftanOrtodoksluk çat›s› alt›nda farkl› siyasî düflüncelere sahip Rumlar bir araya getirile-bilir, di¤er taraftan Avrupa’n›n mutlak monarklar›na Rum isyan›n›n s›n›fsal de¤il,dinsel bir karakter tafl›d›¤› imaj› verilebilirdi. Ayn› zamanda hem imparatorluklar›nve hem de ulus devletlerin deste¤i al›nabilirdi. Bu nedenle cumhuriyetçiler söy-lemlerinde de¤iflikli¤e giderek düflmanlar›n›n tan›m›n› de¤ifltirdiler. Neticede asi


Rumlar için tek düflman kalm›flt›r: Osmanl›. Bu ortamda Bat› dünyas› Londra Ant-laflmas› (6 Temmuz 1827), Navarin olay› (20 Kas›m 1827) ve Edirne Antlaflmas› (14Eylül 1829) ile olaya somut olarak müdahale etti. Neticede Osmanl› idaresi Yuna-nistan’› 1830’da tan›mak zorunda kald›.

Ötekilefltirme Tuna co¤rafyas›nda daha farkl› yöntemlerle tatbik edildi. Ötekilefl-tirmede Bulgar din adamlar› etkin bir görev üstlenebilmifllerdir. 1767’de Bulgar Oh-rida Baflpiskoposlu¤u Patrikhane taraf›ndan la¤vedildi. Böylece Bulgarca dinî törenve dua etmek yasakland›. Bulgar din adamlar› toplumsal yetkilerinin ellerinden git-mesine tepki göstererek milliyetçilik silâh›na sar›ld›lar. Belki de bir tesadüf, BulgarBaflpiskoposlu¤unun la¤vedildi¤i tarihlerde Bulgar keflifli Paisiy, Bulgar tarihi ile il-gili kitab›n› telif etti. Bulgar papaz› Sofroniy, Bulgarlara milli benlik k›v›lc›m›n› atefl-leyecek olan kitaptaki fikirlerin genifl bir çevreye yay›lmas›n› temin etti. Petir Beron,1824’de Avusturya’da Bulgar alfabesini ilk kez bast›r›p da¤›tt›. Bu faaliyetler sonucuTuna co¤rafyas›nda Bulgarl›k duygusu olufltu. Bulgar milliyetçili¤i Panslavizm ilegeliflti ve geniflledi. Rus Panslavist öncülerden Venelin, 1828-1829 savafl›nda tan›d›-¤› Bulgarlarla ilgili kitab›n› telif etti. Bu esere göre, Bulgarlar Türk de¤il, Volga Slav-lar›ndan idi. Söz konusu eserlerde ifllenen Bulgar milliyetçili¤i ve Panslavizm ide-olojileri modern Bulgar okullar› vas›tas›yla genifl kitlelere benimsetildi.

Bu çal›flmalar Tuna topraklar›nda Türk ve Bulgarlar aras›nda bir ötekileflme fik-ri uyand›rm›fl ama düflmanl›k yaratamam›flt›. Oysa millî vas›fl› bir Bulgar devletikurmay› arzu eden Panslavistler Tuna co¤rafyas›nda yaflayan sivil halk›n milliyetbaz›nda birbirine düflman olmas›n›, özellikle Türklerle Bulgarlar›n çat›flmas›n› zo-runluluk olarak görmekteydiler. Sivil halk›n çat›flmas› bu noktadan itibaren üç afla-mada gerçeklefltirilir. Birinci aflamada (1862-1868) S›rbistan ve Eflak-Bu¤dan’daoluflturulan çeteler Tuna vilâyeti topraklar›na sald›r›r. 1870’li y›llar›n bafl›nda ikinciaflamaya geçilir ve Tuna vilâyeti topraklar›nda illegal örgütlenmeye gidilir. Üçüncüaflama isyan dönemidir. Baflar›s›z 1875 isyan› sonras› sahnelenen 1876 isyan›ndaOsmanl› merkezî idaresinin yanl›fl tutumu sonucu sivil Türklerle Bulgarlar birbiri-ne sald›r›r. Panslavistler art›k amac›na ulaflm›flt›r. Ruslara göre, bu olaylar Türkle-rin Bulgarlarla yan yana yaflayamayaca¤›n›n göstergesidir. E¤er Türk idaresi veTürk halk› bölgeden uzaklaflt›r›l›rsa sorun çözümlenirdi. Ancak bu hedefe ayr›l›k-ç› çetelerle ulaflman›n mümkün olmad›¤› görülmüfltü.

Büyük Bulgaristan’›n kurulmak istendi¤i sahada yaflayan halk›n %42’si Bulgar,%40’› Müslümand›. Hicri 1285 Tarihli Tuna Vilayeti Salnamesi’ne göre Nifl sanca-¤› hariç vilayet topraklar›nda 711.814 Müslüman ve 1.020.934’i gayrimüslim olmaküzere toplam 1.732.748 kifli yaflamaktayd›. Bu nüfusun % 41.09’u müslim, % 58.91’igayrimüslimdi. Rus yazar Teplow’a göre ise 1.026.595 Bulgar (%49.41) ve1.049.954’ü gayri Bulgar (% 50.56) olmak üzere toplam 2.076.549 idi. Bu aflamadadevreye yabanc›lar›n diplomatik ve askerî müdahalesi girer. Tersane Konferans› ilesorun Bat›l› görüfle uygun olarak çözülmeyince Rusya’n›n askerî müdahalesi geçik-mez ve 93 Harbi bafllar. 1878 Berlin Andlaflmas› ile Balkanlar›n siyasi haritas› yeni-den çizilir. Karada¤, S›rbistan, Romanya ve Bulgaristan ba¤l› prenslik veya ba¤›m-s›z devlet olarak siyasi haritada yerlerini al›rlar.

Berlin sonras› Balkanlardaki Türk hâkimiyetindeki topraklar ‹flkodra, Kosova,Selanik, Manast›r, Edirne ve Yanya olmak üzere alt› vilayete ayr›ld›. Bu topraklar-da yaflayan nüfusun toplam› Osmanl›’n›n 1906/1907 tarihli nüfus say›m› sonuçlar›-na göre 4.158.182’dir. Bunun % 49.37’si Müslüman nüfustur. Balkan nüfusunun1907 ile 1911 aras›nda dört y›ll›k bir süreçte bir hayli hareketli oldu¤u anlafl›lmak-tad›r. Bu hareketlilik sonucu Müslüman nüfusun genel nüfus içerisindeki pay›


%49.37’den %51’e yükseldi. Keza Bulgar nüfus da %1 oran›nda art›fl kaydetmifltir.Buna karfl›l›k Rum nüfus yaklafl›k % 4 oran›nda azalm›flt›r.

Balkan devletleri bu co¤rafyada Osmanl› aleyhine büyüme stratejisi takip etti-ler. 1879- 1912 aras› Balkanlarda yeni bir proje üretilip sahneye kondu. Proje Sela-nik, Kosova ve Manast›r vilayetlerinin büyük bir k›sm›n› kaps›yordu. Projenin ismiMakedonya idi. Bu isim harita uzmanlar› taraf›ndan ilkça¤lar›n derinliklerindenkeflfedilip ondokuzuncu yüzy›lda çizilen haritalara yaz›lmaya baflland›. Bab›âli bel-ki de bu ismi tasdik edercesine bu co¤rafyada Vilayat-› Selase Umumî Müfettiflli¤iismiyle hususî bir idare kurdu. Makedonya olarak tan›mlanan co¤rafyan›n nüfusuresmî say›m sonuçlar›na göre toplam 2.911.721’dir. Buna göre Makedonya nüfusu-nun %51.8’i Müslümand›r. Oysa ayn› dönemdeki Bat›l› kaynaklarda bölgenin top-lam nüfusu 2.258.024 olarak verilirken, genel nüfus içerisinde Müslümanlar›n pay›% 36.64’e kadar geriletilmektedir.

Projenin gerçeklefltirilmesi ad›na Balkan devletlerinden her biri kendi vatandafl-lar›ndan veya vilayet-i selasede mukim Osmanl› vatandafl› gayrimüslimlerden çete-ler kurdu ve hedef sahada tedhifl yöntemine baflvurdu. Amaç, genel asayifli boz-mak suretiyle büyük devletlerin müdahalesini sa¤lamakt›. Çeteler belirli bir haz›r-l›k evresi sonras› 1895’de kendilerini göstermeye bafllad›lar. Neticede 1901 y›l›ndaSerez isyan› ç›kt›. Müslümanlar da¤lara s›¤›n›rken, Bulgarlar ise s›n›r› aflarak Bul-garistan’a firar ettiler. Bulgar politikac›lar› için bu hal büyük bir f›rsatt›. Firariler Av-rupal›lara gösterildi. Bu manzara bir zalim ve mazlum edebiyat›n›n al›p yürümesi-ne yol açt›. Selanik’te tedhifl hadiseleri yayg›nlaflt›r›ld›. Daha sonra isyan Edirne,Manast›r ve Üsküp’e s›çrad›. Çoluk çocuk Bulgar köylüleri çete reislerinin emriyleda¤lara çekildikten sonra 300/400 kiflilik Bulgar çeteleri Türk çiftliklerini atefle ver-di. Söz konusu kar›fl›kl›klar, hatta küçük ve büyük ölçekteki isyanlar 1908’e kadarsürdü.

1895- 1908 y›llar› aras› Makedonya Abdülhamid’e muhalif olanlar›n birleflti¤i vebulufltu¤u bir aland›r. Jön Türkler Abdülhamid rejimini devirmeye kilitlenmifl ikenecnebi diplomatlar ve gayrimüslimler bu topraklar› Osmanl›’dan ay›rma planlar›yapmaktayd›lar. Planlamada kullan›lan yöntem afla¤› yukar› 93 öncesi ile ayn›yd›.Örne¤in, Rus diplomatlar›n›n himayesindeki subaylar ve siyaset adamlar› bölgeyiad›m ad›m dolaflarak halk› sözde Türk boyunduru¤undan kurtulmaya davet ediyor-lard›. Bu faaliyetler sonucu oluflturulan çetelerin elebafllar› “Makedonya Makedon-yal›lar›nd›r.” parolas› ile yola ç›k›yorlard›. Neticede Makedonya’da 1897-1912 y›lla-r› aras› çete faaliyetleri görüldü. Çetelerin temel amac› kamu güvenli¤ini ve halk›npsikolojisini bozmak suretiyle Bat›l› devletlerin müdahalesine ortam haz›rlamakt›.

Rusya bu ortamda ›slahat talebiyle Bab›âli’nin kap›s›n› çalacakt›r. Rus bask›s›n-dan kurtulmak isteyen II. Abdülhamid 1902’de bölgeye umumî müfettifl tayin et-miflti. Bunu yeterli görmeyen Rusya ve Avusturya Berlin Kongresi’ne ifltirak edendevletlerin de onay›n› ald›ktan sonra haz›rlad›klar› Mürzsteg Program› isimli ayr›n-t›l› projeyi Bab›âli’ye verdiler. Avrupa büyük devletleri ve Balkanl› müttefikleri Ey-lül ve Ekim 1912 tarihlerinde Bab›âli’ye verdikleri ayr› ayr› notalarda Balkanlarda-ki Osmanl› vilayetlerine ulusall›k fikri çerçevesinde idarî muhtariyet verilmesini,Belçikal› veya ‹sviçreli valilerin tayini, milis askerleri ihdas› gibi hemen hemen hervilayeti ulus devlete dönüfltürecek olan isteklerde bulundular. Ayr›ca Balkan dev-letleri 13 Ekim 1912’de Bab›âli’ye ortak bir nota vererek Osmanl› vatandafl› H›risti-yan subaylar yetiflinceye kadar gayrimüslim mükelleflerin silâhalt›na al›nmamas›n›istediler. Balkan Savafl› esnas›nda Balkanl› pek çok gayrimüslim mükellef firar et-ti. Bunlar›n bir k›sm› Bulgar, Yunan, S›rp ordular›na iltihak etti. Müslümanlar silâh-


alt›na al›nd›¤›ndan Müslüman köyler muhafazas›z kalm›flt›. Bununla birlikte bölge-de Balkan Savafl› esnas›nda Osmanl› ordusunda Rum, Ermeni, Musevi ve Bulgaras›ll› askerler bulunmaktayd›. Savafl esnas›nda savunmas›z Türk toplumu gördü¤ütazyik, zulüm ve katliam üzerine selameti göç etmekte buldu.

Balkanlarda ulus devlet kurma aflamalar›n› maddeler halinde s›ralay›n›z.

Osmanl› co¤rafyas›nda oluflturulan ulus devletlerin kurulufl felsefe ve yöntemlerini da-ha iyi anlamak için Bafllang›çtan Günümüze Pontus Sorunu isimli kitab›n 11-28. sayfa-lar› aras›ndaki makaleyi okuyabilirsiniz. (Nedim ‹pek, “Osmanl› Co¤rafyas›nda YapayUlus Devlet Kurma Projeleri” Bafllang›çtan Günümüze Pontus Sorunu, Ankara: Seran-der, 2007, s. 11-28.)

K›r›m ve Kafkasya’dan Anadolu’ya Yönelik Göçlerin Sebepleri18. yüzy›l sonu itibar›yla K›r›m ve Kafkasya Müslüman topluluklar›n ezici ço¤un-lu¤u oluflturdu¤u bir co¤rafyad›r. Yukar›da ifade edilen mant›k çerçevesinde K›r›mve Kafkaslarda Müslüman topluluklar›n denetiminde millî devletlerin plânlan›p ha-yata geçirilmesi beklenirdi. Ancak böyle bir süreç yaflanmad›. Konjonktür gere¤i1774 Küçük Kaynarca Antlaflmas› ile K›r›m Hanl›¤›, halk›n karfl› ç›kmas›na ra¤menmüstakil hale getirilmiflse de Rus iflgali gecikmedi. Bu geliflmelere Avrupa müda-hale etmedi. Bundan cesaret alan Rusya hâkimiyet sahas›n› Güney Kafkasya’ya ka-dar yayd›. Ele geçirilen saha Slav unsur yerlefltirilmek, yerli Müslüman halk göçü-rülmek suretiyle H›ristiyanlaflt›r›lmaya ve Ruslaflt›r›lmaya çal›fl›ld›.

K›r›m ve Kafkasya’ya ait nüfus istatistikleri incelendi¤inde, Rus hâkimiyeti ön-cesi ahalinin tamam›n›n gayri Rus ve ezici ço¤unlu¤unun ise Müslüman oldu¤utespit edilir. Rusya söz konusu sahaya hâkim olabilmek için hususî iskân politika-lar› gelifltirdi. Rus iskân siyaseti iki aflamal›d›r: Birinci aflamada Rus bürokratlar› çe-flitli yöntemleri kullanarak yerli ahaliyi H›ristiyanlaflt›rmaya ve Ruslaflt›rmaya çal›fl›-yorlard›. ‹kinci aflamada ticaret ve ulaflt›rma merkezlerine yerlefltirilecek Rus göç-menleri vas›tas›yla bölge kontrol alt›na al›nmaya çal›fl›lmaktayd›. Bu siyasetin uzunvadedeki hedefi K›r›m ve Kafkasya’n›n Ruslaflt›r›lmas›yd›. Rusya, bu politikas›ndabaflar›l› olabilmek için asimilasyon siyaseti uygulad›.

Asimilasyona isim de¤ifltirme ile baflland›. Rusya iflgal sahas›nda ilk etapta ye-tiflkinlerin isimlerini Slavlaflt›rmaya çal›flt›. Yeni do¤anlar ise ebeveynin r›zas›nabak›lmaks›z›n do¤rudan Rus ismi ile nüfus kütü¤üne kaydediliyordu. E¤itim ça-¤›ndaki Müslüman çocuklar›n›n bir k›sm›, anne babalar›ndan al›n›p Ortodokslukfelsefesine uygun olarak yetifltirilmek üzere yat›l› Rus okullar›na yerlefltirilmektey-di. Müslümanlara ait mahalle okullar›n›n müfredat›na ise zorunlu Rusça derslerikonmaktayd›. Müslüman halk Rus as›ll› ö¤retmenlerin maafllar›n› karfl›lamak zo-runda kalmaktan, e¤itim kurulufllar›n›n sorumlulu¤unun misyonerlere verilmesin-den, okullardaki dini törenlerin ve çocuklar›n anadillerini konuflmas›n›n yasak-lanmas›ndan ve ‹slamiyeti küçülten ifadelerin yer ald›¤› kitaplar›n tedris edilme-sinden flikâyetçiydiler.

Asimilasyon politikas›nda izlenen bir di¤er yöntem dinî e¤itim ve faaliyetleri-ne getirilen k›s›tlamalard›r. Örne¤in, 200 haneden küçük köylerde cami yap›m› veimam bulundurulmas› yasakland›. Öte yandan toplum içindeki etkinliklerini k›r-mak için imamlar silâhalt›na al›nd›. Askerlik oca¤›nda domuz eti yemeye zorlan-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



d›lar ve horland›lar. K›r›m’da ise uleman›n say›s› azalt›lmaya çal›fl›ld› ve Rusçay›bilmeyen imam ve hocalara görev verilmedi. Bu uygulamalar neticesinde K›r›m,Kazan ve Kafkasya’da toplumun dinî bilgisi zay›flad›. Fanatik Ortodoks ö¤retmen-lerden Rusça e¤itim alan ve Rus kültürüyle yetiflen Müslüman ailelerin çocuklar›ebeveynlerinin dinini kötülemeye, hatta ‹slâmiyet’i terk ile H›ristiyanl›¤› kabulebafll›yorlard›.

E¤itim ça¤›ndaki çocuklar bu flekilde H›ristiyanlaflt›r›l›p Ruslaflt›r›lmaya çal›fl›-l›rken, yetiflkin Müslümanlar da bask› yoluyla din de¤ifltirmeye zorlan›yorlard›.Kafkas Müslümanlar›n› H›ristiyanlaflt›rmak amac›yla Rus çar›n›n himayesinde Kaf-kas Müslümanlar›n› H›ristiyanlaflt›rma Cemiyeti ad›nda bir teflkilat kurulmufltu.Bu teflkilâta üye olan misyonerler ve bu teflkilât›n hamisi olan kifliler, Müslüman-lar›n meskûn bulundu¤u kazalara idareci olarak tayin edildiler. Bunlar›n faaliyet-leri askerî birlikler taraf›ndan sürekli bir flekilde destekleniyordu. Hatta baz› Rusaskerî birlikleri, Müslüman köylüleri H›ristiyan olmaya zorlamakla yükümlüydü.Bu bask›lardan kaç›p kurtulmak isteyenlerin cezas› Sibirya’ya sürgün, tehcir kara-r›na direnmenin cezas› ise idamd›. H›ristiyanlaflt›rma politikas›na karfl› direnenlerOrtodoks nüfus aras›na serpifltirilmekteydi. Buna karfl› ç›k›lmas› hâlinde erkek,kad›n, çocuk, ihtiyar demeden itiraz edenlerin tamam› katledilmekteydi. Devletterörü karfl›s›nda baflka bir kurtulufl yolu bulamayanlar görünüflte ‹slâmiyet’i terkettiler. H›ristiyanl›¤›n kabul edildi¤i ilân edilir edilmez askerler, yerlerini Rus pa-pazlar›na terk ediyorlard›. Papazlar ise çeflitli vas›ta ve metotlarla H›ristiyanl›¤›yaymaya çal›fl›yorlard›.

Asimilasyon politikas›n›n yöntemlerinden bir di¤eri de farkl› vergi uygulamas›-d›r. ‹stilâya maruz kalan kavimler, yasak tabir edilen vergiyi ödemekle mükellefti-ler. Yasakl› tabir edilen vergi mükellefi, sadece kendisi için de¤il, ailesinin yetiflkinerkek üyelerinin hepsi için de vergi ödemeye zorunlu tutulurdu. Önce, aile birey-lerinin her birinden vergi al›n›rd›. Çocukluk, hastal›k ve ihtiyarl›k gibi çal›flmayaengel teflkil eden haller dikkate al›nm›yordu. Silâhalt›nda olanlar, hatta ölenler deuzun y›llar vergi mükellefiyetinden kurtulam›yordu. Askerlik yapan kiflinin flahsîvergileri ise babas›na ödetilirdi. Hatta vergi memurlar› ölen flah›slar›n vergileriniuzun y›llar tahsil edebilmekteydiler. Halk pay›na düflen vergiyi ödeyemez ise sa-hip oldu¤u her fley sat›l›rd›. Vergi mükellefinin mal varl›¤› yoksa veya ölmüfl isevergi borcu komflusundan tahsil edilirdi. Öte yandan göç etme fikrinde ›srarl› olan-lardan on y›ll›k vergi toptan talep edilmekte ve hatta tüm mal varl›¤› müsadereedilmekteydi. Sürgün, k›r›m ve göç sebebiyle bir bölgenin nüfusunun azalmas›nara¤men tahsil edilen vergi toplam› de¤iflmiyordu.

Vergi mükellefleri ayn› zamanda devletlik hizmetler ad› alt›nda çeflitli iflleri yap-makla yükümlüydüler. Hükümet, onlara istihkâmlar, tabyalar ve kaleler infla ettiri-yor, yollar yapt›r›yordu. Karfl› ç›kanlar›n mal varl›¤›na el konuyor ve kendileri Si-birya’ya sürülüyorlard›. Öte yandan askerî ifller için Müslümanlar›n arabalar› ve sü-rüleri gasp ediliyordu. Ayr›ca askerî birliklerin masraflar› konaklad›klar› yerdemeskûn bulunan Müslümanlar›n omuzlar›na yükleniyordu. H›ristiyanlar, bu gibi ifl-lerden muaf tutuluyorlard›.

Yukar›da aç›klanan uygulamalara direnenleri sindirmek için sürgün ve katliamyöntemine baflvuruluyordu. Bu hususta en küçük bir bahaneyi de¤erlendirmektengeri durmayan Rus memurlar›, Müslümanlar› tutuklamakta, Sibirya’ya sürmekte, di-renenleri ise yarg›s›z idam etmekteydi. Hatta hadiseden habersiz kifliler katledil-mekteydi. Sürgün edilenlerin ço¤u so¤uk ve açl›k sebebiyle daha Sibirya’ya ulafla-madan can vermekteydi. Bu flekilde Müslüman toplumun direnci k›r›lmaya çal›fl›-


l›rken di¤er taraftan bölgede Rus hâkimiyetini temsil etmek amac›yla K›r›m ve Kaf-kasya’ya Slav topluluklar› yerlefltirilmeye çal›fl›ld›.

Müslümanlar›n tahliye etti¤i topraklara Rus, Kozak, Bulgar, Rum ve Alman göç-menlerin iskân edildi¤i bilinmektedir. Güney Kafkasya’da ise Gürcü ve k›sa bir sü-re önce bölgeye yerlefltirilen Ermeni gibi H›ristiyan topluluklar vard›. Bu nedenleRuslar Güney Kafkasya’ya kitle halinde Rus göçmeni iskân›na ihtiyaç duymad›lar.Bununla birlikte Rus hükümeti, bölgede temsil ihtiyac›n› karfl›lamak amac›yla Rus-lar› münferiden göç etmeleri konusunda teflvikten de geri kalmad›. ‹slav ‹ttihad›Cemiyeti, bölgedeki Rus nüfusunu artt›rmak için Rus ailelerini bu bölgeye göç et-meye teflvik edici önlemler ald›.

Rus idaresi Slav ve H›ristiyan göçmenlere ücretsiz konut ve genifl araziler veri-yor, ziraî araç gereç yard›m› yap›yor ve iskân mahallini terk etmelerini yasakl›yor-du. Göç eden Rus köylüleri Kafkasya’daki mevcut köylere veya mücavir sahayayerlefltirildiler. Kafkas göçünün ikinci safhas›n› ise, ‹slâv ‹ttihad› Cemiyeti’nin Kaf-kas flehirlerini Ruslaflt›rmak için teflebbüste bulunmas› oluflturmaktad›r. Bu amacaulaflman›n ilk flart› da göçün kitlesel boyutta gerçekleflmesiydi. Asl›nda Kafkasyas›n›r üzerinde bulundu¤undan ve daima ihtilâfa müsait oldu¤undan flehirlerde çokmiktarda Rus askeri ve memuru bulunuyordu. Ayr›ca, flehirlerdeki fabrikalar› ifllet-mek için göçmen iflçi getirtiyorlard›. Söz konusu cemiyet, bölgeye gelen mütefleb-bislere yard›m ediyordu. Cemiyetin bu politikas› sonucu flehirlerdeki Rus göçmensay›s› da gün geçtikçe artmaktayd›. Buna ra¤men Kafkasya’n›n tar›m ürünleri yer-li tüccarlar taraf›ndan de¤erlendirildi. Yeralt› kaynaklar› ise Avrupal› sermayedarla-r›n eline geçti. Neticede Rus göçmenleri plânland›¤› flekilde Kafkasya’da ba¤›ms›zbir ekonomik örgüte ve piyasaya sahip olamad›lar.

Ruslar›n bu politikalar› sonucu K›r›m ve Kafkasya’da ticarî münasebetler ve Rusmektepleri vas›tas›yla Rusça ve Rus kültürü yayg›nlaflt›. Ancak, yerel diller ve kül-tür kaybolmad›. Bunun üzerine Rus valileri, sivil halka yönelik bask› ve fliddeti art-t›rd›. Bu durum, ahalinin yerini yurdunu terk ederek göç etmesine sebep oldu. An-cak ayn› din ve mezhebe mensup Rus, Gürcü ve Ermenileri kilisenin himayesi al-t›nda birlefltiremediler. Rusya, Kafkasya’daki H›ristiyan nüfusunu ço¤altmaktan vebölgede Rus nüfusu bulundurmaktan baflka bir netice elde edemedi. Rus iflgali al-t›nda uzun y›llar boyunca geliflen olaylar sonunda 1867’de 4.600.000’i biraz aflanKafkas nüfusu resmî rakamlara göre 1882’de 7 milyona, 1914’de ise 12 milyonayaklaflt›.

Kafkasya’da iflgal öncesi Rus nüfusu yok iken 1914’de 3.700.000’i aflk›n Rus var-l›¤›ndan söz edilir olmufltu. Yine, Ermenileri bir araya toplama siyaseti çok tutmuflve bölgedeki Ermeni kolonilerinin toplam nüfusu 1.600.000’i biraz geçmiflti. Ayr›-ca Alman, Yahudi, Bulgar ve Rum gibi kolonistlerin nüfusu 250 bine yaklaflm›flt›r.Ruslar›n H›ristiyanlaflt›rma, sürgün ve katliam metotlar›na ra¤men Kafkasya’dakiMüslüman nüfusu yedi milyon civar›ndayd›. K›r›m’da ise Tatar nüfusu oldukçaazald›. Nitekim 1897 nüfus say›m›na göre K›r›m’da Müslüman nüfus 188 bin olupgenel nüfusun %35’ini oluflturuyordu. Ruslar 1783- 1897 sürecinde buraya çok sa-y›da Rus, Alman ve Bulgar göçmen yerlefltirdi.

Kuzey Afrika’da ise halk› Müslüman olan Osmanl› vilâyetleri bulunmaktayd›.Avrupa devletleri aralar›nda vard›klar› uzlaflma çerçevesinde buralar› do¤rudan ifl-gal ettiler. Netice itibar›yla, buralarda millî devletler kurmay› düflünmediler. Bubölgelerden de Türk hâkimiyetindeki topraklara göçler oldu. Bu göçlerin, K›r›m,Kafkas ve Balkanlardaki kadar kitlesel bir boyut kazanmamas›n›n temel sebebi bu-rada az›nl›¤a dayal› bir devletin kurulma plânlar›n›n yap›lmamas›d›r.


1800-1914 y›llar› aras›nda hedef Osmanl› vatandafl› gayrimüslim topluluklar›Türk idaresinden ay›rmak ve müstakil devletler flekline dönüfltürmekti. Buna kar-fl›l›k Müslüman Arap, Boflnak, Arnavut gibi topluluklara dayal› ulus devletler olufl-turma yoluna gidilmedi. Bu nüfusun yaflad›¤› co¤rafyalar Avrupa devletleri aras›n-da paylaflt›r›ld›. Bunun neticesinde K›r›m Rusya’n›n, Bosna- Hersek Avusturya- Ma-caristan’›n, Cezayir ve Tunus Fransa’n›n, M›s›r ‹ngiltere’nin iflgaline u¤rad›. Benzeriflgal hareketleri 20. yüzy›l›n bafl›nda da sürdü. ‹talya Trablusgarp’› iflgal ederkenBirinci Dünya Savafl› ve sonras›nda Ortado¤u topraklar› Fransa ve ‹ngiltere taraf›n-dan iflgal edildi.

Bu geliflimlerin sonucunda 1800-1914 y›llar› aras› Osmanl› arazisi tahminen 3milyondan 1,3 milyon km2’ye gerileyecektir. Yukar›daki aç›klamalardan anlafl›ld›-¤› üzere flark politikas› sonucu H›ristiyan nüfusun yo¤un olarak yaflad›¤› Osmanl›topraklar›nda ulus devletler kurdurulmufltur. 1914 y›l› itibar›yla Avrupa’daki ulusdevlet say›s› 20’ye yükselmiflti. S›ra Anadolu’da yaflayan H›ristiyan topluluklar›n ya-flad›¤› topraklarda Ermenistan, Pontus ve ‹onya gibi ulus devletler kurmaya gelmifl-ti. Hatta kurgulanan Ermenistan’›n s›n›rlar› onaylanmayan ve yürürlü¤e girmeyenSevr Antlaflmas› ile belirlenmiflti.

Millî Mücadele döneminde ise 15 May›s 1919 tarihi ile bafllayan Yunan askerîharekât›n›n amac› Balkanlarda oldu¤u gibi Türkleri sistemli bir flekilde yok etmekve Rumlar lehine bir nüfus ihtilâlini gerçeklefltirmekti. Türk halk›n›n mal›n› mülkü-nü terk edip kaç›rma politikas›n›n uygulanmas› için yöntem olarak bask› ve katli-am seçilmifltir.

K›r›m ve Kafkas göçleri ile Balkan göçlerinin sebeplerini karfl›laflt›r›n›z.

K›r›m ve Kafkas Göçlerinin genel sebeplerini ve etkilerini anlamak için yararl› bir kaynakolarak K›r›m ve Kafkas Göçleri1856- 1876 adl› kitab›n 62- 80. sayfalar›n› okuyabilirsiniz.(Abdullah Saydam: Ankara 1997.)

Osmanl› Co¤rafyas›ndan D›fla Göçlerin SebepleriOsmanl› co¤rafyas›nda meydana gelen d›fla göçün sebeplerinden birisini ikinci birdevletin göçü teflvik ve tahrik etmesinden kaynaklanmaktad›r. Bu da iki farkl› bo-yutta olmufltur. Birincisi daha ziyade Rusya’n›n izledi¤i bir yöntem ve politikad›r.Rusya, iflgal etti¤i bölgelerdeki Müslüman ço¤unlu¤u k›rmak ve ele geçirdi¤i yer-lerdeki hâkimiyetini ebedî hâle getirmek için Müslüman halk› göçe zorlamak vebunlar›n terk edece¤i topraklara H›ristiyan nüfus bulup yerlefltirmek fleklinde özet-lenebilecek bir siyaset izlemekteydi. H›ristiyan nüfus kayna¤›ndan birisi de Os-manl› topraklar›yd›. Rusya, Osmanl› Devleti’yle yapt›¤› savafllarda iflgal etti¤i yer-lerdeki gayrimüslim topluluklar› Rus diplomat ve Ortodoks din adamlar› vas›tas›y-la göç etmeye özendiriyor, hatta zorluyordu.

Çarl›k Rusyas›’n›n bu politikalar› sonucu Balkanlardan Bulgarlar, Anadolu’danise Rumlar K›r›m ve Kafkaslara yönelik grup göçleri gerçeklefltirmifllerdir. Rus kon-soloslar› Bulgarlar› terk edecekleri emlâk ve mallar›n›n karfl›l›¤›nda Eflâk, Bu¤dan,K›r›m veya Kafkasya’da her aileye belirli büyüklükte tar›m arazisi, çift hayvan› veortalama elli rublelik bir sermaye verilece¤i vaadiyle göç etmeye teflvik ediyorlar-d›. Konsoloslar amaçlar›na ulaflabilmek için müfsit Bulgarlardan da faydalan›yor-lard›. Yard›m edenlerin bafl›nda papazlar gelmekteydi. Papazlar konsolostan ald›k-lar› talimat do¤rultusunda yerleflim birimlerindeki meslektafllar› ve manast›r keflifl-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



leri vas›tas›yla veya direkt kendileri köylerdeki kiliselerde gayrimüslim ahaliyi Rus-ya’ya göçe teflvik ediyorlard›. Hatta göçmen aday› Bulgarlara para vaat ediliyordu.‹kna olmayanlar ise ortal›¤a yay›lan köylerinin tamamen boflalaca¤› ve ülkeleriningelece¤inin pek kötü olaca¤› söylemleri ile korkutulmaya çal›fl›l›yordu. Öte yan-dan, din adamlar› d›fl›ndaki müfsit Bulgarlar da göç propagandas›nda baflar›ya ula-flabilmek amac›yla her türlü mesai ve akçeyi sarf ediyorlard›. Rus diplomatlar›, Or-todoks din adamlar› ve müfsit Bulgarlar, halk›n zihninde göç fikrini uyand›rmakiçin bas›ndan faydalanmakla birlikte uydurma haberleri özellikle sözlü olarak yay-may› tercih ediyorlard›. Söylentilere inanan Bulgarlar göç karar› almaktayd›. Müba-dele yalan› Edirne kazas› ve köylerinde mukim Bulgarlardan da bir k›sm›n›n göçkarar› almas›na sebebiyet vermekteydi.

Göç propagandas›n›n k›smî olarak baflar›l› ve etkili olmas›n›n sebeplerinden bi-risi göç karar› alan Bulgarlar›n tasarruf ettikleri arazinin bir ailenin geçimini teminedecek büyüklükte olmamas›yd›. Verginin tahsil flekli ve baz› idarî birimlerdekiyöneticilerin uygunsuz davran›fllar›, Bulgarlar›n göç karar› almas›n› kolaylaflt›ranyan sebepler aras›nda yer al›r. Mültezimlerin uygulamalar› ve mahallî idarecilerinbask›lar› iddialar›yla ülkenin baflka yerlerinde de münferit göçler tespit edilebil-mektedir. Ancak bu nüfus hareketleri iç göç mahiyetindeydi.

Rumeli’de Rum ve Bulgar toplumu aras›nda ortaya ç›kan so¤ukluk, hatta düfl-manl›k göç karar›n›n al›nmas›n› kolaylaflt›ran bir di¤er etmendir. Bölgedeki asayi-flin bozuklu¤u, Fenerli Rum piskopos ve papazlar›n›n tutumlar›, bafl›bofl Arnavut-lar›n davran›fllar› üzerine s›n›r boyundaki Bulgarlar S›rbistan’a göçmüfller ise de NiflValisi Midhat Pafla’n›n göçe sebebiyet veren ortam› ortadan kald›rmas› üzerine ço-¤u geri döndü.

Do¤u Anadolu ve Do¤u Karadeniz’de maden oca¤› iflleten veya bu ocaklardaçal›flanlar iflyerlerinin kapanmas› üzerine iflsiz kald›lar. Söz konusu kiflilerin ekse-risi yersiz yurtsuz kiflilerdi. Bunlardan Müslüman olanlar›n bir ks›m› çözümü Bolu,Adapazar› ve ‹zmit’e göç edip da¤l›k ve ormanl›k alana yerleflmekte buldular. Birk›sm› da geçici olarak Karadeniz’in kuzeyindeki ülkelerde çal›fl›p para biriktirmek-teydi. Bunlar belirli bir birikim elde edince geri dönüyorlard›. Gayrimüslimler ara-s›nda bir daha dönmemek üzere göç edenler de vard›.

Gayrimüslimlerin Kafkasya ve K›r›m’› da göç sahas› olarak düflünmeleri Rus-ya’n›n izledi¤i iskân siyasetinden kaynaklanmaktayd›. Rusya’n›n Kafkasya’da Müs-lüman göçmenlerin boflaltt›¤› yerleri bay›nd›r bir hâlde tutabilmek ve bölgenin ge-liflmesini temin edebilmek için çiftçi ve gayrimüslim insan gruplar›na ihtiyac› var-d›. Rusya bu insan aç›¤›n› kapatmak amac›yla, Rus, Kozak, Ermeni ve Alman göç-menlerinin yan› s›ra Kuzey Anadolu’da meskûn gayrimüslimleri de Kafkasya’yagöç ettirmeyi plânlad›. Bu nedenle Rusya, konsolosluklar ve Ortodoks papazlarvas›tas›yla sosyal ve ekonomik s›k›nt› içinde olan gayrimüslim tebaay› göç etmeyeteflvik ve tahrik etti. Bu çal›flmalar neticesinde baz› Rum ve Ermeni reaya göç et-meye karar verdi. Hatta geçim s›k›nt›s› olmad›¤› hâlde papazlar›n teflvik ve tahrik-leri neticesinde göç etmek isteyenler de oldu.

Benzer politikalar sonucu Sultan II. Abdülhamid döneminde de Rusya’ya dö-nük firari tarzda Ermeni göçü gerçekleflmifltir. Do¤u Anadolu bölgesiyle yak›ndanilgilenen ve Hamidiye alaylar›n›n kuruluflundan memnun kalmayan Rusya, bölge-deki Ermenileri göçe teflvik ediyordu. Rusya’n›n amac›, Ermenilerin, Osmanl› Dev-leti’nin silâhland›rd›¤› afliretlerin sald›r›lar›na maruz kald›klar›ndan zorunlu olarakRusya’ya iltica ettikleri izlenimini vermek ve Avrupa’n›n dikkatini bölgenin üzeri-ne çekmekti. Ruslar›n söz konusu teflvik ve tahrikleri sonucu Eleflkirt civar›nda


meskûn baz› Ermeni aileleri Nahc›van’a göç etti. Güdümlü bas›n bu gibi münferithareketleri Rus diplomatlar›n›n arzusuna uygun bir flekilde kitlesel göç olarak yo-rumluyordu. Oysa tüccar ve amele grubuna mensup Ermeniler bireysel veya grup-lar halinde Rusya’ya gidiyorlard›. Emlâk ve arazi sahipleri nadiren bu göç kervan›-na ifltirak ediyorlard›. Rusya’ya göç edenler zaman zaman geri çevriliyorlard›. Türkmakamlar› söz konusu kiflileri tekrar köylerine yerlefltirdi.

Osmanl› co¤rafyas›ndan Rusya’ya sadece geçim endiflesiyle mevsimlik göçedenler de vard›. Özellikle Rus s›n›r›na yak›n yerlerde bulunan fakir ahali hamal-l›k ve amelelik yapmak amac›yla mevsimlik iflçi statüsünde Rusya’ya gitmekteydi.‹fl sorununa daha kesin bir çözüm arayanlar ise Amerika’y› tercih etmekteydiler.Zira Amerika’da gerek endüstri ve gerekse tar›m sektöründeki büyük iflletmelerinemek gücü aç›klar› vard›. Amerika’ya gidenler aras›nda Ermeniler de vard›. Erme-nileri gidifl amaçlar›na göre, e¤itim almak, ifl bulmak ve ABD pasaportuna sahip ol-mak isteyenler fleklinde üç gruba ay›rmak mümkündür. Sonuncu grubun amac›Osmanl› kanunlar›n›n takibinden kurtulmak ve daha rahat siyasî faaliyetlerde bu-lunmak amac›yla tabiyet de¤ifltirmekti.

Osmanl› co¤rafyas›ndan d›fla göçün bir di¤er sebebi zorunlu askerlik hizmeti-dir. Rediflerin toplanaca¤› emrinin duyulmas› üzerine askerlik yükümlülü¤ü bulu-nan H›ristiyan nüfustan birço¤u Amerika’ya ve sair mahalle firar etmekteydiler.

D›fla göçün sebepleri hakk›nda daha fazla bilgi için ‹mparatorluktan Ulus Devlete Göçleradl› kitab›n 269- 273 ve 289- 291 sayfalar›n› okuyabilirsiniz. (Nedim ‹pek, Trabzon:2006.)


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Göç kavram›n› tan›mlayabilmek

Göç, bir kifli, grup ya da toplumun bir yerdenbaflka bir yerleflim alan›na süreli veya sürekli ola-rak gerçeklefltirdi¤i yer de¤ifltirme hareketidir.Göç hareketi güzergâh›na göre iç göç, içe göç,d›fla göç; ifltirak edenlerin say›s›na göre kitle gö-çü, grup göçü, bireysel göç; karar verene göreserbest (gönüllü) göç, zorunlu göç; süresine gö-re daimi göç ve mevsimlik göç fleklinde tasnifedilebilir.

Göç terminolojisini kullanabilmek

Toplumlar tarihi süreçte meydana getirdikleriolaylar› kendileri tan›mlam›flt›r. Osmanl› toplu-mu da kendi co¤rafyas›nda cereyan eden göç-leri muhacir, muhaceret, sürgün, tehcir, caliye,ev göçü, hane göçü, çiftbozan, s›lac›, gurbetçive yaban gibi kelimelerle tan›mlam›flt›r. Hattaayn› hadiseyi Osmanl› bürokrat› ve halk farkl›isimlerle tan›mlayabilmifllerdir. Örne¤in BirinciDünya Savafl› esnas›nda Rus iflgal sahas›ndangöç edenleri Osmanl› bürokrat› flark mültecisi,Do¤u Anadolu halk› kaçhakaç, Trabzon ahalisimuhacir ç›kmak veya muhacirlik vakti fleklindetan›mlamaktayd›.

Balkanlardan Anadolu’ya yönelik gerçekleflen

göçlerin sebeplerini tart›flabilmek

Balkan toplumlar› Osmanl› Devleti’nin sa¤lad›¤›ortamda yurtlar›nda yaflamaktayd›lar. ÖzellikleOsmanl› sosyal ve ekonomik yap›s›n›n bozuldu-¤u, Bat›’n›n flark politikas› çerçevesinde Osman-l› sistemini çözüp yerine ulus devletler kurmaveya kurdurma projelerini gelifltirip tatbik etti¤idönemde Balkanlardan Anadolu’ya yönelik kitlegöçleri gerçekleflmifltir. Daha Edirne Andlaflma-s›’n› müteakip Yunanistan kurulmufltu. 1878 Ber-lin Andlaflmas› sonras› Balkanlar›n siyasi haritas›yeniden çizilerek Osmanl› ve Yunanistan’›n yan›s›ra S›rbistan, Karada¤, Romanya, Bulgaristan gi-bi ulus devletlerin veya prensliklerin kuruldu¤uilan edilecektir. Buna karfl›l›k Müslüman nüfu-sun yo¤un olarak yaflad›¤› Bosna Avusturya tara-f›ndan iflgal edilecektir. Söz konusu yeni idarelerkendi vatandafl› konumuna gelen ve az›nl›k sta-tüsü verilen Türk ve Müslümanlara karfl› öteki-

lefltirme politikas› izleyeceklerdir. Söz konusuitici sebepler karfl›s›nda Balkanlar›n Türk ve Müs-lüman varl›¤›n›n bir k›sm› çözümü de¤erleriniyaflatabilece¤ini düflündü¤ü Anadolu’ya göç et-mekte bulacakt›r. Di¤er k›sm› ise az›nl›k haklar›çerçevesinde yurtlar›nda ve ocaklar›nda varl›kla-r›n› sürdürmeye çal›flacaklard›r. Bu mücadelelerolurken Balkan Savafllar› patlak verecektir. Savaflsonras› Balkan devletlerinin eline geçen yerlerdeyaflayan Müslüman nüfus benzer politikalarlakarfl› karfl›ya kalacakt›r. Onlar da çözümü varl›k-lar›n› korumaya çal›flmakta veya göç etmekte bu-lacakt›r. Bu ise 19. yüzy›l›n bafl›ndan bugüne ka-dar Balkanlardan Anadolu’ya zaman zaman kit-lesel boyutta ve zaman zaman da bireysel tarzdasürekli bir göç hadisesinin yaflanmas›na sebebi-yet verecektir.

K›r›m ve Kafkaslardan Anadolu’ya yönelik ger-

çekleflen göçlerin sebeplerini tart›flabilmek

Rusya iflgal etti¤i K›r›m ve Kafkasya’ya hâkim ola-bilmek için nüfus yap›s›n› de¤ifltirmeyi planlad›.Bu plan do¤rultusunda iflgal etti¤i yerlere Rus-ya’n›n iç noktalar›ndan Slav unsurlar› getirip yer-lefltirdi. Bu nüfus yeterli gelmeyince Balkanlar,Anadolu ve Avrupa’dan H›ristiyan nüfusu burayagöçürücü politikalar üretti. Öte yandan K›r›m veKafkaslardaki Müslüman nüfusu ilk etapta Hristi-yanlaflt›rmaya çal›flt›. Müslüman toplumu H›risti-yanlaflt›rma siyaseti iki farkl› yöntemle gerçeklefl-tirilmesi planland› ve tatbik edildi. E¤itim ça¤›n-daki çocuklar okullarda H›ristiyan ve Slav kültü-rü ile e¤itilmeye çal›fl›l›rken, yetiflkin nüfus ismi-ni de¤ifltirme, Slav kültürünü dayatma fleklindeözetlenebilecek olan genel bir politikaya maruzkald›lar. Ancak genelde bu politika baflar›l› ola-mad›. Bunun üzerine Müslüman nüfusa Sibir-ya’ya sürgün veya Osmanl› ülkesine göç etmeseçenekleri sunuldu. Türk ve Müslüman nüfusde¤erleriyle yaflayabileceklerini düflündükleriOsmanl› topraklar›na göç etmeyi tercih ettiler.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


Osmanl› co¤rafyas›ndan d›fla yönelik göçlerin

sebeplerini tart›flabilmek

Özellikle Rusya eline geçirdi¤i K›r›m ve Kafkasla-r› nüfus aç›s›ndan ilk etapta H›ristiyanlaflt›rmay›,ikinci etapta Ruslaflt›rmay› planlam›flt›r. Bu plan›do¤rultusunda özellikle 1828-1829 Osmanl› RusSavafl› esnas›nda, K›r›m Savafl› sonras› Balkanlarve Kuzey ve Do¤u Anadolu bölgesinde yaflayanRum, Ermeni ve Bulgar nüfusu Rus diplomatlar›ve Rus misyonerleri vas›tas›yla göç etmeye teflvikedecektir. Keza yeni kurulan Bulgaristan, S›rbis-tan ve Karada¤ gibi Balkan ulus devletleri de ken-di ülkelerindeki H›ristiyan nüfusu artt›rmak ama-c›yla Osmanl› co¤rafyas›nda kültürel olarak ya-k›nl›k duyduklar› topluluklar› göçe teflvik etmifl-ler, hatta göçürme yoluna gitmifllerdir. Öte yan-dan Osmanl› güvenlik güçlerinin takibinden kur-tulmak isteyenler çözümü Amerika’ya göç etmek-te bulacaklard›r. Amerikal› misyonerlerin göç pro-pagandalar› da d›fla göçü tetiklemifltir. Ayr›ca iflarayanlar Karadeniz’in kuzeyine veya Amerika’yaçal›flmak amac›yla gitmifllerdir.

5NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi “göçe karar verene göre”göç çeflidine örnektir?

a. Daimi göç b. Geçici göçc. Mevsimlik göçd. Kitlesel göç e. Gönüllü göç

2. Afla¤›dakilerden hangisi kitle göçünün sebeplerin-den biri de¤ildir?

a. Savaflb. ‹htilalc. ‹syan d. Erozyone. Sel

3. Afla¤›dakilerden hangisi Osmanl› co¤rafyas›ndanAmerika’ya gidenlere verilen isimdir?

a. Caliyeb. Mübadilc. Kaçakaçd. Harikzedee. Muhacir

4. Afla¤›dakilerden hangisi göçlerin çekici sebeplerin-den biridir?

a. Ötekilefltirme siyasetib. Göç edilen yere duyulan kültürel yak›nl›kc. Göç edilen yerdeki kurakl›k ve k›tl›kd. Bask›dan kurtulma arzusue. Güvenlik koridoru oluflturma siyaseti

5. Afla¤›dakilerden hangisi iç göçün bir sonucu olabilir?a. Nüfus artar.b. ‹flsizlik artar.c. Kitlesel boyutta din de¤iflir.d. Kültürel de¤iflim yaflan›r.e. Nüfus azal›r.

6. Afla¤›dakilerden hangisi nüfus mübadelesinin se-beplerinden biridir?

a. Ülke ekonomisini gelifltirme arzusub. Nüfusu homojenlefltirme arzusuc. Toplumsal çat›flmay› önleme arzusud. Nüfusu azaltma arzusue. Nüfusu artt›rma arzusu

7. Afla¤›da tan›mlanan nüfus hareketlerinden hangisibir özelli¤i ile di¤erlerinden farkl›d›r?

a. K›r›m’dan Anadolu’ya yönelik göçlerb. Kafkaslardan Anadolu’ya yönelik göçlerc. Bulgaristan’dan Anadolu’ya yönelik göçlerd. Trablusgarp’tan Anadolu’ya yönelik göçlere. Girit’ten Anadolu’ya yönelik göçler

8. Afla¤›dakilerden hangisi Balkanlardan Anadolu’yayönelik göçlerin sebeplerinden biridir?

a. Misyonerlik faaliyetlerib. fieyh fiamil’in direncinin k›r›lmas›c. Bulgaristan’›n etnik ar›nd›rma politikas›d. Ruslar›n Bulgarlar› göçürme politikas›e. Rusya’n›n asimilasyon politikas›

9. Afla¤›daki devletlerden hangisi oluflum aç›s›ndan di-¤erlerinden farkl›d›r?

a. Bulgaristanb. Arnavutlukc. Romanyad. Karada¤e. S›rbistan

10. Afla¤›dakilerden hangisi ötekilefltirme siyasetine da-yan›larak oluflturulan ak›mlardan biri de¤ildir?

a. Irkç›l›kb. Soyk›r›mc. Etnik merkezcilikd. Tek kültürcülüke. Ço¤ulculuk



1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Göç Tan›m› ve Çeflitleri”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Göçleri Do¤uran Sebepler”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Göç Tan›m› ve Çeflitleri”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Göçleri Do¤uran Sebepler”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Göçleri Do¤uran Sebepler”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Göçleri Do¤uran Sebepler”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Balkanlar, K›r›m ve Kafkas-lardan Anadolu’ya Yönelik Göçlerin Sebepleri”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Balkanlardan Anadolu’yaYönelik Göçlerin Sebepleri” konusunu yenidengözden geçiriniz.

9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Balkanlardan Anadolu’yaYönelik Göçlerin Sebepleri” konusunu yenidengözden geçiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Balkanlar, K›r›m ve Kafkas-lardan Anadolu’ya Yönelik Göçlerin Sebepleri”konusunu yeniden gözden geçiriniz.


Göçler ülke s›n›r› esas al›narak gerçeklefltirildi¤i yönegöre, göç edenlerin say›s›na göre, göçe karar verenegöre, yer de¤ifltirme sürelerine göre tasnif edilir.

S›ra Sizde 2

Toplum, bürokrat ve göçmen kendileri aç›s›ndan ayn›olay› farkl› kelimelerle isimlendirme yoluna gidebilmifl-lerdir. Örne¤in: Birinci Dünya Savafl› esnas›nda Ruslartaraf›ndan Anadolu’da iflgal edilen yerlerde gerçekleflennüfus hareketlerini halk muhacir ç›kmak, kaçakaç

kelimeleriyle tan›mlarken Osmanl› bürokrat› flark mül-

tecisi tabirini kullanm›flt›r.

S›ra Sizde 3

• Devletin s›n›rlar› d›fl güçler taraf›ndan belirlenir.• Belirlenen s›n›rlar dahilindeki nüfusu homojenlefltir-

me harekat› bafllat›l›r. Bunun için ötekilefltirme, ted-

hifl (terör) ve iflgal yöntemleri kullan›l›r.

S›ra Sizde 4

Balkanlarda ulus devletler kurulurken K›r›m ve Kaf-kaslar do¤rudan iflgal edilip Ruslaflt›r›lmas› yoluna gi-dilmifltir. Bu politikaya direnen yerli halk sürgün edil-mifl veya Osmanl› co¤rafyas›na göç etmek zorundakalm›fllard›r.

Yararlan›lan KaynaklarA¤ano¤lu, Y›ld›r›m, (2001), Osmanl›’dan Cumhuri-

yet’e Balkanlar’›n Makus Talihi Göç, ‹stanbul:Kum saati Yay.

‹pek, Nedim, (2006), ‹mparatorluktan Ulus Devlete

Göçler, Trabzon: Serander Yay.‹pek, Nedim, (1994), Rumeli’den Anadolu’ya Türk

Göçleri, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.Karpat, Kemal, (2010). Osmanl›’dan Günümüze Et-

nik Yap›lanma ve Göçler, Çeviren. Bahar T›rnak-ç›, ‹stanbul: Timafl Yay.

Saydam, Abdullah, (1997), K›r›m ve Kafkas Göçleri,

1856- 1876, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Osmanl› co¤rafyas›nda gerçekleflen içgöçlerin sebeplerini tart›flabilecek,Osmanl› Devleti’nin Tanzimat ve Meflrutiyet döneminde izlenen nüfus politi-kas›n›n esas›n› aç›klayabilecek,Osmanl› co¤rafyas›na yönelik göçleri s›ralayabilecek,Göçlerin Anadolu’nun nüfus yap›s›na etkisini de¤erlendirebilecek,Osmanl› Devleti’nin Birinci Dünya Savafl› esnas›nda izledi¤i nüfus politikas›-n› aç›klayabileceksiniz

‹çindekiler

• Ev Göçü• Gurbetçi

• Afliret• Göçmen

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

NNN


• OSMANLI CO⁄RAFYASINDAGERÇEKLEfiEN GÖÇLER(1750-1918)

Osmanl›Co¤rafyas›ndaGerçekleflen Göçler(1750-1918)


OSMANLI CO⁄RAFYASINDA GERÇEKLEfiEN GÖÇLER(1750-1918)

Ev GöçüOsmanl›’da klasik dönemde teorik olarak üretim sisteminin zarar görmemesi ad›-na iç göç devletin planlamas› ve izin verdi¤i ölçüde geçerli olmak durumundad›r.Bununla beraber hemen her dönemde Osmanl› co¤rafyas›nda bir iç göçten bah-setmek mümkündür. Özellikle merkezi otoritenin bozuldu¤u dönemlerde iç göç-ler kitlesel bir boyut kazanmaktad›r. Belki de bu göçlerin sonucu baz› yerleflim bi-rimleri kufl konmaz kervan geçmez bir hale düflebilmekteydi.

K›rsal göçün ana sebebini köylülerin kendi aralar›nda ve sipahiyle olan an-laflmazl›klar› oluflturmaktayd›. Bir di¤er sebep toplum katmanlar› aras›ndaki ha-reketliliktir. Bu tür hareketlilik iki flekilde oluyordu: Müslümanlar e¤itim yoluy-la askeri unsura dahil olurken baz› müslim ve gayrimüslimler de köyden flehregöç edip zenaat ve ticaretle meflgul oluyorlard›. Devlet ziraî üretimin düflmesinive dirlik sahibinin gelirlerinin azalmas›n› önlemek, çiftçinin çiftini çubu¤unuterk edip göçetmesine engel olmak ad›na çiftbozan resmi ve geri iskân kanunutedbirlerini uyguluyordu. Ancak bu yetki 10, 15 veya 20 y›ll›k bir süreyle s›n›r-land›r›lm›flt›. Ayr›ca, toprak tasarruf edenlerden çiftli¤ini evlad›na veya hizmet-kâr›na iflleterek baflka yere yerleflen veya baflka bir iflle u¤raflanlar da çift resmive öflür ödemeleri aksat›lmad›kça, çiftbozan yapt›r›m›na maruz kalm›yordu. Öteyandan köyünü terk eden kifli toprak tasarruf etmiyorsa herhangi bir yapt›r›matabi de¤ildi.

‹ç göçler daha ziyade bireysel ve grup göçleri fleklinde cereyan etmekteydi.Ama bazen kitlesel boyuta ç›kt›¤› da olmaktayd›. Taflrada güvenli¤i zedeleyenunsurlar, kamu görevlilerinin suistimalleri, do¤al afetler, yang›nlar, salg›n hasta-l›klar, savafllar, afl›r› nüfus art›fl› gibi olaylar kitlesel iç göç dalgalar›n› gündemegetirmekteydi.

17. yüzy›lda Celali hadiseleri sonras› kitlesel boyutta bir iç göç dalgas› cereyanetti. Bu süreçte köylülerin bir k›sm› daha güvenli fakat tar›ma daha az elveriflli böl-gelere yerleflirken; bir k›sm› da hayvanc›l›¤a yöneldi. 18. yüzy›lda güvenli¤i zede-leyen ve yeni göçlere zemin haz›rlayan unsurlar›n bafl›nda kap›s›z levendlerin efl-k›yal›k hareketleri gelir.

Osmanl› Co¤rafyas›ndaGerçekleflen Göçler

(1750-1918)


18. yüzy›lda reayan›n önemli bir k›sm› köyünden kalk›p yine ‹stanbul veya ci-var›ndaki bir baflka köye yerleflir. Anadolu’dan ‹stanbul’a yönelik reaya göçlerininkahir ekseriyeti ‹ç Anadolu ve Do¤u Anadolu kökenlidir. Bununla beraber Rume-li kökenli gurbetçi de yok de¤ildi. Örne¤in 1730’da ‹stanbul’da 12 bin kadar Arna-vut gurbetçi vard›.

Gurbetçilerin memleketlerine gönderilmesine çal›fl›lm›flt›r. Tathir-i memleket,tenkih-i vilayet olarak nitelenen tahliye ifllemiyle devlet, ‹stanbul’da g›da maddele-rinin ucuzlay›p bollaflaca¤›n›, tar›msal bölgelerde ise vergilerini ödemekte zorla-nan reayaya kolayl›k sa¤lanaca¤›n› düflünmüfltür. Bu yönteme 1748 ve 1763 debaflvurulur.

19. yüzy›lda iç göçlerin kitlesel boyutta azald›¤› buna karfl›l›k bireysel ve grupbaz›nda artarak devam etti¤i söylenebilir. Modern dönem olarak isimlendirilen budönemde ulus devlet, ticari ve sanayi toplumlar›n say›lar› artarken emperyalizminegemenlik sahas› yayg›nlaflt›. Bu geliflmelere paralel liman kentleri ekonomik venüfus aç›s›ndan h›zla geliflmeye bafllad›. Netice itibar›yla 1840- 1914 aras› Osman-l› liman kentlerinin ticari ve ekonomik potansiyeli artt›.

Bu dönemde Bat›l› sanayi kurulufllar› Osmanl› liman kentlerinde acentelikleroluflturdular. Bu acentelikleri kültürel olarak yak›nl›k duyduklar› ve Bat› dillerinibilen gayrimüslimlere veriyorlard›. Örne¤in Karadeniz’de faaliyet gösteren buharl›gemi flirketlerinin tümü temsilci olarak gayrimüslimleri seçtiler. Dolay›s›yla limankentlerinde gayrimüslimlerin oluflturdu¤u da¤›t›m flirketleri kuruldu. Bu arada do-¤ulu tacirler de ticari ifllerinin görülmesinde Anadolu’daki gayrimüslimlerin yard›-m›na müracaat eder oldular. Bu durum Anadolu’nun iç noktalar›ndan liman kent-lerine gelen gayrimüslimlerin daha kolay ifl bulmas›na vesile oldu. Müslümanlarise daha ziyade kamu iflyerlerinde istihdam edilmekteydiler.

Bir di¤er iç göç ise k›sa mesafeli olarak gerçeklefltirilmekteydi. Köylerde iflgü-cü fazlas› erkek nüfus veya geçimini temin edemeyenler ba¤l› bulunduklar› sancakveya vilayet merkezi olan kentlere daimi veya mevsimlik olarak göç etmekteydi-ler. Liman kentlerinde istihdam edilemeyenler ülke d›fl›na veya Marmara istikame-tine yönelmekteydiler. Karadeniz bölgesinin nüfus fazlas› ‹stanbul- Bolu aras›ndabir yeri kendisine yurt edinirken, Bat› Anadolu nüfus aç›¤›n› daha ziyade adalar-dan gelen Rum nüfus ile kapatmaya çal›flmaktayd›. Örne¤in Yeniflehir (Larissa)Rumlar› Bat› Anadolu’ya göç ettiler. Belirtmek gerekirse bunlar›n terk ettikleri yer-lere de Müslüman Türk çiftçiler yerleflmifllerdir.

Orta Anadolu’daki gayrimüslim tüccarlar ifl merkezleri limanlara kayd›¤› içinburalara göç etmekteydiler. Liman kentlerine gelen Müslümanlar ifl bulamad›klar›için geri dönmek zorunda kalmaktayd›lar.

‹ç göçlerin flehir nüfusuna etkisini aç›klay›n›z.

Afliret ‹skân›Osmanl› Devleti’nin kuruluflundan Tanzimat dönemine kadar izledi¤i d›fla ve içeiskân politikalar› ile konar- göçer unsurlar büyük oranda yerleflik hale dönüfltürül-müfllerdi. Bununla beraber Tanizmat dönemi itibar›yla henüz yerleflmemifl afliretunsurlar› mevcuttu. Bunlar yayla ile k›fllak aras›nda gidifl- gelifllerde yerleflik ahali-nin mal›na ve can›na zarar veriyorlard›. Devlet yerleflik toplumun halk›n afliret sal-d›r›lar› yüzünden yerlerini terk etmemeleri için çal›flmaktayd›. Ancak söz konususald›r›lar askerî tedbirlerle k›sa sürede önlenemiyordu. Bu ise yerleflik toplumunyerini yurdunu terk etmesi ile neticelenebilecekti. Afliret mensuplar›n›n yaz›n ve

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

k›fl›n ikamet ettikleri alanlar her zaman ayn› de¤ildi. Vilayet ve sancaklar aras›ndadolafl›yorlard›. Bu yüzden suçlu ve san›k takibi zorlafl›yor ve resmi makamlar ara-s›nda uzun yaz›flmalara sebebiyet veriyordu.

Asayiflin sa¤lanabilmesi için yetkililer öncelikle klasik tedbirleri kulland›lar. Buçerçevede nasihat ve ikna yöntemine baflvuruldu. Bunda baflar›l› olunmad›¤› za-man askeri kuvvete baflvuruluyordu. Ancak kesin ve kal›c› tedbir bütün afliretleriniskân edilmesinde bulunuyordu. Öte yandan afliretleri iskân politikas› baflar›l› birflekilde gerçeklefltirilirse vergi ve asker kaynaklar› da artacakt›. Bir di¤er sebep iseafliretlerin sosyal yap›s›na egemen olan feodal yap›y› k›rmakt›.

‹skân politikas›n›n belirlenmesinde ve tatbikinde Tanzimat döneminin hususîbir önemi haizdir. Bu dönemin iskân politikas›n›n hedefi bir taraftan göçmenleri is-kân etmek di¤er taraftan asayiflin temini, vergilerin artt›r›lmas› ve usulüne uygunbir flekilde toplanmas›, orduya al›nacak asker say›s›n›n yeterli hale getirilmesiydi.Bu hedefleri yakalayabilmek için de 1840’dan itibaren konar-göçerler Anadolu’nunçeflitli yerlerinde yerlefltirilmeye çal›fl›ld›. Amaç bir taraftan halk›n refah ve güven-li¤ini artt›rmak, di¤er taraftan da Çukurova, Uzunyayla, Konya ve Dobruca gibi ge-nifl ve verimli alanlar› flenlendirmekti.

1839- 1853 y›llar› aras› 35- 40 bin kifli iskân edildi. Ancak K›r›m Savafl› esnas›n-da Toroslardaki baz› konar - göçer unsurlar asker ve vergi konusunda problem ç›-karm›fllar, bunun üzerine 1865’de F›rka-i Islahiye teflkil olunarak Marafl ve Elbistanaras›ndaki afliretlerin iskân edilmeleri sa¤lanm›flt›r. II. Abdülhamid ve II. Meflruti-yet dönemlerinde de afliret mensuplar›n› iskân faaliyetleri sürdürülmüfltür.

Mora GöçmenleriRumlar Mora’da 1821’de isyan ettiler. ‹syan›, H›ristiyan-Müslüman çat›flmas› fleklin-de alg›layan Avrupa kamuoyu asilere maddî ve manevî yard›mda bulundu. ‹syan1824 y›l›na kadar geliflerek devam etti. Nihayet ‹brahim Pafla, Mora’n›n büyük birk›sm›nda Türk hâkimiyetini tekrar tesis etti. Ancak Rusya, ‹ngiltere ve Fransa 4 Ni-san 1826 Petersburg Protokolü ve 6 Temmuz 1827 Londra Antlaflmas›’yla ba¤›ms›zYunanistan devletinin kurulmas›na, Türklerle Rumlar›n birbirlerinden ayr›lmalar›-na karar verdiler. Buna göre, Türkler Yunanistan’dan ç›kart›lacak ve mallar› Yu-nanl›lar taraf›ndan sat›n al›nacakt›.

Yunanistan Attik ve Mora ile bu kara parças›n›n çevresindeki E¤riboz yar›ma-das›, Kuzey Sporad ve Kiklad tak›madalar›ndan oluflan sahada kuruldu. Bu saha-n›n nüfusu 1821 tarihi itibar›yla 938.765 kadard›. Genel nüfusun en az %10’u(63.000 ilâ 90.830) Müslümand›. Yunanistan’da 1821-1833 devresinde Türklerin birk›sm› katledilirken, sa¤ kalmay› baflaranlar ocaklar›n› terk etmek zorunda kald›lar.Bunun sonucunda Yunanistan’›n nüfusu 1838’de 752.077’ye düfltü. Yerli Türklerinkatledilmesi ve sürülmesi nüfustaki bu düflüflte oldukça etkilidir.

‹syan döneminde asiler, köy ve kasabalar› teker teker basmaya bafllay›nca, ya-r›madan›n güneyindeki ahali Modon ve Koron gibi sahil fleridindeki iskele ve ka-lelere s›¤›nmakla birlikte as›l y›¤›lma Tripoliçe kalesine oldu. Klamata ahalisindeoldu¤u gibi ilticada gecikenler asiler taraf›ndan yok edildiler. 1821’de asi Rumlaryar›madan›n merkezi Tripoliçe’yi kuflatt›lar. Savunmay› kolaylaflt›rmak amac›ylakale dahilindeki çoluk çocu¤un Preveze civar›ndaki Badra veya Anabolu’ya sevketme düflüncesi gerçeklefltirilemedi. fiehri terk eden Müslüman mülteciler yoldaRum çeteleri taraf›ndan esir veya katledildiler. 7 Ekim 1821’de Arnavut sergerdesi-nin iflbirli¤i sonucu eflk›ya kaleye hâkim oldu. Tabya ve evlerde bulunan 40 biniaflk›n Müslüman aman ile teslim olduklar›ndan Rumeli’ye ç›kar›laca¤› vaadi ile te-

996. Ünite - Osmanl › Co¤rafyas›nda Gerçekleflen Göçler (1750-1918)

selli edilmifller ise de tamam› katledilirken mallar› ya¤maland›. Hatta bununla ye-tinmeyen eflk›ya, Müslüman mezarl›¤›n› kazarak ölüleri ç›kar›p yakt›. Asiler, elegeçirdikleri tüm kalelerde benzer faaliyetlerde bulundular. Türkler ya katledildilerya da açl›ktan telef oldular.

Tripoliçe’nin kuzeyindeki yerleflmelerde bulunan Türkler ise çareyi daha ku-zeydeki güvenli kalelere veya kay›klarla Attik yakas›na çekilmekte buldular. YusufPafla, Lala ve Gaston ahalisinden 15 bin kifliyi Badra’ya nakletti. Tripoliçe’nin eldenç›kmas› üzerine Badra’daki muhaf›zlar firar edince Badra’n›n yerli nüfusu ile mül-teci Gaston ve Lalal›lar›n baz›s› ‹nebaht›’ya yerlefltirildi. Bu arada Yanya ordusu veArnavutluk’tan k›sa bir sürede askerî yard›m gelmeyince Karl›eli Müslümanlar› zo-runlu olarak teslim oldular.

Asi Rumlar, Attik yakas›nda Levadyal› Müslüman halk›n ekserisini katlettiler.Atina, ‹stefe ve E¤riboz halk› ise Rumlara karfl› direnmifl, ancak iafle s›k›nt›s› çek-miflti. Levadya kalesinin asilerden geri al›nd›¤› bir s›rada, Atina ve havalisinde bu-lunan Müslüman ahali, flaki Rumlar›n tecavüzlerinden kurtulmak için kaleye s›¤›n-mak zorunda kalm›flt›. Atina kalesi yabanc› diplomatlar›n güvence vermesi üzerineRumlara terk edildi. Rumlar verdikleri sözün aksine flehirdeki Türkleri katletmeyebafllad›lar. Katliamdan kurtulmay› baflarabilenler ‹zmir ve E¤riboz’a sevk ve iskânedildiler. Öte yandan Sak›z adas›ndaki asker aileleri ve yerlilerden ihtiyar, kad›n veçocuklar›n Çeflme’ye sevk edilmesi kararlaflt›r›ld›.

‹syan döneminde Karl›eli sanca¤›nda eflk›yan›n elinden kurtulan yaklafl›k 500sivil Türk ise Preveze’ye s›¤›nm›flt›. ‹zdin’in Müslüman halk› da göç kervan›na ka-t›ld›. Mora, Attik ve Ege adalar›nda ikamet eden ve katliamdan kurtulmay› baflara-bilenler baflta Anadolu sahilleri olmak üzere daha güven duyduklar› yerlere göç et-tiler. Kufladas› ve ‹zmir’e gelen Mora ve Atinal› göçmenler öncelikle Rumlar›n terketti¤i meskenlere yerlefltirildiler. Kimsesiz kad›nlar ve çocuklar, hâli vakti yerindeolanlar›n evlerine ikifler üçer kiflilik gruplar hâlinde da¤›t›ld›lar. Yiyecek ve giye-cek ihtiyaçlar› karfl›land›. Göçmenlerin bir bölümü gönüllü olarak Ayd›n ve Saru-han sancaklar›na gitmeyi kabul etti. Moral› göçmenlerden bir k›sm›n›n da Karafe-riye, Varna, Filibe, Pazarc›k, Yeniflehir ve Edirne havalisine befler onar hanelikgruplar hâlinde yerlefltirilmesi yoluna gidildi.

Moral› göçmenlerden baz›lar› ise ‹stanbul’a gelmeyi tercih etmifllerdi. Bunlar-dan muhtaç olanlara kira yard›m› yap›ld› ve maafl ba¤land›. Söz konusu göçmen-ler bir süre sonra Çirmen kazas›na sevk edildiler. Bununla birlikte 1860’a kadar ‹s-tanbul’da bulunan ve maafl alan Moral› göçmenler mevcuttu.

Mora Türkleri hakk›nda detayl› bilgi için Balkanlarda ‹lk Dram Unuttu¤umuz MoraTürkleri ve Eyaletten Ba¤›ms›zl›¤a Yunanistan adl› kitaba bakabilirsiniz. (Ali FuatÖrenç, ‹stanbul: Bab›ali Kültür Yay›nlar›, 2009.)

1828-1829 Göçleri1828-1829 Savafl› esnas›nda Rumeli, Kafkasya ve Anadolu’da cephe ve cephe geri-sindeki topluluklar yerlerinden oynad›. Balkanlarda Rum ve Bulgar nüfus, Do¤uAnadolu’da ise Ermeni tebaa Rus ordular›n› takiben K›r›m ve Kafkasya’ya göçürül-düler. Müslüman ahalinin bir k›sm› da daha güvenli olduklar›n› düflündükleri yer-lere çekildiler.

Ocaklar› iflgal edilen veya iflgal tehlikesiyle karfl› karfl›ya kalan Müslüman aha-linin bir k›sm› en yak›n da¤l›k veya ormanl›k alana s›¤›nd›. Baz›lar› da iflgal tehli-kesi tafl›mad›¤›n› düflündükleri flehir ve kasabalara yöneldiler. Samakocuk Müslü-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



manlar› Za¤ra, Ç›rpan, Gümilcine, Filibe taraflar›na; Dobruca ve çevresi Müslü-manlar› ise fiumnu istikametine göç etti. Ahyolu ve Misivri bölgesi Müslümanlar›Za¤ra, ‹zladi ve fiumnu’ya; Yanbolu Müslümanlar› ise Edirne’ye kadar çekildiler.Hatta daha güneye inenler bile oldu. Varna’dan hareket edenler kay›klarla nehir-den Ahyolu taraflar›na göçtüler. 848 kiflilik bir kafile ise tüccar gemileri ile Var-na’dan ‹stanbul’a geldi. Bunlar merkezî idare taraf›ndan Galata, Kas›mpafla veEyüp’e yerlefltirildiler. ‹stanbul’a ‹¤neada, Lüleburgaz, Çorlu ve Silivri taraflar›ndanda s›¤›nanlar oldu.

Yak›n yerlerden gelenler savafl sonras› geri dönmeleri planland›¤›ndan Yenibah-çe, Baruthane ve Sütlüce’ye yerlefltirildi. Buralara yerlefltirilemeyenler veya bir dahageri dönmek istemeyenler Anadolu’ya nakledildiler. Bir di¤er tedbir de göçmen ka-filelerini Rumeli topraklar›nda elveriflli iskân birimlerine yerleflmelerini sa¤lamakt›.

1828- 1829 Savafl› esnas›nda Do¤u ve Kuzey Anadolu halk› iflgal veya iflgal teh-likesi üzerine göç yollar›na düflebilmifltir. Örne¤in, Erzurum, Kars, Gümüflhane veBayburt civar›ndan çok say› da Müslüman ahali çiftini çubu¤unu terk edip ‹ç Ana-dolu’ya do¤ru çekilmifltir. Uzak bölgelere gitmeyi göze alamayanlar ise yak›ndakida¤ köylerine, ormanlara, ma¤aralara s›¤›nd›lar. Reaya ise rüflvet, cebir ve zor kul-lanarak terk edilmifl mahsul ve gayrimenkullere el koyabilmekteydi. Bu nedenleBab›âli söz konusu göçleri benimsemiyordu. Bu arada vergi yükünden kurtulmakmaksad›yla yerini yurdunu terk edenler de az de¤ildi. Osmanl› askerî makamlar›-na göre göç bölgenin daha kolay bir flekilde iflgal edilmesine sebebiyet verebilir-di. Osmanl› diplomatlar›na göre de yerleflim alanlar›n›n boflalmas› halinde diplo-matlar›n bar›fl görüflmelerinde eli zay›flayabilirdi.

1827 de Erivan’dan gelen 71 hane halk› fiarkîkarahisar, Erzurum ve Erzincan’aba¤l› köy ve kasabalara yerlefltirildi. Ah›ska taraf›ndan çok say›da Müslüman ahaliçift ve çubu¤unu geride b›rakmak suretiyle Amasya, Tokat, Zile, Yenihisar gibi ka-zalara gelmifllerdir. Devlet bunlar›n iadesini kararlaflt›rd›.

Anapa Muhaf›z› Hasan Pafla’n›n ifadesinden anlafl›ld›¤› kadar›yla Rus korku-sundan K›r›m’› terk eden çok say›da Müslüman Anapa, Gelincik, Soçi gibi Kara-deniz sahilinde bulunan yerlere gitmifltir. Buralar› da güvenli bulmayanlar dahagüneye inmifllerdir. Kafkas Müslümanlar›ndan bir k›sm› da Trabzon Valisine mü-racaatla Anadolu’ya göç etmek istemifllerdir. Göç taleplerini de¤erlendirmek üze-re kurulan komisyon, ev ve barklar›n› kaybeden ve bulunduklar› bölgelerde canve mal güvenli¤i kalmayanlar› aileleriyle birlikte gelmeleri flart›yla Osmanl› top-raklar›na kabul edilmesini kararlaflt›rd›. Kafkasya’dan iltica edenler Sivas, Tokatve Amasya civar›na yerlefltirildiler.

Cezayir ve Tunuslu Göçmenler Fransa, 1830 y›l›nda Cezayir’i iflgal etti. ‹flgal sahas›ndaki Cezayirliler iç bölgelereçekilerek Emir Abdülkadir’in liderli¤inde Frans›z kuvvetlerine karfl› direndiler.Frans›z kuvvetleri 1847 y›l›na kadar yerli halka karfl› askeri operasyonlar gerçek-lefltirdi. Birçok yerleflim alan› tahrip edildi. Bu mücadeleler esnas›nda direnme gü-cünü yitiren Emir Abdülkadir Fas’a iltica etti. Fransa, 1848’de Cezayir’i ilhak etti¤i-ni ilan etti ve ülkenin idaresini genifl yetkilerle donatt›¤› genel valiye verdi.

Genel valilik sahil fleridine H›ristiyan nüfus yerlefltirmeye çal›flt›. Bu politikan›nbaflar›ya ulaflmas›n› sa¤lamak için Avrupa’dan Cezayir’e yönelik H›ristiyan göçünüteflvik edici kararlar› uygulamaya koydu. Bu uygulamalar›n bir sonucu olarak1911’e gelindi¤inde k›y› fleridinde 750 bin nüfuslu Frans›z, ‹talyan, ‹spanyol veMaltal›lardan oluflan bir koloni ortaya ç›kt›. Bunlara yerlilerin elindeki araziler da-


¤›t›ld›. Kendine tabi nüfusu artt›rmak isteyen Fransa, Kuzey Amerika’ya göç etmek-te olan Suriye, Irak ve Güney Do¤u Anadolu’daki gayrimüslim nüfusun birtak›mimtiyazlar vaat etmek suretiyle Cezayir’e yerlefltirmeyi planlad›.

Yerli Müslümanlar ise iktisadî, siyasî ve dinî bask› yoluyla sindirilmeye çal›fl›l-d›. Söz konusu bask›lar, ekonomik s›k›nt›lar ve özellikle ödemesi a¤›r vergiler Ce-zayirlilerin göç karar› almalar›na sebebiyet verdi. Göç Cezayir’in nüfusunun azal-mas›n› gündeme getirdi. Cezayir’de Frans›z hâkimiyeti yerleflince nüfus göçü h›z›-n› kaybetti.

1830 öncesi ticaret veya sair sebeplerden dolay› Balkanlar, Anadolu ve Orta-Do¤u’da bulunan Cezayirlilerin bir k›sm› ülkelerine dönerken di¤er k›sm› da bu-lunduklar› yerlere kesin olarak yerleflmeye çal›flmaktayd›. 1830 sonras› 200 bin ci-var›nda Cezayirli Müslüman, Frans›z idaresinin s›k› denetimine ra¤men Tunus’a s›-¤›nm›flt›. Emir Abdülkadir’in direnifli Frans›zlar taraf›ndan k›r›l›nca, kendisini des-tekleyenlerin bir k›sm› Cezayir’i terk etti. Bunlar Taberya kazas›n›n köylerine yer-lefltirildiler. Anadolu’ya ve ‹stanbul’a gelenler de oldu.

1830-1912 tarihleri aras›nda henüz iskân muamelesi görmemifl olan göçmenle-rin yiyecek ve kira bedelleri devlet taraf›ndan karfl›land›. Osmanl› tâbiiyetinde bu-lunan Cezayirli göçmenler on sene vergiden, yirmi sene askerlik hizmetinden mu-af tutulurken kendilerine mîrîden karfl›l›ks›z arazi de tahsis edildi. 1909 tarihindenitibaren gelenler ise askerlik hizmetinden alt› y›l ve vergi mükellefiyetinden iki y›lmuaf tutuldular.

Fransa Cezayir’den sonra Tunus’u iflgal etti. Benzer politikalar› burada uygula-d›. ‹flgale karfl› direnen 100 bini aflk›n Tunuslu, Trablusgarp vilâyetine iltica etti.Tunuslu mültecilerin büyük bir k›sm› 1884’de memleketlerine döndü. 1899 tarihin-de bir grup Tunuslu göçmen Beyrut liman›na ç›km›flt›r. Bu göçmenler fiam vilâye-ti dahilinde yerleflmek istiyorlard›. Vilâyet makam› ise bu iste¤i uygun bulmam›fl-t›r. Bunun üzerine 270 kadar Ma¤ribli göçmen Hama Sanca¤›’na yerlefltirilmifltir.

Benzer tart›flma ve uygulamalar Tunus halk› için de geçerli olmufltur. Fransa,1881 tarihinde Tunus üzerinde himaye hakk› iddia etti. Devletleraras› hukuka ay-k›r› olan bu durumu protesto eden Osmanl› Devleti, iflgal esnas›nda Türkiye’deikamet etmekte olan veya iflgal sonras› göç eden Tunuslu Müslümanlar› Osmanl›tebaas› gibi muameleye tâbi tutmaktayd›. Ama bu durumda Frans›z konsoloslukla-r› Tunuslular› Cezayirli olarak konsolosluk defterlerine kaydediyorlard›. Bu uygu-lamaya dahil olanlar nizamî, cezaî ve ticarî meselelerde ecnebilere tan›nan imtiyaz-lardan faydalan›yorlard›.

Tüccar veya göçmen s›fat›yla Türkiye’de yerleflen Cezayir ve Tunuslular 1918tarihinden itibaren ülkelerine dönmeye bafllad›lar. Mart 1919 tarihinden itibaren bugibileri ilgilendiren resmî evrak ve belgelerin kimlik k›sm›na Cezayirli veya Tunus-lu ibaresi konmaya baflland›.

Cezayirlilerin göçü hakk›nda ‹mparatorluktan Ulus Devlete Göçler isimli kitab›n 231-243 sayfalar›n› okuyabilirsiniz. (Nedim ‹pek, Trabzon: Serander Yay. 2006)

K›r›m GöçmenleriBilindi¤i kadar›yla daha 16. yüzy›l›n son çeyre¤inde Alt›n Orda Han› Toktam›fl Hantaraf›ndan K›r›m’dan getirilen binlerce K›pçak Kars ve I¤d›r havalisine iskân edil-miflti. K›r›m Hanl›¤›n›n Osmanl› himayesine girmesini müteakip K›r›m’dan pek çokkifli Rumeli ve Anadolu’ya geldi. Bunlar aras›nda Osmanl› mülkî, ilmî, askerî, ikti-sâdi ve sosyal hayat›nda fevkalâde temayüz eden kifliler ç›kt›.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



K›r›m Küçük Kaynarca Antlaflmas› (1774) ile ba¤›ms›z bir devlet haline dönüfl-türüldü. Ba¤›ms›zl›k dönemini Rusya’n›n müdahaleleri sonucu iç çat›flmalarla ge-çirdi. Bu dönemde pek çok K›r›ml› idareci, asker ve sivil Osmanl› ülkesine iltica et-ti. Rusya, 1783 y›l›nda K›r›m’› iflgal ve ilhak etti. ‹lhâk› müteakip, Ruslar›n ilk icraa-t› Çarl›k hâkimiyetini benimsemeyece¤i düflünülen K›r›m hanedan› Giraylar, Rus-lara karfl› ön saflarda savaflm›fl olan beyler ve mirzalar ile sair askerî ve dinî önder-leri ve yak›nlar›n› Osmanl› ülkesine sürmek oldu. Rus bürokrasisi K›r›ml› sivillerede tedrici bir flekilde göçürme politikas› uygulad›. Türklerin boflaltaca¤› yerlereSlav unsur, yeterli olmazsa di¤er H›ristiyan unsurlar›n yerlefltirilmesi planland›.

1783 sonras›nda kitle göçü mahiyetindeki ilk dalga 1792-1793 y›llar›nda gerçek-leflti. Bunu 1802-1803, 1812-1813 ve 1830’lu y›llardaki dalgalar takip etti. En büyükgöç dalgas› ise 1853-1856 K›r›m Harbi’ni müteakip on y›l içinde oldu. K›r›m Sava-fl› sonras›, Türklere yönelik fiilî ve psikolojik bask›lar artt›. Bu ortamda TürklerinRusya içlerine sürülecekleri söylentileri giderek yayg›nl›k kazanmaya bafllad›. Bun-dan ilk etkilenenler Deflt-i K›pçak bozk›r›nda yaflayan ve K›r›m hanl›k ahalisinin enönemli unsurlar›ndan birisi olan Nogaylard›. Nogaylar 1859’da Osmanl› co¤rafya-s›na yönelik büyük bir göç hareketini bafllatt›lar. K›pçak bozk›rlar› bu göçle hemenhemen tamamen boflald›.

Nogaylar›n göçü yar›madada “...Halife’nin memleketine bugün gidilmezse ya-r›n bu imkân›n bulunamayaca¤›, kalanlar›n zorla Hristiyan yap›lacaklar›” söy-lentilerinin h›zla yay›lmas›na yol açt›. Bu söylentiler topraks›zlaflt›r›ld›¤› için eko-nomik aç›dan çaresizlik içerisinde bulunan K›r›m köylülerinin göç karar› almas›n›çabuklaflt›rd›. Neticede 1860’da ve onu takip eden bir kaç y›l içinde en az 200 binkifli K›r›m’› terk etti. Göç edenler maddî ve manevî aç›lardan periflan olduklar› gi-bi, geride kalanlar da vatanlar›nda nüfus itibar›yla az›nl›k durumuna düfltüler. Sözkonusu göçleri 1874, 1890 ve 1902 göç dalgalar› takip etti.

Göç yar›madan›n ekonomisini çökme noktas›na getirdi. Bunun üzerine Çarl›kidaresi göçü geçici olarak durdurmaya, hiç olmazsa yavafllatmaya çal›flt›. Baflta ‹s-mail Gasp›ral› olmak üzere K›r›m ayd›nlar› da sosyal bir y›k›m olarak gördüklerigöçü önlemeye çal›flmaktayd›lar.

Göçmenlerin ço¤u gemilerin batmas›yla göç yollar›nda helâk olmufllard›. Geçi-ci iskân bölgelerine ulaflmay› baflaranlar ise uzun süre aç ve aç›kta kalabilmifller-dir. Hatta salg›n hastal›klar sebebiyle binlercesi telef olup gitmiflti. O kadar ki, ba-z› göçmen köylerinde defin iflini yapacak insan bile kalmam›flt›. K›r›m göçmenleribu flartlarda Anadolu ve Rumeli’ye geldiler ve iskân edildiler. Rumeli’ye yerlefltiri-lenler 1878’de kendilerini tekrar Hristiyan idaresi alt›nda buldular. Bu ortamda buinsanlar›n ço¤u ikinci kez hicret etmek zorunda kald›.

K›r›m’dan Osmanl› co¤rafyas›na yönelik göçler Birinci Dünya Savafl›’na kadarferdî boyutlarda devam etti. ‹htilâli müteakip Bolflevik ve Beyaz Ruslar aras›nda s›-k›flan K›r›m Türkleri de çareyi yine Türkiye’ye göç etmekte buldular. Bu göçler1774- 1922 aral›¤›nda meydana gelen Osmanl›- Rus savafllar›nda ve sonras›nda kit-lesel boyut kazan›rken bar›fl dönemlerinde fliddetini azaltmakla beraber münferitolarak devam etmifltir. Söz konusu tarihler aras›nda yaklafl›k 1.800.000 K›r›m Türk’üOsmanl› co¤rafyas›na göç etmifltir.

Kafkas Göçmenleri Kafkasya Rusya’n›n Anadolu, ‹ran ve Suriye’ye iniflini engelleyen do¤al bir settir.Kafkaslar›n bu özellikleri ile Ruslar için askerî ve ticarî bir önemi vard›r. Bu neden-le Rus çarlar› bu genifl ve verimli sahay› Ruslaflt›rmay› ve ahalisini kendine ba¤la-


may› ilke edinmiflti. Rusya, 1552- 1783 y›llar› aras›nda Kazan’dan Kuban Nehri’nekadar olan topraklar› hâkimiyeti alt›na alm›flt›. Böylece Rusya kuzey Kafkasya’yasokulmaya bafllay›nca Rus-Çerkes çat›flmas› patlak verdi.

Kuban bölgesindeki Müslümanlar genel bir k›y›ma maruz kald›lar. Bu umumîk›r›mdan kurtulan Çerkes ve Nogaylar, Kuban nehrinin sol sahiline iltica ederkenNogaylar›n bir k›sm› da Ruslar taraf›ndan K›r›m Türklerinin terk etti¤i topraklaratehcir edildi. Kuban’da Türklerin boflaltt›¤› yerlere Kozaklar yerlefltirildi. Bu tedbir-lerle yetinmeyen Rusya, ayn› bölgeye Rus ve Alman göçmenlerini de iskân etti. Bufaaliyetler sonucu 1832 y›l›nda Kuzey Kafkasya’da tüm bölgeyi boydan boya birbi-rine kaleler ve çiftçi H›ristiyan topluluklarla ba¤layan ünlü Kozak hatt› tamamlana-cakt›r. Öte yandan, Ortodoks kilisesi vas›tas›yla bölge halk›n›n bir k›sm› H›ristiyan-laflt›r›lacak ve özellikle Ossetlere karfl› misyonerlik faaliyetleri yürütülecekti.

Rusya, bu projesini Güney Kafkasya’da biraz farkl› uygulad›. Halk›n›n büyükbir bölümünün H›ristiyan olmas›ndan faydalanarak Gürcistan’› ele geçirdi ve Ana-dolu ile ‹ran üzerine yapaca¤› seferlerde buray› bir üs olarak kullanmay› tasarlad›.Gürcistan’›n ilhak› (1801) ile Rus s›n›rlar› Türk ve ‹ran topraklar›na dayand›. Rus-ya, Gürcistan’da da topra¤a ba¤l› kölelik rejimini tatbik etti ve müstakil OrtodoksGürcü kilisesini Rus kilisesine ba¤lad›. Öte yandan Rus çar›na sad›k papaz ve ay-d›n bir zümre yetifltirmek için tedrisat Ruslaflt›r›ld›. Böylece Da¤›stan ve Çerkesis-tan arkadan kuflat›l›rken ‹ran ve Osmanl› Devleti’ne karfl› da kuvvetli bir harekâtüssü temin edildi.

K›r›m Savafl› sonras› kendisini Kafkasya’da tamamen serbest hisseden Rusya,Kafkas toplumlar›na karfl› uzun y›llar sürecek olan taarruzlar›n› bafllatacakt›r. Rus-lar›n bu sald›r›lar›na karfl› fieyh fiamil’in liderli¤indeki bir avuç Müslüman mücahi-di direndi. fieyh fiamil’in 1859 y›l›nda teslim olmas›yla Müslümanlar›n Ruslara kar-fl› yapt›klar› savunma harekât› kuvvetinden çok fley kaybetti. Bu tarihten sonra mü-cadele bir süre daha devam ettiyse de genel direnifl 1863-1864 y›llar›nda sona er-di. Bu tarihten itibaren Kafkasya’dan Anadolu’ya ve Rumeli’ye yönelik kitle göçle-ri yeniden bafllad›. Rusya, Çerkesleri vatanlar›n› terk etmeye zorlad›. Rusya, Çerke-sistan üzerindeki bask›s›n› artt›r›p Abazalar›n meskûn oldu¤u yerleri istilâ edincekendilerine emniyet duymad›¤› gerekçesiyle bu kabile mensuplar›n› Kuban bölge-sine yerlefltirmeye çal›flt›. Kabile mensuplar›n›n bir k›sm› bu uygulamaya riayetederken, yaklafl›k 50 bin kifli Türk topraklar›na göç etmek istedi. Hatta 5 bin kada-r› Bab›âli’nin karar›n› beklemeksizin Trabzon’a geldi. Bu tarihten sonra K›r›m veKafkas topluluklar› hür olmak, can, mal ve ›rz güvenliklerini teminat alt›na alabil-mek amac›yla göç karar› ald›lar.

Göç etmeye karar verenler, tafl›nabilir veya tafl›namaz mal varl›klar›n› tazminatalmaks›z›n Ruslara terk ederek köylerinden ayr›ld›lar. Kad›n, çocuk, ihtiyar binler-ce kifli, kitleler halinde da¤lardan inerek Karadeniz sahillerinde birikti. Buralardak›fl ortam›nda korunmas›z ve giyeceksiz uzun bir süre beklemek zorunda kald›lar.Ekserisi periflan ve telef oldu.

1856-1876 seneleri aras›nda göç edenlerin miktar› hakk›nda verilen rakamlar600 bin ila 2 milyon aras›nda de¤iflmektedir. 1877-1878 Savafl›’n› müteakip göç yi-ne kitlesel boyuta ulaflt› ve 1877-1900 y›llar› aras›nda Do¤u Anadolu ve Kafkas-ya’dan en az 300 bin kifli göç etti.

Bab›âli, saltanat-› seniyyenin tebaas› yeterli olmakla birlikte, iltica emeliyle va-tanlar›n› terk edenleri reddederek Rusya’n›n eline b›rakmay› hilâfetin flan›na uygunbulmad›¤› için göçmenlerin kabul edilmesini kararlaflt›rd›. Kafkasya’n›n Karadenizsahillerinde biriken göçmenler, bulabildikleri sandal, kay›k, vapur ve benzeri vas›-


talarla Trabzon’a geliyorlard›. Buradan Osmanl› Devleti’nin kendilerine tahsis etti-¤i deniz vas›talar› ile Varna, Köstence, Bergos ve Lom gibi Rumeli limanlar›na ta-fl›nd›lar. Bu limanlarda birikenler ise Tuna nehir yolu ve karayolu vas›talar›yla Ru-meli’nin iç kesimlerine sevk edildiler.

Anadolu’ya yerlefltirilecek olan göçmenler ise iskân bölgesine en yak›n Karade-niz liman›na tafl›n›yordu. Bu limanlar, baflta Trabzon olmak üzere Samsun, Sinopve ‹nebolu’ydu. Göçmenler, vapurlarla Trabzon, Samsun ve Sinop’tan ‹stanbul’aoradan da ‹zmir’e sevk edildiler. Baz› göçmen gruplar› ise karayolu ile Türk top-raklar›na girifl yapt›. Bunlar daha ziyade beraberlerinde sürülerini getirmek iste-yenlerdi. Rusya bunlar›n göç etmesini, s›n›rdaki eyaletlere yerlefltirilmemeleri flar-t›yla kabul etti. Bu flekilde gelmesi tahmin edilen göçmenlerin Diyarbekir, Siirt,Harput, Sivas, Mufl, Van, H›n›s ve Bayburt’a yerlefltirilmesi uygun bulundu.

Göçmenler 1864 y›l›na kadar Karadeniz limanlar›n›n yan› s›ra daha ziyade ‹s-tanbul’a geliyorlard›. 1863 sonras› göçmen say›s› h›zla art›nca, göçmenler en k›sayoldan iskân mahalline sevk edilmek üzere Karadeniz limanlar›na gönderildiler.Bununla birlikte, Akdeniz sahiline gidecek olanlar ‹stanbul’a ç›kar›l›yordu.

Göçmenler, iskân edilecekleri vilayetler tespit edilinceye kadar ‹stanbul’da mi-safir ediliyorlard›. Samsun, karayoluyla Anadolu’nun iç kesimlerine ba¤lanmas› veçevresinde iskâna elveriflli sahalar›n bulunmas› sebebiyle özellikle Anadolu’da yer-leflmek isteyenlerin u¤rak noktas› oldu. Göçmenlerin Rumeli’de ilk u¤rak noktala-r› Varna’yd›. Buraya gelen göçmenler, geçici olarak flehirde misafir ediliyordu. Bugöçmenlerin yiyecek ve giyecek masraflar› flehirde bulunduklar› sürece karfl›land›.Ayr›ca, hasta ve bak›ma muhtaç göçmenler için flehrin Çatalçeflme mevkiinde ba-raka, çad›r ve çardaklardan oluflan bir kamp aç›ld›. Burada hastalara devletçe gö-revlendirilen doktorlar bakt›. Göçmen say›s›n›n çok oldu¤u dönemlerde, Varna’n›nyan› s›ra Köstence, Bergos ve Lom gibi limanlara da göçmen ç›kar›lmaktayd›. Ru-meli’de toplam 175 bin Kafkas göçmeni yerlefltirildi. Göçmenlerin bir k›sm› mev-cut iskân birimlerine da¤›t›l›rken, bir k›sm› da yeni teflkil edilen köy ve kasabalarayerlefltirildi.

Çerkes göçmenlerinin göç serüvenini ana hatlar›yla aç›klay›n›z.

K›r›m ve Kafkas göçleri hakk›nda yararl› bir kaynak olarak K›r›m ve Kafkas Göçleri,1856-1876 isimli kitab› okuyabilirsiniz. (Abdullah Saydam, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay,1997.)

Doksanüç GöçüDoksanüç Savafl› bafllay›nca Türk askeri makamlar› daha iyi savunma yapabilmekad›na Tuna’ya kadar çekildiler ve sivil halka da Tuna’n›n güneyine çekilmeyi tav-siye ettiler. Bu tavsiyeye Müslümanlar riayet ederken Bulgarlar uymad›. Osmanl›kuvvetlerinin baflar›l› olamamas› sonucu 27 Haziran 1877’de Tuna’y› geçen Ruslark›sa sürede Balkanlara ulaflt›. Ruslar iflgal ettikleri sahada Bulgar idaresini kurmakve Bulgar toplumunu teflkilatland›rmak amac›yla Prens Cerkasky’yi görevlendirdi.

Bulgaristan ismiyle kurulmas› planlanan sahada yaflayan Bulgar nüfus az›nl›k-tayd›. Çerkasky’nin görevi bu az›nl›k unsura istinaden bir devlet kurmakt›. Çer-kasky Türk nüfusu yok etme yöntemini uygulamaya karar verdi. Bu siyaset, dahasavafl›n bafl›nda uygulamaya kondu. Türk halk› silâhs›zland›r›ld›. Bulgarlar silâh-land›r›ld›. Bulgar, Rus ve Kozaklar müfltereken kitle imha harekât› bafllatt›lar. Bu


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



politikalar›n sonucunda Müslümanlar›n yüz binlercesi yok olurken hayatta kalabi-lenlerin de ço¤u göçmen konumuna düfltü. Türkler göç yollar›nda da Rus askerle-rinin, Bulgar çetelerinin ve Kozak süvarilerinin planl› veya plans›z sald›r›lar›na ma-ruz kald›lar. Bu sald›r›lar›n en meflhuru Ocak 1878’de Skobelef’in emrindeki Rusve Kozak birliklerinin Harmanl›’da 20 bin arabal›k bir göçmen kafilesine çocuk,kad›n ayr›m› yapmaks›z›n sald›rmas› olay›d›r. Sald›r›dan kurtulmay› baflaranlar so-¤uk ve açl›ktan telef olur. Netice itibar›yla sadece bu olayda on binlerce Müslümanyaflam›n› kaybetti.

Savafl döneminde Türk nüfus fiumnu, Ruscuk, Silistre ve Rodoplar’da varl›¤›n›korudu. Zira bu sahaya Rus askeri girememiflti. Bunun d›fl›nda Rus askerinin iflgaletti¤i sahadaki Türk unsur hemen tamamen yok oldu. Savafl esnas›nda Tuna veEdirne vilayetleri dahilinde meskun Türklerin 500 bini katliam, açl›k veya so¤uk-tan k›r›lm›flt›. Hastal›k veya katliamdan kurtulmay› baflarabilen bir milyonu aflk›nTürk can havliyle yollara düflerek fiumnu, Makedonya, Bat› Trakya, Rodoplar ve‹stanbul’a y›¤›lm›flt›. Mülteciler savafl sonras› ocaklar›na geri dönmeyi düflünmek-teydiler. Savafl sonras› ocaklar›na dönmesi beklenilen göçmenler mümkün merte-be Rumeli topraklar›nda yerlefltirilmeye çal›fl›ld›. Buralarda yerlefltirilemeyenler zo-runlu olarak Anadolu’daki vilayetlere sevk edildiler.

Balkan topraklar›n›n %70’inin Ruslar›n kontrolüne geçmesi devletleraras› den-geyi altüst etmiflti. Bu nedenle Bat›l› devletler Ayastefanos’un oluflturdu¤u statüko-yu kabul etmediler. Devletleraras› dengeyi gözetecek bir harita çizmek ve mevcutBalkan sorununu müzakere etmek üzere Berlin Kongresi topland›. Savafl esnas›n-da göçmen konumuna düflenler Bismark’a gönderdikleri dilekçelerde savaflla y›k›-lan bölgelerde huzuru sa¤laman›n kongreye ifltirak eden devletlerin insanl›k veadalet vazifesi oldu¤u hat›rlat›larak bu iste¤in medeni Avrupa temsilcilerinin vicda-n›nda akis bulup bulmayaca¤› soruluyordu. Berlin müzakerelerinde mülteci soru-nu gündeme dahi al›nmad›. Berlin Antlaflmas› ile Tuna vilâyeti topraklar›nda Os-manl›’ya sözde ba¤l› Bulgaristan Emareti’nin kurulmas› kararlaflt›r›ld›. Emaret ida-resi 29 Nisan 1879’da Alman Prensi Aleksander Battenberg’in Bulgar Prensi seçil-mesi ile hayata geçti.

Berlin Antlaflmas› ile sözde Osmanl› Devleti’ne ba¤l› Bulgaristan Emareti kurul-du ve Türklere az›nl›k statüsü verildi. Bulgar anayasas› ile Türklere siyasî ve me-denî haklar tan›nd›. Savafl esnas›nda gerçeklefltirilen katliamlara ve göçlere ra¤menyeni idarenin hâkimiyeti alt›nda büyük bir Türk nüfusu bulunmaktayd›. Bu nüfu-su yok etmek için dünya kamuoyuna ra¤men aç›ktan kitle imha siyasetini sürdü-remeyen Bulgaristan, Türk toplumunu Türkiye’ye göçürmek suretiyle yok etmeyiplânlad›.

Bulgar idaresinin Bulgarlar› ço¤unluk hale getirmek için izledi¤i bir di¤er yol,komflu ülkelerin vatandafl› olan Bulgarlar› Bulgaristan’a göç etmeye teflvik etmek-ti. Ancak s›n›rlar›n› geniflletmeyi plânlad›¤› sahada yaflayan ve kendileriyle iflbirli-¤i yapmay› düflündü¤ü Bulgar nüfus söz konusu teflvik kapsam› d›fl›ndayd›. Bul-garistan’›n göçürme politikas› neticesinde Türk nüfusunun pay› %40’lardan % 9,1’ekadar geriledi. Belirtmek gerekirse tamamen yok edilemedi. Bulgar istatistiklerinegöre 1885’te Bulgaristan Emareti ve fiarki Rumeli’deki Müslüman nüfusun toplam›802.597’dir. Bu da toplam nüfusun %26.91’ini oluflturmaktad›r. 1910’da bu nisbet%13.18’e kadar geriledi. ‹leriki y›llarda %10’un alt›na inecektir.

Savafl esnas›nda Balkanlarda katliam, açl›k ve hastal›ktan 500 bin Türk öldü. Budurumdan kurtulmay› baflarabilen k›l›ç art›¤› 1.200.000’i aflk›n Türk can korkusuy-la göç etmek mecburiyetinde kald›. Göçmenler geçici olarak söz konusu flehirler-


deki cami, tekke, zaviye, medrese ve mektep gibi kamuya ait binalara ve yal›,köflk, konak ve ba¤ evleri gibi hususi binalara yerlefltirilmeye çal›fl›ld›. Bu tedbir-lerle konut aç›¤› kapat›lamay›nca baraka inflas›na geçildi. Göçmenlerin uzun süregeçici statüde bar›nd›r›lmaya çal›fl›lmalar› flehirlerde salg›n hastal›klar›n ortaya ç›k-mas›na ve asayiflin bozulmas›na sebebiyet veriyordu. Kamu sa¤l›¤›n› korumak vehazineyi büyük masraflardan kurtarmak amac›yla Bab›âli bu göçmenlerin büyükbir k›sm›n› daimi olarak yerlefltirmeye karar verdi.

Daimî olarak yerlefltirilmek üzere Anadolu’ya sevk edilen göçmenler iki yol ta-kip ettiler. Birinci grup ‹stanbul üzerinden Anadolu’ya geçerken di¤er grup Varna,Ahyolu Bergosu, Tekirda¤, Dedea¤aç ve Selanik gibi Rumeli sahilindeki liman veiskelelerden Anadolu’ya hareket etti. Türk göçmenlerin terk etti¤i çok uluslu vekültürlü topraklarda kültürel ve etnik aç›dan hetorejen bir yap›ya sahip olan Kara-da¤, S›rbistan ve Bulgaristan devletleri kuruldu.

Doksanüç Harbi’nin bir di¤er cephesi de Kafkaslar ve Do¤u Anadolu toprakla-r›d›r. Berlin Antlaflmas›’yla Erzurum ve Trabzon vilâyetlerinde 700 bin kiflinin mes-kûn oldu¤u 36.000 km2 geniflli¤indeki araziyi de Ruslara terk etti. ‹flgal sonras›Kars sanca¤›na kat›lan Oltu ve Ardahan’la birlikte bölgenin savafl öncesi yaklafl›k78 bin olan nüfusu Rus iskân siyaseti sonucu 1897’de 292 bine ç›kt›. Bu nüfus ar-t›fl›na ra¤men Türk nüfusu azald›. Bu göç hareketi sonucu Ruslar›n eline geçenbölgenin nüfus yap›s› büyük oranda de¤iflti.

Ruslar›n eline geçen Sohum ve Batum ile çevresinden Anadolu’ya yaklafl›k ola-rak 120 bin göçmen geldi. Savafl sonras› Kuban havzas›ndan 1890’l› y›llarda göç et-meye haz›r 24 bin haneden 10 bini Anadolu’ya geldi. Bu göçler sonucu bölgedekiMüslüman nüfus azal›rken Rus iskân siyaseti sonucu Kuban havzas›ndaki Rus göç-meni say›s› 1894’de 1.500.000’e ç›kt›. Öte yandan, 1890- 1891 y›l›nda K›r›m’danyaklafl›k 18-20 bin göçmen geldi. Bu sonuncular, gayrimenkullerini çok ucuz fiyat-la tasfiye ettiler. Türklerin terk etti¤i bu gibi topraklar Rus zadegân› ve devlet rica-li aras›nda paylaflt›r›ld›.

Resmî istatistiklere göre 1877-1891 tarihleri aras›nda Sohum göçmenleri hariç700 binden fazla göçmen Rumeli’den Anadolu’ya sevk edilirken Kuban, K›r›m,Kafkasya, Batum, Sohum ve Kars civar›ndan Anadolu’ya en az 300 bin göçmengeldi. Bir baflka söyleyiflle Türk vilâyetlerinde bir milyondan fazla göçmen iskânedildi.

Doksanüç Göçü hakk›nda teferruatl› bilgi için Rumeli’den Anadolu’ya Türk Göçleri 1877-1890, isimli kitab› okuyabilirsiniz. (Nedim ‹pek, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay, 1994.)

Boflnaklar›n Göçü H›rvatistan, S›rbistan ve Karada¤ aras›nda 51.129 km2 geniflli¤indeki bir toprak par-ças› üzerinde bulunan Bosna vilâyeti Osmanl› idaresinin son y›llar›nda Saray, ‹zvor-nik, Banaluka, Bihke, Travnik, Hersek ve Yenipazar sancaklar›ndan oluflmaktayd›.

Bosna-Hersek, 17. yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren Türk hâkimiyetinden ç›kantopraklarda yaflayan Müslümanlar›n s›¤›na¤› oldu. 1687 sonras› Lika Slâvonya,Voyvodina ve Srem’in bat›s›ndaki Müslümanlar kitle halinde Bosna’ya çekilirkendo¤udakiler ise S›rbistan’a ve daha güneye göç ettiler. Geride kalanlar›n bir bölü-mü Katolik oldu. 1804 isyan› ve sonras›nda S›rplar›n bask› ve zulmüne dayanama-yan Müslüman ahalinin bir k›sm› Kosova, Makedonya, Tuna ve Anadolu’ya ilticaederken bir k›sm› da Bosna’ya s›¤›nd›. Çetniklerin katliam›ndan kurtulmay› bafla-ran Karada¤l› Müslümanlar da Bosna’ya göç ettiler.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Osmanl› idaresinin son y›llar›nda Bosna-Hersek’in nüfusu bir milyonu biraz afl-maktayd›. Bu nüfus ayn› kökenden gelmesine ra¤men mezhep, din ve kültür fark-l›l›klar› yönünden Ortodoks S›rp, Katolik H›rvat ve Müslüman Boflnak olmak üze-re üç gruba ayr›lmaktayd›. Bu gruplar›n nüfus itibar›yla birbirine olan oran› y›llaragöre de¤ifliklik arz eder. Türk hâkimiyeti döneminde Bosna-Hersek nüfusunun%70’i Müslüman, %30’u H›ristiyand›.

Doksanüç Savafl›’ndan sonra imzalanan Berlin Antlaflmas› ile Bosna-Hersek’inidaresi Avusturya’ya b›rak›ld›. 29 Temmuz 1878’de Avusturya iflgale bafllad›. Avus-turya idaresi vilâyeti elde tutabilmek, S›rp ve H›rvat milliyetçili¤inin yay›lmas›n›durdurmak amac›yla Bosna milleti oluflturmay› denedi. Baflar›l› olamay›nca Müslü-man-S›rp düflmanl›¤›n› körükledi. Öte yandan Müslümanlar› göçe zorlamak ad›nabir yandan vergi oranlar›n› artt›r›rken di¤er yandan tafl›nmazlar› kamu yarar› iddi-as›yla istimlâk ediyordu. Öte yandan, yetiflkin Müslümanlar, hususî cemiyetler ta-raf›ndan Katolik mezhebini kabule zorland›. E¤itim ça¤›ndaki Müslüman çocukla-ra ise yeni aç›lan okullarda H›rvat ve Alman kültürü dayat›l›yordu.

Bu yöntemlerle toplumun kültürel yap›s›n›n de¤ifltirilemeyece¤i anlafl›l›nca et-nik temizlik metodu uygulamaya kondu. Netice itibar›yla, Bosna-Hersek Müslü-manlar› ‹stanbul’a gönderdikleri dilekçelerde, 1878’den beri gördükleri bask›, zu-lüm, tecavüz ve düflmanl›ktan bahisle Bab›âli’den göç izni talep eder oldular. Ba-b›âli, 1879 sonras› bölgedeki Türk hükümranl›k hakk›n›n devam›n› Müslüman hal-k›n varl›¤› ile koruyaca¤›na inanmaktad›r. Bab›âli’nin Avusturya nezdinde yapt›¤›teflebbüslere ra¤men Müslümanlara yönelik bask›lar›n devam etmesi, hatta askereal›nmak istenmesi sonucu Müslüman ahali Türkiye’ye göç etme fikrinde ›srarl› ol-du. Bunun üzerine Türk hariciyesi hiç olmazsa kitle göçünün önlenebilmesi içinAvusturya nezdinde diplomatik temasa geçerken, ferdî olarak göç eden Bosna-Hersek göçmenlerini kabul etti.

1882-1900 tarihleri aras›nda Bosna-Hersek’ten Türk hâkimiyetindeki topraklara120 bini aflk›n göçmen geldi. Bu göçmenlerin yaklafl›k yar›s› ileriki tarihlerde ülke-lerine geri döndü. Buna göre, söz konusu tarihler aras›ndaki gerçek göçmen say›-s› 60 bin civar›ndad›r. 1900 sonras› nüfus hareketi oldukça yavafllad›.

Avusturya, 5 Ekim 1908’de Bosna-Hersek’i ilhak etti. Bunu Rusya, S›rbistan veOsmanl› Devleti protesto etti. Bununla beraber, Bab›âli ilhak› Nisan 1909’da tan›-mak zorunda kald›. Taraflar aras›nda imzalanan protokole göre, göç serbest olacakve göçmenler tafl›nmazlar›n› ve gelirlerini tasarruf etme, iltizama verme, do¤rudanveya üçüncü flah›s vas›tas›yla idare etme hakk›na sahip olacaklard›. ‹lhak sonras›göç hareketi tekrar h›z kazand›. Sadece 1910 y›l› içinde 17 bin kifli Türkiye’ye göçetti. 1904-1914 tarihleri itibar›yla göçmen say›s› 33 bini buldu. Bunlardan 11 binidaha sonra geri döndü. Avusturya, Bosna-Hersek’te ortaya ç›kan nüfus aç›¤›n› Ka-tolik göçmenlerle kapatt›. Netice itibar›yla 1910’da, genel nüfusun %43’ü Orto-doks, %32’si Müslüman ve %22’si Katoliktir.

Boflnaklar›n göç ettikleri yerlerin bafl›nda Yenipazar sanca¤› gelir. Sancak top-raklar› S›rbistan, Karada¤ ve Bosna-Hersek göçmenlerinin s›¤›na¤› oldu. Kosova,‹flkodra ve Makedonya topraklar›nda da binlerce Boflnak göçmeni birikmiflti. Ru-meli topraklar›nda yerlefltirilemeyenler deniz ve kara yolu ile ‹stanbul’a geliyordu.Sadaret valilik ve mutasarr›fl›klara gönderdi¤i tamimlerle, ‹stanbul’da bulunan Bofl-naklar›n iskân› için sahil fleridinde yerleflime elveriflli arazilerin belirlenmesini iste-di. Anadolu’ya sevk edilen göçmenler daha ziyade Karahisar-› sahip, Eskiflehir,Adapazar›, Biga, ‹zmit, Ankara ve Anadolu demiryollar› güzergâh›na yerlefltirildi.


Boflnaklar›n göçü hakk›nda teferruatl› bilgi için Alahimanet Bosna Boflnaklar›n Osman-l› Topraklar›na Zorunlu Göçü, isimli kitab› okuyabilirsiniz. (Tufan Gündüz, ‹stanbul: Ye-ditepe Yay, 2012.)

Girit GöçmenleriGirit 1699’da Osmanl› hâkimiyetine girdi. 1699- 1821 y›llar› aras› ada sükûnetli birdönem geçirdi. 1820’li y›llarda adada 129 bin H›ristiyan, 160 bin Müslüman yafla-maktayd›. 1821’de Giritli Rumlar Mora isyan›na destek verdiler. Bundan sonra 1865y›l›na kadar üç kez daha isyan ettilerse de her defas›nda Osmanl› kuvvetleri tara-f›ndan bast›r›ld›. 1866 da ise genifl ölçekli bir isyan ç›karan ada Rumlar› geçici birhükümet kurarak Yunanistan’a iltihak karar› ald›. Sorun adaya adeta özerklik sta-tüsü tan›yan fermanla afl›lmaya çal›fl›ld›. Elde edilen ayr›cal›klarla yetinmeyen Gi-ritli Rumlar 93 Savafl›’ndan istifade ederek bir kez daha isyan ettiler. ‹ngiltere Rus-ya’n›n adaya muhtemel bir müdahalesini önlemek iddias›yla sorunu Berlin Kon-gresi’ne tafl›d›. Yap›lan görüflmeler sonucu Girit’te 1868 Nizamnamesi esaslar›nagöre ›slahat yap›lmas› ve Osmanl› Devleti’nin bu konuda Avrupa devletlerine bil-gi vermesi kararlaflt›r›ld›.

Bu karar› tatbik etmek üzere 23 Ekim 1878’de Halepa Sözleflmesi imza edildi.1888’de sözleflme flartlar›na uyulmad›¤› iddias›yla isyan eden Rumlar Müslümanhalka karfl› kaba kuvvete baflvurdular. K›rsal kesimde kendini güvende hissetme-yen Müslümanlar ilk etapta çareyi sahildeki kasaba ve limanlarda toplanmakta bul-dular. Rumlar›n adadaki reva gördükleri tedhifl hareketi Müslümanlar›n örgütlen-mesine vesile oldu. Müslümanlar›n bu hareketi Avrupa devletlerini harekete geçir-di. fiubat 1897’de Yunanistan aday› ilhak karar›n› ilan etti. Buna karfl›l›k 18 Aral›k1897’de Avrupa devletleri, Girit’in özerkli¤ini ilan ettiler. 21 Aral›k 1898’de YunanPrensi Yorgi Girit valisi olarak atand›.

Girit Müslümanlar› hem bask› alt›nda tutuluyor hem de mektepleri kundaklan›-yordu. Rumlar›n bu hareketlerinden zarar gören ve bunalanlar ev, eflya ve arazile-rini terk ederek Kandiye’ye iltica ediyorlard›. K›sa sürede flehrin Müslüman nüfusu40 bini buldu. Söz konusu göç döneminde bin kadar Müslüman Rumlar taraf›ndankatledilmiflti.

Bu ortamda adada kendileri için can ve mal güvenli¤inin kalmad›¤›na inananMüslümanlar Anadolu’ya göç etmeye bafllad›lar. 1899’da anayasan›n ilan› GiritMüslümanlar›n›n göçüne kitlesel bir boyut kazand›rd›. Göç önce köylerdenkentlere, ikinci aflamada da kentlerden Anadolu’ya yönelik gerçekleflti. Osman-l› idaresi göçü önlemeye yönelik çeflitli tedbirler almaya çal›flt›. Buna ra¤mengöç önlenemedi.

5 Ekim 1908’de Girit Meclisi adan›n Yunanistan’a ba¤land›¤›n› ilan etti. Bat›l›devletler bu oldubittiyi tan›mamakla birlikte Osmanl› Devleti’nin karfl› ç›kmas›nara¤men Temmuz 1909’da aday› tahliye ettiler. Avrupa devletlerinin kefil olmalar›-na ra¤men sivil Müslümanlar›n can güvenli¤ini temin etmemeleri adada yeni birgöç dalgas›na sebebiyet verdi. Osmanl› Devleti bir taraftan da tekrar ivme kazanangöçü durdurmak için çeflitli önlemler almaya çal›fl›yordu. Zira adadaki Müslümanvarl›¤› giderek erimekteydi.

Netice itibar›yla Girit’ten Anadolu’ya Müslüman halk›n göçü 1899’da anayasa-n›n ilan edilmesinden itibaren h›z kazand›. Göç önce köylerden kentlere, ikinciaflamada da kentlerden Anadolu’ya yönelik gerçekleflti. Osmanl› idaresi göçü ön-lemeye yönelik çeflitli tedbirler almaya çal›flt›. Buna ra¤men göç önlenemedi.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1912’de özellikle Girit Müslümanlar› ‹zmir’e yöneldi. Göçler sonucu Müslümanla-r›n toplam nüfustaki pay› %55’ten 1900’de %12’ye, 1912’de ise %9’a kadar gerile-yecektir. 30 May›s 1913 Londra Bar›fl Andlaflmas› ile Osmanl› Devleti ada üzerin-deki bütün egemenlik ve hâkimiyet haklar›ndan vazgeçti. Bütün bu geliflmelerera¤men adada kalmay› sürdüren Müslümanlar mübadele sözleflmesi sürecindeTürkiye’ye göç ettiler.

Anadolu’ya gelen Giritli göçmenler için Bab›âli çeflitli önlemler ald›. Giritli göç-menler yarar›na iane komisyonlar› oluflturuldu. Göçmenler fakir hemflerilerinin ço-cuklar›n› okutmak ad›na Maarif-perver Cemiyeti ad› alt›nda bir cemiyet kurdular.Öte yandan özellikle Bat› Anadolu kent ve kasabalar›nda Giritli Müslümanlara ya-p›lan bask› ve fliddeti telin eden mitingler düzenlendi.

Girit göçmenleri hakk›nda “Girit Göçmenleri (1821-1924)” isimli makaleyi okuyabilirsi-niz. (Süleyman Beyo¤lu, “Girit Göçmenleri (1821-1924)”, Türk Kültürü ‹ncelemeleriDergisi, 2, ‹stanbul 2000, s. 123-138.)

Trablusgarp ve Bingazi Göçmenleri Trablusgarp 1551 y›l›nda Osmanl› idaresine geçmiflti. Önceleri Cezayir ve Tunusile birlikte, daha sonra münferit bir eyalet statüsünde idare edildi. Tanzimat dev-rinde, 1864 vilâyet nizamnamesine göre, vilâyet idaresi kurulurken, ileriki y›llardaBingazi, Derne ve havalisi müstakil sancak hâline dönüfltürüldü. Bölgenin nüfusu1.200.000’i biraz aflmaktayd›.

1870’lerde siyasî birli¤ini tamamlayan ‹talya, sömürgecilik siyaseti izlemeyebafllam›flt›. Göz dikti¤i yerlerden birisi de Trablusgarp ve Bingazi idi. ‹talya, Os-manl› Devleti’ne 29 Eylül 1911 tarihinde savafl ilân etti. ‹talyan iflgali üzerine, kasa-balar›n ahalisi içeri do¤ru çekildi. ‹talyan kuvvetleri karfl›s›nda 3.500 kiflilik Türkkuvveti ile Senusîlerin idaresinde yaklafl›k 20 bin silâhl› yerli halk bulunmaktayd›.Tunus ve M›s›r üzerinden Trablusgarp’a sivil k›yafetlerle gelen gönüllü Türk su-baylar›, söz konusu kuvvetleri teflkilâtland›rd›lar. Bu kuvvetlerin direnifli karfl›s›n-da güç durumda kalan ‹talyan askerî birlikleri, toplar›n›n deste¤indeki k›y›dan içe-rilere do¤ru bir ad›m bile atamad›. Ancak k›y›daki Trablusgarp, Tobruk, Derne,Humus ve Bingazi’de tutunabildiler. Bu baflar›s›zl›klar›n› kamuoyundan saklamakve Türkleri bar›fla zorlamak amac›yla 24 Nisan- 20 May›s 1912 tarihleri aras›ndaOniki aday› iflgal ettiler. Dört yüz y›l boyunca imtiyazl› bir hayat süren adalar›nRum halk›, ‹talyanlar› kurtar›c› gibi karfl›lad›, hatta kiliselerde sözde kurtulufl ayin-leri yapt›lar.

Bu arada içeride siyasî çekiflmeler ve hariçte Balkan devletlerinin harekete geç-me haz›rl›klar› Osmanl› Devleti’ni bar›fla zorlad›. Sonuçta, 18 Ekim 1912 tarihindeiki devlet aras›nda Ufli Antlaflmas› imzaland›. ‹talya, Trablusgarp ve Bingazi’nin ifl-gali üzerine vatan savunmas› için askerî birliklere iltihak eden gönüllü mücahitler-den eline geçenleri savafl esiri ilân etti. Bunlar, Trablus flehri ve civar köylerin ma-sum ahalisiyle beraber, kad›n, çocuk, genç ve ihtiyar denilmeyip kurfluna dizildi-ler. Bab›âli, Türk elçilikleri arac›l›¤›yla ‹talya’n›n bu hareketini protesto etmektenbaflka bir fley yapamad›. ‹talyanlar savafl esnas›nda ele geçirdikleri esir ve yerli hal-k›n bir k›sm›n› insaniyete, devletleraras› hukuka ve savafl kaidelerine ayk›r› olarakgruplar halinde idam ederken, bir k›sm›n› da sürdüler.

Sürgünlerin bir k›sm›n› zaman içerisinde ticaret yapmak veya savafl sebebiyleyerlerini terk ederek Trablusgarp ve Bingazi’ye yerleflenler oluflturmaktayd›. Di¤erk›sm›n› ise mücahitlere kat›lmak üzere cepheye giden zabitler, merkezden gönde-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



rilen memurlar, yerli bürokratlar ve siviller oluflturuyordu. Mülteciler aras›nda iflgaledilen Oniki adadan göç eden Müslümanlar da vard›.

Trablusgarp ve Bingazi mültecileri, genellikle ‹talyanlar taraf›ndan Fiume veMarsilya gibi flehirlere sevk ediliyorlard›. Buradan Avrupa vapur kumpanyalar›taraf›ndan ‹stanbul, ‹zmir, ‹skenderiye ve Beyrut limanlar›na tafl›nmaktayd›lar.Trablusgarp mültecilerinin takip etti¤i bir di¤er yol, ‹skenderiye-Beyrut- ‹stanbulhatt› idi.

Gelenler aras›nda ‹stanbul’da veya taflrada akrabas› bulunanlar, bunlar›n yan›-na gönderiliyorlard›. Dullar ve malûl çocuklar Dârülâceze’ye, kimsesiz k›zlar ise,güvenilir ve hâli vakti yerinde olan ailelerin yan›na yerlefltiriliyorlard›. fiehirde ya-k›n› ve tan›d›¤› bulunmayanlar›n ise, iskâna elveriflli mesken ve binalara yerlefltiril-meleri gerekiyordu. Bu gibiler, zab›ta ve belediye memurlar›nca arzu ettikleri yer-lere veya otellere yerlefltirildiler. Muhtaç olanlar ilgili komisyonca iafle edildiler.Muhtelif han, otel ve meskenlere kendi çabalar› ile yerleflmifl olan Trablusgarpmültecileri de bulunmaktayd›. ‹stanbul’un iklimine uyum sa¤layamayanlar tespitedilebildi¤i kadar›yla Sivas, Adana, Halep ve Suriye’ye sevk edildiler.

Trablusgarp ve Bingazi mültecilerinin toplam say›s› bilinmemekle beraber kit-lesel boyut kazanmad›¤› söylenebilir. Mülteci konumundaki zabit ve memur aile-lerine mensup olanlar akrabalar›n›n yan›na yerlefltirilirken, sivil ahaliden olan mül-teciler iskân edilmek üzere istedikleri vilâyet ve sancaklara sevk edilmifllerdir.Bunlar›n bir k›sm› daha sonra Trablusgarp’a geri dönmüfltür. Mülteciler, üretici ko-numuna gelinceye kadar devletçe iafle edildiler.

Kuzey Afrika’dan gerçekleflen göçleri di¤er göçlerden ay›ran temel farkl›l›klar› aç›klay›n›z.

Balkan Savafllar› ve GöçAvrupa devletlerinin diplomatik deste¤ine sahip olan Balkan devletleri Trablus-garp Savafl›’ndan da faydalanarak 30 Eylül 1912’de seferberlik ilan ettiler. Bir haf-ta sonra da Karada¤ Osmanl› Devleti’ne savafl açt›. Yunanistan, S›rbistan ve Bulga-ristan Karada¤’›n müttefiki olarak 17-18 Ekim 1912’de savafla dahil oldular.

Ça¤dafl Avrupa gazetelerinden takip edilebilece¤i gibi S›rp, Bulgar, Yunan veKarada¤l› komitalar ve askerî birlikler savafl esnas›nda Müslüman sivil halk› yoketme politikas›n› gerçeklefltirmeye yönelik faaliyetlere girifltiler. K›rsal alandakiMüslümanlar çözümü flehirlere s›¤›nmakta buldu. Baz› flehirlerin Müslüman ilerigelenleri ise tedhifl ve katliamdan kurtulman›n çaresini direnmeden teslim olmak-ta bulacakt›r.

Savafl esnas›nda Üsküp flehrinin Müslüman halk› çareyi teslim olmakta bulmufl-tu. Teslim tarihinde Üsküp 60 bin nüfuslu bir flehirdi. Müslüman nüfusun bir k›s-m› kaçm›fl ise de ço¤unlu¤u henüz flehirde ikamet etmekteydi. Komitac›lar gece-leri bunlara karfl› misillemede bulunuyordu. S›rplar Üsküp’ten sonra Manast›r’› ifl-gal ettiler. S›rp ve Bulgar komiteleri taraf›ndan Manast›r Vilayeti dahilindeki hemenbütün Müslüman köyleri yak›lm›fl, köylülerin bir k›sm› katledilmiflti. Katliamdankurtulan yaklafl›k 15 bin kifli Manast›r’a s›¤›nm›flt›. ‹flgal sonras› göçmenler bafltaSelanik olmak üzere en yak›n liman ve iskelelere ulaflmaya çal›fl›yorlard›.

‹flgal sahas›ndaki ahalinin s›¤›nd›¤› kentlerden birisi de Selanik’ti. Özellikle Yu-nan askerlerince iflgal edilen yerleflmelerdeki Müslüman ahali solu¤u flehirde al›-yordu. Savafl›n daha ilk haftas›nda Üsküp ve Serez havalisinden Selanik’e birçokinsan iltica etmiflti. 9 Kas›m 1912’de Selanik Tahsin Pafla taraf›ndan Yunan kuvvet-lerine teslim edildi¤i vakit flehirdeki göçmen say›s› 50 bini bulmufltu. Bunun yar›s›


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

13 Ocak 1913 tarihine kadar ‹zmir’e nakledildi. Bir k›sm› da Tekirda¤ ve Mersin li-manlar›na gönderildi. Söz konusu sevk›yata dahil olmayanlar ocaklar›na dönmeyeçal›flt›lar. ‹kinci Balkan Savafl› esnas›nda Selanik kentine 135 bin Müslüman göç-men geldi. Bunlar›n bir k›sm› zamanla yurtlar›na dönmeye çal›flt›. Bir k›sm› daAnadolu’ya sevk edildi. Söz konusu sevk›yata ra¤men kuzeyden ve bat›dan gelen-ler sebebiyle flehirdeki göçmen say›s› düflürülemiyordu.

Müslüman halk›n kitlesel olarak s›¤›nmaya çal›flt›¤› flehirlerden birisi de Edir-ne’ydi. Kuflatma an›nda flehirdeki mülteci say›s› yaklafl›k 20 bin civar›ndayd›. Buarada kendini güvende hissetmeyen Edirne’nin Müslüman sakinlerinden bir k›sm›flehri terk etmeye bafllam›flt›. Edirne’ye s›¤›nan göçmenler Uzunköprü, Malkara veKeflan’a nakledildi. Bu flekilde ilk hafta içerisinde yaklafl›k 20 bin kifli flehri terk et-ti. Edirne’de kalanlar ise ailelerine erzak bulmak ve hayatlar›n› korumak derdinedüfltüler.

Edirne 26 Mart 1913’de düfltü. Kent Bulgarlarca üç gün talan edildi. Bulgar as-kerlerinin ve H›ristiyan ahalinin yürüttü¤ü talanda öncelikli hedef Türk ev ve dük-kânlar›yd›. ‹flgal edildi¤inde flehrin nüfusu 80 bini yerli, 60 bini Türk askeri, 50 bi-ni Müslüman mülteci ve 40 bini de Bulgar iflgal kuvveti olmak üzere toplam 210bine ç›km›flt›. ‹flgal döneminde Bulgarlar gerek Türk askerlerine ve gerekse sivilMüslüman kesime bask›da bulundular. Bask›dan y›lan Müslüman ahali evlerine çe-kilmifl, olacaklar› beklemeye bafllam›flt›. Edirne’nin gayrimüslim sakinleri ise bir ta-raftan Bulgar iflgal kuvvetlerini tebrik ediyor, di¤er taraftan Müslümanlar›n evleri-ni bas›p, mallar›n› gasp ediyorlard›.

Edirne, Kavala, Serez, Dedea¤aç ve sair iflgal edilmifl flehirlerde uygulanan yön-tem hep ayn›yd›: Osmanl› ordusu çekilip gidince, kentliler çarp›flmadan komitac›-lara teslim oluyordu. Komitac›lar mallar›n› talan ettikleri Müslümanlar› katlediyor-lard›. Komitac›lar› salg›n hastal›k takip ediyordu. 1912 tarihli ‹ngiliz konsoloslukraporunda bu durum flu flekilde ifade edilmekteydi: “...Kavala ve Drama yörelerin-de Bulgar komitac›lar›n›n ve yerel Hristiyan halk›n elinden çile çekmemifl tek birTürk köyü bile yok gibidir. Ço¤unda, düzinelerle erkek k›y›mdan geçirilmifltir. Di-¤erlerinde ›rza geçmeler ve talan etmeler olmufltur”.

Savafl sonras› yurtlar›n› ve ocaklar›n› terk etmeyen Müslüman aileler çeflitli yön-temlerle taciz edildi. Yeni bir savafl döneminde toplu katliama maruz kalacaklar›söylentisi yay›larak psikolojik bask› alt›na al›nd›lar. Söz konusu bask› ve uygula-malar üzerine savafl sonras› göçler devam etti. Yunanistan, S›rbistan ve Bulgaristanidareleri ocaklar›n› terk eden Müslümanlar›n yerlerine H›ristiyan göçmenleri yer-lefltirdi. Bab›âli ilgili devletlerin göçürme politikas›n› önlemeye çal›flt› ise de bafla-r›l› olamad›.

Netice itibar›yla Birinci Balkan Savafl› 6 hafta, ikinci Balkan Savafl› 4 hafta sür-dü. Savafl esnas›nda katledilen Türk nüfus kaynaklara göre 200 bini aflmaktayd›.Ayr›ca on binlerce insan salg›n hastal›klardan can verdi. Birinci Balkan Savafl› es-nas›nda Bulgarlar Edirne- Çatalca hatt›na kadar gelince, yöre halk› ‹stanbul ve Ana-dolu’ya çekildi. Bir k›sm› da Gelibolu’ya gitti. Bu arada Marmara sahillerinden veözellikle Tekirda¤’dan karayolu ile ‹stanbul’a çok say›da göçmen gelmiflti. SadeceLüleburgaz- Çatalca, Tekirda¤, Ahtapolu ve Midye’den ‹stanbul’a gelen göçmen sa-y›s› 100 bini bulmaktayd›. Ayr›ca 20 bin göçmen de yola ç›km›flt›. Göç kervan›naen nihayet Küçük Çekmece ahalisi de kat›l›r. Türklerle birlikte birçok Rum aile deGelibolu ve Çanakkale’ye göç eder.

Osmanl›, 2.300.000’i aflk›n nüfusu bar›nd›ran sahay› savaflta kaybetti. Savafl son-ras› söz konusu nüfusun %38’i ocaklar›nda yaflamay› sürdürürken %62’si ya katle-


dildi veya göç etmek zorunda kald›. ‹flgal sahas›n›n yan› s›ra Balkan devletleri co¤-rafyas›nda ikamet eden ve o devletlerin vatandafl› olan Müslümanlar da göç kerva-n›na kat›l›r. Balkan mültecilerinin toplam say›s› içiflleri bakanl›¤› istatistiklerine gö-re 413.922’dir.

Balkan Savafllar› göçleri ile ilgili teferruatl› bilgi için Osmanl›’dan Cumhuriyet’e Balkan-lar’›n Makûs Talihi Göç adl› kitab› okuyabilirsiniz. (Y›ld›r›m A¤ano¤lu, ‹stanbul: Kumsaati Yay, 2001.)

fiark MültecileriRusya, Birinci Dünya Savafl› esnas›nda Do¤u Karadeniz ve Do¤u Anadolu üzerin-den Akdeniz’e ulaflmay› planlam›flt›. Nitekim Rusya söz konusu alan›n yay›lma sa-has› oldu¤unu Mart 1916 Petrograd Protokolü’yle müttefiklerine kabul ettirecektir.Rusya söz konusu plan do¤rultusunda May›s 1915- Nisan 1916 tarihleri aras›ndaVan, Bitlis, Mufl, Erzurum, Gümüflhane, Erzincan ve Trabzon’u iflgal eder. Rus ifl-gal sahas›nda Rus, Kozak ve bilhassa Ermeni çeteleri taraf›ndan bir milyonu aflk›nMüslüman katledildi. Katliamdan kurtulmay› baflarabilenler ›rz, namus ve can gü-venli¤ini sa¤lamak amac›yla iç bölgelere iltica ettiler.

Sar›kam›fl hezimeti üzerine Artvin, Borçka ve Acara ahalisinin büyük bir k›sm›memleketlerini terk edip Trabzon’a s›¤›nm›flt›. Mültecilere yerel idare ve halk elin-den geldi¤ince yard›mc› oluyordu. Ocak-fiubat 1915’te flehrin bombalanmas› üze-rine Trabzonlu kad›n ve çocuklar da göç kervan›na kat›ld›lar. Erzurum’un düflme-si Trabzon ahalisinin göç hareketini h›zland›rd›. Göç yollar›na düflenler karadanveya denizden Giresun ve Ordu’ya ulaflmaya çal›flt›lar. Mültecilerin büyük bir k›s-m› terk edilmifl evlere yerlefltirildi. Özel komisyonlar vas›tas›yla mültecilere ekmekve ekonomik gücüne göre nakdî yard›m yap›ld›.

Ruslar›n Harflit deresine kadar ilerlemeleri üzerine Giresun ve Ordu iflgal teh-likesi ile karfl› karfl›ya kald›. Bunun üzerine yöredeki mülteciler ve yerli ahali ye-ni bir felâketle karfl›laflmamak düflüncesiyle deniz veya kara yoluyla Samsun’a ka-dar çekilmeyi tercih ettiler. Samsun ve havalisinde Aral›k 1916 tarihine kadar 85bini aflk›n mülteci birikti. Mülteciler tamamen iafle edilemiyordu. Asl›nda, yerliahali ve memurlar dahi açt›. Sokak ortas›nda ve yal› kenarlar›nda bar›nmaya çal›-flan mülteciler sefalet içindeydiler. Salg›n hastal›k, k›tl›k, izdiham ve benzeri so-runlardan kurtulabilmek amac›yla mültecilerden baz›lar› çözümü Sinop, ‹nebolu,‹zmit, Amasya ve Çorum gibi yerleflmelere gitmekte buldular. Böylece yeni birgöç dalgas› bafllad›.

Karadeniz sahilinde söz konusu nüfus hareketleri meydana gelirken Ermenibask› ve zulmünü gören ve duyan A¤r›, Pasinler ve Erzurum’un Müslüman ahalisi-nin bir k›sm› Erzincan ve Bayburt üzerinden Sivas’a s›¤›nd›. Aral›k 1916 tarihinekadar Sivas’a gelen mülteci say›s› 300 bini bulmufltu. Bu nüfusun yaklafl›k yar›s›Ankara, Çorum, Yozgat, Kayseri, Ni¤de, K›rflehir ve Konya’ya sevk edildi. Arta ka-lanlar Sivas vilâyeti dahilinde iskân edilmeye çal›fl›ld›. Ankara vilayeti dahilindetoplam 135 bin muhacir ve mülteci birikmiflti.

Erzurum’un do¤usu ve güneyiyle Van’›n bat› kesimlerinden hareket eden mül-teciler Kemah, Divri¤i ve Kangal yoluyla Elaz›¤’a ulaflt›lar. Bunlar vilayet merkeziElaz›¤’›n yan› s›ra Malatya, Hüsnümansur ve Behisni’ye yerlefltirildiler. Aç›kta ka-lanlar Marafl ve Antep’e sevk edildi. Van, Bitlis ve Mufl havalisinden hareket edenmülteciler ise Ergani veya Silvan yoluyla Diyarbekir’e geliyorlard›. Bu bölgede, ifl-gale maruz kalan flark vilâyetlerinden gelen mültecilerin yan› s›ra Acem, Çeçen ve


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Çerkes mülteciler de bulunmaktayd›. Bir ara Elaz›¤, Diyarbekir ve Urfa hatt›nda bi-riken mülteci say›s› 200 bini buldu. Diyarbekir’deki izdiham› hafifletmek amac›ylamültecilerin bir k›sm› Siverek üzerinden Urfa havalisine, di¤er k›sm› da Mardin-Resülayn havalisine sevk edildi. Halep ve Musul’a da mülteci sevk ve iskân edildi.

Birinci Dünya Savafl› esnas›nda Rus iflgaline u¤rayan Erzurum, Van, Bitlis, Er-zincan ve Trabzon topraklar›nda savafl öncesi 2.623.484 Müslüman mevcuttu. Bu-nun bir milyonu salg›n hastal›k, açl›k ve katliam sebebiyle telef oldu. 800 bini Ka-s›m 1916 tarihi itibar›yla mülteci konumuna düfltü. 24 Mart 1918 tarihinde ise ül-ke dahilinde 825.991 mülteci ve 384.996 göçmen mevcuttu. Mültecilerin 324.826’s›Trabzon’dan, 287.474’ü Erzurum’dan, 102.808’i Van’dan ve 128.288’i Bitlis’dengelmiflti. Aflâir ve Muhacirîn Müdür-i Umûmîsi Hamdi Bey, resmî istatistiklere geç-meyenlerin de hesaba kat›lmas› hâlinde say›n›n en az 1.500.000’e ç›kaca¤›n› ifadeetmekteydi.

Erzincan Mütarekesi’ni (18 Aral›k 1917) müteakip Ruslar iflgal ettikleri yerlerden1878 s›n›r›na kadar çekilmeye bafllad›lar. Mülteciler, bir an önce ocaklar›na kavufl-ma telafl›na kap›ld›lar. Bu arada tehcire tabi tutulanlar›n da geri dönmesi söz ko-nusuydu. Geri dönmek durumunda olan Türk, Rum ve Ermenilerin say›s› yaklafl›k900 bini bulmaktayd›. Oysa iflgal döneminde terk edilen yerleflmelerde oturulabi-lecek bina hemen hemen kalmam›flt›.

Göçmen idaresi, Rum ve Ermenilerin iskân meselesini Müslüman mültecilerdendaha öncelikli konu olarak ele ald›. fiubat 1920 tarihine kadar geri dönen Ermenive Rumlar›n toplam say›s› 335.883’ü buldu. Göçmen idaresi söz konusu gayrimüs-limlerin sevk ifllemlerini bitirdikten sonra Müslüman mültecilerin iskân meselesiy-le ilgilenmeye bafllad›.

Geri dönenlerin say›s› 11 May›s 1920’de 300 bine yükseldi. Ayn› tarihte 627.847kifli henüz mülteci konumundayd›. 1921 y›l›n›n ilk aylar›nda geri dönmeyi bekle-yenlerin say›s› 81.668 kifli olarak belirlendi. Bunlardan 30.713’ü yurtlar›na ulaflt›r›-l›rken arta kalanlar 1921-1922 k›fl›n› Sivas-Erzincan hatt›nda geçirmek zorundakald›. Bu arada, mültecilerin bir k›sm› geçici olarak yerlefltikleri yerlerden ayr›l-mak istemiyordu.

Yurtlar›na dönmeyi baflaranlar›n büyük bir k›sm› meskenleri iflgal dönemindetahrip edilmesi sebebiyle viranelerde veya tafl kovuklar›nda aç ve sefil bir flekildehayatlar›n› sürdürüyorlard›. Bu duruma son verebilmek için tahrip edilmifl olanmeskenlerin bir an önce tamir edilmesi gerekliydi. Bu hususta 1922 y›l› bütçesine500 bin lira tahsisat kondu. Öte yandan, dönenlere meskenlerini tamir veya yenibafltan infla etmeleri için gerekli olan keresteyi ormanlardan ücretsiz karfl›lamalar›imkân› tan›nd›. Bir baflka tedbir olarak da, düflman istilâs›ndan kurtulan mahaller-de sahibinin firar› sebebiyle bofl kalan meskenlerin ihtiyaç sahibi mültecilere da¤›-t›lmas› yoluna gidildi.

Geri dönenlere ekim vakti m›s›r, sebze ve bostan tohumlu¤u da¤›t›ld›. 1914-1918 y›llar›n› kapsayan genel mahiyette bir vergi aff› getirildi. Al›nan önlemlere ra¤-men 1919’da açl›k, sefalet, salg›n hastal›k ve iskân meselesi bütün fliddetiyle devamediyordu. Bu nedenle Hilâl-i Ahmer Cemiyeti’ne ait imdat heyetleri Trabzon, Erzin-can ve Erzurum yöresine hareket ettiler. Bu heyetler, yöre halk›na din, mezhep vemillet ayr›m› yapmaks›z›n yiyecek, giyecek ve ilaç yard›m›nda bulundu.

fiark mültecileri ile ilgili ‹mparatorluktan Ulus Devlete Göçler isimli kitab›n 129- 182.Sayfalar› aras›n› okuyabilirsiniz. (Nedim ‹pek, Trabzon: Serander Yay. 2006)


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Bat› Anadolu Göçmenleri15 May›s 1919’dan itibaren Bat› Anadolu’nun Yunanl›lar taraf›ndan iflgali yeni birmülteci sorununu gündeme getirdi. Yunan kuvvetleri iflgal etti¤i flehirlerde Türkgüvenlik kuvvetlerinin ve sivil halk›n elindeki silâhlar› toplayarak Türk toplumunuyerli gayrimüslimlere karfl› savunmas›z bir duruma düflürüyordu. Toplanan silâhlarYunan ordusundan temin edilenlerle birlikte H›ristiyanlara veriliyordu. Arkadan,subay, memur, imam gibi toplumun kanaat önderleri sudan sebeplerle hapsedilir,sürülür veya öldürülür. Amaç, Türk toplumunu iflgallere karfl› örgütleme yetene¤i-ne teorik olarak sahip oldu¤una inan›lan potansiyel lider adaylar›n› yok etmektir.Türk unsurunun bu sistemli yok etme ve göçe zorlama siyaseti karfl›s›nda ilk tep-kisi kaçmak yönünde oldu. Bu arada Yunanl›n›n halk› silâhs›zland›rmaya kalkma-s› Türklerin karfl› koyma iradesini artt›rd›. Hatta iflgallere karfl› direnmek amac›ylamahallî kongreler tertip edildi.

K›rsal alandaki Yunan ilerleyiflinde ise Rum ve Ermeni çeteleri Türk yerleflimbirimlerine bask›n yapmak görevini üstlenmifllerdi. Önce yürüyüfl kolu üzerindekiTürk köylerine tecavüz ediyorlar, sonra Yunan ordusu aç›s›ndan güvenlik sa¤la-n›nca çeteler çevre köylere sald›r›yordu. Neticede Türk köylüsü kaç›p göçmeyebafllad›. Göç eden Türk köylüsünün ilk hedefi kendini güvende hissedece¤i en ya-k›n Türk köyüne s›¤›nmakt›. Mülteciler, genelde s›¤›nd›klar› köylerde de Yunanl›-lar›n sald›r› ve tecavüzlerine maruz kal›yorlard›.

En büyük felaketlerin muhaceretten kaynakland›¤› düflüncesinde olan askerî vemülkî Türk makamlar›n›n ilk ifli göçü önlemeye çal›flmak olmufltu. Bu teflebbüslersonuç vermez. Zira Yunanl›lar Marmara’ya do¤ru ilerlerken göç eden Türklerin ge-ri dönüfl ümidini yok etmek için mal› mülkünü yak›yorlard›. Ama ricat esnas›nda,arta kalan Türk evleri ve köyleri Yunanl›larca atefle verildi. Geri çekilme güzergâ-h›ndaki Türkler ya esir edildi ya da öldürüldü.

Yunan kuvvetlerinin söz konusu politikas› ve uygulamalar› sonucu 60 bini Ay-d›n ve havalisinden, 40 bini Bergama, Menemen ve Manisa civar›ndan olmak üze-re yaklafl›k 100 bin kifli yerini yurdunu terk ederek mülteci konumuna düfltü. Da-hiliye Nezaretine göre bu rakam 1920’de 150 bini bulmufltu.

Yunan iflgal sahas›nda yaklafl›k 640 bin Müslüman ölmüfl, kabaca 860 bin Türksavafl› canl› atlatabilmiflti. ‹smet Pafla’n›n Lozan’da sundu¤u rapora göre, Yunan ifl-galine düflen bölgede 1.500.000 Anadolu Türk’ü ya göçmüfl veya ölmüfltü. Rum veErmeniler ise Yunan ordusunu takiben Anadolu’yu terk etmifllerdir. Bölgede nüfuskayb›na u¤ramayan tek topluluk Musevîlerdi.

Osmanl› co¤rafyas›nda gerçekleflen iç göçlerin sebeplerini karfl›laflt›rarak aralar›ndakifark› aç›klay›n›z.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4


Osmanl› co¤rafyas›nda gerçekleflen içgöçlerin se-

beplerini tart›flabilmek

Osmanl› co¤rafyas›nda iç göç devletin izin verdi-¤i ölçüde hemen her dönemde yaflanm›flt›r. Ailereisleri ve ailenin gençleri geçimlerini temin et-mek amac›yla gurbete ç›kmaktayd›lar. Bu tarznüfus hareketleri temelde bireysel veya grup tar-z›nda gerçekleflmekteydi. Ancak, merkezî otori-tenin zay›flad›¤› ve asayiflin bozuk oldu¤u dö-nemde iç göçler kitlesel boyut kazanmaktayd›.Bu dönemde can ve mal endiflesine düflen k›rsalnüfus çözümü daha güvenli bulduklar› sahayagöç etmekte bulmaktayd›. 1840’lardan itibarendevletin ekonomik anlay›fl›n›n de¤iflmesi ve Bat›ekonomisi ile bütünleflmeye bafllamas› üzerinelimanlar›n ve liman kentlerinin önemi artt›. Bu-nun üzerine k›rsaldan liman kentlerine yöneliknüfus ve hane göçleri gerçekleflmeye bafllad›.

Osmanl› Devleti’nin Tanzimat ve Meflrutiyet dö-

neminde izlenen nüfus politikas›n›n esas›n› aç›k-

layabilmek

Devlet asker kayna¤›n› ve vergi gelirlerini artt›r-mak ad›na afliretleri yerleflik hale getirme politi-kas›n› takip etti. Öte yandan Gülhane Hatt-› Hü-mayunu’nun eflitlik prensibine uygun olarak ver-gi muafiyetlerini tasfiye etti. Keza ayn› gerekçey-le gayrimüslimlere de askerlik yükümlülü¤ü ge-tirdi. Bu ise özellikle Do¤u Anadolu’da serhat vi-layetlerindeki nüfusu etkiledi. Söz konusu vila-yetlerdeki Müslüman nüfus yerini yurdunu terkederek ülkenin içlerine veya Bat›ya do¤ru göçetmeye bafllad›. Devlet nüfusu her zaman için zenginlik kayna¤›olarak gördü. Bununla birlikte savafllar sonucuelinden ç›kan yerlerdeki nüfusun göçetmesinitasvip etmedi. Ancak bu nüfusu bulunduklar›yerde can ve mal güvenli¤i içerisinde yaflamala-r›n› sa¤layamay›nca göç taleplerini kabul etmekzorunda kald›.

Osmanl› co¤rafyas›na yönelik göçleri s›ralaya-

bilmek

Osmanl› co¤rafyas› daha kuruluflundan itibarengöçlere sahne olmufltur. Özellikle kurulufl devrele-rinde di¤er beyliklerin s›n›rlar› dahilindeki Türk-men unsurlar› Osmanl› co¤rafyas›na ak›n ederken,klasik dönemde di¤er ülkelerde yaflama imkan›bulamayan Yahudi gibi gayrimüslim unsurlar daOsmanl› co¤rafyas›na göç edip yerleflmeyi planla-yabilmifllerdir. Bununla beraber Karlofça ve özel-likle Küçük Kaynarca Andlaflmas›’n› müteakip Os-manl› Devleti’nin himayesinden veya hâkimiyetin-den ç›kan sahadan henüz Türk hâkimiyetinin sür-dü¤ü topraklara kitlesel boyutta Türk ve Müslü-man topluluklar›n›n göçleri gerçekleflmifltir. K›r›mTürkleri Küçük Kaynarca Andlaflmas›’n› müteakipgöç etmeye bafllam›fllard›. Bu göçler 1774- 1922aral›¤›nda meydana gelen Osmanl›- Rus savaflla-r›nda ve sonras›nda kitlesel boyut kazan›rken ba-r›fl dönemlerinde fliddetini azaltmakla berabermünferit olarak devam etmifltir. Söz konusu tarih-ler aras›nda yaklafl›k 1.800.000 K›r›m Türk’ü Os-manl› co¤rafyas›na göç etmifltir.Kafkas topluluklar› 1850’li y›llar›n bafl›ndan itiba-ren göç etmeye bafllad›. Bu göçler fieyh fiamil’indirenci k›r›ld›ktan sonra özellikle 1863-1864 y›-l›ndan itibaren kitlesel bir boyut kazand›. 1863-1864, 1877-1878 ve 1890- 1908 y›llar› aras›ndakitlesel boyut kazanan Kafkas göçleri ancak1920’li y›llarda duruldu. 1850- 1920 aras› Kafkas-ya’y› terk edenlerin say›s›n›n 2 milyon civar›ndaoldu¤u tahmin edilmektedir. Balkan co¤rafyas›ndaki Müslüman nüfusun göçüise 1821 Rum isyan›n› müteakip bafllad›. Rum is-yan› dönemindeki Mora ve A¤r›bozlu Türkleringöçünü 1828-1829 Osmanl›- Rus Savafl› esnas›n-da iflgal edilen Balkan topraklar›ndaki Türkleringöçleri takip edecektir. Balkanlardan Anadolu’yayönelik göç 93 Harbi ve Balkan Savafllar› ile do-ruk noktas›na ulaflacakt›r. Netice itibar›yla 1821-1914 y›llar› aras›nda Balkanlardan göç eden Türknüfusun yaklafl›k 1.800.000 kadar oldu¤u söyle-nebilir. Fransa ve ‹talyanlar›n iflgal etti¤i KuzeyAfrika topraklar›ndan Anadolu ve Orta Do¤u’yayönelik göçler gerçekleflmifltir. Bu göçler kitleselboyut kazanmam›flt›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


Göçlerin Anadolu’nun nüfus yap›s›na etkisini

de¤erlendirebilmek

Göçler sonucu Balkanlar, K›r›m ve KafkaslardanTürk ve Müslüman nüfus kitlesel boyutta Anado-lu’ya gelmifltir. Kuzey Afrika’dan Anadolu’ya ge-len göçler kitlesel boyutta olmam›flt›r. Osmanl›co¤rafyas›na 1820’lerden 1920’lere kadar 4 mil-yonu aflk›n nüfusun göç etti¤i söylenebilir. 1910-1923 aras› Anadolu’dan di¤er ülkelere kitleselboyutta gayrimüslim nüfus göçü gerçekleflmifltir.Özellikle Rum nüfus Milli Mücadele sonras› firarusulüyle Anadolu’yu terk etmifltir. Bu göçler so-nucu Anadolu’da Türk ve Müslüman nüfusunmiktar› ve oran› artm›flt›r.

Osmanl› Devleti’nin Birinci Dünya Savafl› esna-

s›nda izledi¤i nüfus politikas›n› aç›klayabilmek

Osmanl› Devleti Birinci Dünya Savafl›’na girdi¤izaman özellikle cephe güvenli¤ini sa¤lamak ad›-na Do¤u Anadolu sahas›ndaki Ermeni nüfusucephe gerisine sevk etme karar› alm›flt›. Bu kararçerçevesinde yaklafl›k 440 bin Ermeni nakledildi.Bu nüfusun bir k›sm› savafl sonras› geri döndüve ocaklar›na yerlefltirildi. Ayn› dönemde Rus ifl-galine u¤rayan sahadan Orta Karadeniz ve OrtaAnadolu’ya 800 bin Müslüman s›¤›nmak duru-munda kald›. 24 Mart 1918 tarihinde ülke dahi-linde 825 bin mülteci ve 385 bin göçmen mev-cuttu. Kay›tl› olmayanlarla mülteci ve göçmensay›s› 1.500.000’e ç›kmaktayd›. Belirtmek gere-kirse Milli Mücadele döneminde Yunan iflgal sa-has›nda meskûn ahalinin en az 150 bini mültecikonumuna düflmüfltür. 1923 Mübadele sözleflme-si ile de Güney Makedonya sahas›ndan göç etti-rilen 400 bin Türk mübadil Trakya ve Anadolutopraklar›na iskân edildi.

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi 19. Yüzy›lda Anadolu’dagerçekleflen iç göçün sebeplerinden biri de¤ildir?

a. Köylü sipahi anlaflmazl›¤›b. Celali hadiseleric. Geçim s›k›nt›s›d. Köylerdeki iflgücü fazlas›e. Liman kentlerinde yeni ifl sahalar›n›n aç›lmas›

2. Afla¤›dakilerden hangisi Afliret mensuplar›n›n iskânatabi tutulmas›n›n sebebi de¤ildir?

a. Yeni asker kayna¤› temin etmekb. Afliret mensuplar›n›n yerli ahaliye verdi¤i zarar›

önlemekc. Vergi gelirlerini artt›rma iste¤id. Devletin merkeziyetçilik politikas›e. Afliret mensuplar›n›n yerleflik hale gelme arzusu

3. Afla¤›dakilerden hangisi Doksanüç göçlerinden öncegerçekleflmifltir?

a. Mora göçlerib. Boflnak göçmenleric. Tuna vilayeti ahalisinin göçüd. Dobruca ahalisinin göçüe. M›s›r halk›n›n göçü

4. Afla¤›daki göçlerden hangisi bir yönü ile di¤erlerin-den farkl›d›r?

a. Mübadeleb. Tehcirc. Sürgünd. Muhacerete. Tenkil

5. Afla¤›dakilerden hangisi bir yönüyle di¤erlerindenfarkl› bir nüfus hareketidir?

a. Trablusgarp göçüb. Kafkas göçüc. Doksanüç göçüd. Balkan Savafl› göçüe. K›r›m göçü

6. Afla¤›daki devletlerin hangisinin kuruluflunda kitle-sel boyutta göç yafland›?

a. Arnavutlukb. Bulgaristanc. Bosnad. H›rvatistane. Tunus

7. Birinci Balkan Savafl›’na afla¤›daki devletlerden han-gisi kat›lmad›?

a. Yunanistan b. Bulgaristanc. S›rbistand. Romanya e. Karada¤

8. Afla¤›daki savafllar›n hangisinin sonucunda kitleselgöç hadisesi yaflanmam›flt›r?

a. 93 Savafl›b. K›r›m Savafl›c. 1828- 1829 Savafl›d. Birinci Dünya Savafl›e. 1897 Osmanl›- Yunan Savafl›

9. I. Rus kültürünün yayg›nlaflmas›II. Ermeni ve Gürcü kiliselerinin bir çat› alt›nda bir-

leflmesiII. Kafkaslarda Slav ve H›r›stiyan unsurlar›n›n ço-

¤unluk halini almas›Rus iflgali sonras› Kafkasya’da yukar›dakilerden hangisigerçekleflmifltir?

a. Yaln›z Ib. Yaln›z IIc. Yaln›z IIId. I ve IIe. II ve III

10. Afla¤›dakilerden hangisi Kuzey Afrika’dan Anado-lu’ya yönelik gerçekleflen göçlerin sebeplerinden biride¤ildir?

a. Frans›z iflgalib. ‹talyan iflgalic. Kuzey Afrika’da ulus devlet kurma projelerid. Kuzey Afrika’ya Avrupal› kolonist iskan›e. Kuzey Afrika Müslümanlar›n›n ifl aramas›



1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ev Göçü” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Afliret ‹skân›” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise üniteyi yeniden gözden ge-çiriniz.

4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ermeni Sevk ve ‹skân›” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise üniteyi yeniden gözden ge-çiriniz.

6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Doksanüç Göçü” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Balkan Savafl› ve Göç” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise üniteyi yeniden gözden ge-çiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kafkasya Göçü” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Cezayir, Tunus, Trablus-garp Göçmenleri” konular›n› yeniden gözdengeçiriniz.


19. yüzy›lda 1840’larda Osmanl› ekonomik sisteminde-ki de¤ifliklik sonucu yabanc› flirketler liman kentlerindeacental›klar açm›fl, küçük ölçekli atelyeler kurulmufltur.Bunun üzerine k›rsaldan liman kentlerine yönelik nü-fus göçü gerçekleflmifltir. Kentlere gelen gurbetçilerdendaha çok gayrimüslim unsurlar ifl imkân› bulacakt›r. Buda kentteki nüfus dengesinin de¤iflmesine, gayrimüslimnüfusun artmas›na vesile olacakt›r.

S›ra Sizde 2

1768- 1774 Osmanl›- Rus Savafl› öncesi baflta Çerkeslerolmak üzere Osmanl› co¤rafyas›na Kafkaslardan bireyselve grup göçleri olageldi¤i bilinmektedir. K›r›m Savafl›sonras› Kafkasya’ya yo¤unlaflan Ruslar buradaki nüfusaOsmanl› topraklar›na ya da Sibirya’ya göç etmeyi önerir.Bunlar›n bir k›sm› Balkanlara göç eder. Balkanlara yerle-flenler Doksanüç Savafl› sonras› Avrupa’n›n bask›s› sonu-cu bu sefer Rumeli’den Anadolu’ya göçürülür.

S›ra Sizde 3

‹slamiyeti buralara Türk nüfusun getirmemifl olmas› vedenizafl›r› olmas› gibi sebeplerden dolay› bu göçler kit-lesel boyut kazanmam›flt›r. Cezayir ve Tunus’un Fransave Trablusgarp’›n ‹talyanlar taraf›ndan iflgali sonras› da-ha ziyade buradaki Türk memurlar ve askerler deniz

yolu ile Anadolu’ya gelmifllerdir. Öte yandan Cezayir’deiflgale karfl› direnenlerin bir k›sm› Emir Abdülkadir ilebirlikte Suriye bölgesine göç etmifltir.

S›ra Sizde 4

Osmanl› co¤rafyas›nda gerçekleflen iç göçlerin sebep-lerini karfl›laflt›rarak aralar›ndaki fark› aç›klay›n›z.Osmanl› co¤rafyas›nda meydana gelen nüfus dalgalan-malar›n› savafl ve bar›fl dönemi olmak üzere kaba birtasnifle üç gruba ay›rabiliriz. Birinci grubu savafl ve sa-vafl sonras› Türk askerinin terk etti¤i yerlerden karfl› ta-raf›n izledi¤i politikalar sonucu can güvenli¤i endifle-siyle daha güvenli oldu¤unu düflündükleri yerlere do¤-ru göç eden Türk ve Müslüman nüfus oluflturmaktad›r.‹kinci grubu yine savafl döneminde cephe ve cephe ge-risindeki güvenli¤i sa¤lama ad›na Ruslarla iflbirli¤i ya-pan Ermeni nüfusun daha güneye kayd›r›lmas›d›r.Üçüncü grubu ise iflbulmak amac›yla gurbete gidenleroluflturmaktad›r.

Yararlan›lan KaynaklarA¤ano¤lu, Y›ld›r›m, (2001), Osmanl›’dan Cumhuri-

yet’e Balkanlar’›n Makûs Talihi Göç, ‹stanbul:Kum saati Yay.

Beydilli, Kemal, (1988), “1828- 1829 Osmanl›- Rus Sava-fl›nda Do¤u Anadolu’dan Rusyaya Göçürülen Erme-niler”, Belgeler, 3/7, Ankara: Türk Tarih KurumuYay, s. 365- 434.

Beyo¤lu, Süleyman, (2000) “Girit Göçmenleri (1821-1924)”, Türk Kültürü ‹ncelemeleri Dergisi, 2, ‹s-tanbul, s. 123- 138.

Dumont, Paul Dumont, (1981), “1865 Tarihinde GüneyDo¤u Anadolu’nun Islah›”, Çev. Bahattin Yediy›ld›z,Tarih Enstitüsü Dergisi, 10-11, ‹stanbul, s. 369- 395.

Gündüz, Tufan, (2012), Alahimanet Bosna Boflnakla-

r›n Osmanl› Topraklar›na Zorunlu Göçü, ‹stan-bul: Yeditepe Yay, 2012.


Göçler, Trabzon: Serander Yay.‹pek, Nedim, (1994), Rumeli’den Anadolu’ya Türk Göç-

leri 1877- 1890, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay. Karpat, Kemal, (2010), Osmanl›’dan Günümüze Et-


Örenç, Ali Fuat, (2009), Balkanlarda ‹lk Dram Unut-

tu¤umuz Mora Türkleri ve Eyaletten Ba¤›ms›z-

l›¤a Yunanistan, ‹stanbul: Bab›ali Kültür Yay›nlar›.Saydam, Abdullah, (1997), K›r›m ve Kafkas Göçle-

ri,1856- 1876, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;D›fla ve içe göçün sebeplerini tart›flabilecek,Osmanl› Devleti’nin nüfus politikas›n› ve d›fla ve içe göçe karfl› tavr›n› tart›fla-bilecek,Anadolu’da meydana gelen müslim ve gayrimüslim nüfus göçlerini karfl›lafl-t›rabilecek,D›fla ve içe göçün Osmanl› Devleti’ne etkisini de¤erlendirebileceksiniz.

‹çindekiler

• ‹ltica• Mülteci• Macar• Yahudi

• Muhacirin-i Üsera• Rum• Bulgar• Ermeni

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

N

N


• OSMANLI CO⁄RAFYASINDA DIfiTAN ‹ÇE VE ‹ÇTEN DIfiAGÖÇLER

Osmanl›Co¤rafyas›nda D›fltan‹çe ‹çten D›fla Göç


OSMANLI CO⁄RAFYASINDA DIfiTAN ‹ÇE VE ‹ÇTENDIfiA GÖÇLER

D›fltan ‹çe Göç

Macar ve Polonya Mültecileri1789, 1830 ve 1848 ihtilalleri Avrupa’y› siyasi ve sosyal yap› aç›s›ndan yeniden fle-killendirdi. 1848 ihtilalleri Bat› Avrupa ülkelerinde sosyalist hareketler, Almanya ve‹talya’da milli birlik, Orta Avrupa ülkelerinde millî istiklal fleklinde tezahür etti.1848’de Macarlar Kossuth’un liderli¤inde Avusturya’dan idarî muhtariyet talep etti-ler. Bu talep ve sonras›nda geliflen olaylar sonucu 5 Ocak 1849’da Avusturya kuv-vetleri Macaristan’›n merkezini iflgal etti. Ancak k›sa süre sonra Macar kuvvetleriimparatorluk kuvvetlerine üstün geldi ve 15 Nisan 1849’da Kossuth liderli¤indeMacar ba¤›ms›zl›¤› ilan edildi. Avusturya Rusya’dan askerî yard›m talep etti. Maca-ristan’daki geliflmeleri kendi aleyhine gören Rusya Avusturya’ya yard›m etti. Neti-cede Macar kuvvetleri Rus ve Avusturya ordusuna ba¤l› askeri birlikler taraf›ndanA¤ustos 1849’da etkisiz hale getirildi. Macarlar›n ço¤u tutukland› ya da öldürüldü.Baflta Kossuth olmak üzere yüksek rütbeli asker, sivil birçok ihtilal lideri çareyi Os-manl› topraklar›na ilticada buldu. Eylül 1849 tarihi itibar›yla Osmanl›’ya iltica eden-lerin say›s› 10 bini bulmufltu.

Mülteciler Osmanl›’dan destek al›p vatanlar›n› kurtarmak amac›yla tekrar müca-deleye bafllamay› planl›yorlard›. Bab›âli mülteciler sebebiyle Avusturya ve Rusyaile herhangi bir çat›flmaya girmek istemiyor, ancak mültecileri iade etmeyi de dü-flünmüyordu. Çözüm mültecilerin silahs›zland›r›larak kabul edilmelerinde bulun-du. Bu tav›r Avrupa devletlerince olumlu karfl›land›.

Silahs›zland›r›lan mülteciler Vidin flehrinde Tuna Nehri boyuna kurulan mültecikamp›na yerlefltirildi. Kamp›n ekmek, pirinç, et, ya¤ vb. gibi günlük iafle maddele-ri ve yakacak ihtiyac› kamu taraf›ndan karfl›lanmaktayd›. Ayr›ca mültecilere nakitpara da¤›t›lmaktayd›. Kamptaki mülteciler Macar, Polonyal› ve ‹talyan kökenliydi-ler. Bu arada mültecilerin bir k›sm› Müslüman olmay› tercih etti. Özellikle Ruslar-dan korkan Polonyal› mülteciler din de¤ifltirmeye daha meyilliydiler. Zira Osmanl›-Rus anlaflmalar›na göre din de¤ifltirenler iade edilmiyordu. Din de¤ifltirenlerin ilkdüflüncesi Osmanl›’n›n Rusya’ya karfl› muhtemel bir savaflta ortak hareket etmesi ih-timaliydi. Müslüman olanlara maafl ba¤land› ve yeni bir yerleflim yeri tahsis edildi.

Osmanl› Co¤rafyas›ndaD›fltan ‹çe ‹çten D›fla Göç

Avusturya, mültecileri yurtlar›na döndürmek için bir taraftan 1849’da k›smi afilan ederken di¤er taraftan Vidin’e bir temsilci gönderdi. Avusturya’n›n bu giriflimisonucu mültecilerin bir k›sm› geri dönüfl dilekçesi verdi. Kossuth, geri dönüfl ka-rar› alanlar› vazgeçirmeye çal›flt›ysa da baflar›l› olamad›. Geri dönüfl karar›n›n al›n-mas›nda Vidin kamp›ndaki belirsizlik, vatana duyulan özlem, savafl›n yeniden bafl-layaca¤›na dair verilen umutlar›n yok olmas› ve al›flk›n olunmayan iklim koflullar›etkili oldu. 21 Ekim 1849 tarihi itibar›yla 2.732 Macar, 124 Leh, 201 ‹talyan ve aile-leriyle birlikte 99 Avusturya tebeas› olmak üzere toplam 3.156 kifli geri döndü. Vi-din kamp›nda 800 Polonyal›, 200 ‹talyan ve 400 Macar kald›.

Rus ve Avusturya’n›n ani bir bask›n düzenleyip mültecileri kaç›rmas›ndankayg›lanan Bab›âli kamp›n fiumnu’ya nakledilmesine karar verdi. 30 Ekim 1849’da790 Polonyal› mülteci fiumnu’ya gönderildi. fiumnu’ya en son Macar mülteci ka-filesi hareket etti. Bu arada Vidin kamp›ndaki 221 ‹talyan mülteci Gelibolu üze-rinden memleketlerine döndüler. Mülteciler fiumnu kamp›nda üç ay kadar kald›-lar. Evli mülteciler flehir dahilinde kiralanan mesken ve binalara, bekarlar k›flla-ya yerlefltirildi. Mülteci liderleri fiumnu’ya büyük ümitlerle gelmifllerdi. Osmanl›ile Rusya aras›nda mülteci sorunundan kaynaklanan bir savafl›n ç›kaca¤› ve busavafl›n Macaristan’›n hürriyetini temin edece¤i kanaatini tafl›yorlard›. Kossuth vearkadafllar› ise Avusturya’n›n ileride hiçbir devletle iflbirli¤i yapamayaca¤›, müt-tefiklerini kaybettikten sonra parçalanaca¤› ve Macarlar›n böylece istiklale kavu-flaca¤› inanc›ndayd›lar.

Avusturya ikili iliflkileri gerginlefltirmeme ad›na mültecilerin iadesi talebindenvazgeçti. Buna karfl›l›k Ali Pafla da Macar mültecilerinin s›n›rdan ve Rumeli’denuzak Kütahya’ya gönderilip Avusturya aleyhine hiçbir faaliyette bulunamayacakbir flekilde muhafaza edeceklerini garanti etti. Kossuth, Macar mülteci liderlerininiskân yeri olarak Kütahya’n›n belirlenmesine kati surette karfl› ç›kt›. Çünkü mülte-cilerin bölünmesini istemiyordu. O mültecilerin Avusturya s›n›r›na yak›n bir Bal-kan flehrinde toplu olarak yerlefltirilmesini tercih ediyordu. Kossuth mültecilerinKütahya’ya gönderilmesi karar›na direndiyse de baflar›l› olamad›. Zira Bab›âli Avus-turya ve Rusya ile zor flartlarda yapt›¤› anlaflman›n fiumnu’daki mültecilerin muha-lefeti sebebiyle bozulmas›n› istemiyordu. Ayn› zamanda bütün samimiyetiyle müm-kün olan en k›sa zaman içerisinde bu insanlar› serbest b›rakmak istiyordu. Mülte-cileri Kütahya’da tutmak Bab›âli’nin gerçek arzusu de¤ildi. Buna karfl›l›k Polonya-l› mülteciler ise Osmanl› co¤rafyas›n›n herhangi bir yerinde koloni halinde yafla-mak istiyorlard›.

fiubat 1850’de mülteci liderleri ve ileri gelenleri Malta, Halep ve Kütahya’yanakledilmeye baflland›. 130 Polonyal› mülteci Malta adas›na sevk edildi. Müslümanolan 256 mülteci Halep’e sevk edildi. Bu mülteci grubuna Kaymakam Mümtaz Beyefllik etti. Müslüman olan bu mültecilerin büyük bir k›sm› zamanla kamuda istih-dam edildi. Mülteci liderlerinin ayr›lmas›n› müteakip fiumnu’da kalanlar aras›ndaikilik ç›kt› ve k›sa sürede da¤›ld›lar. Bir k›sm› Amerika’ya göç etti.

Kütahya kafilesi say›ca en az olan›yd›. Ancak baflta Kossuth olmak üzere MacarÖzgürlük Savafl›’n›n önde gelen isimleri bu grup içerisinde yer al›yordu. Bu sebep-le Osmanl› Devleti Kütahya grubunu özenle korumufl ve onlara mümkün oldu¤un-ca misafirperver davranm›flt›. Buradaki mültecilerden Süleyman Refik Bey sorum-luydu. Kütahya’daki mülteci say›s› aileleriyle birlikte yaklafl›k 100 kadard›. Bunlar-dan 56’s› 9 May›s 1851 tarihinde Gemlik ‹skelesi’ne sevk edildi. Buradan deniz yo-lu ile Osmanl› ülkesini terk ettiler. Geride 51 mülteci kald›. Ancak Kütahya’dakimülteci say›s› azalmakla birlikte burada bulunan mülteci liderleri Avusturya için


hâlâ korkulmas› gereken bir gruptu. Zira mülteci liderlerinin en önemlileri buradabulunuyorlard›. Avusturya bunlar›n serbest b›rak›lmalar› halinde de¤iflik ülkelereda¤›lan mültecileri yeniden organize etmelerinden endiflelenmekteydi. Mülteciler-den ‹slamiyet’e geçenler ise Halep’e gönderilmifllerdi. Bunlar›n bir k›sm› zamanlaaskeri kurumlarda istihdam edilmeye çal›fl›ld›.

Bab›âli’nin mültecileri iade etmeme politikas›ndaki kararl› tutumu ve Avrupakamuoyunda oluflan olumlu hava, Rusya ve Avusturya’y› geri at›m atmaya zorla-m›flt›r. Uluslararas› konjoktürün aleyhine döndü¤ünü gören Avusturya ve Rusya ta-v›rlar›n› ve mülteci politikalar›n› yumuflatma ihtiyac› duyacaklard›r. Bu ise Bab›âliiçin diplomatik bir baflar› olarak alg›lanacakt›r.

Yahudi GöçüYahudiler daha M.Ö. 586’da Babil’e sürülmüfllerdi. 2. ve 4. yüzy›llarda ise Romal›-lar ve H›ristiyanlar taraf›ndan ikinci defa sürgün edilmifllerdir. Bunun neticesindeAsya, Avrupa ve Afrika k›talar›na da¤›lm›fllard›r. 13 ve 16. yüzy›llar aras› ise ‹ngil-tere, Fransa, ‹spanya ve Portekiz ‘den kovulmufllard›r.

Nüfusu zenginlik kayna¤› olarak gören ve Avrupa’n›n nüfus politikalar›n› garip-seyen Osmanl› padiflahlar› Yahudilerin Osmanl› co¤rafyas›na göç etmelerine izinveriyordu. Osmanl›’ya s›¤›nan ilk Yahudi cemaatleri ‹stanbul, Edirne, Selanik, ‹z-mir, Manisa, Bursa, Gelibolu, Amasya, Patros, Larissa ve Manast›r’a yerlefltirildi.

Avrupa’da ayd›nlanma ça¤› ve liberal anlay›fl sonucu geliflen laiklik sayesindeYahudilere karfl› azalm›fl gibi görünen dini düflmanl›k yerini, milliyetçilik ve ›rkç›-l›¤›n devreye girmesiyle siyasî, sosyal ve iktisadî yönü a¤›r basan Yahudi aleyhdar-l›¤›na b›rakt›. Böylece Fransa, Almanya, ‹ngiltere, Avusturya, Polonya ve Rusya gi-bi ülkelerde teoriye dayand›r›lan, örgütlerce desteklenen siyasî bir Yahudi düfl-manl›¤› bafllat›lm›fl oldu. Bunun sonucu Avrupa’da halledilmesi gereken önemli birYahudi meselesi ortaya ç›kt›.

Yahudiler 20 as›rl›k bir sürgün döneminde dinî Siyonizm inanc›n› ve umudunudaima muhafaza etmifllerdir. Bununla beraber Yahudi ayd›nlar› politik faaliyetleri-ni etnik millet zemini üzerinde yürütmelerinin hedeflerine varma aç›s›ndan dahaak›lc› bir yaklafl›m olaca¤›na inan›yorlard›. Siyasi örgütlenme, yay›n ve propagan-da yoluyla Avrupa diplomatik ve entelektüel çevrelerine Yahudilere bir yurt teminedildi¤inde, Avrupa için Yahudi meselesinin ortadan kalkaca¤› kolayl›kla anlat›la-bilirdi. Bu yolla Yahudiler kendilerinin bir millet oldu¤unu Avrupa’ya kabul ettir-diler. S›ra önce vatan edinme, sonra devlet kurmaya gelmiflti. Vatan olarak belirle-nen co¤rafya Filistin idi. Ancak, diplomatik ve politik faaliyetlerine dayanak teflkiledecek flekilde Filistin’de ne topraklar› ve ne de nüfuslar› vard›.

Bunu temin etmek için Osmanl› idarecilerini Yahudilerin Filistin’e göçetmeleri-ne raz› etmek, bu hususta Avrupal› diplomatlar›n Bab›ali’ye bask› yapmas›, illegalyollardan Filistin’de toprak sat›n al›nmas› ve Yahudi göçmenlerin biran önce bura-lara yerlefltirilmesi yöntemleri uyguland›. Bu çerçevede Filistin, ‹stanbul ve Anado-lu’da Yahudi yerleflmeleri oluflturmak üzere Laurence Oliphant, Eisenberg gibi ki-flilerce projeler gelifltirilip Bab›ali’ye takdim edildi. Sultan ‹kinci Abdülhamid buprojeleri reddetti.

Bu esnada Avrupa ve Rusya’da Yahudi aleyhdarl›¤› fliddetlenmifl ve Yahudile-re karfl› yap›lan sald›r›lar tahammül s›n›r›n› aflm›flt›r. Bunun üzerine Do¤u ve Gü-ney Do¤u Avrupa ve Rusya’da bulunan Yahudilerden 650 bini 1880- 1914 aras›Amerika, ‹ngiltere, Kanada ve Osmanl› topraklar›na göç etmeye bafllad›. Osmanl›co¤rafyas›na gelenler Anadolu, Suriye, Filistin ve Selanik’e yönlendirildiler.

1237. Ünite - Osmanl › Co¤rafyas›nda D›fltan ‹çe ‹çten D›fla Göç

Türk topraklar›na yerleflmek isteyen Yahudiler Osmanl› ve ecnebi devletlerintabiyetinde bulunanlar olmak üzere iki gruptur. Bab›ali Osmanl› vatandafl› olanYahudilerin Osmanl› vilayetlerinde yerleflmesine izin vermekteydi. Ancak Yahu-diler Filistin’e veya buraya yak›n bölgelere yerleflmeyi arzu ediyorlard›. Bab›âliYahudi göçmenlerin Filistin sahas›na yerleflmesini yasaklad›. Bab›âli’nin ald›¤›tedbirler ve Filistin’e göç yasa¤› Yahudiler ve Yahudi örgütleri taraf›ndan bir fle-kilde k›r›ld›. Filistin’e girmeyi baflaranlar yerli ahaliye de¤erinden fazla para ver-mek suretiyle arazi sat›n almaya bafllad›lar. Netice itibar›yla Avrupadaki Yahudidüflmanl›¤›, Siyonizmin hedefleri, Avrupa’n›n emperyalist niyetleri ve Osmanl›’y›parçalama arzular› bir araya gelince önce bir Yahudi meselesi ç›kar›lm›fl, dahasonra bunu halletmek için Yahudilerin Filistin topraklar›na yerlefltirilmesi mesele-si gündeme getirilmifltir.

II. Abdülhamid’in devlet ve hâkimiyet anlay›fl›, Müslüman Araplar›n tepkileriYahudilerin münhas›ran Filistin’e yerleflmelerine mani olmufltur. Yukar›da aç›kla-nan politikalara ra¤men 1908 itibar›yla Filistin topraklar›nda bulunan Yahudi nüfu-su 1876’ya k›yasla üç misli artarak 80 bine ulaflm›flt›r. Bu arada Siyonistler 40 bindönüm toprak sat›n alm›fllar ve 33 yerleflim yeri kurmufllard›r. Kemal Karpat’›n tah-minine göre 1862- 1914 aras› Osmanl› topraklar›na 120 bin Yahudi göç etmifltir.1917 Bolflevik ihtilalinden kaçan Rus Yahudileri de Türkiye’ye s›¤›nm›fllard›r.

Rus MültecileriRus ordusuna mensup askerler zaman zaman firar ederek Osmanl› Devleti’nden il-tica talebinde bulunabilmekteydiler. Örne¤in 22 Nisan 1911-22 Mart 1914 tarihleriaras›nda yaklafl›k 200 kifli k›talar›ndan firar ederek deniz veya karayolu ile Türk li-manlar›na veya s›n›r karakollar›na s›¤›nm›fllard›. ‹ltica edenlerin büyük bir k›sm›Türkiye’nin do¤u s›n›rlar›na konuflland›r›lm›fl Rus askerî birlik mensuplar›d›r. Mül-tecilerin büyük bir ço¤unlu¤u Kazanl› Türklerdir.

Ruslar›n kitlesel boyutta ilticas› ise Bolflevik ‹htilali sonras› K›z›l Ordu’nun Be-yaz Ordu (Gönüllü Ordu)’yu ma¤lup etmesiyle gerçekleflmifltir. ‹ç savaflta K›z›lOrdu baflar›l› oldu ve çarl›k taraftar› olan yaklafl›k iki milyon asker ve sivil Rusmülteci konumuna düfltü. Mülteci say›s›n› daha yüksek gösteren kaynaklar damevcuttur.

Beyaz Ruslar›n iltica etti¤i topraklardan birisi de Osmanl› co¤rafyas›d›r. Türki-ye’ye ilk mülteci kafilesi 1919 y›l›nda geldi. Ayn› tarihlerde birçok Rus mülteci do¤-rudan Balkan ve Avrupa ülkelerine gitmifltir. ‹stanbul’a yönelik Rus mülteci ak›n›1920 y›l›nda General Denikin’in kumadas›ndaki Beyaz Ordu’nun ma¤lup olmas›üzerine gerçekleflmifltir. 1920 Sonbahar›’nda K›r›m’›n K›z›lordu hâkimiyetine geç-mesi sonras› General Vrangel emrindeki askerî birlikler ve siviller oldu¤u halde ‹s-tanbul’a s›¤›nm›flt›r. Bu tarihte Osmanl›’ya s›¤›nan Rus mültecileri yaklafl›k 150 binkifliydi. ‹ki y›ll›k sürede ‹stanbul’a s›¤›nan Beyaz Ruslar›n 250 ile 300 bin aras›ndaoldu¤u tahmin edilmektedir.

Kas›m 1920’de Rus mültecilerin ‹stanbul’daki say›lar› 167 bin kadard›. Bunun 69bini Limni, Çatalca ve Gelibolu’daki kamplara yerlefltirildi. Sivil mülteciler Beyo¤-lu ve Adalara iskân edildi. Yine Vrangel’in aç›klamas›na göre flehirde ve civardakiFrans›z kamplar›nda yaklafl›k 4.500 kifli bulunuyordu. Bulgaristan, Romanya veYunanistan’a 7.500’den fazla mülteci gönderilmifltir. ‹ngilizler 2 bin kifliyi Tuzlakamp›na yerlefltirirken, 400 hasta ve yaral› ile di¤er 1.800 kifli Rus organizasyonla-r›n›n çabalar› ile korumaya al›nm›flt›r. 12 bin kifli geri dönmüfl, ‹stanbul’da 34 bin


ve Gelibolu’da ise 1922 itibar›yla 2.140 kifli kalm›flt›r. Di¤erleri ‹stanbul’a geldiktensonra hemen veya bir süre sonra baflka bir ülkeye gitmifltir. Neticede 1922’de ‹s-tanbul’daki mülteci say›s› 30 binin alt›na düfltü.

Türk yetkililer bafllang›çta ilticalara s›cak bakmam›fllard›. Bunun sebebi ‹stan-bul’un alt yap›s›n›n çok say›daki mülteciyi kald›ramayaca¤› endiflesinden kaynak-lanmaktayd›. Bununla beraber gerek Türk hükümetinin gerekse kamuoyununmültecilere yard›m etmeye çal›flt›klar›n› vurgulamak gerekmektedir. Bu arada Be-yaz Ruslar›n iafle masraflar›n› karfl›layabilmek için baflta ‹tilaf devletleri olmak üze-re birçok ülke yard›m faaliyetinde bulunmufltur. Bu konuda en önemli katk›y› ya-pan organizasyonlardan birisi Milletler Cemiyeti olmufltur.

‹tilaf devletleri ‹stanbul’a gelen Beyaz Ordu birliklerini Milli Mücadele’ye karfl›kullanmay› arzu etmifllerdi. Baflta General Vrangel olmak üzere Beyaz Ordu’yamensup subaylar bu görüfle destek vermeyince ‹tilaf devletlerinin arzular› gerçek-leflmedi. ‹stanbul’da kalan Beyaz Ruslar flehirdeki sosyal yap›da, sanat ve e¤lenceanlay›fl›nda çok etkili olmufllard›r. Bu arada Türk bas›n›n bir ks›m›nda yap›lan yo-rumlarda baz› Rus mültecilerin flehrin ahlaki yap›s›n› sarst›¤› iddia edilmifltir. Butart›flma bir süre bas›nda ve kamuoyunda gündemi meflgul etmifltir. Beyaz RuslarTürk toplumuna olumlu katk›lar da yapm›fllard›r.

Geçici iskân döneminde Rus mültecilere ‹stanbul’da ev tahsis edilmesi kiralar›nf›rlamas›na sebebiyet vermifltir. Öte yandan, ‹stanbul’daki yang›nzede ve ‹zmirgöçmenleri ev s›k›nt›s› çekmekteydiler. Bu da Müslüman göçmenlerin Rus mülte-ci iskân›na tepki duymalar›na sebebiyet veriyordu. Öte yandan, Rus mültecileregerek yerli ve gerekse uluslararas› yard›m kurulufllar› yard›m etmekteydi. Mülteci-ler bir süre sonra kendi geçimlerini temin etmek ad›na ifl bulma ve hayatlar›n› ida-me ettirme kayg›s› içine düfltüler. Beyaz Ruslar ‹stanbul halk›n› daha ziyade kültü-rel aç›dan etkilediler.

Muhacirîn-i ÜseraBirinci Dünya Savafl›’nda Almanlara karfl› savaflan Rus askerî kuvvetleri bir haylikay›p vermifl ve yüz binlercesi de esir düflmüfltü. Bu esirlerin aras›nda bir hayli deTürk bulunuyordu. Esir Türklerin büyük bir k›sm› Berlin civar›ndaki Zossen EsirKamp›’na yerlefltirilmiflti. Osmanl› Devleti, müttefikleri ile yapt›¤› anlaflma çerçeve-sinde Almanya ve Avusturya’n›n esir kamplar›ndaki Müslüman ve Türk esirleriAnadolu’da iskân etmek üzere Türkiye’ye nakletmeye bafllad›. Getirilecek Müslü-man esirlerden zanaatkâr olanlar, güvenlik gerekçesiyle ikamet sahalar› de¤ifltiri-len gayrimüslimlerin oluflturdu¤u iktisadî bofllu¤u doldurmak üzere ihtiyaç nispe-tinde Osmanl› beldelerine da¤›t›lacakt›.

Almanya’n›n yan› s›ra Avusturya ve Romanya’dan getirilen Müslüman esirlerleBitlis ve Kutü’l- Amare’de ele geçirilen Müslüman esirlerden isteyenler de Osman-l› tâbiiyetine kabul edilerek çeflitli iskân ünitelerine yerlefltirilmifllerdir. Belgelereyans›d›¤› kadar›yla 755 Müslüman esir Osmanl› tâbiiyetine kabul ile Anadolu’nunçeflitli iskân ünitelerine sevk edilmifltir.

‹ran Mültecileri ‹ran- Osmanl› s›n›r›nda her iki yönde nüfus göçü gerçekleflmifltir. Osmanl› co¤raf-yas›ndan ‹ran sahas›na s›n›r boyundaki afliret mensuplar› geçerken, ‹ran’dan Os-manl› co¤rafyas›na gelenler, afliret mensuplar›, iflsizler ve siyasî mülteciler olmaküzere üç gruba ayr›labilir. 19. yüzy›lda Türk- ‹ran s›n›r›n›n her iki taraf›nda bulu-


nan afliretler sürekli yer de¤ifltiriyorlard›. Söz konusu devletler, bu nüfus potansi-yelini kendi ülkelerine kazanabilmek için afliretleri göçe teflvik ediyor veya bir ta-raf›n takibinden ve verece¤i cezadan kurtulmak amac›yla iltica edenleri himayeediyordu.

‹ran’dan Osmanl› topraklar›na gelen di¤er grubu ifl arayanlar oluflturmaktayd›.19. yüzy›ldan itibaren Bat› sanayi ürünlerinin ‹ran pazar›na hâkim olmas› yerli ima-lâthanelerin kapanmas›na sebep oldu. Bu durum ülkede iflsizli¤i beraberinde ge-tirdi. Bu ortamda, köylüler flehirlere göç ettiler. Ancak flehirlerde göçmenleri istih-dam edebilecek ifl alanlar› yoktu. Kurakl›k iflsizli¤i artt›ran baflka bir etmendi. ‹flbulamayanlar çareyi Kafkasya, Anadolu ve Hindistan’a göç etmekte buldular. Sözkonusu göç sürecinde ‹ran halk› hürriyet ve meflrutiyet gibi kavramlarla tan›flt›.

Bir di¤er göç peryodu Ruslar›n 3 Nisan 1908’de Tebriz’i iflgal etmesiyle bafllad›.‹ttihad-› ‹slâm F›rkas› Ruslar› Tebriz’den atmaya çal›flt›ysa da baflar›l› olamad›. Ne-tice itibar›yla ‹ran Rusya’n›n yar› müstemlekesi konumuna düfltü. Rus iflgal kuvvet-lerine karfl› vatanlar›n› savunan ancak baflar›l› olamayanlardan baz›lar› Osmanl›Devleti’ne iltica talebinde bulundular.

Osmanl› co¤rafyas›ndan da ‹ran sahas›na gidenler ve göç edenler olmaktayd›.Tanzimat döneminde eflitlik ilkesinden hareketle serhat halk›n›n vergi muafiyetiiptal edilince s›n›r boylar›ndaki halk ülke dahiline ve haricine göç etmeye bafllad›.Bu sebeple sadece Bayezid sanca¤› topraklar›ndan Rusya ve ‹ran’a göç edenler 20bin haneyi bulmufltu. ‹ranl›lar bu durumdan ve müflterek s›n›r›n iyi tahkim edilme-mesinden yararlanarak s›n›r boylar›nda meskûn Osmanl› köylülerini ‹ran’a göçürü-yorlard›. II. Mahmud devrinde taflrada nüfuzlu ve kudretli kiflilerin sürgün veyaidam edilmeleri s›n›r boylar›nda bulunan afliret bey ve a¤alar›n›n Osmanl› Devle-ti’nden ürkerek ‹ran’a meyletmelerine sebep oluyordu. Ayr›ca, mahallî idarecilerinbask›s› sonucu serhat vilâyetlerdeki ümera, a¤a ve sair afliret ileri gelenleri ‹ran tâ-biiyetine geçebiliyorlard›.

‹ki ülke s›n›rlar› dahilinde suç iflleyenler cezadan kurtulabilmek için di¤er dev-lete s›¤›n›yorlard›. Türk- ‹ran s›n›r›na yak›n bölgelerdeki afliretlerin ortak s›n›r›n heriki yakas›nda bulunan yaylak ve k›fllaklar›na gidip gelebiliyor, bir taraf›n takibineu¤ray›nca di¤er tarafa s›¤›nabiliyordu.

1848 tarihli Türk- ‹ran anlaflmas›na göre, tâbiiyetleri belli olan afliretler, gerekir-se kuvvet kullanmak suretiyle tâbi olduklar› devletin arazisine yerlefltirileceklerdi.Tâbiiyeti ihtilâfl› olan afliretler, bir defaya mahsus olarak iskân mahallini kendileriseçeceklerdi. Taraflarca tayin edilen murahhas heyetler, tahdid-i hudud, tazmin-ihasar ve tefrik-i aflâir konular›nda müflterek bir karara var›ncaya kadar, s›n›r›n ko-runmas› amac›yla tâbiiyetleri hususunda ihtilâf olan afliret mensuplar›n›n toplucas›n›r ötesine göç etmesine izin verilmeyecekti. Bununla birlikte bireysel göç talep-leri kabul edilecekti. Ancak, bu flekilde ‹ran’a gidenler daha sonra tekrar geri dön-mek isterlerse kabul edilmeyeceklerdi.

‹ran’dan Anadolu’ya göç edenlerin miktar›yla ilgili mevcut bir istatistik yoktur.‹ltica edenlerin ço¤unlu¤unu Güney ve Bat› Azerbaycan Türkleri oluflturmaktad›r-lar. Geri kalan› Acem ve Ermeni as›ll› mültecilerdir. Osmanl› Devleti mültecileri‹ran idaresinin haklar›nda herhangi bir idarî kovuflturma yap›lmayaca¤› garantisiüzerine yurt ve ocaklar›na geri göndermeye çal›flm›flt›r.

Osmanl› Devleti’nin içe göçe karfl› izledi¤i politikay› aç›klay›n›z.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

‹çten D›fla Göç

Rum GöçüRumlar Osmanl› döneminde Ortodoks H›ristiyanl›¤›n temsilcisi ve sözcüsü duru-mundayd›lar. 1840’a kadar Osmanl› tebaas› Ortodoks topluluklar resmî olarakRum ifadesiyle tan›mlanmaktayd›. Osmanl› ülkesinde tercümanl›k, Eflak Bo¤danyöneticili¤i gibi kamu hizmetlerinde istihdam edilmekle birlikte daha ziyade tar›mve ticaretle geçimlerini temin etmekteydiler. 19. yüzy›lda Avrupa ifladamlar› ile bü-tünleflerek Bat› sanayi kurulufllar›n›n Osmanl› co¤rafyas›nda acental›klar›n› üstlen-meye bafllam›fllard›.

1821’de Mora Rumlar› Osmanl› otoritesine karfl› isyan etti. Fransa, ‹ngiltere veRusya’n›n ortak teflebbüsleri sonucu 1830’da Yunanistan Devleti kuruldu. Bat›Anadolu ve adalardaki Rumlar da isyana ifltirak ettiler. ‹syan sonras› kanuni taki-battan korkanlar adalara ve Mora’ya firar ettiler. Firarîler Bab›âli’ye takdim ettikle-ri dilekçelerde fiillerinden piflmanl›k duyduklar›n› ve aç ve bî-ilaç olduklar›n› ifadeile geri dönüfl izni ve müsadere olunan mallar›n›n iadesini talep eder oldular. Ta-lepleri kabul edildi¤i için söz konusu firarilerin hemen tamam› Bat› Anadolu’ya ge-ri döndü. Bu ortam› f›rsat bilen pek çok Yunan vatandafl› da Bat› Anadolu’ya göçedip yerleflti.

Askerlik yükümlülü¤ü, vergilerin a¤›rl›¤›, salg›n hastal›klar Türk ailesindeki fertsay›s›n›n azalmas›na sebebiyet veriyordu. Bu ise 19. yüzy›lda Bat› Anadolu bölge-sinde özellikle tar›m alan›nda emek aç›¤›n›n ortaya ç›kmas›na sebep olacakt›r.Aç›k gayrimüslim nüfus ile özellikle Rum nüfus ile kapat›lacakt›r. Bat› Anadoluhem Orta Anadolu’dan ve hem de Yunanistan ve Adalardan Rum nüfus çekecek-tir. Ekonomik yap›da meydana gelen de¤iflim neticesi iç bölgelerde yaflayan Os-manl› vatandafl› Rumlar baflta ‹zmir olmak üzere Bat› Anadolu sahillerine göç ede-ceklerdir. Ayn› dönemde ifl arayan Yunan vatandafllar› Yunanistan’dan adalara veadalardan Bat› Anadolu’ya göç etmekteydiler. Özellikle zeytin bahçeleri olanlar ifl-çi aç›¤›n› Yunanistan ve adalar›n Rum nüfusuyla kapat›yorlard›. Neticede bölgede-ki Rum nüfus artt›. Bu göçler uzun bir zaman diliminde kitlesel bir boyut kazan-m›flt›r. ‹ngiliz konsolosluk yetkililerine göre bu say› sadece 1860-1880 y›llar› aras›n-da 200 bine ulaflm›flt›. Rum nüfusu daha fazla artt›rma ad›na Anadolu’da evlenmeça¤›na gelen gençler efl adaylar›n› adalardan seçmekte ve böylece Bat› Anadolu sa-hillerine yönelik göç resmiyet kazanmaktayd›. Amaç benzer yöntemlerle mümkünoldu¤u kadar Bat› Anadolu sahillerindeki Rum nüfusu ço¤altmakt›. Göç edenleraras›nda kanun d›fl› yollarla s›n›r› aflarak gelip sahte nüfus tezkireleriyle yerleflenpapazlar ve ö¤retmenler de vard›. Yunanistan’dan Anadolu’ya yönelik sürekli göçsonucu 1914’te Bat› Anadolu’da Rum nüfusun genel nüfusa oran› %14’e ulaflt›.

Bat› Anadolu’daki nüfus hareketleri Balkan Savafllar› sonras› de¤iflmifltir. 1912sonras› Balkanlardan gelen göçmen Türklerin bir k›sm› Bat› Anadolu topraklar›nayerlefltirilirken bölgedeki Rumlar da Yunanistan’a göç etmeye bafllad›. Sadece Ber-gama, Dikili, Menemen, Foça, Karaburun ve Çeflme gibi ‹zmir havalisinden 130 binRum Yunanistan’a göçtü. 1 Temmuz 1914 tarihinde Türk ve Yunan hükümetleriMakedonya Türkleri ile Ayd›n ve Do¤u Trakya’daki Rumlar›n mübadelesini karar-laflt›rd›. Söz konusu anlaflma Birinci Dünya Savafl› ç›k›nca tatbik edilmedi.

Birinci Dünya Savafl› esnas›nda Bat› Anadolu’daki Rum nüfusun isyan ederekTürk ordusunu arkadan vurmas› plânlan›nca 1916’da bölgenin güvenli¤ini sa¤la-mak amac›yla Rum nüfusun iç bölgelere sevk edilmesi kararlaflt›r›ld›. Bunlar›n yeri-


ne Rumeli’den gelen göçmenlerin yerlefltirilmesi yoluna gidilir. Bu uygulamaya da-hil olmak istemeyen Rumlar Adalara firar ederler. Kaçan Rum gençleri ve delikanl›-lar› Yunanistan ve Makedonya’daki Frans›z ve ‹ngiliz birliklerine ifltirak ederler.

Birinci Dünya Savafl› esnas›nda göç eden Rumlar mütarekeyi müteakip geridönmeye bafllad›. Harbiye Nezaretine gönderilen 5 Mart 1919 tarihli bir yaz›davaktiyle Midilli’ye göç etmifl olan Rumlar›n aç›k ve gizli geri dönüfllerinin önlene-medi¤i, bu sebeple asayifli bozucu topluluklar›n artmakta oldu¤u, söz konusu nü-fus hareketinin önü al›nmazsa çat›flman›n kaç›n›lmaz olaca¤› ifade edilir. ÜstelikYunanistan ve adalardaki iflsizler de bu ortamdan yararlanarak ifl ve mülk edinmekümidiyle Anadolu’ya gelmeye çal›fl›rlar. Asl›nda, Venizelos’un hedefi de Anado-lu’daki Yunan varl›¤›n› kal›c› k›lmak amac›yla, iflgal döneminde en az 300 bin Yu-nan’› Anadolu’ya göçürmek ve Menderes ovas›na yerlefltirmekti. 1919’dan itibarenYunan idaresi, Ortodoks Kilisesi ile iflbirli¤i içinde Bat› Anadolu’ya gelen Yunanl›-lar› öç almaya ve bölgeye yerlefltirilen göçmenleri kovmaya yönlendirir. Tonybe-e’nin belirtti¤ine göre, Türklerin o y›l ekti¤i ürünlere ve tarlalara Rumlar›n oldu¤uiddias› ile el konur. Mal› mülkü gasp edilen çareyi göç etmekte bulur. Bu uygula-malara karfl› Türk halk›nda direnme emareleri görülmez. Her fley ‹stanbul hükü-metinden beklenir. Hatta iflgalin ilk günlerinde bölgedeki baz› yerleflim birimlerin-de mal ve can korkusundan Yunanl›lar› ça¤›ranlar, Rumlara s›¤›nanlar ve Yunanbayra¤› çekenlere de rastlan›yordu. Ancak, tecrübeler artt›kça halkta direnme veörgütlenme faaliyetleri görülmeye baflland›.

‹flgal döneminde Bat› Anadolu’da bunlar yaflan›rken Trakya’da ise Türk varl›¤›yok edilerek Rum nüfus ço¤unluk haline getirilmeye çal›fl›ld›. Yunanl›lar mütareke-yi müteakip fiark demiryollar›n› muhafaza iddias› ile bir Yunan taburunu Do¤uTrakya’ya sevk etti. Taburun misyonu Türkleri göçe zorlamakt›. Yerli Rumlarla ko-ordineli olarak faaliyete geçen Yunan taburu, k›sa bir zaman diliminde yapt›¤› bas-k›larla Türk halk›n› k›m›ldayamaz bir hale getirdi. Öte yandan, Yunanl›lar Edirne veçevresindeki Müslümanlara ocaklar›n› terk etmeleri için bask› yapmaktayd›lar. Gö-çürme metodunun bir di¤er yolu harman sonunda genifl ölçekli bir katliam›n yap›-laca¤› söylentilerini yayarak halk›n moralini bozmak ve onlar› göçe zorlamakt›. Ne-ticede Edirneli Müslümanlar firar etmeye bafllad›lar. Bu flartlarda yaflamaya dayana-mayan ahali köylerini tamamen veya k›smen tahliye ederek ‹stanbul’a veya Bulga-ristan’a göç etti. 1918-1923 Yunan iflgali döneminde Trakya’dan ayr›lan Türklerden9 bini Bulgaristan’a ve yaklafl›k 30 bini ‹stanbul’a s›¤›nd›. Nüfus ak›fl› sonucu ‹stan-bul’daki Rumeli göçmenlerinin say›s› daha 1920 y›l›nda 200 bine yükselmiflti. Türk-lerin tahliye etti¤i yerleri Rumlar doldurdu. Örne¤in, Keflan taraflar›na 2 bin Kava-lal› Rum yerlefltirildi. Kafkasya’dan getirilen Rumlar›n bir bölümü Do¤u Trakya’yayerlefltirilmeye çal›fl›ld›. Bu göç ve iskân faaliyetlerine ra¤men Trakya’da 992.687Türk, 253.868 Rum mevcut olup arazinin %79’u Türklere ve %13’ü Rumlara aitti.Türk ço¤unluk Yunan iflgal idaresini tan›mad›klar›n› ve Misak-› Millî idaresindenbaflka bir hâkimiyet alt›nda yaflamayacaklar›n› dünya kamuoyuna ilan ettiler.

Yunan iflgal kuvvetleri Mudanya mukavelesini müteakip Trakya’y› tahliye eder-ken onlar›n yerini müttefik kuvvetler almaya bafllad›. Bu arada Yunan askerleri veRum çeteleri bir taraftan Gelibolu sahas›nda Türklere yönelik bask›lar›n› sürdürür-ken di¤er taraftan Yunan kuvvetlerinin Anadolu’yu tahliye etmeye bafllamas› ilebirlikte Marmara’n›n Anadolu sahillerinden 100 bini aflk›n Rum Tekirda¤’a sevk veiskân edilir.

Yunan iflgal kuvvetleri Trakya’y› tahliye etmeye bafllay›nca gayrimüslim un-surlar da göç karar› ald›lar. Yunan hükümeti özellikle Gelibolu’daki Rumlar›n bu


bölgenin tarafs›z kalaca¤› gerekçesiyle göç etmesini önlemeye çal›flmaktayd›. Buarada birçok Musevi ve baz› Türk aileleri de Edirne’den ayr›lmaktayd›. Öte yan-dan, Türk kuvvetleri ‹stanbul’a yaklaflt›kça Rumlar ‹stanbul’dan firar etmeye bafl-lad›lar. Fener Patrikhanesi Rumlar› göç fikrinden cayd›rmak için her türlü yolabaflvuruyor, Yunan konsoloshanesi de sadece sab›kal› Rumlara göç vesikas› veri-yordu. ‹stanbul’daki Ermeniler de Bulgaristan ve M›s›r pasaportu ile ülkeyi terketmeye çal›fl›yorlard›.

Bat› Anadolu’daki söz konusu geliflmelere karfl›l›k Do¤u Anadolu ve Do¤u Ka-radeniz’de daha farkl› nüfus hareketleri cereyan etmekteydi. 1860’l› y›llarda Trab-zon ve özellikle Gümüflhane havalisinde toplum oldukça önemli ekonomik bir s›-k›nt› içindeydi. Bölge halk› bu sorunu mevsimlik veya sürekli olarak göç etmek vebaflka yerlerde ifl bulmak fleklinde çözümlemeye çal›fl›yordu. Geçim s›k›nt›s› çe-kenlerin bir k›sm› Karadeniz’in kuzeyindeki ülkelere geçici olarak gidip buldukla-r› ifllerde çal›flarak belirli bir miktarda para biriktirince geri dönüyorlard›. Bir k›sm›da yerleflmek amac›yla ‹zmit, Adapazar› ve Bolu’ya göç etmekteydi. Gayrimüslimunsurlar Türklerden farkl› olarak K›r›m ve Kafkasya’ya bir daha dönmemek üzeregöç etmeyi düflünebilmifllerdir. Kuflkusuz bunda Rusya’n›n izledi¤i gayrimüslimnüfusu göçe teflvik politikas› da etkili olmufltur. Rusya Osmanl› makamlar›ndan ta-fl›nmazlar›n› tasfiye edip göç etmek isteyenlere izin verilmesi hususunda Bab›âlinezdinde teflebbüste bulundu. Bab›âli bu gibilerin zorla tutulamayaca¤›na hükme-dip isteyenlere Osmanl› topraklar›n› terk etme izni verdi. Bununla birlikte göçünkitlesel bir boyut kazanmas›n› önlemek ad›na da bir taraftan söz konusu göçü tefl-vik edenleri tespit edip etkisizlefltirmeye, di¤er taraftan göçü do¤uran sebepleri or-tadan kald›rmaya çal›flmaktayd›.

Bab›âlinin bu çabalar›na ra¤men 1867 y›l›nda da Kafkaslara yönelik göçler vu-ku bulmufltur. 1867 y›l›nda kendi imkânlar›yla baz› gayrimüslim gruplar iki Yunangemisiyle Samsun’dan hareket ettiler. Ruslar kendilerini da¤l›k, çorak ve k›raç ara-ziye yerlefltirmeye çal›flt›. Bu flartlarda Rus vatandafl› olmak istemeyen Rum göç-menler, geri dönmelerine izin verilmesi hâlinde, kendilerine yap›lacak tüm masraf-lar› befl, alt› ay içinde ödemeyi taahhüt ettiler. Rusya, bu ifl için yapt›¤› harcaman›nkarfl›lanmas› flart›yla Rumlar›n geri dönüflüne izin vermekteydi. Bab›âli’ye göregöçmen Rumlar›n içine düfltükleri durum kendi iradelerinin bir sonucuydu. Bu-nunla birlikte Rumlar›n piflmanl›k duymas›, söz konusu flartlarda yaflarken geri dö-nüfl taleplerinin karfl›lanmamas›n›n hilafetin flan›na uygun olmayaca¤› düflüncesi,öte yandan dönmeleri halinde ayn› flekilde göç etmeyi düflünenler için ibretlik biremsal teflkil edece¤i öngörüsüyle bunlar›n geri dönüfl talepleri 12 Nisan 1869 ta-rihli irade ile kabul edildi.

Rumlar ulafl›m masraflar› devlet taraf›ndan ödenmek suretiyle Batum’dan Sam-sun’a gönderildi. Bir gece Samsun’da misafir edilen Rumlar, kendilerine verilen yi-yecek ve hayvanlarla eski köylerine sevk edildiler. Rumlar›n eski mekânlar›na yer-lefltirilmesine, göç esnas›nda terk ettikleri arazilerin iadesine, ziraat ifllerinde kom-flular›n›n kendilerine yard›mc› olmas›na, ilk hasad› elde edinceye kadar ihtiyaçlar›-n›n teminine; hatta giderken satt›klar› eflyalar›ndan mümkün olanlar›n›n iadesiyleücretinin münasip taksitlerle ödenmesine çal›fl›ld›.

Osmanl› idaresinin ald›¤› önlemlere ve Kafkasya’ya göç edenlerin geri dönme-sine ra¤men ileriki tarihlerde Trabzon vilâyetinden Rus hâkimiyetindeki toprakla-ra benzer gayrimüslim göçleri gerçekleflebilmifltir. Örne¤in, 1890’l› y›llarda Gümüfl-hane civar›nda meskûn iki bin Rum reaya hanesi ayn› sebeplerden dolay› göç et-mifltir. Do¤u Karadeniz Rumlar› bu bölgeye sevk edilen Balkan göçmenlerinin


kendi yerleflim alanlar›na iskân edilmesine fliddetle karfl› ç›karlar. Hatta baz› köy-lerde silahl› Rumlar jandarma ile çat›flmaya dahi girer.

Birinci Dünya Savafl› esnas›nda Samsun’daki Rum çeteleri Trabzon’a do¤ru iler-leyen Ruslar›n harekât›n› kolaylaflt›rmak için Osmanl› birliklerini arkadan meflguledecek flekilde sald›r›ya geçer. Bunun üzerine Osmanl› idaresi 1916 y›l›nda bölge-de cephe güvenli¤ini sa¤lama ad›na eli silah tutan Rumlar› iç bölgelere gönderme-ye karar verir. Karar sonras› baz› Rumlar iç bölgelere sevk edilirken baz›lar› da Rus-ya’ya kaçar. Savafl sonras› iç bölgelere gönderilenler Mondros sonras› geri döner.

Milli Mücadele döneminde Rum Muhacirin Cemiyeti organize bir flekilde Rusya,Romanya, Yunanistan, Avrupa ve Amerika’dan çok say›da Rum’u bölgeye getirir.Rum göçünü organize edenler ayr›ca Kafkasya’daki Rumlar› büyük paralar harcaya-rak Trabzon’a göç etmeye teflvik ederler. Rumlar›n Pontus devleti kurmak için faali-yete geçmeleri, Yunan donanmas›n›n Karadeniz’de faaliyetlerini artt›rm›fl olmalar›,Osmanl› Rumlar›n› askere alma giriflimleri, Do¤u Karadeniz Rumlar›n›n bu daveteicabet edebilecekleri endiflesi üzerine Haziran 1921’de Karadeniz sahil bölgesi sa-vafl alan› ilan edildi ve askerlik ça¤›ndaki bütün Rum erkeklerinin iç bölgelere sevkedilmesi kararlaflt›r›ld›. ‹stanbul hariç Türkiye s›n›rlar› içerisindeki Rum nüfus 30Ocak 1923 Türk- Rum Nüfus Mübadelesi sözleflmesi ile Yunanistan’a gitti.

Karadeniz’deki Rumlar›n Millî Mücadele dönemindeki faaliyetleri için Do¤u KaradenizRumlar›: ‹syan ve Göç (1919- 1923) isimli kitab› okuyabilirsiniz. (Bestami S. Bilgiç, An-kara: Türk Tarih Kurumu Yay, 2011.)

Bulgar GöçüRusya, iflgal etti¤i bölgelerdeki Müslüman ço¤unlu¤u k›rmak ve ele geçirdi¤i yer-lerdeki hâkimiyetini ebedî hâle getirmek için Müslüman halk› göçe zorlamak vebunlar›n terk edece¤i topraklara H›ristiyan nüfus bulup yerlefltirmek fleklinde özet-lenebilecek bir siyaset izlemekteydi. H›ristiyan nüfus kayna¤›ndan birisi de Os-manl› topraklar›yd›. Rusya, Osmanl› Devleti’yle yapt›¤› savafllarda iflgal etti¤i yer-lerdeki gayrimüslim topluluklar› Rus diplomat ve Ortodoks din adamlar› vas›tas›y-la göç etmeye özendiriyor, hatta zorluyordu. Örne¤in, 1775’de Balkanlardan göçettirilen 1.200 kifli Kerç ve Yenikale’ye yerlefltirilmiflti. Yafl Antlaflmas›’ndan (1792)sonra bir hayli Bulgar ve Gagavuz Rusya’ya, 1806-1812 Savafl› esnas›nda iflgal edi-len topraklarda mukim bir k›s›m Bulgar ahali ise Eflâk ve Bu¤dan’a göç ettirilmifl-ti. 1768- 1812 aras› meydana gelen Osmanl›- Rus Savafllar› sonucu 200 bin kadarBulgar göçmeni dalga dalga Eflak - Bu¤dan topraklar›na geçti. Pek ço¤u K›r›m sa-has›na gitti. 1787- 1791 Savafl› ile de pek çok Bulgar Trakya ve Makedonya’ya göçetti. Bu göçlerden ‹stanbul da nasibini ald›. Özellikle 1797- 1800 aras›nda ‹stan-bul’a çok say›da Bulgar iltica etti. Rus idaresinden memnun kalmayan BulgarlarBab›âli’nin izni ile ocaklar›na geri dönmüfllerdi.

Ruslar 1828- 1829 Savafl› esnas›nda iflgal ettikleri topraklarda mukim Bulgar veRum unsuru cebir, tahrik, teflvik, ikna ve korkutma yöntemleriyle göç etmeye zor-lam›fllard›r. Edirne metropolünün faaliyetleri, iflgal sonras› reayan›n çok a¤›r bir fle-kilde cezaland›r›laca¤›n› iffla eden Rus neflriyat›, savafl esnas›nda Osmanl› ve Müs-lüman ahali aleyhine tav›r tak›nanlar›n gelecekten duyduklar› endifle reaya göçü-nü tetiklemifltir. Netice itibar›yla iflgal sahas›ndaki Rumlar ve Bulgarlar çözümü Rushâkimiyetindeki topraklara göç etmekte buldular. Rahova ve Yanbolu’daki reaya-n›n hemen tamam› Kazan’a göçetti. Göç kervan›na daha ziyade S›rplar›n yo¤un ol-du¤u sahada bulunan ve S›rp bask›s›ndan y›lan Rum ve Bulgarlar ifltirak ettiler.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



fiüphesiz savafl›n meydana getirdi¤i otorite bofllu¤u, devletin merkezinden uzakyerlerdeki baz› devlet adamlar›n›n keyfi uygulamalar›, tefeci bask›s› da söz konu-su göç karar›n›n al›nmas›n› kolaylaflt›rm›flt›r.

Bab›âli söz konusu göçü önlemek, gidenleri de geri döndürmek amac›ndayd›.Bunun için göç sebeplerini ortadan kald›rmaya çal›flt›. ‹lk etapta tefeci bask›s›n›önlemeye yönelik tedbirler almaya çal›flt›. ‹kinci aflamada savafl ve iflgal dönemle-rinde Müslüman reaya sürtüflmelerinin araflt›rma ve kovuflturma konusu yap›lma-mas›n›, reaya için nasihat heyetleri oluflturulmas›n› ve nasihat mektuplar› yaz›lma-s›n›, reayaya yönelik genel af ç›kar›lmas›n› kararlaflt›rd›.

Devletin reaya göçünü önlemek ad›na gösterdi¤i yo¤un çabalar bir süre sonrameyvesini vermeye bafllad›. Devletin teminat› ve zirai araç, gereç ve tohum yard›-m› bir k›s›m reayay› göç etme fikrinden vazgeçirdi. Hatta göç etmek üzere Eflak-Bu¤dan taraflar›na geçen Bulgarlardan ço¤u geri dönmek hususunda Osmanl› ma-kamlar›na müracaat etti.

Rusya’ya göç edenlerin bir k›sm› yeni yerleflim yerlerinde açl›k, k›tl›k, bask› vehastal›k gibi olumsuz durumlarla karfl› karfl›ya kald›lar. Bu nedenle söz konusureaya Müslümanlarla olan anlaflmazl›klar›n›n çözülmesi, ticaret hususunda izin ve-rilmesi, kamu hizmeti verecek tesislerin inflas› halinde geri dönebileceklerini be-yan ettiler. Merkezî idare geri dönüflü temin etmek ad›na reayan›n kamu ifllerindebelirli süre çal›flma zorunlulu¤unu kald›rd›. Göç etmifl olan reayan›n gayrimenkul-lerini koruma alt›na ald›. Bunlar›n tarla, ba¤ ve bahçelerinin güvenilir Müslüman-lar vas›tas›yla iflletilmesini temin etti. Geriye dönen reayaya ürünleri teslim edildi.Bu uygulamalar› görenler henüz geri dönmeyenleri geri dönme hususunda teflvikiçin mektuplar yazd›lar.

Osmanl› Devleti reayan›n geri dönüfl taleplerini kabul etti¤i gibi bunlar›n vatan-lar›na kadar götürülmesini ve yollarda gerekli kolayl›¤›n sa¤lanmas›n› da temin edi-yordu. Öte yandan geri dönüflü kolaylaflt›rmak ve h›zland›rmak ad›na genel af ilanedildi. Reayan›n dönüflü genellikle karayolu vas›talar› ile oldu. Bununla beraber ne-hir ve deniz yolunu kullananlar da olmufltur. Geri dönüfller 1834 y›l›na kadar sürdü.

Benzer nüfus hareketleri K›r›m Savafl› ve sonras›nda da yaflanacakt›r. Rus kon-soloslar›n›n, Bulgar papazlar›n›n teflvik ve tahrikleri sonucu Vidin ve çevresindenbaz› Bulgar topluluklar› K›r›m ve Kafkasya’ya göç karar› ald›. K›r›m Savafl› ile Si-listre kazas› dahilindeki Türk nüfusu k›smen iç noktalara çekilirken, Bulgarlar iseRuslar taraf›ndan Rusya’ya göçürülmüfltü. Bunlar 1855 tarihi itibar›yla vatanlar›nadönmüfllerdir.

1860’l› y›llarda ise ayn› sebeplerden dolay› Sahra, Belgradc›k ve Lom kazalar›n-dan toplam 12 bin Bulgar Kalas ve Sünne üzerinden Rus gemileri ile Hocabey’e(Odesa) tafl›nd›lar. Rus yetkililerinin gösterdi¤i yeri be¤enmeyen göçmen vekilleriverimli sahalara yerlefltirilmeleri konusunda ›srarc› oldular. Bunun üzerine Ruslar,göçmenleri tahsis edilen yerlerde yerlefltirmek için askerî kuvvete baflvurdular. Buortamda göç etmekden dolay› piflmanl›k duyan Bulgarlar yurtlar›na ve ocaklar›nageri dönmek istediler. Bab›âli’ye verdikleri dilekçelerinde Türk hâkimiyeti alt›ndaOsmanl›’n›n kendilerini asimile edecekleri propagandas› üzerine göç ettiklerini,ancak Rus hâkimiyetinde mutlulu¤u yakalayamayacaklar›n› anlad›klar›n› ve geridönmek istediklerini ifade ediyorlard›. Bab›âli söz konusu Bulgarlar›n sefil bir hâl-de kalmalar›n› hilâfetin flan›na lây›k bulmam›fl oldu¤undan geri dönmelerine izinverdi. Geri dönen Bulgarlar›n bir k›sm› Kuzey Dobruca’ya yerleflti. Bununla birlik-te yaklafl›k 8 bin Bulgar köyüne geri döndü. Geri dönenlere birkaç sene çeflitli ver-gilerden muafiyet tan›nd›.


Bab›âli, imkânlar› ölçüsünde geri dönen ve iltica eden topluluklar› ayr›m gözet-meksizin yerlefltirerek çeflitli yard›mlarda bulundu. Hatta Rumeli’de iskân faaliyet-lerini plânlayan ve yürüten yetkililer ahalisi tamamen göçeden köyleri iskâna açar-ken, k›smen tahliye edilen gayrimüslim köylerindeki araziye Türk göçmenleriniyerlefltirmekten imtina etti. Nitekim söz konusu Bulgar göçünün tespit edildi¤i Vi-din sanca¤›n›n Sahra, Belgradc›k ve Lom kazalar›nda K›r›m ve Kafkas göçmenleri-nin yerlefltirildi¤i iki karma köy vard›r. Di¤erleri bölgede yeni infla edilen ve kuru-lan köylere iskân edilmifllerdi. Öte yandan müslim ve gayrimüslim ayr›m› yap›l-maks›z›n Bulgar ve Türk göçmenlere ifl ve konut kredisi verilmifl, belirli bir süre ia-fle masraflar› karfl›lan›rken vergi muafiyeti de sa¤lanm›flt›r.

Osmanl› Devleti’nin d›fla göçe karfl› izledi¤i politikay› aç›klay›n›z.

Ermeni GöçüOsmanl› toplumu müslim ve gayrimüslimlerden oluflmaktayd›. Gayrimüslimlermillet sistemi ile idare edilmekteydiler. Osmanl› idaresi Ermeni toplumuna daha15. yüzy›lda millet statüsü vermiflti. Ermeni toplumu özellikle 18. yüzy›ldan itiba-ren misyonerlerin ilgi alan›na girmiflti.

18. yüzy›lda giderek yo¤unluk kazanan ve özellikle Fransa’n›n önderli¤indesürdürülen Katolik propagandas›n›n sonunda Ankara, Halep, fiam ve ‹stanbul Er-menileri aras›nda Katoliklik h›zla yay›ld›. Ortaya ç›kan Katolik Ermeni Cemaati Er-meni kilisesi ile çat›flmaya girdi. Bu çat›flmada devlet Ermeni Patrikli¤inin yan›ndayer ald›. Patrik Bogos Katolik ve Gregoryanlar› bir noktada buluflturmak ve uzlafl-t›rmak için baz› faaliyetlerde bulundu. Bunun üzerine Bogos Ermeni Cemaatini Ka-tolik yapma töhmeti ile suçland›. Kilise bas›ld›. Patrik hayat›n› zor kurtard›.

Bu olay› “devletçe hazm olunur hal” bulmayan saray çeflitli tedbirleri almak-tan geri durmad›. Bab›âli öncelikle Katolik Ermenilerin, daha sonra da asayifli bo-zan ve mesele ç›kartan Rumlar›n tespit edilerek flehirden uzaklaflt›r›lmalar›n› ka-rarlaflt›rd›. Bab›âli’nin tanzim etti¤i deftere göre yaklafl›k 2.800 kifli Ankara, Akde-niz Adalar›, Band›rma ve sair yerlere sürgün edilecekti. Karar Mart 1828’de tatbikedilmeye baflland›. Sürgün edilenlerin geri dönüfl umudunu k›rmak için gayri-menkullerinin sat›lmas› planland›. 4 Nisan 1828’de Rusya’ya savafl ilan edilincesürgün ifli acilen bitirilmeye çal›fl›ld›. Sürgün uygulamalar›na Avusturya ve Fransafliddetli tepki gösterir. Özellikle Fransa’n›n bask›s› üzerine bunalan Osmanl› sür-gün edilenlerden zarars›z olanlar›n ocaklar›na iadesine, mücrim ve müfsitlerinise sürgün hayat›na devam etmelerine karar verir. Diplomatik bask›lar karfl›s›ndabunalan Osmanl› Devleti 1831’de Katolik Ermeni Cemaati’nin dinî törenlerini birpiskopos, devletle olan iliflkilerini de bir naz›r marifetiyle tanzimine, Galata’da birKatolik kilisesi infla edilmesine izin verdi. Söz konusu Katolik kilisesi 1834’de in-fla edilip ibadete aç›ld›.

Ayn› tarihlerde Osmanl› tebaas› Ermenilerle ilgilenen bir di¤er devlet Rus çarl›-¤›d›r. Rusya Kafkasya’da güven duyaca¤› bir nüfus kitlesi oluflturmak istemektey-di. Bunun için de Ermeniler hedef toplum olarak seçilmifllerdir. Rus- ‹ran Savafl›’n›müteakip ‹ran sahas›ndan 8.249 Ermeni ailesi Revan’a nakledildi. Bölgedeki H›ris-tiyan nüfusu artt›rmak için bir di¤er kaynak Do¤u Anadolu Ermenileriydi. 1828-1829 Savafl› esnas›nda din adamlar› vas›tas›yla Ermeniler göçe teflvik ve tahrik edil-diler. Bölgedeki yerleflik olmayan afliretlerin yaylaya gidifl gelifllerinde yerleflik top-luma verdikleri zararlar, eflk›yan›n zaman zaman mallar›n› gasp etmeleri, bölgedeasayiflin temin edilememesi Ermenilerin göç karar› almas›nda itici rolü üstlenmiflti.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Neticede Beyaz›d, Pasin, Bitlis, Mufl ve H›n›s’tan Erivan ve Tiflis’e nüfus göçü ger-çekleflmifltir. fiüphesiz bu göçün as›l sebebi topluma göçetmeleri hususunda bask›yapan Erzurum Ermeni karabafl›s›, patrikhane çal›flanlar› ve Rus Generali Pankrat-yev’in teflvik ve tahrikleriydi. Savafl sonras› Do¤u Anadolu’dan Rusya’ya 70 ila 100bin aras›nda de¤iflen say›da Ermeni göçürüldü. Bunlar Ah›lkelek, fiirak ve Erivan’ayerlefltirildiler.

Rus hâkimiyetindeki topraklara yönelik Ermeni göçü II. Abdülhamid dönemin-de devam etmifltir. Do¤u Anadolu bölgesiyle yak›ndan ilgilenen ve Hamidiye alay-lar›n›n kuruluflundan memnun kalmayan Rusya, bölgedeki Ermenileri göçe teflvikediyordu. Rusya’n›n amac›, Ermenilerin, Osmanl› Devleti’nin silâhland›rd›¤› afliret-lerin sald›r›lar›na maruz kald›klar›ndan zorunlu olarak Rusya’ya iltica ettikleri izle-nimini vermek ve Avrupa’n›n dikkatini bölgenin üzerine çekmekti. Ruslar›n sözkonusu teflvik ve tahrikleri sonucu Eleflkirt civar›nda meskûn baz› Ermeni aileleriNahc›van’a göç etti. Güdümlü bas›n bu gibi münferit hareketleri Rus diplomatlar›-n›n arzusuna uygun bir flekilde kitlesel göç olarak yorumluyordu.

Öte yandan Rusya, Kafkasya’ya yönelik kitlesel bir Ermeni göçünü istemiyordu.Netice itibar›yla, Rusya’ya gidenler tüccar ve amele grubuna mensup Ermenilerdi.Emlâk ve arazi sahipleri nadiren bu göç kervan›na ifltirak ediyorlard›. Asl›nda Rus-ya bu dönemde Kafkasya’ya yönelik kitlesel bir Ermeni göçüne taraftar de¤ildi. Bunedenle bireysel veya gruplar halinde göç edenler bile zaman zaman geri çevrili-yorlard›. Türk makamlar› söz konusu kiflileri tekrar köylerine yerlefltirdi.

Ermenilere ilgi duyan bir di¤er grup protestan kilisesidir. Özellikle Amerikal›misyonerler baflta ‹stanbul olmak üzere Anadolu’da açacaklar› misyoner okullar›vas›tas›yla Osmanl› co¤rafyas›nda Protestan cemaati yaratmaya çal›flm›fllard›r. Pro-testan misyonerler Ermeni toplumunu da çal›flma sahalar›na dahil etmifllerdi. Buçal›flman›n da etkisiyle afla¤›da detayl› aç›klanaca¤› üzere Ermeniler aras›nda Ame-rika’ya göç furyas› bafllayacakt›r. Bu göçler sonucu Amerika’da 40 bin kiflilik bir Er-meni lobisi oluflturuldu.

Birinci Dünya Savafl› öncesi Osmanl› vatandafl› Ermenilerin toplam nüfusu kay-naklara göre 1.300.000 ile 1.500.000 aras›nda de¤iflmekteydi. Genel savaflta RusyaAnadolu’daki Ermenileri sürekli tahrik ederek amac›na ulaflmay› hedeflemiflti. Bu-na ba¤l› olarak Ermeni komitelerine Rus ilerlemesi karfl›s›nda Osmanl› birlikleriningeri çekilmesi halinde her yerde birden baflkald›rmalar›, Osmanl› ordusunu iki ateflaras›nda b›rakmalar›, resmi binalar› bombalamalar›, Rus ordusuna iltihak etmeleri,askeri birliklerden firar etmeleri ve çeteler kurmalar› talimat› verildi. Bu talimatauyan Ermeniler seferberlik emrine riayet etmedikleri gibi mevcut Ermeni komite-lerine hatta Rus ordusuna iltihak ettiler.

Rusya’n›n Ekim 1914’de Osmanl› Devleti’ne resmen savafl ilan etmesi sonras›Ermeniler bütün imkân ve güçleriyle Rusya’n›n ve ‹tilaf devletlerinin emrine girme-ye bafllad›lar. Nisan 1915’de Van, Çatak ve Bitlis’te ayaklanmalar ç›kartt›lar. Netice-de Rus kuvvetleri Van’› iflgal etti. Ermeniler flehir ve çevre halk›ndan yüzlercesinikatlettiler.

Ermenilerin Ruslarla iflbirli¤i yapmas› sonucu Osmanl› ordusunun ikmal yol-lar› kesildi. Bu nedenle Rus ordusu karfl›s›nda baflar›l› olamayan Türk ordusugeri çekilmek zorunda kald›. Rus -Ermeni iflbirli¤i sonucu Türk halk›na karfl›bask›, zulm ve katliam bafllat›ld›. Bu olaylar› önlemek ad›na al›nan tedbirler so-runa çözüm olmay›nca 27 May›s 1915’de Vakt-› seferde icraat-i hükümete karfl›gelenler için cihet-i askeriyece ittihaz olunacak tedabir hakk›nda kanun-› mu-vakkat ç›kar›ld›. Geçici kanun askeri gereklerle casusluk ve h›yanetlerini hisset-


tikleri köy ve kasaba halk›n› etnik fark gözetmeksizin bireysel veya toplu ola-rak baflka bir yere sevk ve iskân yetkisini orduya veriyordu. Nakledilecek olan-lar›n göç yollar›nda can ve mal emniyetlerinin sa¤lanmas› hususunda mülkîamirlere gerekli talimatlar verildi. 10 Haziran 1915 tarihli talimatla da emval-imetruke komisyonu vas›tas›yla Ermenilerin gayrimenkulleri koruma alt›na al›n-d›. Buna göre nakledilecek olan flah›slar›n bozulabilir mallar›, hayvanlar› veimalathaneleri aç›k artt›rma ile sat›lacak ve elde edilecek gelir kendilerine tes-lim edilecekti.

Hükümet sevk›yata bafllamadan önce güzergâhdaki yerel idareciler gerekli ted-birlerin al›nmas›n› ve yiyecek depolanmas›n› istemifllerdir. ‹afle maddelerinin temi-ni hususunda ‹skân-› Aflair ve Muhacirin Müdüriyeti de vazifelendirildi. Bu ifl içintoplam 2.250.000 kurufl tahsis edildi. Ayr›ca Amerikan yard›m kurulufllar› Türk hü-kümetinin bilgisi dahilinde, Amerikan vatandafl› Ermeniler ise gizlice Ermenileremaddî yard›mlarda bulunmufllard›r. Ermenilerin vergi ve ikinci flahsa olan borçlar›ertelenmifltir.

Kayseri ve Samsun’dan sevk edilen Ermeniler Malatya üzerinden, Erzurum vehavalisinden gönderilenler ise Diyarbekir-Cizre yolundan Musul’a sevk edilmifller-dir. Bununla beraber yollar›n çok kalabal›k olmas›, sancaklarda asayiflin bozulma-s› ihtimalinin belirmesi hallerinde bu güzergâhlar d›fl›na da ç›k›lm›flt›r. Urfa’dan Re-sülayn ve Nusaybin yoluyla gidenler Arap kabileleriyle di¤er afliretlerin sald›r›lar›n-dan korunmak üzere Siverek yolundan gönderilmifllerdir. Bat› Anadolu’dan gön-derilen kafileler ise Kütahya- Karahisar- Konya- Karaman- Tarsus üzerinden Zor’asevk edilmifllerdir.

Ermeni sevk›yat›n›n k›sa zamanda tamamlanmas› zorunlulu¤u ve savafl›n getir-di¤i olumsuz flartlar, kafilelerin emniyetinin sa¤lanmas›n› ve iaflelerinin temininigüçlefltiren en önemli sebeplerin bafl›nda gelmektedir. Nitekim yollarda yer yersalg›n hastal›klar yüzünden yaklafl›k 30 bin kiflinin öldü¤ü tahmin edilmektedir. Er-menilerin bir k›sm› da çete, eflk›ya ve afliret mensuplar›n›n sald›r›lar› sonucu haya-t›n› kaybetmifltir. Osmanl› belgelerine göre bu flekilde öldürülenlerin say›s› on bi-ni geçmez. Tehcir edilenlerin güvenli¤inin sa¤lanmas› hususunda ihmali görülen-leri kovuflturmak üzere tahkik heyetleri kurulup ilgili yerlere gönderildi. Tahkikheyetlerinin verdikleri raporlar üzerine pek çok görevliye iflten el çektirilirken, birk›sm› da divan-› harplerde yarg›lanarak a¤›r cezalara çarpt›r›ld›.

Netice itibar›yla 27 May›s 1915- 8 fiubat 1916 tarihleri aras›nda Anadolu’nunmuhtelif bölgelerinden iskân sahalar›na yaklafl›k 440 bin kifli sevk edildi. Bunlar-dan 380 bin kifli iskân yerlerine ulaflt›r›ld›. Kay›p nüfus yaklafl›k 50 bin civar›nda-d›r. 6 bin kadar› da sevk›yat uygulamas› durdurulunca bulunduklar› yerdelerde al›-konulmufltur. Tehcire tabi tutulanlar›n bir k›sm› ise Rusya ve Amerika’ya firar et-mifltir. Ekim 1915’e kadar Kafkasya’ya firar eden Ermenilerin say›s› yaklafl›k 250bin kadard›. Bu say› savafl sonuna kadar 350- 500 bini buldu. 15 Mart 1916 tarihiitibar›yla Ermeni sevk›yat› durdurulmufltur.

8 Ekim 1918’de isteyenlerin geri dönmesini temin eden bir kararname haz›rla-n›p uygulamaya kondu. Talimatnameye göre geri dönecek olanlar›n periflan olma-mas› için gerekli tedbirlerin al›nmas›, mesken ve yerlerinin kendilerine iadesi ge-rekmekteydi. Söz konusu kararnamenin yay›nlanmas›n› müteakip Anadolu d›fl›naç›kart›lan Ermenilerden önemli bir k›sm›n›n geri döndü¤ü anlafl›lmaktad›r. Eskiyerlerine dönmek istemeyenler ikinci bir ülkeye göç etmifltir.

1918 y›l› itibar›yla geri dönenler dahil Osmanl› topraklar›nda bulunan Ermenile-rin toplam nüfusu 644.900 kadard›. ‹kinci bir ülkeye göç eden Ermenilerin toplam


say›s› 648 bin, ‹tilaf askeri üniformas›yla ölenlerin say›s› toplam 200 bin kadard›. So-nuç olarak 1915’de Suriye’ye sürülen Ermenilerin büyük ço¤unlu¤u geri dönerkenbir k›sm› da daha iyi flartlara kavuflmak düflüncesiyle baflka ülkelere göç etmifltir.

Osmanl› vatandafl› Ermenilerin göç sebeplerini ve gittikleri yerleri aç›klay›n›z.

Ermenilerin nüfusu ve göçü hakk›nda teferruatl› bilgi için Ermeniler: Sürgün ve Göç isim-li kitab› okuyabilirsiniz. (Hikmet Özdemir, Kemal Çiçek, vd., Ankara: Türk Tarih KurumuYay, 2004.)

Amerika’ya Osmanl› GöçüAmerika’ya göçmen veren ülkelerden birisi de Osmanl› Devleti’dir. 19. yüzy›l›nikinci yar›s›ndan itibaren Anadolu’dan Amerika’ya göçmen ak›n› bafllad›. II. Abdül-hamid sonras› yo¤unluk kazand›. Balkan Savafl›, Amerika ve Rusya’ya yönelik gö-çü tetikledi. Bu göçler Birinci Dünya Savafl›’na kadar tedricen devam etti. 1860-1914 tarihleri aras›nda 1.200.000 Osmanl› vatandafl› Amerika’ya göç etti. Bunlar›n600 bini Suriyeli ve Lübnanl›yd›. 150 bini ise Arnavutluk, Makedonya ve Trakya gi-bi yerlerden giden Müslümanlard›. 1904 y›l›ndan itibaren bu göç kervan›na Türk-ler de ifltirak ettiler.

Bu göç kervan›na Müslümanlar, Rumlar, Suriyeliler ve Ermeniler kat›ld›lar. Er-meni gençleri, küçük esnaf, zanaatkâr ve köylü Ermeni gruplar› Amerikal› misyo-nerlerin faaliyetleri sonucu göç kervan›na kat›ld›lar. Osmanl› Devleti, nüfusununve vergi gelirlerinin azalaca¤›, fakir göçmenlerin yurt d›fl›nda Osmanl›’n›n sayg›n-l›¤›n› sarsaca¤› ve ABD pasaportuyla Ermenilerin geri dönece¤i endiflesiyle Ameri-ka’ya yönelik göç hareketini yasaklad›. K›sa bir tecrübe sonras› yasaklamayla busorunun çözümlenemeyece¤inin anlafl›lmas› üzerine Bab›âli göç sebeplerini orta-dan kald›rmaya çal›flt› ve 1896- 1897 y›l›nda göç yasa¤›n› kald›rd›.

Amerika’ya göç etmeye karar verenler ilk etapta Beyrut, Trabzon, Mersin ve ‹z-mir limanlar›na ulafl›yorlard›. Söz konusu liman kentlerinde konufllanan simsarlarpara karfl›l›¤› bu kiflileri Napoli, Barselona, Korfu, Cenova ve Marsilya gibi Avrupalimanlar› üzerinden denizyolu flirketleri vas›tas›yla Amerika’ya sevkediyorlard›. Za-manla Kafkaslara göç eden Ermeniler de Batum ve Hocabey’den, Anvers veyaHamburg aktarmal› Amerika’ya gidiyorlard›.

Bu göçler sonucu ABD’de 1916 tarihi itibar›yla 40 bin kiflilik bir Türk kolonisiolufltu. Ermeni kolonisinin mevcudu ise 50 bini aflt›. Amerikan göçmen idaresininy›ll›k raporlar›na göre 1899-1932 y›llar› aras›nda yaklafl›k 80 ila 100 bin ErmeniABD’ye girifl yapt›.

ABD’ye giden Ermenilerin bir k›sm›, orada yerleflerek ifl güç sahibi oldu. Bun-lar, Amerika’daki Ermeni kolonisini ve lobisini oluflturdular. Lobi mensuplar› ara-lar›nda toplad›klar› paralar› Ermeni komitelerine gönderiyorlard›. Ermeni lobisininsöz konusu faaliyetlerine karfl›l›k Amerika’daki 40 bin kiflilik Türk toplulu¤u her-hangi bir teflkilatlanmaya gitmedi. Amerika’daki Osmanl› vatandafl› Ermenilerin birk›sm› ise ABD vatandafl› olur olmaz geri dönmeye teflebbüs ediyordu. Bu durumABD ile Osmanl› aras›nda tabiiyet sorununu do¤urdu.

Amerika k›tas›na göç eden Osmanl›lar›n gittikleri ülkelerden birisi de Arjan-tin’dir. Arjantin’e göç edenlerin %45’i Müslüman, %55’i ise gayrimüslimdir. 1911verilerine göre göç edenlerin % 38.74’ü Türk, % 60.25’i Suriyeli, % 0.70’i Ermeni, %0.23’ü Arnavut ve % 0.08’i Makedonyal›d›r. Bunlar›n %30.74’ü ailesiyle birlikte ha-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



reket ederken arta kalanlar›n %3.85’ini bekâr kad›nlar ve %65.41’ini bekâr erkek-ler oluflturmaktayd›. Bu istatistikten de anlafl›laca¤› üzere Arjantin’e daha ziyadebekâr olarak göç etmifllerdir. Gidenler ileriki y›llarda aile bireylerini veya akraba-lar›n› da yan›na çekebilmifllerdir. Göç edenlerin ço¤u biraz para kazand›ktan son-ra memleketine dönmeye kararl›yd›.

Türk arfliv kay›tlar›na göre, 1913’te Arjantin’deki Osmanl› vatandafllar›n›n say›s›yaklafl›k 100 bini bulmufltu. Birinci Dünya Savafl› ve sonras›nda da söz konusu gö-çün devam etti¤i anlafl›lmaktad›r. Netice itibar›yla Arjantin’deki Osmanl› kolonisi-nin nüfusu 180 bini buldu.

Arjantin’deki Osmanl› vatandafllar›n›n %80’ini her bir ifli yapma iddias›nda bu-lunan gerçekte ise herhangi bir mesle¤i olmayanlar oluflturmaktayd›. Arjantin’dekiOsmanl› vatandafllar›n› üç grupta incelemek mümkündür. Birincisi herhangi bir iflbulamay›p bir flekilde geri dönmeye çal›flanlard›r. ‹kinci grubu ücretli ifl bulama-d›klar›ndan seyyar sat›c›l›k yoluyla geçimlerini temin etmeye ve para biriktirmeyeçal›flanlar oluflturur. Üçüncü grubu ise yat›r›m yapabilecek ölçüde sermaye biriki-mi yapmay› baflaranlard›r. Arjantin’e göç edip ifl bulamayanlardan bir k›sm› tüccar-dan veresiye ald›klar› mallar› seyyar sat›c›l›k yöntemiyle pazarlay›p borçlar›n› öde-meksizin memleketlerine dönmeye çal›flm›fllard›r. Hatta memleketlerine dönenlerde olmufltur. Bu durum, zahmetsizce servet edinmek arzusunda bulunan birçok ki-flinin Amerika’ya göç etmesini özendirmesinden, Osmanl› ile Arjantin aras›ndakimevcut iliflkileri bozmas›ndan ve Arjantin toplumunun ve resmî makamlar›n›n bu-radaki Osmanl› vatandafllar›na olan itimatlar›n› kaybetmelerinden kayg› duyulur.Söz konusu kayg›lar›n gerçekleflmemesi için borçlar›n› ödemeyenlerin servetleri-nin meflru kabul edilmeyece¤i ve bu gibilerin Arjantin’e girifline izin verilmeyece-¤i ilânlarla ve yerel idareler vas›tas›yla halka duyurulmas› yoluna gidilir.

Türk fiehbenderlikleri Amerika’da belirli bir sermaye biriktiren Osmanl› vatan-dafllar›n› memleketlerine dönüp yat›r›m yapmaya teflvik etmifltir. Bu teflvik politi-kas› sonucu baz› sermaye sahipleri gerekli yat›r›m teflviklerinin yap›lmas› hâlindeOsmanl› topraklar›nda yat›r›m yapmaya haz›r olduklar›n› ifade edebilmifllerdir.

Arjantin’deki Osmanl› vatandafllar›n›n vatanlar›ndaki siyasî geliflmeleri takip et-tikleri ve Osmanl› Arjantin iliflkilerinin kurulup geliflmesi için teflebbüslerde bulun-duklar› anlafl›lmaktad›r. Meksika, Arjantin ve Brezilya’da Cemiyet-i Hayriye-i ‹slâ-miye gibi yard›m dernekleri kurarlar. Bu dernekler Amerika’daki Osmanl› vatan-dafllar›ndan toplad›klar› maddî yard›mlar› çeflitli yollardan Türk yetkililere ulaflt›r-maya çal›flm›fllard›r. Bir k›s›m Osmanl› vatandafl› da do¤rudan Hilâl-i Ahmer Cemi-yeti’ne maddî yard›mda bulunmufltur.

Amerika k›tas›na göç eden Osmanl› vatandafllar›n›n göç sebeplerini aç›klay›n›z.

Amerika’ya yönelik Osmanl› göçlerinin sebeplerini ve etkilerini anlamak için yararl› birkaynak olarak Osmanl›’dan Günümüze Etnik Yap›lanma ve Göçler adl› kitab›n 357- 387sayfalar›n› okuyabilirsiniz. (Kemal H. Karpat, ‹stanbul: Timafl Yay›nlar› 2010.)


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




D›fla ve içe göçün sebeplerini tart›flabilmek19. yüzy›lda Osmanl› topraklar›na d›flar›dan ge-len mülteci ve göçmenleri üç grupta toplamakmümkündür. Birinci grubu yat›r›m veya ifl bulupçal›flmak amac›yla gelenler oluflturmaktayd›. Ör-ne¤in bu maksatla Almanya’dan ve Akdeniz Ada-lar›ndan gelip Bat› Anadolu ve Amasya gibi sa-halara yerleflenler olmufltur. ‹kinci grubu Yahudi göçmenleri oluflturur. Avru-pa’da ulus devletlerin kurulmas› ve milliyetçili-¤in yayg›nlaflmas› ile beraber “Yahudi düflmanl›-¤›” tekrar canlanm›fl, gelifltirilen özel projelerleYahudiler bulunduklar› ülkelerden s›n›r d›fl› edil-meye bafllam›fllard›r. Bu Yahudilerin bir k›sm›Osmanl› co¤rafyas›na gelmeye çal›flm›flt›r. Üçüncü grubu ise ülkelerinde ba¤›ms›zl›k veyaiktidar mücadelesi yap›p kaybedenler olufltur-maktad›r. Örne¤in 1849’da ba¤›ms›zl›k mücade-lesini kaybeden Macar ihtilalcileri, 1918’de ikti-dar mücadelesini kaybeden Beyaz Ruslar Osman-l› topraklar›na s›¤›nm›fllard›r.

Osmanl› Devleti’nin nüfus politikas›n› ve d›fla ve

içe göçe karfl› tavr›n› tart›flabilmekTanzimat döneminde ülkede sermaye artt›r›m›ad›na Avrupa’dan göçmen getirme projeleri ha-z›rlanm›flt›r. Ancak K›r›m Savafl› ve sonras›ndakitlesel boyutta bir göçmen toplulu¤uyla ve so-runuyla karfl›lafl›l›nca bu proje tatbik sahas› bula-mayacakt›r. D›fltan içe yönelik Yahudi göçünde 19. yüzy›lakadar nüfusu zenginlik kayna¤› olarak gören Os-mal› idarecileri Yahudileri kabul edip Anadoluve Balkanlara iskân etmifllerdir. Ancak II. Abdül-hamid döneminden itibaren terk edilen toprak-lardan gelen Osmanl› vatandafl› Yahudiler kabuledilirken ecnebi tabiiyetine mensup olan Yahu-diler kabul edilmemifllerdir. Bu gibiler ABD pa-saportuyla girifl yap›p izlerini kaybettirme yolunagitmifllerdir. Osmanl› Devleti ülkelerinde ba¤›ms›zl›k veya ik-tidar mücadelesi yap›p kendisine s›¤›nanlar› ka-bul edip geçici bir süre Türk topraklar›nda kuru-lan kamplarda yaflamalar›na imkân tan›m›flt›r. D›fla yönelik Bulgar, Ermeni ve Rum göçünü dün-ya kamuoyunda Osmanl›’n›n aleyhine bir ortamoluflturaca¤› endiflesiyle izin verilmemifltir. Bu iseOsmanl› topraklar›ndan di¤er ülkelere illegal gö-çe sebebiyet vermifltir.

Anadolu’da meydana gelen müslim ve gayrimüs-

lim nüfus göçlerini karfl›laflt›rabilmekTicari merkezler 19. yüzy›lda Anadolu’nun içeri-sindeki kentlerden liman kentlerine kaym›flt›r.Osmanl› vatandafl› gayrimüslimler daha ziyadeticaretle meflgul olduklar›ndan ticaret merkezle-rinin yer de¤ifltirmesine parelel olarak onlar daliman kentlerine göç etmifllerdir. Bu arada yineifl bulmak amac›yla adalardan Bat› Anadolu’yagöç eden Rumlar da bir hayli fazlayd›. Buna kar-fl›l›k liman kentlerinde umduklar› ifli bulamayan-lar çareyi ABD’ye gitmekte görüyorlard›. Klasik dönemde Avrupa’dan kovulan Yahudilerile 19. yüzy›lda Macar ve Polonyal› mülteciler si-yasi amaçl› Osmanl› topraklar›na iltica etmifller-di. Yahudiler sürekli olarak Osmanl› topraklar›nayerleflirken, Macar ve Polonyal› mültecilerin ama-c› Osmanl› Devleti’nin askeri ve siyasi deste¤inialmakt›. 19. yüzy›lda Osmanl› topraklar›na göçeden veya etmek isteyen Yahudilerin amac› iseFilistin topraklar›na yerleflmekti. Osmanl› co¤raf-yas›ndaki gayrimüslim nüfus Millî Mücadele’yimüteakip kitlesel boyutta Anadolu’yu terk etti. Osmanl› hâkimiyetinden ç›kan yerlerdeki otori-telerin göçürme politikalar› neticesinde Türk nü-fus 1774- 1923 aras› kitlesel boyutta çareyi Ana-dolu’ya göç etmekte bulmufltur. Söz konusu göç-ler neticesinde Anadolu’nun nüfusu homojen ha-le gelecektir.

D›fla ve içe göçün Osmanl› Devleti’ne etkisini de-

¤erlendirebilmekOsmanl› vatandafl› Rum, Bulgar ve Ermeniler 19.ve 20. yüzy›llarda Bulgaristan, Yunanistan, Rus-ya ve ABD’ye göç etmeye çal›flm›fllard›r. Özellik-le ABD’ye gidenlerin bir k›sm›n›n amac› ifl bulupçal›flmakt›. Di¤erleri ise siyasi maksatlarla git-mekteydiler. Osmanl› vatandafl› olmakla beraberkültürel kimli¤i ile vatandafll›¤›n› örtüfltürmek is-teyenler Yunanistan ve Bulgaristan’a göç etmeyitercih etmifllerdir. Bu gibi göçlere Osmanl› Dev-leti izin vermifltir. Ancak özellikle Rusya’n›n tefl-vik ve tahrikleri ile Rusya’ya göç etmeye çal›flanBulgar, Ermeni ve Rumlar›n göçüne engel olma-ya çal›flm›flt›r. Keza ABD’ye göçü de önlemeyeçal›flacakt›r. Söz konusu göçmen ve mültecilerOsmanl› Devleti ile ilgili devletleraras›nda tabii-yet sorunu ç›kmas›na sebebiyet vermifltir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Macar mültecileri hangi olay› müteakip Türkiye’yeiltica etmifllerdir?

a. 1789 ihtilali b. 1800 ihtilalic. 1830 ihtilalid. 1848 ihtilalie. 1917 ihtilali

2. Osmanl› Devleti’nin Macar mültecilerini kabul etmesebebi afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Avrupa’n›n deste¤ini almakb. Avusturya’y› zor durumda b›rakmakc. Rusya’y› zor durumda b›rakmakd. Fransa’y› zor durumda b›rakmake. Prusya’y› zor durumda b›rakmak

3. Macarlar›n ba¤›ms›zl›k ilan›ndan sonra Avusturyaafla¤›daki ülkelerin hangisinden yard›m talep etmifltir?

a. Amerikab. ‹ngilterec. ‹talyad. Polonyae. Rusya

4. Macaristan’›n Avusturya’dan idari muhtariyet talebi-ne önderlik eden kifli kimdir?

a. Ali Paflab. Eisenbergc. II. Abdülhamidd. Kossuthe. Batthyany

5. Afla¤›dakilerden hangisi Bab›âli’nin ABD’ye yönelikgöçü yasaklama sebebi de¤ildir?

a. Nüfusun azalaca¤› endiflesib. Devletin sayg›nl›¤›n› sarsaca¤› endiflesic. Vergi gelirlerinin azalaca¤› endiflesid. Ermenilerin ABD pasaportuyla geri dönece¤i en-

diflesie. Adliyenin sayg›nl›¤›n› azaltaca¤› endiflesi

6. Afla¤›dakilerden hangisi Amerika’ya yap›lan göçle-rin sonucudur?

a. Ermeni lobisi kuruldu.b. Türk lobisi kuruldu.c. Yahudi lobisi kuruldu.d. Suriye lobisi kuruldu.e. Rum lobisi kuruldu.

7. Afla¤›dakilerden hangisi Osmanl› co¤rafyas›ndanAmerika’ya yönelik göçün sebebi de¤ildir?

a. E¤itimb. ‹fl bulmakc. ABD pasaportu almakd. Tabiiyet Sorunue. Misyonerlik faaliyetleri

8. Birinci Dünya Savay› öncesi Osmanl› vatandafl›Ermenilerin toplam nüfusu ne kadard›r?

a. 300.000-450.000b. 600.000-750.000c. 800.000-950.000d. 1.000.000-1.200.000e. 1.300.000-1.500.000

9. Afla¤›dakilerden hangisi 19. ve 20. Yüzy›llarda Os-manl› co¤rafyas›nda gerçekleflen Ermeni göçünün se-beplerinden biri de¤ildir?

a. ‹fl bulmak istek ve arzusub. D›fl güçlerin göçe teflvik etmesic. Bab›ali’nin millet sistemini koruma arzusud. Asayifli sa¤lama ve koruma iste¤ie. Nüfusu homojenlefltirme arzusu

10. Osmanl› Devleti d›fla göçü önlemek için afla¤›dakiyöntemlerden hangisine baflvurmam›flt›r?

a. Göç edenlerin ailelerini göz alt›na almakb. Nasihat heyetleri oluflturmakc. Genel af ilan etmekd. D›fla göçü yasaklamake. Göç edenlerin zor flartlarda yaflad›klar› yönünde

propaganda yapmak



1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Macar Mültecileri” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Macar Mültecileri” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Macar ve Rus Mültecileri”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rus Mültecileri” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Amerika’ya Osmanl› Göçü”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Amerika’ya Osmanl› Göçü”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Amerika’ya Osmanl› Göçü”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ermeni Göçü” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ermeni Göçü” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise üniteyi yeniden gözden ge-çiriniz.


Osmanl› Devleti II. Abdülhamid öncesi nüfusu zengin-lik kayna¤› olarak gördü¤ünden Osmanl› co¤rafyas›nayerleflmek isteyen göçmenlerin taleplerini kabul edi-yordu. Ancak, göç talepleri Osmanl› co¤rafyas›nda yer-leflip daha sonra orada bir ulus devlet kurma projeleri-ne dönüflünce Osmanl› vatandafl› olmayan gayrimüs-limlerin göç taleplerini geri çevirmeye bafllam›flt›r.

S›ra Sizde 2

Osmanl› Devleti devlet aleyhine dünya kamuoyundaimaj oluflaca¤› ve ilgili devletler ile siyasi sorunlar yafla-naca¤› endiflesiyle ilk önce d›fla göçü yasaklam›flt›r. An-cak daha sonra devletleraras› diplomatik iliflkilerde zordurumda kal›nca göç yasa¤›n› kald›rm›flt›r. Yasa¤›n kalk-t›¤› dönemde nasihat heyetleri oluflturmak, genel af ilanetmek, d›flar›ya gidenlerin zor flartlarda kald›¤›n› anlat-mak, göç etmek isteyenlerden fakir olanlara imkânlarölçüsünde ekonomik yard›mda bulunmak gibi etkinlik-lerle d›fla göçü fiilen önlemeye de çal›flm›flt›r.

S›ra Sizde 3

Osmanl› vatandafl› Ermeniler Tanzimat öncesi sisteminizin verdi¤i ölçüde özellikle ticari faaliyetlerin yo¤unoldu¤u flehirlere göç etmekteydiler. Do¤u Anadolu’da-ki Ermeniler 1828- 1829 Savafl› esnas›nda Ruslar taraf›n-dan Kafkaslara göçürülmüfllerdir. 1830’da ve 1915 son-ras›nda asayifli bozucu hareketlere kat›lanlar veya kat›l-mas›ndan endifle duyulanlar zorunlu iskâna tabi tutul-mufllard›r. 1830’da zorunlu iskâna tabi tutulanlar s›n›rl›say›da kal›rken Birinci Dünya Savafl›’ndakiler kitleselboyut kazanm›flt›r.

S›ra Sizde 4

1860-1914 tarihleri aras›nda 1.200.000 Osmanl› vatan-dafl› Amerika’ya göç etti. Bunlar›n 600 bini Suriyeli veLübnanl›yd›. 150 bini ise Arnavutluk, Makedonya veTrakya gibi yerlerden giden Müslümanlard›. Anado-lu’dan ilk önce Ermeniler göç etmeye bafllad›. 1904 y›-l›ndan itibaren bu göç kervan›na Türkler de ifltirak etti-ler. Göç eden Ermenilerin bir k›sm›n›n amac› Osmanl›kanunlar›n›n takibinden kurtulmakt›. Müslümanlar veSuriye ve Lübnan’dan göç eden gayrimüslimlerin ama-c› geçimlerini temin etmekti.

Yararlan›lan KaynaklarBeydilli, Kemal, (1988), “1828- 1829 Osmanl›- Rus Sava-

fl›nda Do¤u Anadolu’dan Rusyaya Göçürülen Erme-niler”, Belgeler, 3/7, Ankara: Türk Tarih KurumuYay, s. 365- 434.


Göçler, Trabzon: Serander Yay.Karpat, Kemal, (2010), Osmanl›’dan Günümüze Et-


Özdemir, Hikmet, Kemal Çiçek, (2004), Ermeniler:

Sürgün ve Göç Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Göçmen idaresinin kurulufl ve de¤iflme sürecini aç›klayabilecek,Osmanl› Devleti’nin göçmen iskân politikas›n›n temel ilkelerini aç›klayabi-lecek,Geçici ve daimi iskân› tan›mlayabilecek,Devletin ve halk›n göçmenlere yapt›¤› yard›mlar› aç›klayabilecek,Göçlerin sosyal, ekonomik ve demografik etkisini de¤erlendirebileceksiniz.

‹çindekiler

• Göç• Geçici ‹skân• Daimi ‹skân• Muhacirin Komisyonu

• ‹skân-› Aflair ve Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesi

• Mübadele, ‹mar ve ‹skân Vekâleti

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

NNN


• OSMANLI DEVLET‹’N‹N GÖÇ VE‹SKÂN POL‹T‹KALARI

Osmanl›Devleti’nin Göç ve‹skân Politikalar›


OSMANLI DEVLET‹’N‹N GÖÇ VE ‹SKÂN POL‹T‹KALARI

Göçmen ‹daresiGöçmen ilk etapta iflsizdir ve sadece tüketicidir. Bu nedenle kamuya maliyeti birhayli yüksektir. Kamu sadece bu aç›dan bile göçmenleri bir an önce yerlefltirmekve üretici konuma dönüfltürmek zorunlulu¤unu hisseder. Göçmenlerin k›sa süre-de üretici konuma dönüfltürülebilmesi için her fleyden önce özelliklerine uygunyerlere yerlefltirilmesi, yani do¤ru ve isabetli bir iskân politikas› izlenmesi gerekir.Bunun için de hususi bir teflkilata ihtiyaç duyulur.

Tanzimat’a kadar Osmanl› Devleti göçmen ifllerini özel bir teflkilata ba¤lama-m›flt›. Tanzimat’tan itibaren göç sorununun yerel idarelerce çözümlenmesi yolunagidilmifltir. K›r›m Savafl›’n› müteakip kitlesel göçlerle karfl› karfl›ya kal›n›nca özgüniskân projeleri planlamak, belirlenen ilkeler çerçevesinde göçmenleri iskân etmekve sorunlar›n› gidermek amac›yla hususî bir teflkilat›n oluflturulmas› kararlaflt›r›ld›.Bu karar çerçevesinde 5 Ocak 1860 tarihinde Muhacirin Komisyonu kuruldu. Kit-lesel göçler 1875 y›l› itibar›yla sona erince Muhacirin Komisyonu la¤vedildi vemünferit tarzda gelen göçmenlerin yerlefltirilmesi ve sorunlar›n›n çözülmesi Zapti-ye Nezaretine ba¤l› bir heyete havale edildi.

93 Harbi’nde yine kitlesel boyutta bir göç sorunuyla karfl› karfl›ya kal›n›nca fieh-remanetinin bünyesinde göçmen sorunlar›na çözüm bulmak ve iskânla ilgili pro-jeler üretmek üzere ‹dare-i Umumiye-i Muhacirin Komisyonu oluflturuldu. Komis-yon malî ifller, iskân iflleri ve sevk flubelerinden oluflacakt›. Komisyonun üye say›-s› göçmen ifllerinin yo¤unlu¤una ba¤l› olarak de¤iflmekteydi. Komisyonun malî ifl-ler flubesinin sorumlulu¤u yard›m veya sair yolla elde edilen gelirleri kaydetmekve oluflturulan bütçeden ihtiyaç sahibi göçmenlere yevmiye vermekti. ‹skân flube-si ise göçmen sevk ve iskân›na ait iflleri planlay›p umumi idarenin onay› ile uygu-lamaktan sorumluydu. Bu çerçevede iskân komisyonu bir taraftan ‹stanbul’a gelengöçmenleri geçici olarak elveriflli yerlere yerlefltirmek ve ihtiyaç sahiplerine yevmi-ye vermekten sorumluydu. ‹stanbul’daki göçmenlerin sa¤l›k sorunlar›na çözümbulmak ise Muhacirin Umur-› S›hhiye Komisyonu’na aitti. ‹stanbul’da biriken göç-menler sevk flubesi taraf›ndan taflraya naklediliyorlard›.

93 Muhaceretinin yo¤un olarak yafland›¤› dönemlerde göçmen ifllerini daha iyiçözümlemek amac›yla Y›ld›z Saray› merkez olmak üzere II. Abdülhamid’in bafl-

Osmanl› Devleti’nin Göç ve‹skân Politikalar›

kanl›¤›nda Umum Muhacirin Komisyonu kurulmufltu. Bu komisyonun vazifesigöçmenlerin iskân ve iafle meseleleri ile ilgili genel kararlar› almak, göçmenlerinyurtlar›na dönmesini sa¤lamak, Anadolu’ya sevk edilecek olanlar›n iskân mahalle-rini belirlemekti.

Göçmen idaresi göçmenlerin iskân mahallerini belirlemek ve sorunsuz bir fle-kilde yerleflmesini temin etmek amac›yla taflraya iskân memurlar› ve müfettifllerigönderdi. Bu memurlar›n baflkanl›¤›nda Vilayet ‹dare-i Muhacirin Komisyonlar›kuruldu. Komisyonlar›n göçmen ç›kar›lan iskelelerde ve göçmen sevk edilen san-cak ve kazalarda birer flubesi bulunmaktayd›. Vilayet, sancak ve kaza merkezlerin-deki komisyon ve flubeleri yard›ma muhtaç göçmenlerin yevmiyelerini da¤›tmak,iskân ifllerini yürütmek, arazi anlaflmazl›klar›n› çözümlemek, göçmen evlerinin in-flaat ifllerini yürütmekten sorumluydu.

1890’larda iskân çal›flmalar› hafifleyince hususî komisyonlar›n da¤›t›lmas› yo-luna gidilmifltir. Bunun yerine Dahiliye Nezaretinin bünyesinde umum iskan-›muhacirin müfettifli, bafl katip, heyet-i tahkik memuru, heyet-i hesabiye mümey-yizi ve sevk memurundan oluflan Muhacirin ‹daresi ismiyle hususi bir büro olufl-turuldu. Umum iskân-› muhacirin müfettifli göçmenlerin sevk ve idaresinden so-rumluydu. Bu büronun taflrada flubeleri bulunmamaktayd›. 1897 Osmanl›- YunanSavafl› nedeniyle Anadolu’ya yeni bir göç dalgas› söz konusu olunca MuhacirinKomisyon-› Âlisi ismiyle yeni bir komisyon oluflturuldu. Bu komisyon 1908 y›l›nakadar faaliyetlerini sürdürdü.

Yukar›daki aç›klamalardan da anlafl›laca¤› üzere Meflrutiyet öncesi Bab›âli göç-men sorunuyla yo¤un bir flekilde karfl›laflt›¤› zaman sorunu geçici olarak kurulankomisyonlar vas›tas›yla çözümlemeye çal›flmaktayd›. Komisyon üyeleri geneldefahri olarak çal›flt›klar›ndan sevk ve iskân konular›nda uzmanlaflam›yorlard›. Buda iskân uygulamalar›n›n en az›ndan istenen ölçüde verimli olmas›n› önlüyordu.Oysa daimî bir örgüt olsa bu bürolarda iskân ifllerinde uzmanlaflm›fl kifliler istih-dam edilebilecekti. Netice itibar›yla Dahiliye Nezareti bünyesindeki komisyonlar‹skân-› Aflair ve Muhacirin Müdüriyetine dönüfltürüldü. Böylece göçmen ifllerin-den sorumlu daimî bir örgütlenmeye gidildi. Nihayet 1914’e kadar elde edilen tec-rübelere istinaden ülke dahiline gelen göçmenleri korumak, kendilerine verilen zi-rai alet, edevat ve çift hayvanlar›n› satmalar›na engel olarak günlük ifllerinde kul-lanmalar›n› temin maksad›yla taflrada genifl ölçüde teflkilatlanmak kaç›n›lmaz oldu.Bu amaçla söz konusu müdürlük 1916’da Aflair ve Muhacirin Müdüriyet-i Umumi-yesi’ne dönüfltürüldü.

Genel Müdürlü¤ün merkez teflkilat› bünyesinde iskân, sevk, aflair, istatistik,personel, muhasebe, evrak, teftifl ve fen heyeti flubeleri bulunmaktayd›. Taflra tefl-kilat› ise birinci ve ikinci s›n›f müdüriyetler ile birinci ve ikinci s›n›f memuriyetler-den oluflmaktayd›. Mülki amirlerin zorunlu görmesi halinde göçmen ifllerinde ge-çici memur da istihdam edilebilmekteydi. 1921 y›l›nda genel müdürlü¤ün taflra tefl-kilat› la¤vedilerek görevleri s›hhiye memurlar›na devredildi. 8 Kas›m 1923 tarihlikanun ile Mübadele, ‹mar ve ‹skân Vekâleti kuruldu.

Göçmen teflkilat›ndaki de¤iflikliklerin ana karakterini tan›mlay›n›z.

Geçici ‹skânOsmanl› co¤rafyas›na yönelik göçler savafl ve savafl sonras› olmak üzere iki grubaayr›labilir. Savafl ortam›nda göç edenler ilk etapta can emniyetlerini sa¤lamak ama-c›yla da¤lara çekilmekteydiler. Savafl›n uzun sürmesi ve Türk ordusunun ricat› ve


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

iflgalci kuvvetlerin asker, sivil ayr›m› yapmaks›z›n önüne geleni katletmesi üzerinesivil halk çareyi henüz Türk askerinin hâkimiyetindeki yerlere çekilmekte bulacak-t›r. Neticede mülteciler cephe gerisindeki flehirlere y›¤›lacaklar ve buralarda geçiciolarak iskân edilip ihtiyaçlar› giderilmeye çal›fl›lacakt›r.

Bab›âli bu dönemde mültecileri geçici iskân bölgesi ilan etti¤i flehir ve kasaba-larda iskâna elveriflli yerlere yerlefltirecektir. K›r›m göçmenleri için Varna, ‹stanbul,Samsun; Kafkas göçmenleri için de Trabzon, Samsun ve ‹stanbul geçici iskân böl-gesi olarak kullan›lm›flt›r. Rumeli’den gelenler için Üsküp, Selanik ve Edirne he-men hemen her dönemde geçici iskân sahas›d›r. Baflkent ‹stanbul ise hemen hergöç furyas›nda s›¤›n›lan ve geçici iskân sahas› ilan edilen bir flehirdir.

Göçmenler geçici iskân bölgelerine karayolu, demiryolu veya deniz yolu vas›-talar› ile geliyorlard›. Karayolu ile gelenler tamamen kendi imkânlar› ile geçici is-kân bölgelerine ulaflmaya çal›fl›rken, demiryolu veya deniz yolunu kullananlaradevletin teflebbüsleri ve ilgili flirketlerle anlaflmalar› neticesi indirimli yolculukyapma imkân› tan›nm›flt›r. Fakir göçmenlerin yol masraflar› ise devlet taraf›ndankarfl›lanm›flt›r.

Geçici iskân bölgelerine gelen göçmenler ilk etapta camilerin avlular›na dahasonra da içine yerlefltirilmekteydiler. Camiler göçmenlerin tamam›n› bar›nd›rmayayetmeyince tekke, zaviye, medrese, mektep binalar› devreye girmekteydi. ‹htiyaçyine karfl›lanamazsa çözüm çad›r kurmakta veya baraka infla etmekte bulunmak-tayd›. Mültecilerden bir k›sm› bir daha geri dönmeyi arzu etmiyordu. Bu gibiler he-men daimi iskân bölgelerine sevk edilmek isteniyordu. Yurt ve ocaklar›na geridönmeyi arzu edenlerin ise savafl sona erinceye kadar geçici iskân bölgelerindebar›nd›r›lmas› gerekmekteydi. Göçmenlerin uzun bir süre kamuya aç›k binalardabar›nd›r›lmas› da sa¤l›k ve sosyal yaflam aç›s›ndan uygun görülmemekteydi.

fiehir merkezinde göçmen nüfusun yo¤unlaflmas› durumunda hem flehrin ka-mu sa¤l›¤›n› korumak ve hem de kamunun giderlerini azaltmak ad›na göçmenle-rin bir k›sm›n›n flehrin çevresinde yer alan çiftliklere ve hali arazilere da¤›t›lmas›yoluna gidilebilmifltir. Buraya yerlefltirilen çiftçi göçmenler yol tesviyesi ve zirai fa-aliyetlerde bulunarak kendi nafakalar›n› da temin edebilmifllerdir.

Geçici iskân süresi uzayan göçmenlerin iskâna elveriflli hususi binalara nakle-dilmesi yoluna gidilmekteydi. Bu çerçevede flehir ve kasabalarda bar›nmaya elve-riflli yal›, köflk, konak gibi bütün binalara sahiplerinin r›zas›na bak›lmaks›z›n elkonmaktayd›. Göçmenlerin yerleflti¤i hususi binalar›n bir k›sm› mülk sahibi taraf›n-dan karfl›l›ks›z göçmen iskân›na tahsis edilebilmifltir. Di¤er binalar ise göçmen ve-ya devlet taraf›ndan kiralanmaktayd›. Kirada oturan yard›ma muhtaç göçmen aile-lerine kira yard›m› yap›labilmekteydi. Balkan Savafl› ve sonras›nda bu uygulama-n›n tersi yap›labilmifltir. Bu dönemde idare masraflar› azaltmak ad›na göçmenlerikiral›k meskenlerden tahliye ederek kamu binalar›na yerlefltirmeye çal›flm›flt›r. Var-l›kl› göçmenler ise kendi imkânlar› ile han ve otel odalar›nda veya kiral›k evlerdeikamet edebilmifllerdir. Köy kökenli göçmenler ise flehirlerin mücavir sahas›ndayer alan çiftlikler, hali (bofl) araziler veya köylerdeki uygun alanlarda bar›nd›r›lma-ya çal›fl›lm›fllard›r. Yukar›da aç›kland›¤› flekilde geçici olarak bar›nd›r›lan göçmen-lerin ihtiyac›n› karfl›lamak ad›na halktan yatak, yorgan ve giyecek yard›m› talepedilmifltir.

Göçmenlerin ‹aflesi: Bab›âli 1860’l› y›llarda zengin fakir ayr›m› yapmaks›z›n15 yafl›ndan küçük olanlara bir, büyük olanlara ise ikifler kurufl yevmiye vermeyikararlaflt›rm›flt›. Zamanla göçmen say›s› art›nca yevmiye tahsisi k›s›tland›. Buna gö-re göçmenlerin yar›s› varl›kl› kabul edilip di¤er yar›s›n›n on yafl›ndan küçük olan-

1438. Ünite - Osmanl ›da Devlet i ’n in Göç ve ‹skân Pol i t ikalar ›

lar›na 100’er dirhem, daha büyüklere günlük yar›mflar k›yye ekmek verilmesi be-nimsendi. Bu karara göre, Rus iflgali sebebiyle Anadolu’ya göç eden zabit ve askerailelerinden hâli vakti yerinde olanlara herhangi bir yard›m yap›lmazken zaruretiçerisinde bulunanlar bir yerde iskân olunup geçimlerini temin edinceye kadar di-¤er göçmenler gibi idare ve iafle edilmesi kararlaflt›r›lm›flt›.

K›rsal alanda geçici olarak iskân edilen göçmenlerin iafle masraflar› yerli ahalitaraf›ndan karfl›lan›yordu. Halk›n yard›m elini uzatamad›¤› fakir göçmenlere ise ilkhasad› elde edinceye kadar bir buçuk, iki y›l süreyle muhtar ve ihtiyar meclislerivas›tas›yla hazineden tayinat verilmeye çal›fl›l›yordu. Göçmenlere 1864 y›l›na kadaryar›s› fakir kabul olunup, bulunduklar› kaza emvalinden günlük yar›mflar k›yyeekmek aynî veya bedeli nakdî olarak verilmekteydi. Bu yöntemle göçmenlerin ia-fle ihtiyaçlar› karfl›lanamay›nca kaza meclislerince tespit edilecek fakir göçmenlereekmek da¤›t›lmas› kararlaflt›r›ld›. Bu karara göre, 0-10 yafl grubuna 100’er dirhemve daha büyüklerine yar›mflar k›yye ekmek verilecekti. Bu karara ra¤men ilk ürü-nü alan göçmenlere de zaruret halinde yard›m edilmekteydi.

93 Harbi’nde de fakir, güçsüz, iflsiz, dul ve yetimlere tayinat tahsis edilmektey-di. Talimatnameye göre 93 göçmenlerinden yard›ma muhtaç olan on yafl›ndan kü-çüklere yüz dirhem, daha büyüklere yar›mflar k›yye ekmek verilecekti. Tayinat be-deli ya aynen veya nakden ödenecekti. Nakden ödenmesi halinde kifli bafl›na 93Harbi esnas›nda savafl bitinceye kadar ikifler kurufl tayinat bedeli olarak yevmiyeverilmifltir. Savafl sonras› bu miktar 40 paraya düflürülmeye çal›fl›lm›flt›r. Tayinatalan göçmenler resmi makamlar›n gösterece¤i iflte çal›flmak zorundayd›. Teklif edi-len ifli kabul etmeyenler ile iskân edilmek üzere taflraya sevk edilenlerden izinsizgeri dönenlerin yevmiyeleri kesilmekteydi. Ancak fakir, korumas›z, efli flehit veyaesir olan göçmen kad›nlar, ifl yapmaya muktedir olmayan sakat yetiflkin erkek göç-menler ve yetim çocuklar›n yevmiyeleri kesilmeyecekti.

Göçmenlerin iaflelerini ve sair ihtiyaçlar›n› karfl›lamak üzere de¤iflik kurum vekurulufllar yard›m komisyonlar› kurmufllard›r. 93 göçmenlerinin yarar›na olmaküzere mebuslar taraf›ndan Muhacirine Muavenet Cemiyeti, ‹kinci Abdülhamid’in hi-mayesinde ‹ane-i Muhacirin Encümeni, ayanlar›n teflebbüsleri ile Muhacirin ‹aneKomisyonu, ‹stanbul’daki misyon fleflerinin önayak olmas›yla Milletleraras› Muha-cirlere Yard›m Komitesi, Baronne Bourdett Coutts taraf›ndan Sermaye-i fiefkat-i Os-maniye ve Stafford Housse Komitesi isimli yard›m cemiyetleri kurulmufltur. Bunla-r›n d›fl›nda özellikle taflrada siviller taraf›ndan kurulan birçok yard›m derne¤i sözkonusudur. Misyon flefleri ve yabanc› ifladamlar› taraf›ndan kurulan yard›m dernek-leri elde ettikleri gelirleri do¤rudan göçmenlere verirken, resmi kurumlar veya Os-manl› vatandafllar› taraf›ndan kurulan yard›m komiteleri toplad›klar› aynî ve nakdîyard›mlar› göçmen idaresine teslim ediyorlard›. Öte yandan yard›m komisyonlar› ta-raf›ndan göçmenler yarar›na tiyatro ve konserler tertip edilmifl, kurban derileri top-lanm›fl ve elde edilen gelirler göçmenlere da¤›t›lmak üzere fiehremanetine teslimedilmifltir. Vak›flar her y›l mutat bir flekilde muharrem ay›nda aflure piflirip da¤›tmakve kandil geceleri okutulan mevlitlerde flerbet ve fleker da¤›tma uygulamalar›n› ip-tal etmek suretiyle yap›lan tasarruflar› göçmenlere hasretmifllerdir.

Yard›m toplama ve da¤›tma ifli Balkan Savafl› esnas›nda ‹ane-i Muhacirin Ko-misyonu, Rumeli Muhacirin-i ‹slamiye Cemiyeti ve Hilal-› Ahmer Cemiyeti vas›ta-s›yla gerçeklefltirilmifltir. ‹slam ülkelerinin Hilal-i Ahmer Cemiyetleri de göçmenle-re yard›m etmifllerdir. Yukar›da ismi zikredilen ecnebilerin kurdu¤u yard›m der-nekleri Avrupa ülkelerinde yard›m toplarken ‹ran, Tunus ve Hindistan’dan da ay-nî ve nakdî yard›mlar gelmifltir.


Komisyonlar taraf›ndan toplanan yard›mlar›n azalmas›, hatta yard›m komisyon-lar›n›n zamanla tasfiye edilmesi üzerine göçmen masraflar› hazineden karfl›lanma-ya çal›fl›lm›flt›. Hazine bu masraflar›n yükünü kald›ramay›nca zaman zaman yevmi-yelerin kesilmesi yoluna gidilmekteydi.

Hazinenin masraflar›n› azaltmak ve göçmenlerin daha iyi flartlarda yaflamas›n›temin etmek için göçmenler tüketici topluluk olmaktan ç›kar›l›p herhangi bir iflteistihdam edilmek suretiyle üretici hale getirilmeye çal›fl›lm›flt›r. Bu amaca ulaflmakiçin 93 Harbi sonras› 15 yafl›ndan küçük ve 45 yafl›ndan büyük olanlara önceki gi-bi yevmiye verilmeye devam edilirken 15- 45 yafl grubu aras›ndaki erkek göçmen-lerin herhangi bir iflte istihdam edilmesine çal›fl›lm›flt›r. Kamuya ait ifl yerlerine ele-man al›n›rken öncelik göçmenlere verilmekteydi. Baflkentte bulunan göçmen ka-d›nlar askeri dikimevlerinde veya hizmetçi olarak yal›, köflk gibi yerlerde çal›flm›fl-lard›r. ‹fle güce muktedir erkeklerin resmî dairelerde istihdam edilmesi yoluna gi-dilmifl, gösterilen ifli kabul etmeyenlerin yevmiyeleri kesilmifltir. ‹stanbul çevresin-deki çiftliklere yerlefltirilenler ziraî faaliyetlerde veya yol tesviyesi gibi kamu hiz-metlerinde istihdam edilmifllerdir. Dükkân kiralayarak ticari faaliyette bulunan ve-ya sokaklarda iflportac›l›k yapan göçmenlere de rastlanmaktayd›. Çift beygirli ara-balarla flehir içi tafl›mac›l›k yapanlar da mevcuttu.

Birinci Dünya Savafl› arefesinde seferberlik ilân› ticarî faaliyeti tamamen durdu-rurken ziraî ifller kad›n ve ihtiyarlara kalm›flt›. Bu durum, her ailenin bir kileri mev-cut oldu¤undan, büyük flehirler hariç genel yaflay›fl üzerinde ani bir tesir gösterme-di. Bununla birlikte, karayolu ve demiryollar›n›n yok denecek seviyede olmas›, de-niz yolu ile de nakliyat kay›klara dayand›¤›ndan Orta-Anadolu’da yok pahas›na sa-t›lan hububat› k›tl›¤›n bafl gösterdi¤i yörelere nakletmek imkân› bulunamad›. Öteyandan mevcut yiyecek stoklar›n›n mühim bir k›sm› ordunun emrine tahsis edil-miflti. Bu gibi sebeplerden dolay› ülke genelinde iafle zorlu¤u bafllarken savafl y›l-lar› içinde halk›n mühim bir k›sm› açl›k tehlikesiyle karfl› karfl›ya kald›.

Bu durum, 1914’ün sonlar›na do¤ru tüketim maddelerindeki fiyat art›fl›n› h›z-land›rd›. 1916 y›l›n›n bafllar›nda fiyatlar tedricen yükseliyordu. Bu arada savunmaiçin gerekli olan maddeler tekâlif-i harbiyye ad› alt›nda bedeline borç senedi veril-mek suretiyle sat›n al›n›yordu. Köylünün elindeki binek ve yük hayvan›na da be-deli savafl sonras› ödenmek üzere el konuyordu. Ancak halk›n ihtiyac›n› karfl›la-mak için herhangi bir tedbir al›nmad›. Öte yandan iafle teflkilât› ve komisyonlar›kuruldu. Bu tedbire ra¤men paran›n al›m gücü dört mislinden fazla düflerken fiyat-lar›n h›zla yükselmesi önlenemiyordu.

Bu ortamda mülteci konumuna düflenler geçici iskân sahalar›ndaki yerleflim bi-rimlerinde bulunan f›r›nlarda ekmek, kahvehanelerde oturacak ve yatacak yer bu-lamad›klar›ndan yal› kenarlar›nda, tarla içlerinde, cami avlular›nda yatmak ve bera-berlerinde getirdikleri az›klarla idare etmek zorunda kald›lar. Bütün servetini terkederek oca¤›ndan ç›kan ve k›sa bir sürede açl›k ve sefaletle karfl› karfl›ya kalan mül-teciler muhacirin tahsisat›ndan kuvvet lâ-yemut derecesinde iafle ediliyorlard›.

Aciz, kimsesiz ve ifl göremez durumda olanlar ve hayat›n› idame ettiremeyecekkadar zaruret içinde bulunanlar› iafle etmek amac›yla yerel idareler taraf›ndan aflevleri kuruldu. Hay›rseverlerin ve Müdafaa-i Milliye, Hilâl-i Ahmer ve Donanmacemiyetlerinin yard›mlar›n›n yan› s›ra muhacirîn bütçesinden ayr›lan tahsisat ile aflevleri vas›tas›yla söz konusu fakir göçmenlere her gün en az›ndan bir kez s›cak ye-mek da¤›t›lmaya çal›fl›lmaktayd›.

Mülteci talimatnamesine göre, maafl› düflük olup aile efrad› kalabal›k olanmuhtaç memurlar ve vilâyetin hususî bütçesinden maafl al›rken iltica münasebe-


tiyle maafl› kesilen yard›ma muhtaç memurlar da iafle ediliyorlard›. Mültecileri ia-fle tarz›, mahallî memurlar›n takdirine göre, erzak veya yevmiye vermek fleklindeoluyordu.

Genellikle geçimlerini temin etmeye kudreti olmayan mültecilerden büyükleri-ne iki kurufl, küçüklerine ise bir kurufl yevmiye veriliyordu. Temel tüketim madde-lerinin fiyatlar›n›n sürekli artmas› sonucu mülteciler pek sefil ve ac›nacak bir hâledüflmüfllerdi. Bu nedenle göçmen idaresi, büyüklerin yevmiyesini üç kurufla, kü-çüklerin yevmiyesini ise 60 paraya yükseltti. Esasen göçmen ve mültecilerin iafle-lerinin temini sorumlulu¤u taflrada mülkî memurlara aitti.

Resmî kay›tlara istinaden Birinci Dünya Savafl› y›llar›nda 1.200.000 göçmen vemülteci mevcuttu. Bunlar›n %70’e yak›n bir k›sm› ziraat, ticaret ve muhtelif ifl kol-lar›nda çal›flmak suretiyle geçimlerini bizzat temin ediyorlard›. Muhacirîn ‹daresitakriben 400 bin göçmen ve mülteciye yevmiye da¤›t›yordu. ‹dare ayn› zamandatoplam say›s› 120 bini bulan afliret topluluklar› ile askerî sebeplerden dolay› iç böl-gelere sevk edilen Ermeni ve Rumlardan yaklafl›k 150 bin ila 200 bin kifliyi de ia-fle ediyordu. 1917 y›l›nda mevcut s›k›nt›lar yetmiyormufl gibi bir de büyük bir k›t-l›k ile karfl› karfl›ya kal›nd›. Yer yer açl›ktan telef olanlara da rastlanmaktayd›.

Mültecilere yevmiye veya iafle d›fl›nda, eflya yard›m› da yap›lmaktayd›. Ayr›cay›kanmalar›, afl›lanmalar› ve hastal›k zuhuru halinde hastanelere sevk edilmelerigerekiyordu. Mültecilere her sahada yard›m ederek yaralar›n›n mümkün mertebesar›lmas›na gayret sarf edildiyse de ihtiyaçlar› tamamen karfl›lanamad›.

Netice itibar›yla, hicretin ilk günlerinde iafle iflleri bir dereceye kadar tanzimedilebildi. Komisyonlar vas›tas›yla kasaba ve flehirdekilere ekmek, köydekilere ek-meklik m›s›r veya bu¤day, bazen de bir miktar nakit para verildi. Ancak iskân bi-rimlerindeki mülteci say›s›n›n k›sa sürede dört befl misli artmas› iafle sorununun or-taya ç›kmas›na sebep oldu. Ulafl›m a¤›n›n ve vas›talar›n›n yeterli olmamas› sebe-biyle Orta- Anadolu’dan mültecilerin yo¤un olarak bulundu¤u yerlere g›da madde-leri sevk edilemedi. Bu ise mültecilerin bulundu¤u yerlerde k›tl›k ve açl›¤›n baflgöstermesine sebep oldu. Asayiflsizlik ve sosyal keflmekefllik içinde hayat pahal›l›-¤› tesirini günden güne artt›rd›. Mülteciler, üzerlerinde bulunan ana yadigâr› yüzü-¤e var›ncaya kadar para yapacak her fleyi de¤erinin çok alt›nda satarak elde ettik-leri sermayenin yan› s›ra, iafle komisyonunun verdi¤i ekmek ve ara s›ra yap›lannakdî yard›mla k›t kanaat geçiniyorlard›. Ancak ilerleyen günlerde fiyatlar›n alabil-di¤ine yükselifli, yap›lan yard›m›n aksamas› ve verilen ekmek miktar›n›n yar›ya in-dirilmesi sonucu mültecilerin sefaletleri tahammül s›n›r›n› aflt›.

Kamu görevlileri Birinci Dünya Savafl› esnas›nda iafle yard›m›n›n yan› s›ra fakirfukara göçmen ve mültecilere da¤›tmak üzere don, gömlek, pamuklu h›rka gibiçamafl›r ve elbise yapt›rmay› plânlad›lar. Bu gibi eflyalar›n yap›m›nda ithal bezlerpahal› oldu¤undan yerli ürünlerin kullan›lmas› tercih edildi. Di¤er yandan seyahateden mültecilerden yard›ma muhtaç olanlar›na vesait-i nakliye mazbatas› veriliyor-du. Mülteciler bu mazbatalar ile ulafl›m araçlar›ndan ücretsiz olarak faydalanabili-yorlard›. Ulafl›m flirketleri mültecilerden toplad›klar› bu mazbatalar› mahallî idare-lerde paraya tahvil ediyorlard›.

1914 ve sonras›nda göçmen ve mülteci masraflar› bütçeden ayr›lan tahsisattan,Hilâl-i Ahmer Cemiyeti’nin yard›mlar›ndan ve yard›msever ahalinin bireysel katk›-lar›ndan karfl›land›. Göçmen say›s›n›n gün geçtikçe artmas› üzerine yeni kaynakla-ra müracaat edilmesi kaç›n›lmaz bir hâl ald›. Bunun üzerine göçmenlerin memle-ketlerine dönüfllerine kadar yetim ve dul maafl› alanlar hariç memur maafllar›ndan%1 nispetinde iâne-i ihtiyariye ad› alt›nda kesinti yap›lmas› kararlaflt›r›ld›. Bunun-


la birlikte ahalinin yard›m›na müracaat edebilmek gayesiyle Muhacirîn-i Müslime-ye Muavenet Komisyonu isimli bir yard›m komisyonu kuruldu. Resmî kurumlar›nyan› s›ra, do¤rudan göçmen ve mültecilere yard›m etmek amac›yla hususî komis-yonlar da kuruldu.

Yakacak Yard›m›: Muhtaç göçmen ailelerine k›fl aylar›nda kömür da¤›t›lm›fl-t›r. Ancak zamanla kömür da¤›t›m› amele, nakil ve depolama sebebiyle yakacakmaliyetini artt›rmaktayd›. Bunun yerine yakacak bedeli verilmesinin daha uygunve ekonomik olaca¤› kanaati hâs›l oldu¤u için göçmenlere hane bafl›na bir k›yyekömür bedelinin nakit ödenmesi yoluna gidildi. Öte yandan yard›ma muhtaç olan-lar›n cenaze masraflar› da yerel idarelerce karfl›lanmaktayd›.

Sa¤l›k Sorunu: Göçmenler geçici ve daimî iskân bölgelerinde kalabal›k ve s›-k›fl›k yaflama, sa¤l›k ve temizlik flartlar›na dikkat edilmemesi, vücudun direncini k›-ran çevre ve iklim de¤ifliklikleri ve yetersiz beslenme gibi nedenlerden dolay› tifo,paratifo, k›z›l, k›zam›k, difteri, çiçek, kolera, veba, sar›humma ve s›tma gibi bula-fl›c› hastal›klara yakalanmaktayd›lar. Bu hastal›klar zamanla büyük salg›nlara sebe-biyet vermekteydi.

Göçmenler kitlesel boyutta ‹stanbul’a gelmeye bafllay›nca flehrin genel kamusa¤l›¤› bozulmaya bafll›yordu. Bu gibi durumlarda hususî sa¤l›k komisyonlar› olufl-turulmaktayd›. Öte yandan yerli ve yabanc›lar taraf›ndan kurulan yard›m komisyon-lar› göçmenlere mahsus hastahaneler aç›yorlard›. Göçmen hastahanelerinin iflletmemasraflar› ilgili komisyonlar›n bütçesinden karfl›lanmaktayd›. Göçmen yo¤unlu¤u-nun ortadan kalkmas› üzerine bu hastaneler de faaliyetlerini sonland›r›yorlard›.

Baflkent d›fl›ndaki yerlerde de bulafl›c› hastal›klara karfl› kamu sa¤l›¤›n› koruya-bilmek için hastalar› tedavi etmek, karantinaya almak, afl› kampanyalar› düzenle-mek gibi sa¤l›k tedbirlerini planlamak ve uygulamak gerekmekteydi. Söz konusuuygulamalar› gerçeklefltirmek üzere göçmenlerin sevk edildi¤i liman kentlerinemerkezden, doktor, eczac›, yard›mc› sa¤l›k eleman›, ilaç ve sair t›bbi araç gereçgönderilmekteydi. Liman kentlerine ulaflan sa¤l›k elemanlar› kiral›k binalarda dis-panser veya hastane statüsünde hizmet vermeye çal›flmaktayd›lar. Liman kentlerid›fl›ndaki yerleflim birimlerinde hasta göçmenlerin tedavisinden genelde memlekethastaneleri ve belediye tabipleri sorumluydu. Bununla beraber baz› yerleflim bi-rimlerinde yard›msever halk taraf›ndan göçmenlere mahsus hastane binalar› inflaedildi. Söz konusu hastaneler belediyeler taraf›ndan iflletilmifltir.

Kamu sa¤l›¤›n› korumak ad›na sahillerde batakl›k sahaya yerlefltirilenler da¤l›kve yüksek alanlara sevk edilirken, s›cak bölgelere yerlefltirilenler de iklimi dahamutedil olan yerlere kayd›r›lmaya çal›fl›lm›flt›r. Vilayetlerin büyüklü¤ü, yerleflim bi-rimlerinin birbirine uzak ve da¤›n›k oluflu, hasta say›s›n›n çok fazla olmas› nede-niyle al›nan tedbirler yetersiz kalm›flt›r.

Birinci Dünya Savafl›’n›n ortaya ç›kard›¤› problemlerden birisi de salg›n hasta-l›klard›r. Gerekli önlemler al›nmad›¤› takdirde, salg›n hastal›klar göçmen kitleleriaras›nda büyük tahribatlara sebebiyet veriyordu. G›das›zl›k, meflakkat ve izdihamgöçmenlerin hastal›¤a karfl› dirençlerini k›r›yordu. Bu gibi problemlerin ciddî ted-birler al›nmak suretiyle çözülmesi gerekiyordu. Zira iltica mahallindeki izdiham›nmeydana getirdi¤i pislik ve bak›ms›zl›k sebebiyle göçmen ve mülteciler birçok sal-g›n hastal›¤›n tehdidi alt›ndayd›lar. Hava de¤iflikli¤i de bunu etkileyen faktörleraras›nda gelmekteydi. Bu gibi sebeplerden dolay› Birinci Dünya Savafl› ve sonra-s›nda Anadolu’da s›tma fliddetle hüküm sürdü. Göçmenlerin iskân mahallindeki ik-lime ayak uyduramamalar› salg›n hastal›¤›n yay›lmas›n› ve mültecilerin hastal›¤akarfl› direncinin k›r›lmas›n› kolaylaflt›r›yordu.


1914- 1918 aras› göçmenlerin sa¤l›¤›n› korumak ad›na göç güzergâhlar›nda veiskân mahallerinde muayenehaneler, menzil hastaneleri, s›hhiye istasyonlar›, mu-hacirîn tecrithanesi ile göçmen veya mülteci hastaneleri ismi alt›nda sa¤l›k kurum-lar› hizmete girdi. Hasta mültecilerin tedavisinde sivil ve askerî hastanelerden defaydalan›ld›. Millî Mücadele döneminde ise sa¤l›k hizmetleri daha ziyade Hilal-iAhmer Cemiyeti vas›tas›yla yürütüldü. Hilâl-i Ahmer Cemiyeti, yard›m etmek ama-c›yla göçmenlerin bulundu¤u yerlere doktor, hastabak›c› ve memurlardan oluflanyard›m heyetleri gönderdi. Yard›m heyetleri muhtaç göçmenlere çamafl›r ve has›rgibi malzeme da¤›tm›fl, baz›lar›na nakdî yard›mda bulunmufl ve Konya, Nazilli gi-bi yerlerde açt›¤› geçici hastane ve dispanserlerde birçok hastay› tedavi etmiflti.

Mültecilere sa¤l›k merkezlerinde bir taraftan kolera, tifo ve tifüs afl›lar› yap›l›r-ken di¤er taraftan kinin da¤›t›ld›. Ülkede frengi ve ‹spanyol nezlesi de hayli yay-g›nd›. O kadar ki, bütün zorluklara gö¤üs gererek göç serüveni döneminde ayak-ta kalmay› ve ocaklar›na dönmeyi baflaranlar›n 1/3’ü bu hastal›klara yakalanm›fl vehayatlar›n› kaybetmifllerdir. Al›nan önlemler sonucu mülteciler aras›ndaki ölümoran› azald›. Mülteci say›s› azal›nca s›hhî önlemler daha düzenli bir surette al›nma-ya baflland›. Göçmen ve mülteci say›s› düfltükçe hususi hastaneler de tedricen ka-pat›lm›fl ve buralardaki hastalar, masraflar› muhacirîn tahsisat›ndan karfl›lanmakflart›yla, gureba veya memleket hastanelerine sevk edildiler. Göçmen ve mültecile-rin ilâç ve tedavi masraflar› muhacirîn tahsisat›ndan karfl›land›.

‹stihdam: Göçmen ve mülteci toplulu¤u hâli vakti yerinde olanlar, memurlar,çiftçiler, esnaf ve zanaatkârlar ile yetimler ve dul kad›nlardan oluflmaktayd›. Mal›n›,nakdini birlikte getirebilenler hali vakti yerinde kabul ediliyordu. Bunlar genellikleflehir ve kasabalarda kiralad›klar› meskenlerde ikamet etmekteydiler ve ihtiyaçlar›-n› kendileri karfl›l›yorlard›. Ancak pek ço¤u herhangi bir iflle meflgul olmad›klar›n-dan k›sa sürede ellerindeki sermayeyi tüketerek yard›ma muhtaç bir konuma düflü-yordu. Memur iken mülteci ve muhacir konuma düflenler de vard›. Mültecilerinsevk ve idareleriyle ilgili heyetler ilk etapta söz konusu göçmen memurlardan seçi-lecekti. Göçmen muallimler iskân m›nt›kalar›nda bulunan iptidaîlerde çal›flt›lar.Tüccar, esnaf ve zanaatkâr göçmen ve mülteciler de flehir ve kasabalara yerlefltiril-diler. Kendilerine mesleklerine uygun ifllerde çal›flarak geçimlerini temin etmeleriiçin araç gereç da¤›t›ld›. Zanaatkârlar›n bir k›sm› da yol ve resmî binalar›n inflaat› gi-bi kamu ifllerinde istihdam edildi. Öyle anlafl›l›yor ki, devlet iskân faaliyetini sürdü-rürken mümkün mertebe mültecilerin mesleklerini dikkate ald›. Bununla birlikte,sahil fleridinden Orta-Anadolu’daki flehir ve kasabalara sevk edilen bal›kç› ve kay›k-ç›lar at›l durumda kald›lar. Bu gibi kifliler mesleklerini yapamad›klar›ndan geçimle-rini temin edemiyorlar ve tamamen devlete yük oluyorlard›. Yetkililer bu gibileriüretici hâle getirebilmek amac›yla baz› önlemler almaya çal›flmaktayd›lar.

Beraberinde binek ve yük hayvanlar›n› getirenler nakliyat iflleri ile geçimlerinitemin etmeye çal›flt›lar. Hatta nakliyatç›l›kla yetinmeyip civar köy ve kasabalardannisbeten ucuza temin ettikleri tah›l ve sair yiyecekleri pazarlayanlar da vard›. Busayede, mülteciler, civar köy ve kasabalardan nispeten ucuza temin ettikleri tah›lve sair yiyecek maddelerini hayvanlar› vas›tas›yla nakledip satmak imkân›na ka-vufltular. Böylece hem geçim s›k›nt›s› çekmediler hem de civar kasaba ve köy hal-k›yla temas neticesinde onlar›n yaflay›fl tarzlar›n›, kulland›klar› tohumlar›n nitelik-lerini ve cinslerini ö¤renmek imkân›n› buldular.

Çiftçiler elden geldi¤ince köylere yerlefltirildiler. Bunlara bofl ve terk edilmifltarlalar verildi. Yard›ma muhtaç olanlara mahallî idareler vas›tas›yla kefil ve senetkarfl›l›¤› ziraî alet, edevat, tohumluk ve çift hayvan› da¤›t›larak çiftçilik yapmalar›


sa¤land›. Bu hususta mahallî idarelere malî kaynak aktar›ld›. Böylece, çiftçilerin el-den geldi¤ince tüketici bir topluluk olmaktan ç›karak en az›ndan kendi ihtiyaçlar›-n› karfl›layacak ekonomik bir güce kavuflmalar› için çaba sarf edildi. Bu imkân› bu-lamayan mülteciler uzun y›llar hamall›k, odunculuk, rençperlik veya yar›c›l›k yap-mak suretiyle ailesinin geçimini temin etmeye çal›fl›yorlard›.

Birbirini takip eden savafllar sonucu, himayeye muhtaç yetim say›s› oldukça art-m›flt›. Yetim say›s› özellikle Birinci Dünya Savafl›’nda hat safhaya ulaflm›flt›. Bununüzerine, Maarif Nezareti bünyesinde Darüleytam Müdüriyet-i Umumiyyesi kurulmuflve yurt çap›nda birçok flubesi aç›lm›flt›. Yetim çocuklar söz konusu kurumun bina-lar›nda bar›nd›r›l›p e¤itilmeye çal›fl›ld›. Bu kuruma kabul edilemeyen mülteci çocuk-lar› ise yerel idarelerce tesis edilen eytamhanelerde bar›nd›r›lmaya çal›fl›ld›. MondrosMütarekesi’nin imzaland›¤› tarihlerde yurt çap›nda 100 bin yetim çocuk bulunmak-tayd›. ‹stanbul’da darüleytam›n yan› s›ra cemaatlere ait yetimhaneler de mevcuttu.Taflradaki yetimlerin ço¤u orduya ait menzil hastaneleri ile nekahethanelerde ve ba-z› vilâyetlerce tesis edilen derme çatma yetimhanelerde beslenmekteydi.

Savafl›n mevcudunu artt›rd›¤› bir di¤er grup dul kad›nlar ve kimsesiz k›zlard›.Mülteciler aras›nda da dul kad›nlar ve kimsesiz k›zlar bir hayli yekûn tutuyordu.Bu gibi mülteciler hay›r kurumlar›, memur ve mahallî eflraf›n himayesine b›rak›ld›-lar. Talimatnameye uygun olarak dul kad›nlar›n bir k›sm› darülmesaîlerde istihdamedildiler. Mülteci kad›nlar buralarda topluca iafle ediliyor ve yün ifllemek, çorap ör-mek veya bez dokumak gibi çeflitli ifllerde çal›flt›r›l›yorlard›. Kundurac›l›k ve saat-çilik yapanlar, hatta dört tekerlekli araba imal edenler bile vard›.

Yukar›da belirtilen yerlerde istihdam edilemeyenler ise geçimlerini devletinverdi¤i yard›mlar›n yan› s›ra kendileri temin etmeye çal›fl›yorlard›. Kasabalardaderme çatma yerlerde ikâmet eden kad›nlar, ya çevredeki koruluk ve ormandankesip getirdikleri odunlar› yerli ahaliye sat›yor ya da çal›flmak üzere yak›n köyleregünü birlik gidiyorlard›. Çocuklar› ise çobanl›k vb. iflleri icra ediyorlard›.

Daimî ‹skân ‹skân, bir ailenin sosyal ve ekonomik ihtiyaçlar›n› karfl›layacak büyüklükte konutsahibi olmas›n› temin etmenin yan› s›ra yaflam›n› sürdürecek maddî imkânlara ka-vuflturulacak bir flekilde ekonomik bir iflletme olarak planlan›p uygulanmas›d›r. ‹s-kân ekonomik ve sosyal aç›dan tar›msal iskân ve flehirsel iskân olmak üzere ikiayr› flekilde gerçeklefltirilmektedir. Tar›msal iskân ile yerlefltirilecek ailelere, konut,iflletme binas› ve tar›m arazisi verilir. Ayr›ca iflletme ve donat›m kredileri ile des-teklenerek aileler üretken hale getirilir. fiehirsel iskânda ise aileye konut, iflletmeve donat›m kredisi verilir. Daimi iskâna tabi tutulanlar afliret mensuplar› ve göç-menler olmak üzere iki grupta toplanabilir.

Afliret ‹skân›: Osmanl› Devleti’nin kuruluflundan Tanzimat dönemine kadar iz-ledi¤i d›fla ve içe iskân politikalar› ile konar- göçer unsurlar büyük oranda yerleflikhale dönüfltürülmüfllerdi. Bununla beraber Tanizmat dönemi itibar›yla henüz yer-leflmemifl afliret unsurlar› mevcuttu. Bunlar yayla ile k›fllak aras›nda gidifl- gelifller-de yerleflik ahalinin mal›na ve can›na zarar veriyorlard›. Devlet yerleflik toplumunafliret sald›r›lar› yüzünden yerlerini terk etmemeleri için çal›flmaktayd›. Ancak sözkonusu sald›r›lar askeri tedbirlerle k›sa sürede önlenemiyordu. Bu ise yerleflik top-lumun yerini yurdunu terk etmesi ile neticelenebilecekti. Afliret mensuplar›n›n ya-z›n ve k›fl›n ikamet ettikleri alanlar her zaman ayn› de¤ildi. Vilayet ve sancaklararas›nda dolafl›yorlard›. Bu yüzden suçlu ve san›k takibi zorlafl›yor ve resmi ma-kamlar aras›nda uzun yaz›flmalara sebebiyet veriyordu.


Asayiflin sa¤lanabilmesi için yetkililer öncelikle klasik tedbirleri kulland›lar. Buçerçevede nasihat ve ikna yöntemine baflvuruldu. Bunda baflar›l› olunmad›¤› za-man askerî kuvvete baflvuruluyordu. Ancak kesin ve kal›c› tedbir bütün afliretleriniskân edilmesinde bulunuyordu. Öte yandan afliretleri iskân politikas› baflar›l› birflekilde gerçeklefltirilirse vergi ve asker kaynaklar› da artacakt›. Bir di¤er sebep iseafliretlerin sosyal yap›s›na egemen olan feodal yap›y› k›rmakt›.

‹skân politikas›n›n belirlenmesinde ve tatbikinde Tanzimat döneminin hususîbir önemi haizdir. Bu dönemin iskân politikas›n›n hedefi bir taraftan göçmenleri is-kân etmek di¤er taraftan asayiflin temini, vergilerin artt›r›lmas› ve usulüne uygunbir flekilde toplanmas›, orduya al›nacak asker say›s›n›n yeterli hale getirilmesiydi.Bu hedefleri yakalayabilmek için de 1840’dan itibaren konar-göçerler Anadolu’nunçeflitli yerlerinde yerlefltirilmeye çal›fl›ld›. Amaç bir taraftan halk›n refah ve güven-li¤ini artt›rmak, di¤er taraftan da Çukurova, Uzunyayla, Konya ve Dobruca gibi ge-nifl ve verimli alanlar› flenlendirmekti.

1839- 1853 y›llar› aras› 35- 40 bin kifli iskân edildi. Ancak K›r›m Savafl› esnas›n-da Toroslardaki baz› konar - göçer unsurlar asker ve vergi konusunda problem ç›-karm›fllar, bunun üzerine 1865’de F›rka-i Islahiye teflkil olunarak Marafl ve Elbistanaras›ndaki afliretlerin iskân edilmeleri sa¤lanm›flt›r. II. Abdülhamid ve II. Meflruti-yet dönemlerinde de afliretleri iskân faaliyetleri sürdürülmüfltür.

Göçmen ‹skân›: Geçici iskân yerlerinde bar›nd›r›lan mültecilerden yurtlar›na ge-ri dönmek istemeyenler veya geri dönme imkân› bulamayanlar göçmen idaresininbelirledi¤i yerlere yerleflmek üzere sevk edilmekteydiler. Herhangi bir kar›fl›kl›¤›önlemek ad›na göçmen sevk edilecek yerlerin yerel idarecileri ile yerel komisyonyetkililerine haber verilmekteydi. Ayr›ca topluca sevkiyat yapabilmek ad›na sevktarihi daha önceden göçmenlere duyurulmaktayd›. Göçmenler yüzer veya dahafazla haneden oluflan gruplar halinde beraberlerinde memur oldu¤u halde yola ç›-kar›lmaktayd›lar. Göçmen sevk güzergâh› üzerindeki köy ve kasabalarda yeteri ka-dar yiyecek maddesinin bulunmas› ve herhangi bir darl›k ve k›tl›k ve dahi yokluk-la karfl›lanmamas› için gerekli tedbirler al›nmaya çal›fl›lmaktayd›. ‹skân bölgelerin-de göçmenler iskân komisyonlar› ve flubeleri taraf›ndan iskân defterlerine kay›tlar›yap›lmakta ve daha sonra iskân gerçeklefltirilmekteydi. Sevk›yat tarihinde hastaolanlar›n sevkiyat› ertelenmekte, iyileflmesini müteakip di¤er kafilelerle yola ç›ka-r›lmaktayd›lar. Sevk bölgelerine gelen göçmenler ilgili komisyon üyeleri taraf›ndantemin edilen araba ve binek hayvanlar›yla iskân edilecekleri kasaba veya köye gi-diyorlard›. ‹skân yerlerinin tespit edilip meskenlerinin infla edilmesine kadar göç-menler beher on haneye bir göçmen ailesi düflecek flekilde merkez köylere da¤›t›-l›yorlard›. Söz konusu köylüler göçmenleri misafir suretiyle bar›nd›r›yorlard›.

Hoca, imam ve zanaatkâr göçmenler ise mesleklerini icra etmek üzere flehir vekasabalara yerlefltirildiler. Zanaatkâr ve esnafa 150’fler kurufl kredi verildi. Ayr›ca,servet sahibi olanlardan isteyenler flehir ve kasabalarda mekân tutabileceklerdi

Geçici iskân ile daimi iskân aras›ndaki temel fark› aç›klayabilir misiniz?

Osmanl› Devleti’nin Göçmenleri ‹skân Politikas›Tarih boyunca devletler, hususî statülü topluluklar yerlefltirmek suretiyle s›n›rlar›n-da tampon bölgeler olufltura gelmekteydiler. Osmanl› Devleti, göçmenleri s›n›rayak›n yerlere yerlefltirmek suretiyle tampon bölgeler oluflturmaya çal›flt›. Bu ne-denle, do¤udan gelen göçmenler Anadolu’nun Rus s›n›r›ndan bafllayarak Basra ci-hetine kadar uzanan sahada yerlefltirilmek suretiyle bölgedeki Müslüman nüfusun


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

artt›r›lmas› hedeflendi. Ancak Rusya’n›n karfl› ç›kmas› üzerine bu hedefe ulafl›lama-d›. Hatta Hopa, Rahova ve Atina gibi s›n›r üzerinde bulunan kazalara yerlefltirilengöçmenler daha iç bölgelere kayd›r›lmaya çal›fl›ld›.

19. yüzy›lda k›sa aral›klarla uzun savafllar›n olmas› sebebiyle Müslümanlar›n as-kere al›nmas› ve savafllarda büyük zayiat vermesi, kolera ve tifo gibi hastal›klar›nyay›lmas› ve k›tl›k gibi olaylar Anadolu’daki Türk nüfusun azalmas›na sebep ol-maktayd›. Bunun neticesinde baz› meskûn yerler boflalm›fl ve harap olmufltu. Budurum ekonomisi ziraata dayanan devletin ziraî gelirinin azalmas› demekti. Bab›â-li harap ve terk edilen yerlerle ziraata elveriflli yerleri tar›ma açarak memleketinimar edilmesini hedeflemiflti. Bu hedefe ulaflabilmek için bir nüfus kayna¤›na ihti-yaç vard›. Bu kayna¤› 19. yüzy›lda göçmenler oluflturur. Ancak, Osmanl› Devletibu göçler s›ras›nda klâsik nüfus anlay›fl›n› terk ederek gayrimüslimlerin Türk top-raklar›nda yerleflmesi hadisesine pek s›cak bakmad›. Nitekim Yahudi göçü hoflkarfl›lanmazken Anadolu’ya gelen H›ristiyan Gürcülerden isteyenlerin geri dönüfl-lerine izin verilebildi. Ayr›ca izinsiz olarak Anadolu’ya gelen göçmenlerden yap›-lan tahkikat sonucu Müslüman olmad›¤› tespit edilenler memleketlerine iade edil-mekteydi. Bununla beraber, yerli H›ristiyan reayadan göç etmek isteyenlere izinverilmek istenmemifl ve bunlar› göçe zorlayan sebeplerin ortadan kald›r›lmas›naçal›fl›lm›flt›.

Konargöçerlerin yerlefltirilmesinde ve asayiflin temininde göçmenler bask› ara-c› olarak kullan›ld›. Örne¤in: Uzun Yayla’da geçitlerin yak›nlar›nda yerlefltirilengöçmenler, kendilerine verilen topraklar› korumalar› üzerine konar-göçerler yerde¤ifltiremez olduklar›ndan yerleflik hayata geçmeye zorland›lar. Konargöçerlerinkulland›¤› bofl ve harap yerlerin flenlendirilmesi ve tar›ma aç›labilmesi, Urban ka-bilelerinin yerlefltirilmesine örnek teflkil etmesi aç›s›ndan Trablusgarp’a göçmensevk edilmesi kararlaflt›r›ld›. Ancak bölgeye gönderilmesi kararlaflt›r›lan Kafkasgöçmenleri so¤uk iklime al›fl›k olmalar› dolay›s›yla Bingazi’ye uyum sa¤layamaya-caklar› dikkate al›narak orta ve kuzey Anadolu’da yerlefltirildiler. Öte yandan, s›ks›k kar›fl›kl›klar›n yafland›¤› yerlere asayifli temin için Rumeli ve Kafkas göçmeniyerlefltirilmeye çal›fl›ld›.

Selçuklu ve Osmanl›, Anadolu’yu flenlendirirken büyük ve kuvvetli afliret men-suplar›n› birbirinden uzak sahalara yerlefltirmek suretiyle feodal yap›y› k›rmaya ça-l›flt›. Bu politika gere¤i afliret sistemine sahip Kafkas göçmenleri müteferrik olarakiskân edildi. Müteferrik iskân siyasetine ra¤men Kafkas göçmenleri aras›nda bulu-nan yerli hanedan mensuplar›, âlimler, zenginler ve zanaatkârlardan çeflitli mesleksahipleri, askerler ve tarikat fleyhleri sahip olduklar› itibar ve etkiyi yerli Osmanl›halk›ndan da gördüler.

Daimî iskân bölgeleri tespit edilirken göçmenlerin iklimine uyum sa¤layabile-cekleri tar›ma elveriflli su, mera ve orman bulunan iskân mahallerine gönderilme-si ilke olarak kararlaflt›r›ld›. Hazinece istifade olunmayan çiftlikler ile mütegalibe-nin gasp etti¤i mesken ve arazilerin göçmenlere verilmesi uygun bulundu. Göç-menlerin bir k›sm› mevcut mahalle ve köylere yerlefltirilirken bir k›sm› da bofl sa-halara iskân edilmek suretiyle yeni yerleflmeler oluflturuldu.

1878- 1914 sürecinde kesin iskân ifllemi gören göçmen say›s›n› net olarak orta-ya koyan istatistikler mevcut de¤ildir. Bununla birlikte 1878 sonras› en az 667.760;1913 sonras› ise 297.737 kifli daimi iskân ifllemi görmüfltür. Bunlar›n vilayet ve san-caklara göre da¤›l›m› ve oranlar› afla¤›daki tabloda gösterilmifltir.


Göçmenlere Yap›lan Yard›mlar, Karfl›lafl›lan Sorunlar ve ÇözümleriArazi Tahsisi: Anadolu’ya gelen göçmenlerin iskân edilebilmesi için sürekli araziüretilmesi gerekliydi. ‹skâna elveriflli miri, mevkuf ve hali arazilerin göçmenleretahsis edilmesi iskân talimatnamesinde hükme ba¤lanm›flt›. Göçmenlere arazi ka-nununda belirtildi¤i büyüklükte yer verilecekti. Bu hükme göre göçmenlerin ihti-yac› karfl›lanmadan tar›ma elveriflli bofl araziler bir baflka kifli veya kuruma tahsisedilmeyecekti. Bu çerçevede at›l durumda olan askeri sahalar, meral›k alanlar göç-menlere tahsis edilebilmifltir. Ayr›ca, baz› yerlerde yerli ahali kendi mülkiyetinde-ki veya tasarrufundaki arazileri göçmenlere verebilmifltir. Bu flekilde ihtiyaç gide-rilemeyince onbefl y›l süreyle sat›lmamak ve hibe edilmemek flart›yla miri çiftlikler,koruluk alanlar, müzayedesine karar verilen tar›m alanlar›, metruk çiftlikler, hamaraziler ve ›slah edilen batakl›k ve çorak araziler iskâna ve tar›ma aç›ld›.

Yukar›da aç›klanan yöntemle göçmenlerin tamam›na arazi tahsis edilemedi. Bugibiler kendi imkânlar› ile yerleflmeye çal›flt›lar. Özellikle savafl sonras› gelenleraralar›nda heyet oluflturarak kendilerine gösterilen iskân mahallini inceliyor, be-¤enmeleri halinde kendi imkânlar› ile arsa ve arazi al›p yerlefliyorlard›.

Kendisine gayrimenkul tahsis edilen kifli baflka bir yere gitmesi halinde bir da-ha arazi alamayacakt›. Tahsis edilen arazi tahsis tarihinden itibaren on y›l süreylebir baflkas›na intikal ve devredilemeyecekti. Tahsis edilen araziden dolay› yerlihalk ile göçmenler aras›nda arazi kavgalar› ve anlaflmazl›klar› ç›kabilmifltir.

Göçmenlere tahsis edilen topraklar›n bir k›sm›n›n mütegalibenin elinde olmas›iskân faaliyetlerini aksat›yordu. Bu gibi yerleri tasarrufunda bulundurmak isteyenmütegalibe yerli ahaliyi göçmenlerin üzerine sald›rtmakta ve iskân bölgelerindekihuzur ve asayiflin bozulmas›na sebep olmaktayd›. Asayiflin bozulmas›n›n bir di¤ersebebi ise göçmenlere geçimlerini temin edecekleri büyüklükte arazi tahsis edil-memesiydi. ‹skân memurlar› ifllerini baflar›l› bir flekilde yapt›klar›n› göstermek en-diflesiyle olsa gerek 70 dönümlük bir araziyi on, on befl göçmen ailesine birdentahsis ederken göçmen ailelerinden baz›lar›na ise ya sahipli araziyi göstermifl ya da


Vilayet/Sancak 1878 1913 Vilayet/Sancak 1878 1913

Adana 6.464 6.513 Karahisar - 201

Ankara 20.735 7.196 Karesi - 10.689

Ayd›n 51.938 104.879 Kastamonu 28.815 184

Beyrut 2.542 - Kayseri - 4.415

Biga 22.440 2.903 Konya 11.908 6.120

Canik - 2.786 Kosova 58.535 -

Çatalca 1.557 5.393 Mamuretülaziz 809 173

Diyarbekir 450 - Manast›r 1.651 -

Edirne 110.997 95263 Marafl - 3.617

Erzurum 19.572 - Mentefle - 615

Eskiflehir - 6.534 Selanik 6.462 -

Halep 1.556 7.552 Sivas 57.259 7.769

Hüdavendigar 169.283 14.993 Suriye 10.789 2.291

‹stanbul - 2.594 Trabzon 35.189 -

‹flkodra 2.346 - Toplam 667.760 297.737

‹zmit 46.463 4.868

herhangi bir yer tahsis etmemifltir. Bu gibilerin bir k›sm› çareyi iskân bölgesini de-¤ifltirmekte bulurken, bir tak›m› da geçimini meflru olmayan yollardan temin etme-ye çal›flmaktayd›. Bu durum hem yerleflim biriminin asayiflinin bozulmas›na vehem de yerli göçmen çat›flmas›na sebebiyet vermekteydi.

Konut Yard›m›: ‹skân talimatnamesine göre göçmen idareleri tahsis edilen ar-salara iki, üç gözlü mesken infla edilmesinden sorumluydular. Meskenlerin inflas›n-da kullan›lacak keresteler herhangi bir ücret ve rüsum al›nmaks›z›n miri ormanlar-dan karfl›lanabilecekti. Ancak göçmenler zamanla evlerini geniflletmek amac›ylamiri ormanlardan a¤aç kestiklerinde yerli vatandafllar gibi gerekli rüsumlar› öde-mekle yükümlüydüler. Bu arada yetkililer ormanl›k alanlar›n tahrip edilmemesiiçin gerekli tedbirleri alacak ve özen göstereceklerdi. Ancak uygulamada baz› böl-gelerde ormanlar oldukça tahrip edilebilmifltir.

‹htiyaç sahibi göçmenlerin konutlar› devlet, yerli ahali, göçmen iflbirli¤i ile ya-p›lmaktayd›. Genellikle kereste ihtiyac› miri ormanlardan karfl›lan›rken, emek gü-cü göçmen ve yerli halk taraf›ndan temin edilmifl, usta paralar› ise hazineden kar-fl›lanm›flt›r. Öte yandan toplu konut projeleri gelifltirilmifltir. Bu çerçevede moderntarzda mahalleler, köyler ortaya ç›km›flt›r. Bu yerleflim birimlerine dönemin revaç-ta olan kavramlar› veya flahsiyetlerin isimleri verilmifltir. Bu flekilde meskenlerin in-flas› ile yeni mahalle ve köyler ortaya ç›km›flt›r.

Di¤er yandan mevcut kasaba ve köylerde terk edilmifl evler yerli halk taraf›n-dan tamir edilerek göçmenlerden muhtaç durumda olanlara tevzi edilmifltir. Mev-cut köy veya mahallelere yerleflen ancak kendilerine konut tahsis edilemeyen göç-menlerin bir k›sm›na ücretsiz arsa verilmifltir. Bu gibiler meskenlerini kendileri in-fla etmifllerdir. Ancak söz konusu göçmenlerden fakir olanlara hane bafl›na nakitpara verilmifltir. Yahut merkezi ve mahalli idareler ile yerli ahalinin aynî yard›mla-r› sayesinde meskenler infla edilmifltir. Bu do¤rultuda inflaat için gerekli keresteleryerli ahalinin imkânlar›yla karfl›lan›rken dülger ve mimar ücretleri hazinece öden-mifltir. Öte yandan Ziraat Bankas›, inflaat malzemelerinin sat›n al›m›nda kullan›l-mak üzere faizsiz kredi açm›flt›r.

Zirai Yard›m: Arazi ve mesken ihtiyac›n› karfl›layan çiftçi göçmenlerin en k›sazamanda üretici hale gelmeleri gerekmekteydi. Bunun için de çift hayvan›, tar›maraç gereci ve tohuma ihtiyaç duymaktayd›lar. Kendilerine yard›mc› olmalar› husu-sunda yerli ahali teflvik ediliyor, hatta zaman zaman zorunlu tutuluyordu. Örne¤in,ilk y›l yerliler göçmenlere ait tarlalar› sürmekle yükümlü k›l›nabilmekteydiler. Yi-ne tar›msal faaliyette bulunabilmeleri için iki haneye bir çift öküz, hane bafl›na beflile on kile aras›nda de¤iflen miktarlarda tohumluk zahire verilmesi planlanm›flt›r.Muhtarl›k ve ihtiyar heyetleri yerli ahalinin çift hayvan›, saban, tohumluk veyaemek aç›s›ndan destek vermesini sa¤lamakla sorumluydu. Öte yandan al›nan ka-rar gere¤i memleket sand›klar› ve ziraat bankalar›n›n göçmen ailelerine ziraî kredivermesi hükme ba¤lanm›flt›. Bu flekilde tar›msal faaliyette bulunabilmeleri için altyap›lar› haz›r hale getirilen göçmenlerden hali vakti yerinde olanlar ilk hasad› el-de edinceye kadar temel ihtiyaçlar›n› kendileri karfl›lamaktayd›. Ancak varl›kl› ol-mayanlara ya yerli ahali yard›m etmekte veya ortakç›l›k ve amelelik yaparak ge-çimlerini temin etmeye çal›flmaktayd›lar. Tar›m araç gereci, tohum ve çift hayvan›gibi kamunun gerçeklefltirdi¤i harcamalar al›nan pul hâs›lat›, mal sand›klar› ve Zi-raat Bankas› kaynaklar›ndan karfl›lanmaya çal›fl›l›yordu.

Vergi Muafiyeti: Göçmenler, ilk etapta on sene aflar ve tekâlif-i örfiyyeden ve25 sene askerlikten muaf tutuldular. 1864 y›l›ndan itibaren göçmen say›s›n›n h›zlaartmas› üzerine söz konusu masraflar karfl›lanamaz oldu. Bunun üzerine önceki


yönetmelik iptal edilerek muhacirîne muâvenet nam› ile vali, mutasarr›f ve kay-makamlara yeni bir talimatname gönderildi. Buna göre, iskân tarihinden itibarenüç sene geçen göçmenlerin ürününden aflar al›narak yeni gelen ve henüz ürün ala-mayan göçmenlerin ekmek ve tohum ihtiyac›n›n karfl›lanmas› plânland›.

Doksanüç Savafl› esnas›nda zorunlu olarak göç edenler yol infla vergisi, temet-tuât vergisi, a¤nam resmi, aflar ve toprak kiras› gibi vergilerden muaf olmufllard›.Yine savafl esnas›nda çift çubu¤unu ve her fleyini terk edip göçmek zorunda ka-lanlar askerlik hizmetinden on y›l süreyle muaf tutuldular.

Vergi muafiyeti uygulamas›n›n terk edilen co¤rafyadan henüz ayr›lmayan Müs-lümanlar›n da göç karar› almalar›n› tetikleyebiliyordu. Bu nedenle 1881’den itiba-ren gelen göçmenlerin öflür vergisi muafiyet süresi bir y›l ile s›n›rland›r›lm›flt›r.Ancak 1886 y›l›nda vergi muafiyeti 2 y›la ç›kar›l›rken, kura muafiyeti 6 y›l olarakbelirlenmifltir.

Göçmenlere yap›lan yard›mlar, devlete büyük külfetler yüklüyordu. Devlet, bugibi külfetlerden kurtulmak için 1894 y›l›ndan sonra Anadolu’ya göç etmek isteyen-lerden kendilerine gösterilecek araziye itiraz etmeksizin yerlefleceklerini, yol masra-f›, tayinât, iskân sonras› çift hayvan›, tohumluk, mesken inflas› talep etmeyecekleri-ni ve tekâlif-i emiriyyeyi kabul edeceklerini taahhüt eden senet almaya bafllad›.

Birinci Dünya Savafl› y›llar›nda ise göçmen ve mültecilerin resmî makamlara ve-recekleri arzuhâller damga resminden, beraberlerinde getirecekleri erzak ve hay-vanlar ise gümrük vergisinden muaf tutuldu. Öte yandan TBMM düflman istilâs›n-dan kurtar›lan halk›n savafl y›llar›na ait musakkafat arazi, temettü, a¤nam ve aflarvergisi borçlar›n›n silinmesi ve mirî ormanlardan resm al›nmaks›z›n kerestelik a¤açkesilmesini kararlaflt›rm›flt›r.

Askerlik Muafiyeti: Abdülmecid döneminde askerlik hizmeti ilkesel olaraktüm Osmanl› vatandafllar› için yükümlülük haline getirildi. Silâhalt›na al›nacakolanlar kura usulüyle belirleniyordu. 1877- 1878 döneminde her fleyini terk ederekgöç edenler on y›l askerlik hizmetinden muaf tutuldular. 1878 sonras› mal varl›k-lar›n› tasfiye ederek gelen göçmenler için muafiyet süresi 6 y›ld›. ‹stanbul’a yerle-flen göçmenler 6 y›l sonra yafllar› askerlik ça¤›na denk geliyor ise kuraya dahil edi-liyorlard›. Ancak ‹stanbul’da do¤an göçmen çocuklar› yasal aç›dan ‹stanbullu ka-bul edildiklerinden yerliler gibi askerlikten tamamen muaf tutulmaktayd›lar.

1877’de gelenlerin muafiyet süreleri 1887 itibar›yla dolmaktayd›. Bunlar 1888’denitibaren kuraya dahil edildiler. Ancak göçmenlerin gelifl tarihleri farkl› oldu¤u içinmuafiyet bitifl tarihleri kar›fl›kl›¤a sebebiyet verebilmekteydi. Bu nedenle 1889’dansonra gelenlere göç tarihlerini belirten bir tezkire verilmesi yoluna gidildi.

1914 sonras› muafiyet süresi Türkiye’ye girifl tarihlerinden bafllamak üzere üçay olarak s›n›rland›r›ld›. Üç ay sonras› göçmenler de yerli ahali gibi yafllar›na göresilâhalt›na al›nacaklar, ihtiyat ve mustahf›z yafl›nda olup bedel vermek isteyenlerise 6 fiubat 1915 tarihli kanun gere¤i bedel-i nakdî vereceklerdi. Bu uygulamayagöre mültecilere de göçmen ifllemi yap›lacakt›. Bu karar üzerine askerlik ça¤› ge-len mültecilerin ailelerini yerlefltirdikten sonra k›taya sevki bafllat›ld›. Baz› mülteci-ler silâhalt›na al›nmamak ad›na tenha yerlerde ve batakl›klarda ilkel flartlarda ba-r›nmaya çal›fl›yordu.

Meskeni olmayan ve nafakalar›n› teminden aciz bulunan mültecilerin muafiyettalepleri yurt ve ocaklar›na dönüfllerinde de sürdü. Millî Mücadele döneminde Mü-dafaa-i Milliye Vekâleti asker ihtiyac›n› karfl›lamak üzere göçmenleri de k›taya sevketmeye karar verdi. Bununla beraber göçmen ve mülteci yükümlülere, ailelerinin


ihtiyaçlar›n› temin edebilmeleri için 8 A¤ustos 1921 tarihine kadar süre tan›nd›. Butarihten sonra mülteciler istisnas›z askere sevk edileceklerdi.

E¤itim Sorunu: Tanzimat dönemi ile birlikte devlet e¤itim hizmeti vermeklede yükümlü bir hale gelmiflti. E¤itim ça¤›ndaki göçmen çocuklar›n›n gerekli ted-birler al›nmad›¤› takdirde zanaat ve meslek sahibi olmalar› mümkün görünmüyor-du. Özellikle öksüz ve yetim çocuklar ‹stanbul sokaklar›nda dilencilik yapmak su-retiyle geçimlerini temin etmeye çal›flmaktayd›lar. Bu gibi çocuklar masraflar› fieh-remaneti taraf›ndan karfl›lanmak üzere Darüflflafaka’ya kaydedilmifllerdir. Kamu ta-raf›ndan koruma alt›na al›namayan göçmen çocuklar› ise varl›kl› ailelere evlatl›kstatüsünde verilmeye çal›fl›lm›flt›.

Yetimlerin istihdam edildi¤i bir di¤er yer eytamhanelerdi. Buralardaki çocukla-r› bir meslek sahibi yapabilmek ad›na bir zanaatkâr›n yan›na ç›rak olarak verilme-si yoluna gidilmekteydi. E¤itim ça¤›ndaki göçmen çocuklar›n›n bir k›sm› da aske-rî ve mülkî sanayi mektepleri ve Tophane-i Amire idaresindeki sanayi alay›na al›n-mas› münasip görüldü. Mevcut sanayi mektepleri ihtiyac› karfl›lamay›nca yenileri-nin aç›lmas› yoluna gidildi.

K›rsal alanda yerleflen göçmenler yeni mahalleler ve köyler oluflturmufllard›.Buralarda göçmenlerin ibadet ve e¤itim ihtiyaçlar›n› gidermek ad›na cami, mescitve mekteplerin aç›lmas› yoluna gidildi. Küçük yerleflim birimlerinde e¤itim ça¤›n-daki göçmen çocuklar› camilerde e¤itim görürken, baz› köylerde göçmenlere mah-sus iptidai binalar› infla edildi.

Balkan Savafl› esnas›nda göç edenlerin e¤itim ça¤›ndaki çocuklar› imkanlar da-hilinde medrese, s›byan mektebi, idadi, sultani, ziraat ve gece mekteblerine kay-dedilebilmifltir. Ö¤retmen aç›¤› ise göçmen muallimlerin maarife ba¤l› mektebler-de istihdam edilmesi ile kapat›lmaya çal›fl›lm›flt›r.

Osmanl› iskân politikas›n›n temel ilkelerini söyleyeniz.

Göçlerin Demografik, Sosyal ve Ekonomik Sonuçlar›Demografik Etki: Salg›n hastal›k, k›tl›k, savafl ve toprak kayb› Osmanl› toplumu-nun nüfus art›fl h›z›n› sürekli düflürmekteydi. Özellikle askerlik hizmetiyle fiilenyükümlü olan Müslüman toplumda nüfus art›fl h›z› bir hayli düflmüfltü. Bu ortam-da gerçekleflen göçler nüfus azalmas›n› önledi. Göçler neticesinde Balkanlarda ku-rulan ulus devletlerin s›n›rlar› içerisindeki Türk ve Müslüman nüfus bir hayli azal-m›flt›r. Buna karfl›l›k Anadolu’da ço¤unlukta olan Türk nüfus say›sal aç›dan ezicibir üstünlük elde etmifltir. Birinci Dünya Savafl› arifesinde Osmanl› Devleti’nin yü-zölçümü 1.710.000 km2, nüfusu ise 18.520.016’d›r. Bunun 15.044.846’s› Müslüman,1.729.738’i Rum, 1.161.169’u Ermeni, 187.073’ü Yahudi, 62.468’i Katolik Ermeni,65.844’ü Protestan, 24.845’i Latin, 54.750’si Süryani’dir.

Göçler nüfusun köy- kent da¤›l›m›n› da etkiledi. 19. yüzy›l öncesi k›r nüfusu-nun az olmas› büyük çiftliklerin kurulmas›n› zorunlu k›lmaktayd›. Ancak özellikle19. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren göçmenlerin kitlesel boyutta k›rsal alana yer-lefltirilmesi Anadolu k›rsal›na köy yerleflmelerinin hâkim olmas› sonucunu do¤ur-mufltu. Köyün infla edilece¤i mevkilerin belirlenmesinde devletin iskân politikas›ve göçmenlerin kültürel özellikleri etkili olmufltu. K›r›m, Balkan ve Kafkas köy yer-leflme tipleri Anadolu’da ortaya ç›km›flt›r. Bu arada kasaba ve flehirlerin nüfuslar›n-da da art›fllar söz konusu olmufltur.

Mali ve ‹ktisadi Etki: Göçmen iskân›na aç›lan miri çiftlikler en verimli toprak-lar› ve bol kaynaklar› içine almaktayd›. Bu alanlar›n emek gücü aç›¤› dolay›s›ylamera olarak de¤erlendirilmesi hayvanc›l›¤›n geliflmesini sa¤larken tarla kültürü sa-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

has›n›n giderek daralmas› sonucunu do¤urmaktayd›. Öte yandan çorak, k›raç, ba-takl›k sahaya yerlefltirilenler zamanla söz konusu alanlar› bay›nd›r bir hale getir-mifllerdi. Bu ise tar›m üretiminin artmas›na vesile olmufltur. Netice itibar›yla Ana-dolu’nun ekonomik özelli¤i hayvanc›l›ktan ziraate dönüflmüfltür. Göçmenler yenikültür bitkilerini ve yeni metodlar› tecrübe ederek Anadolu’nun ürün çeflitini vem›ktar›n› artt›rd›lar. Her fleyden önce Balkanlardan gelen göçmenler yeni teknolo-jinin kullan›lmas›na daha yatk›n bir durumdayd›lar.

K›r›m göçmenlerinin bir k›sm› sermayeleri ile birlikte gelmeyi baflarm›fllard›.Bunlar Anadolu’nun müteflebbis grubu içerisinde yer ald›lar. Çiftçi olan K›r›ml›göçmenler Orta Anadolu’nun k›rsal alan›nda mekân tutarak tah›l ziraati yapmayabafllad›lar. Neticede Orta Anadolu ülkenin tah›l ambar› oldu. Kafkas göçmenleri iseAnadolu’da yerlefltikleri yerlerde hayvan yetifltiticili¤i ve hayvan ürünlerine katk›-da bulundular. Balkanlardan göç edenlerden var›n› yo¤unu terk edip gelenler ka-mu veya özel alanlarda iflçi olarak istihdam edildi. Mal varl›¤›n› tasfiye edip gelme-yi baflaranlar bir süre sonra ifllerini kurabilmifllerdir. K›rsal alanda verimli sahalarayerleflenler k›sa bir süre sonra ekonomik durumlar›n› düzeltirken do¤u ve ortaAnadolu’da kurak sahalara yerleflenler hastal›k ve yetersiz beslenme sebebiyle fa-kir bir konuma düflebilmifllerdir.

Kasaba ve flehirlerde yerleflenler ise do¤rama atelyeleri açm›fllar, esnafl›klameflgul olmufllar, kereste ticareti gibi ifllerle u¤raflm›fllard›r. Baz›lar› da küçük ara-balarla ticarî tafl›mac›l›k yapm›fllard›r. Ancak ülke sanayisinin geliflmemifl olmas›nedeniyle flehir ve kasabalara y›¤›lanlar ifl bulamam›fllard›r. Netice itibar›yla göç-menler ülkenin tar›m ve ticaretinin geliflmesine büyük katk›da bulunmufllard›r.

Birinci Dünya Savafl› esnas›nda çal›flan nüfusun silâhalt›na al›nmas›, askere gi-denlerin pek az›n›n geri dönebilmesi, ulafl›m a¤›n›n azl›¤›, ifllenemeyen toprakla-r›n genifl bir alan› kapsamas› üretimin azl›¤›na delâlet eder. Genel savafl mevcutüretimi de sekteye u¤ratt›. Faal nüfusun seferberlik sebebiyle silâhalt›na al›nmas›,istilâya maruz kalan yerlerdeki ahalinin iç bölgelere iltica etmesi, cephe gerilerinintahliye edilmesi, Birinci Dünya Savafl›’nda Müslüman, Rum ve Ermenilerin güven-lik aç›s›ndan cephe gerisine çekilmesi tahminen 3 milyon insan›n tarlas›ndan, ba-¤›ndan, bahçesinden ayr›lmas›na, ülke üretiminin en alt seviyeye düflmesine sebe-biyet verdi. Bu ise ülke çap›nda genel bir k›tl›¤a yol açt›.

Üretimin düflmesi devletin gelir kaynaklar›n›n azalmas› demekti. Zira bütçe ge-lirlerinin %25-30’unu Türk köylüsünden tahsil edilen vergiler oluflturuyordu. Ta-mamen tüketici bir kitleye dönüflen mülteciler devlete vergi ödeyemez hâle geldi-ler. Bu nedenle hükümet, tahsil edemedi¤i mültecilerin savafl y›llar›na ait vergiborçlar›n› affetti. Bu ise bütçe gelirlerinin azalmas› demekti.

Gelirlerdeki bu azalmaya karfl›l›k, giderler dolay›s›yla bütçe aç›klar› artt›. Aç›¤›nortaya ç›kmas›nda, harcama kalemine dahil edilmeyen mültecilere yap›lan yard›m-lar ve mültecilerden vergi tahsil edilememesi etkili oldu. Devlet geçimini teminedemeyen fakir mültecilerin bar›nma, iafle, sa¤l›k ve benzeri giderlerini üstlendi.Ayr›ca göçmen idaresinin personel harcamalar› da vard›. Birinci Dünya Savafl› es-nas›nda tüm bu harcamalar›n y›ll›k faturas› 16 milyon kuruflu bulmaktayd›.

Sosyal Etki: Göçmenle yerli toplum aras›nda kültürel fark olmamas› iki unsu-run zaman içerisinde kaynaflmas›na sebep olmufltur. Bununla beraber iskân politi-kas›ndaki yanl›fll›klar ve aksakl›klar özellikle göçmenlerin y›¤›ld›klar› yerlerde göç-men yerli çat›flmas›na dönüflebilmifltir. Baz› yerlerde geçim s›k›nt›s› çeken göçmen-ler yerli ahalinin toprak tasarruf hukukunu gasp edebilmekteydi. Baz› yerlerde isegöçmenlerin yerli ahalinin z›lyedinde bulunan miri arazilere yerlefltirilmesi yerlihalk ile göçmeni karfl› karfl›ya getirebilmekteydi.

Baz› yerleflim alanlar›nda daimî iskân faaliyetlerinin gecikmesi, göçmenlerinüretici hale gelememesi neticesini vermekteydi. Bu durumda açl›k sorunuyla karfl›karfl›ya kalan göçmenler asayifli bozucu hareketlerde bulunabilmifllerdir.


Genelde yerli ahali k›rsal alana gönderilen göçmenlerin zorunlu ihtiyaç madde-lerini karfl›lama yoluna gitmifllerdir. Bununla beraber yerli ahaliden göçmenlereolumsuz davran›flta bulunanlar olmufltur. Gayrimüslimler yer yer göçmen iskân›nakarfl› ç›kabilmifllerdir. Özellikle Ermeni Patrikli¤i yabanc› elçilikler nezdinde göç-men iskân›na karfl› ç›km›flt›r. Keza K›br›s Rumlar› da adaya göçmen iskân edilme-sini istemiyorlard›. Lübnan çevresine göçmen yerlefltirilmesine ise Bat›l› diplomat-lar bölgenin asayifli bozulaca¤› iddias›yla karfl› ç›kmaktayd›lar.

Osmanl› Devleti toplumu Osmanl›l›k fikri etraf›nda toplamaya çal›flm›flt›. An-cak, Rusya’n›n sözde H›ristiyanlar› zulümden kurtarmak maksad›yla Osmanl› Dev-leti’ne savafl açmas›, savafl ve seferlerine Haçl› damgas› vurmaktan kaç›nmamas›,söz konusu savafllarda binlerce Müslüman›n katledilmesi, yüzbinlercesinin mal vemülkünü terk ederek Anadolu’ya s›¤›nmas› Müslüman-H›ristiyan münasebetlerinibozmufltur. Bununla beraber devlet adamlar›n›n ald›¤› önlem ve tedbirler netice-sinde söz konusu topluluklar aras›nda en az›ndan herhangi bir silahl› çat›flma ç›k-mam›flt›r. Milyonlarca Müslüman Rusya’da ve Balkanlarda kurulan ulus devletler-de gördükleri bask› ve zulüm sonucu Anadolu’ya göç etmifller ve neticede Osman-l›l›k fikri toplum taraf›ndan kabul görmemifltir.

Mülteciler, geçici iskân bölgelerinde yerli halkla temasta bulundular. Söz konu-su sosyal iliflki özellikle mültecilerin yaflam tarz›nda baz› de¤iflikliklere yol açt›.Göç sonras›, Kafkasya ve Rumeli’nin mimari tarz› Anadolu’ya, Orta ve Bat› Anado-lu’nun mimari tarz› da Do¤u Anadolu’ya tafl›nd›. Ayr›ca ziraî yöntem, kullan›lanaraç gereç, hayvan yetifltirme usulleri ve bilhassa sütçülükte gözle görülür de¤iflik-likler meydana geldi. ‹nflaat sektöründe göze çarpan ilk yenilik, her köyde iki, üçtane olmak üzere Orta ve Bat› Anadolu’da kullan›lan çat›n›n do¤uya ithal edilme-siydi. Pencereler çat›dan duvar yüzeyine indi. Evlerin donat›lmas›nda karyola, ma-sa, sandalye kullan›ld›. Asl›nda bu eflyalar, genel savafl öncesi ekonomik durumuiyi olan bir iki ailede bulunurken, göç sonras› yayg›nlaflt›. Orta halli ve fakir aile-lerde süs eflyas› olarak telâkki edilen bu eflyalar, misafir geldi¤i zaman as›l fonksi-yonlar›na uygun bir flekilde kullan›ld›lar.

fiark mültecileri, göç esnas›nda Yozgat Bo¤azl›yan’da yetifltirilen ve Sar› Bursaismiyle meflhur olan bu¤day ve Ankara tiftik keçisini tan›d›lar. Söz konusu bu¤daytohumu ile Kayseri, Yozgat ve Ankara havalisinden getirilen tiftik keçilerinin Do-¤u- Anadolu’da yetifltirilmesi tecrübe edilmifl ise de, iklim ve bak›ms›zl›k sebebiy-le iyi bir sonuç al›namad›. Öte yandan, muhtelif meyve a¤açlar›, sebze çeflitleri vebostan ekimi tecrübe edildi. Tar›m alet ve yöntemleri alan›nda da birçok yenilikkabul edildi. Bu yeniliklerin içinde en önemlisi ka¤n›lar›n yerini alan dört tekerlek-li büyük yük arabalar›d›r. Ancak, yollar tam olarak infla edilemedi¤i için ka¤n› ta-mamen terk edilemedi.

Mültecilere bulunduklar› yerlerde sa¤l›k hizmetleri de verildi. Dolay›s›yla, mül-tecilerin t›bba karfl› olan tutum ve al›flkanl›klar› de¤iflti. Oysa genel savafl öncesiafl›lanmak, hastalar›n› doktora götürmek nadiren zengin ailelerde görülürken, gerikalan kesim flifay› kocakar› usûlü ilaçlarda arard›.

Ticarî anlay›fla gelince, ticaretle meflguliyet köylüler aras›nda büyük ölçüde ya-y›ld›. Eskiden köyde al›flverifl çerçiler vas›tas›yla yap›l›rken göç sonras› köylülerkendi bakkaliyelerini kurdular. Bu dükkânlarda, flehirlerden getirilen mallar›n ya-n› s›ra köy ürünleri de al›n›r sat›l›r oldu.

Göçlerin Türk toplumuna etkilerini söyleyebilir misiniz?

Göçlerin ekonomik, sosyal sonuçlar› ile ilgili Osmanl›’dan Günümüze Etnik Yap›lanmave Göçler isimli kitab› okuyabilirsiniz. (Kemal H. Karpat, ‹stanbul: Timafl 2010.)


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Göçmen idaresinin kurulufl ve de¤iflme sürecini

aç›klayabilmek

Osmanl› bürokratlar› göçmen sorunuyla karfl›lafl-t›klar›nda bunu geçici bir olay olarak görmüfller-dir. Bu nedenle Tanzimat’a kadar göçmen ve is-kân iflleri de¤iflik kurumlar taraf›ndan fahri ola-rak yürütülmüfltür. Bu nedenle de göçmenlerinsorunlar›n› çözmek ve yerlefltirmek üzere 1860’dailk kez Muhacirin Komisyonu oluflturulmufltur.Kitlesel göç meydana geldi¤inde komisyon ku-rulur, faaliyete geçer, göçmen yo¤unlu¤u hafifle-yince komisyon da¤›t›l›rd›. Ancak Osmanl› idare-sinin s›k s›k göçmen sorunlar›yla muhatap olaca-¤› tecrübeyle anlafl›l›nca Dahiliye Nezaretininbünyesinde daimi bir genel müdürlük yap›land›-r›larak zaman içerisinde yurt genelinde teflkilat-lanmaya gitmifltir. Genel müdürlük Cumhuriyetdöneminin bafl›nda vekâlete dönüfltürüldü.

Osmanl› Devleti’nin göçmen iskân politikas›n›n

temel ilkelerini aç›klayabilmek

Osmanl› Devleti geçici iskân bölgesinde bar›nd›-r›lan göçmenlerin memleketlerine dönmesini ar-zu ediyordu. Osmanl› devlet adamlar›n›n düflün-cesine göre elden ç›kan yerlerde Müslüman nü-fus korundu¤u sürece Balkanlardaki Türk s›n›rla-r› güvence içerisinde olurdu. Zira yeni idarelermevcut nüfus yap›s›na ra¤men Osmanl› toprakla-r›na karfl› herhangi bir askeri harekâta teflebbüsedemezlerdi. Ancak bu düflünceler hayata geçiri-lemedi. Zira Balkanlarda kurulan ulus devletlerde¤il mülteci konumuna düflmüfl Müslümanlar›geri kabul etmeyi, henüz yerini yurdunu terk et-memifl olan Türkleri de Anadolu’ya göç ettirmeyidüflünüyordu. Bu düflünceyi gerçeklefltirmeye yö-nelik politikalar gelifltirip uyguluyordu. Bu politi-kalar›n sonucunda Türk nüfus bar›fl dönemlerin-de de Osmanl› topraklar›na göç etmekteydi. Osmanl› idaresi göçmen nüfusu yerlefltirmek su-retiyle serhat vilayetlerin Müslüman Türk nüfu-sunu artt›rmay› ve asayifli bozuk olan yerleringüvenli¤ini sa¤lamay› hedeflemiflti. Di¤er taraf-tan afliret yap›s›na sahip olan göçmen topluluk-lar› müteferrik olarak yerlefltirerek feodal yap›-n›n oluflmas›n› önlemeye çal›flm›flt›r. NitekimBalkan co¤rafyas›ndan göç edenler henüz Os-

manl› topra¤› olan Balkan topraklar›nda bar›nd›-r›lmaya ve yerlefltirilmeye çal›fl›lm›flt›r. Bu politi-kan›n hedefine ulaflabilmesi için de Trakya’danAnadolu’ya nüfus göçü yasaklanm›flt›r. Bu ya-saklaman›n bir di¤er sebebi ise iskân›n maliyeti-ni azaltmak ad›na göçmenlerin en k›sa mesafe-deki iskâna elveriflli sahaya yerlefltirilmelerininplanlanmas›yd›.

Geçici ve daimi iskân› tan›mlayabilmek

Göçmenler için iskân iki aflamal›d›r. Birinci afla-mada özellikle kitlesel boyutta göçlerin cereyanetti¤i dönemlerde göçmenler güvenli bulduklar›flehirlere s›¤›n›rlard›. Göçmen teflkilat› da bunla-r› imkânlar› ölçüsünde bulunduklar› flehirde vemücavir sahada iskâna elveriflli yerlerde bar›nd›-r›rd›. Devlet savafl döneminde gelen mültecileriimkânlar› ölçüsünde tüm diplomatik yollara bafl-vurarak ocaklar›na geri göndermeye çal›fl›rd›. Ge-ri dönmeyen veya gidemeyenler göçmen statüsükazan›rd›. Göçmenler geçici iskân ünitelerindebar›nd›r›l›rken iskân memurlar› yerleflime elve-riflli yerleri araflt›r›rd›. ‹skân sahalar› belirlenirkendevletin genel iskân politikas› göz önünde bu-lundurulurdu. Göçmen idaresi geçici iskân bi-rimlerindeki göçmenleri daimi iskân sahas› ola-rak belirlenen flehir, kasaba ve köylere sevk eder-di. Mülteciler ve göçmenler geçici ve daimi iskânbölgelerinde çeflitli yard›mlara tabi tutulurlard›.

Devletin ve halk›n göçmenlere yapt›¤› yard›mlar›

aç›klayabilmek

Geçici iskân döneminde göçmenlerden fakirolanlar›n iafle, yakacak, giyecek ve bar›nma gibitemel ihtiyaçlar› halk ve devlet taraf›ndan karfl›-lanmaktayd›. Bu amaçla yerli ve yabanc› kifli vekurumlarca yard›m komisyonlar› oluflturulmufl,toplanan yard›mlar do¤rudan veya muhacirin ko-misyonu vas›tas›yla muhtaç olanlara da¤›t›lm›flt›r.Daimi iskân döneminde ise göçmenleri üreticihale getirebilmek amac›yla devletin kaynaklar›ve imkânlar›na göre köylere yerlefltirilen çiftçile-re arazi, tohum, çift hayvan› ve araç gereci veril-meye çal›fl›l›rken kasaba ve flehirlerdeki zanaat-kârlara da yine imkânlar ölçüsünde kredi tahsisediliyordu.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


Göçmenlerin kitlesel boyutta birikti¤i yerlerdeyerli halk ilk etapta imkânlar› ölçüsünde yard›melini uzatm›flt›r. Ancak uzun vadede göçmenlerekamu ad›na hazineden yard›m yap›lm›flt›r. Bu daOsmanl› bütçesini bir hayli sarsm›flt›r.

Göçlerin sosyal, ekonomik ve demografik etkisini

de¤erlendirebilmek

19. yüzy›l›n bafllar›ndan 1914’e kadar Osmanl›co¤rafyas›na yaklafl›k 4 milyon kifli göç etmifltir.Bu göçlerin de etkisiyle Birinci Dünya Savafl› are-fesinde ülke nüfusu 18 milyon 500 bine ç›km›flt›.1914- 1923 sürecinde de Türkiye topraklar› kitle-sel boyutta göçlere sahne olmufltur. Netice itiba-r›yla 1700- 1930 y›llar› aras›nda gerçekleflen içeve d›fla göç sonucu ülke nüfusu 1927 nüfus say›-m› sonucuna göre 13.648.270’dir. Bu nüfusun ya-p›s› da oldukça homojenleflmifltir. Göçmen- yer-li halk aras›nda kültürel aç›dan fark olmad›¤›n-dan büyük toplumsal çat›flmalar yaflanmam›flt›r.Göçmenler beraberlerinde yeni kültür ürünlerigetirmifllerdir.

5NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi göçmen sorunlar›n›n çözü-münden sorumlu kurumlardan biri de¤ildir?

a. Mübadele, ‹mar ve ‹skan Vekaletib. Aflair ve Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesic. ‹skan-› Aflair ve Muhacirin Müdüriyetid. Muhacirin Komisyon-› Alisie. F›rka-i ‹slahiyye

2. Afla¤›dakilerden hangisi göçmenlerin yarar›na yaban-c›lar taraf›ndan kurulmufl yard›m toplama derneklerindenbiridir?

a. Muhacirin Komisyonub. Muhacirine Muavenet Cemiyetic. Sermaye-i fiefkat-i Osmaniyed. ‹ane-i Muhacirin Encümenie. Muhacirin Umur-› S›hhiye Komisyonu

3. Afla¤›dakilerden hangisi göçmenlere geçici iskân dö-neminde yap›lan yard›m flekillerinden biri de¤ildir?

a. Kira yard›m›b. Konut yard›m›c. ‹afle yard›m› d. T›bbi yard›me. Elbise yard›m›

4. Afla¤›dakilerden hangisi daimi iskân döneminde göç-menlere tan›nan muafiyetlerden biridir?

a. Vergi muafiyetib. Kapitülasyonlardan yararlanma hakk›c. Adli muafiyetd. Konut yard›m›e. Hukuki ayr›cal›k

5. Osmanl›’da her göç furyas›nda s›¤›n›lan ve geçiciiskân sahas› ilan edilen flehir afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Trabzonb. Varnac. Selanikd. Edirnee. ‹stanbul

6. Afla¤›dakilerden hangisi Osmanl› iskân politikas›n›namaçlar›ndan biridir?

a. Nüfusu homojenlefltirmekb. Gayrimüslim nüfusu s›n›r d›fl› etmekc. Etnik temizlik yapmakd. Feodal yap›y› k›rmake. D›flar›daki Türkleri göçe teflvik etmek

7. Göçmenlerin arazileri ile ilgili hukuki kural afla¤›da-kilerden hangisidir?

a. Tahsisli arazi hiçbir zaman sat›lamaz.b. Tahsisli arazi belirli bir süre sat›lamaz.c. Tahsisli arazi istenildi¤i zaman sat›l›r.d. Tahsisli arazi bir baflkas›na devredilebilir.e. Tahsisli arazi bir baflka kifliye heran intikal

edebilir.

8. Afla¤›dakilerden hangisi göçmenlere tan›nan muafi-yetlerden biri de¤ildir?

a. Aflarb. Askerlikc. Yol infla vergisid. Temettuat vergisie. Toprak mahsulleri vergisi

9. Afla¤›dakilerden hangisi göçlerin Anadolu’yu nüfusaç›s›ndan etkiledi¤i söylenebilir?

a. Müslüman nüfus artt›.b. Gayrimüslim nüfus artt›.c. Büyük çiftlikler kuruldu.d. Anadolu’da k›tl›k oldue. Yahudi nüfus azald›.

10. Afla¤›dakilerden hangisi göçmenlerin sebebiyet ver-di¤i kültürel bir de¤iflimdir?

a. Orta Anadolu tah›l ambar› oldu.b. Hayvan yetifltiricili¤i geliflti.c. Tekerlekli araba kültürü geldi.d. Anadolu’da tah›l üretimi artt›.e. Ülke bay›nd›r bir hale getirildi.



1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Göçmen ‹daresi” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Geçici ‹skân” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Geçici ‹skân” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Daimi ‹skân” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Geçici ‹skân” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devleti’nin ‹skânPolitikas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Daimi ‹skân” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Daimi ‹skân” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Daimi ‹skân” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Göçlerin Demografik, Sos-yal ve Ekonomik Sonuçlar›” konusunu yenidengözden geçiriniz.

S›ra SizdeYan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

Osmanl› bürokratlar› göçmen sorunuyla karfl›laflt›kla-r›nda bunu geçici bir olay olarak görmüfllerdir. Bu ne-denle de göçmenlerin sorunlar›n› çözmek ve yerlefltir-mek üzere geçici komisyonlar kurmufllard›r. Ancak ilknüfus hareketlerinden sonra bu olay›n son örnek teflkiletmedi¤ini, Osmanl› idaresinin s›k s›k göçmen sorunla-r›yla muhatap olaca¤›n› görünce Dahiliye Nezaretininbünyesinde daimi bir genel müdürlük yap›land›r›larakzaman içerisinde yurt genelinde teflkilatlanmaya gitmifl-tir. Genel müdürlük Cumhuriyet döneminde vekâletedönüfltürülecektir.

S›ra Sizde 2

Savafl ortam›nda karfl›laflt›klar› uygulamalara tahammüledemeyenler çözümü vatandafl› olduklar› Osmanl› co¤-rafyas›na s›¤›nmakta bulacaklard›r. Söz konusu mülte-ciler savafl sonras› ocaklar›na geri dönmeyi planlamak-tayd›lar. Geri dönmeyi planlayan göçmenler güvenli fle-hir veya k›rsal yerleflmelere geçici olarak yerlefltirilipbar›nd›r›lmaya çal›fl›lm›flt›r. Ancak iflgalin daimi olmas›ve yeni idarenin geri dönüfle izin vermemesi üzerine

mültecilerin yurt çap›nda uygun bulunan iskân bölgele-rine kesin olarak yerlefltirilmesi yoluna gidilmifltir.

S›ra Sizde 3

Osmanl› idaresi göçmen nüfusu yerlefltirmek suretiyleserhat vilayetlerin Müslüman Türk nüfusunu artt›rmay›ve asayifli bozuk olan yerlerin güvenli¤ini sa¤lamay›hedeflemiflti. Di¤er taraftan afliret yap›s›na sahip olangöçmen topluluklar› müteferrik olarak yerlefltirerekfeodal yap›n›n oluflmas›n› önlemeye çal›flm›flt›r. Nite-kim Balkan co¤rafyas›ndan göç edenler henüz Osman-l› topra¤› olan Balkan topraklar›nda bar›nd›r›lmaya veyerlefltirilmeye çal›fl›lm›flt›r. Bu politikan›n hedefineulaflabilmesi için de Trakya’dan Anadolu’ya nüfus gö-çü yasaklanm›flt›r.

S›ra Sizde 4

Türk toplumunun nüfusu artt›, metruk köyler göçmeniskân› sonras› tekrar flenlendi ve tar›m sahas› büyüdü.Gayrimüslimler bulunduklar› sahalara göçmen yerleflti-rilmesine karfl› ç›kt›lar. Göçler sonras› Anadolu’nun nü-fusu artarken mimari, tar›m ve teknoloji alanlar›nda kül-türel de¤iflim yafland›.

Yararlan›lan KaynaklarEren, Cevat, (1966), Türkiye’de Göç ve Göçmen Me-

seleleri, Tanzimat Devri ‹lk Kurulan Göçmen

Komisyonu, Ç›kar›lan Tüzükler, ‹stanbul. ‹pek, Nedim, (2006). ‹mparatorluktan Ulus Devlete

Göçler, Trabzon: Serander Yay›nlar›. Karpat, Kemal, (2010), Osmanl›’dan Günümüze Et-

nik Yap›lanma ve Göçler, Çeviren. Bahar T›rnak-ç›, ‹stanbul: Timafl Yay›nlar›.


163Sözlük

AAbdal: Gezgin dervifl.

Ahi: Osmanl› Devleti'nin kurulmas›nda önemli rol oynayan

esnaf ve zanaatkârlar›n oluflturdu¤u tarikata ba¤l› kimse.

Alp: Yi¤it, kahraman.

Avar›z-› Divaniye: Genel olarak ola¤anüstü durumlarda hâ-

ne bafl›na al›nan nakdî, aynî veya bedenî vergi.

BBalkanlaflma: ‹mparatorluklar›n parçalanmas›.

Bedesten: Kumafl, de¤erli eflya, ve mücevherlerin al›n›p, sa-

t›ld›¤› çarfl›.

Bennak Vergisi: Az miktarda topra¤› olan veya hiç topra¤›

olmay›p baflkalar›n›n topra¤›nda çal›flan kiflilerden al›-

nan bir çeflit kazanç vergisi.

Berat: Herhangi bir göreve, hizmete tayin veya niflan, muafi-

yet, imtiyaz verilmesi dolay›s›yla padiflah ad›na düzen-

lenmifl tu¤ral› belge.

Beyaz Ordu (Gönüllü Ordu): Bolfleviklere karfl› mücadele

eden Çarl›k rejimi taraftar› askeri birlikler.

Boyunduruk Akçesi: Köylünün ka¤n›s›yla timâr sahibine

yapt›¤› hizmet veya bedelini ödedi¤i vergi.

Bulgar Eksarhl›¤›: 1870 y›l›nda oluflturulan Bulgar kilise ör-

gütü.

Büyük Kaçgunluk Hareketi: Celali hadiselerinin yafland›¤›

dönemde meydana gelen kitlesel göç.

ÇÇift Bozan: Toprak tasarruf hakk›n› izinsiz terk eden kifli.

Çift Bozan Akçesi: ‹flledi¤i topra¤› sebepsiz olarak b›rak›p

giden köylüden al›nan vergi.

DDaimi Göç: Bir daha geri dönmemek üzere gerçeklefltirilen

göç.

Daimi ‹skân: Muhacirlerin bir yerleflim biriminde kesin ola-

rak iskâna tabi tutulmas›.

Dervifl: Bir tarikata girmifl, onun yasa ve törenlerine ba¤l›

kimse.

D›fl Göç: Farkl› sebeplerle bir ülke s›n›rlar›n› her iki yönde

aflarak yap›lan göç.

Dizdar: Kale muhafazas›ndan ve kaledeki bütün askerlerden

sorumlu olan komutan.

Donanma Cemiyeti: Osmanl› donanmas›n› güçlendirmek

amac›yla kurulan cemiyet.

EEflkinci: 1. Savafla kat›lan yeniçeriler d›fl›ndaki timârl› sipahi

ve di¤er grup askerler. 2. Bir dirli¤i ocak fleklinde tasar-

ruf edenlerden nöbetlefle savafla kat›lan kimse.

Ev Göçü: Ekonomik veya güvenlik sebebiyle aile bireylerinin

birlikte göç etmesi.

FFakih: ‹slâm hukuku âlimi.

Ferman: Herhangi bir konuda padiflah›n resmî emrini içeren

tu¤ral› belge.

F›rka-i Islahiye: 1865 y›l›nda Adana, Kozan ve Halep tarafla-

r›nda güvenli¤i sa¤lamak ve bölgedeki konar-göçerleri

iskâna tabi tutmak amac›yla oluflturulan askeri birlik.

Firari: Siyasi ve adlî kovuflturmalardan kurtulmak amac›yla

Osmanl› topraklar›n› terk eden kifli.

GGazâ: ‹slâm dinini korumak ve yaymak amac›yla Müslüman

olmayanlara karfl› yap›lan savafl.

Gazi: ‹slâmiyette Müslüman olmayanlarla savaflan veya savafl

yapm›fl kimse.

Geçici ‹skân: Muhacir ve mültecilerin ola¤anüstü durum so-

na erip ocaklar›na veya daimî iskan bölgelerine gönde-

rilinceye kadar bar›nma, iafle ve sair zaruri ihtiyaçlar›n›n

karfl›lanmas›.

Göçebe: Belirli bir mekân› olmaks›z›n çad›r, hayvan ve sair

araçlar›yla mevsime göre sürekli yer de¤ifltiren kifli.

Göçebe Olmak: Arazisini elinden ç›karmak ve baflkalar›n›n

tarlalar›nda ›rgatl›k yapmak.

Gurbetçi: Ailesinin geçimini temin maksad›yla ifl bulup çal›fl-

mak üzere geçici olarak bekâr bir vaziyette baflka bir ye-

re giden kifli.

‹‹cla: Sürme, sürgün etme, uzaklaflt›rma ve memleketten ç›-

karmak.

‹ç Göç: Bir ülke s›n›rlar› dahilinde meydana gelen yer de¤ifl-

tirme hareketi.

‹maret: Medrese talebelerine, fakirlere, gariplere ve her iste-

yene ücretsiz yemek da¤›t›lmak üzere kurulmufl hay›r

kurumu.

Sözlük


KKaçhakaç (Kaça Kaç): Rus ve Frans›z iflgalinden kaç›p iç

bölgelere çekilmek.

Kapusuz Levent: Denizci erlerden baflka taflrada görevli vali

ve sancakbeylerinin mahiyetindeki askerlere de levent

denilirdi. Bunlar herhangi bir valinin veya sancakbeyi-

nin hizmetinde bulunmuyorlarsa kapusuz levent olarak

adland›r›l›rlard›.

K›fllak: Göçebe ve yar› göçebe topluluklar›n k›fl›n yayladan

inip konaklad›klar› yer.

K›z›l Ordu: Bolfleviklerin oluflturdu¤u askeri güç.

Kitle Boflaltmas›: Nüfusun deprem, sel ve savafl gibi felaket-

ler s›ras›nda güvenli¤ini sa¤lamak amac›yla toptan baflka

bir yere tafl›nmas›.

Kitlesel Göç: Büyük bir toplulu¤un k›sa bir sürede gerçeklefl-

tirdi¤i yer de¤ifltirme hareketi.

Koloni: 1. Göçmen toplulu¤u veya bu toplulu¤un yerleflti¤i

yer. 2. Sömürge.

Konar- Göçer: Yayla ile k›fllak aras›nda mevsimine göre me-

kik dokuyan topluluk.

MMa¤rip: M›s›r hariç Kuzey Afrika topraklar›.

Menk›be: Din büyüklerinin veya tarihî flahsiyetlerin hayatlar›

ve ola¤anüstü davran›fllar› ile ilgili hikaye.

Mevsimlik Göç: Y›l›n belli dönemlerinde meydana gelen göç-

ler.

Muaf ve Müsellem Reaya: Devlet için yapt›klar› bir hizmet

karfl›l›¤›nda baz› vergilerin al›nmad›¤› kimseler.

Muhaceret: Zorunlu sebeplerden dolay› baflka bir yere göç

etmek.

Mukataa: Belirli bir bölgenin vergilerinin peflin bedel karfl›l›-

¤›nda iltizama verilmesi.

Mübadil: Mübadele sözleflmesi gere¤i iskan mahalli de¤ifltiri-

len kifli.

Mülteci: Savafl›n olumsuz koflullardan kurtulmak amac›yla

daha sonra geri dönmek üzere iskân mahallini de¤ifltiren

kifli.

NNefy: Sürme, sürgün etme.

RReaya: Askerî s›n›f d›fl›ndaki vergiye tâbi olan Müslüman ve

gayr-› müslim halk.

Rum Milleti: Osmanl› s›n›rlar› içerisinde yaflayan ve Fener

Patrikhanesine ba¤l› olan Osmanl› tebaas›n›n oluflturdu-

¤u cemaat.

S-fiSenusîler: Afrika'da 1837'de kurulan tarikata mensup olanlar.

Serbest Göçler: Yaflam standartlar›n› artt›rmak düflüncesiyle

gerçeklefltirilen göç tarz›.

Sergerde: Elebafl›.

Serseri: Çal›flmak üzere geldi¤i yerde ifl bulamayan ve mer-

kezi idare taraf›ndan asayifli bozmaya potansiyel aday

olarak alg›nan kifli.

S›¤›nmac›: Siyasi sebeplerle ülkesini terk edip baflka bir ül-

keye iltica eden kifli.

S›lac›: Memleketine dönen gurbetçi.

Sipahi: 1. Atl› asker. 2. Timâr sahibi.

Siyonizm: Filistin'de ba¤›ms›z bir Yahudi devleti kurmay›

amaçlayan ak›m.

Sürgün: Güvenlik ve asayifl gerekçesiyle bir kifli, grup veya

toplulu¤un baflka bir bölgeye sevk edilmesi ve zorunlu

iskâna tabi tutulmas›.

fiark Mültecisi: Birinci Dünya Savafl› esnas›nda oca¤›n› terk

edip iç kesimlere çekilen kifli.

TTagrip: Suç ifllemifl olan kiflinin bireysel olarak sürgün edil-

mesi.

Tard: Kovma, sürme, uzaklaflt›rma.

Tarikat: ‹slâm düflünürlerinin kanaat ve yorumlar›na göre Al-

lah'a ulaflmak için kurduklar› tasavvufa dayal› düflünce

ve inan›fl yolu.

Tathir-i Memleket (Tenkih-i Vilayet): ‹stanbul'da g›da mad-

delerinin bollaflmas›n›, k›rsal alanda reayan›n vergi yü-

künü azaltmak amac›yla ‹stanbul'daki gurbetçilerin mem-

leketlerine gönderilmesi.

Tebid: Uzaklaflt›rma, kovma.

Tehcir: Güvenlik ve asayifl gerekçesiyle bir toplulu¤un baflka

bir bölgeye sevk edilmesi .

Tekke: Tarikat mensuplar›n›n ibadet ve tören yapt›klar› yer.

Temlik: Mülk olarak vermek.

Tenkil: Uzaklaflt›rma.

Timâr: Y›ll›k geliri 20000 akçeden az olan, savafllara kat›lmala-

r› flart›yla kiflilere tahsis edilen devlete ait arazi. Ayn› flekil-

de yap›lan tahsisin y›ll›k geliri 20000-99999 akçe aras›nda

ise zeamet, 100000 akçe ve üzerinde ise hâs denilirdi.

ÜÜs: Askerî harekâtlar›n yürütülebilmesi için gerekli birliklerin

ve savafl malzemesinin topland›¤›, da¤›t›ld›¤› bölge.

Üsera-y› Muhacirin: Birinci Dünya Savafl› esnas›nda Rus or-

dusu saflar›nda savafl›rken Almanlara esir düflen ve Ana-

dolu'da iskân edilen Müslümanlar.

165Sözlük

VVak›f: Mülk olan bir mal›n Allah'›n r›zas›n› kazanmak maksa-

d›yla halk›n herhangi bir ihtiyac›n› karfl›lamak üzere son-

suza kadar tahsis edilmesi.

Voyvoda: 1. Devlet taraf›ndan iltizama verilen bir yerin vergi-

lerini toplamaya memur edilen kimse. Daha çok konar-

göçer topluluklar›n vergilerini toplayanlara denirdi. 2.

Eflak ve Bo¤dan beylerine verilen ünvan.

YYaban: Farkl› bir idari birimin nüfus defterine kay›tl› olan Os-

manl› vatandafl›na yerli halk›n verdi¤i isim.

Yabanc›: Farkl› bir idari birimin nüfus defterine kay›tl› olan

Osmanl› vatandafl›.

Yamak: Rumeli Yörük teflkilat›nda, yaya ve müsellemlerde

vs. bir dirli¤i ocak fleklinde tasarruf edenlerden sefer za-

manlar›nda savafla gitmeyip eflkincilerin masraflar› için

para ödeyen kimse.

Yaylak: Göçebe ve yar› göçebe topluluklar›n yaz›n hayvanla-

r›n› otlatt›klar› yayla.

ZZaim: Zeamet sahibi.

Zâviye: Küçük tekke.

Zorunlu Göç: Yaflamak için asgari flartlar›n ortadan kalkmas›

halinde gerçekleflen göç.

Documents

OSMANLI’DA ‹SKÂN VE GÖÇ - cerkesarastirmalari.orgcerkesarastirmalari.org/wp-content/uploads/2016/07/Osmanl-da-I... · dahale edilmemiﬂ ve onlar›n yan›nda boﬂ alanlar