OSMANLI’DA TEKKE VE TARİKAT ISLAHATLARI

8/12/2019 OSMANLIDA TEKKE VE TARKAT ISLAHATLARI

1/222

1

ATATRK NVERSTESSOSYAL BLMLER ENSTTS

TEMEL SLM BLMLERANABLM DALI

Ekrem ZER

OSMANLIDATEKKE VE TARKAT ISLAHTLARI-II. MAHMUD DNEMVE SONRASI-

DOKTORA TEZ

TEZ YNETCS

Prof. Dr. OSMAN TRER

ERZURUM 2007


2/222

2

TEZ KABUL TUTANAI

SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNE

Bu alma, Temel slam Bilimleri Anabilim Dalnn Tasavvuf Bilim Dalnda j-

rimiz tarafndan Doktora tezi olarak kabul edilmitir.

(MZA)

Prof.Dr. Osman TRER

Danman/Jri yesi

(MZA) (MZA)

Prof.Dr. Erhan YETK Do.Dr. Mustafa AIRMAN

Jri yesi Jri yesi

(MZA) (MZA)

Do.Dr. sa ELK Y.Do.Dr. Cengiz GNDODU

Jri yesi Jri yesi

Yukardaki imzalar adgeen retim yelerine aittir. 09 / 11 / 2007

(MZA)

Prof.Dr. Vahdettin BACI

Enstit Mdr


3/222

3

NDEKLER

ZET ..... 5ABSTRACT .. 6

NSZ ...... 7

KISALTMALAR ...... 10

GR ........ 1

KAVRAMSAL EREVE VE TARHSEL ARKA PLAN .. 1

A- Bir Kelime/Istlah Ve Zihniyet Olarak Islaht Kavram .. 1

a- Islah ve slaht kavramlar ........................................................................................................2 b- Nizm-Cedd, Tanzimt ve Medeniyet kavramlar ......................................................2 c- Osmanlslahtlarnn mahiyeti ................................................................................................ 6

B- Islaht abalarnn Tarihsel Arka Plan .......................................................................................8 a- Islaht ihtiyacve ilk tesbitler ........................................................... ........................................ 9

b- III. Selimin slaht abalar....................................................................................................11

I. BLM ........17

1. II. MAHMUD DNEMTEKKELERISLAH ABALARI .. 17

1.1. II. Mahmud Dnemi Osmanlnn Genel Durumu .... 17

1.1.1. Siyas ve idar durum .................................................................... .................................... 181.1.2. Ordunun durumu...............................................................................................................201.1.3. Mal durum........................................................................................................................211.1.4.

lmiye ve medreselerin durumu.........................................................................................22

1.2. Dnemin Islaht Hareketlerine Genel Bir Bak ................................................................25 1.2.1. Asker slahtlar ....................................................... ......................................................... 261.2.2. dar alandaki slahtlar.....................................................................................................29 1.2.3. Mlk ve mal alanda yaplanlar........................................................................................31 1.2.4. lim ve maarif alannda yaplanlar ........................................................... ......................... 321.2.5. Salk alannda yaplanlar.................................................................................................33 1.2.6. Sosyal ve kltrel alanda yaplan dier slahtlar.............................................................34

1.3. Tekke Ve Tarikatlarn Islah ................................................................................................361.3.1. Tekke ve tarkatlarn genel durumu ................................................ .................................. 36

1.3.1.1. Tekke ve tarkatlarda bozulma...................................................................................................481.3.1.2. Tekke ve tarkatlardaki bozulma sebep ve ekilleri ................... ....................... ....................... ..49

1.3.2. Tekkeleri etkileyen olaylar ve dzenlemeler.....................................................................551.3.2.1. Yenieriliin ilgas.....................................................................................................................56 1.3.2.2. Bektai tekkelerinin kapatlmas ................................................................................................62 1.3.2.3. Evkf-Hmyn Nazaretinin kuruluu ve tekkelere etkisi.......................................................681.3.2.4. Meihat tevcihi ve halife intihabnn dzenlenmesi...................................................................751.3.2.5. Meyhn maaa balanmas ....................................................................................................79 1.3.2.6. Tarkat erbabiin de kyafet nizamnamesi karlmas.............................................................84 1.3.2.7. Tekke mensuplarnn yymalargereken dier hususlar..............................................................88

1.3.3. Islahtlar karsnda ulemnn tavr...................................................................................89 1.3.4. Tekke mensublarnn slahtlara bak .............................................................................95

II. BLM 101

2. TANZMAT DNEMTEKKELERISLAH ABALARI 101

2.1. Tanzmat Dnemi ....................................................... ............................................................... 101


4/222

4

2.2. Tanzmat ve Tasavvuf Hayat.......................................................... ..................................... 1092.3. Tanzmat SonrasTekkeleri Islah Tedbirleri: .......................................................... .......... 112

2.3.1. Osmanlda meclisler ve Meclis-i Meyh ................................................... ................... 1132.3.1.1.Meclis-i Meyhn kuruluu...................................................................................................115 2.3.1.2. Amac ......................................................................................................................................119

2.3.1.3. Yap

s

.......................................................................................................................................120 2.3.1.3.1. Merkez tekkelerin tekili ................... ...................... ...................... ...................... ............1202.3.1.3.2. Meclis-i Meyhn tara tekilt...................................................................................122

2.3.1.4. Faaliyetleri...............................................................................................................................1232.3.1.4.1. Meihata atama................................................................................................................1252.3.1.4.2. Uhdesinden meihatn alnmas .......................................................................................137 2.3.1.4.3. Vakfiyelerin kayt ve korunmas......................................................................................138 2.3.1.4.4. Tekkelerin teftii..............................................................................................................139 2.3.1.4.5. Tekke ve tarkatlarla ilgili ortaya kan problemlerin zlmesi.....................................142

2.4. Merutiyet Dnemi Ve Meyh .................................................... ....................................... 1432.4.1. II. Abdulhamiddnemi ................................................................................................... 144

2.4.1.1. II. Abdulhamidin i politikasve meyhla likisi ..................... ....................... ...................1462.4.1.2. Dsiyasette meyhn katks ................................................................................................151

a. Ebul-Hd..................................................................................................................................154

b. eyh Muhammed Zafir Efendi ..................... ...................... ...................... ...................... .............156c. Buharaleyh Sleyman Efendi..................................................................................................158III. BLM 161

3. OSMANLININ SON DNEM TEKKELERISLAH ABALARI 161

3.1. ttihat Ve Terakki daresi Ve Tekkeler ........................................................ ...................... 1613.2. lm Adan Tekkeleri Islah abalar .................................................... ............................. 166

3.2.1. Cemiyetlerin teekkl....................................................................................................166 3.2.1.1. Cemiyyet-i Sufiyye-i ttihadiyye............................................................................................170 3.2.1.2. Cemiyyet-i Sfiyye.................................................................................................................172

3.2.2. Gazete ve dergi neriyat .......................................................... ....................................... 1753.2.2.1. Cerde-i Sfiyye.......................................................................................................................1773.2.2.2. Tasavvuf ................... ...................... ...................... ...................... ...................... ...................... .179

3.2.2.3. Muhibbn.................................................................................................................................1813.2.2.4. Hikmet.....................................................................................................................................1823.2.2.4. Mihrab ................... ...................... ...................... ...................... ...................... ..................... .....184

SONU 187

BBLYORAFYA 191

A- Ariv, Gazete ve Dergiler.......................................................................................................191B- Kitap ve Makaleler .......................................................... ....................................................... 191

EKLER 205

ZGEM 222


5/222

5

ZET

DOKTORA TEZOSMANLIDA TEKKE-TARKAT

ISLAHTLARI -II. MAHMUD VE SONRASI-Ekrem ZER

Danman: Prof. Dr. Osman TRER2007 SAYFA: 212

Jri: Prof. Dr. Osman TRERProf. Dr.Erhan YETKDo. Dr. Mustafa AIRMANDo. Dr. sa ELKYrd. Do. Dr. Cengiz GNDODU

XIX. asr Osmanl Devletinde, geleneklemi messeselerin bozulmas, takarrr etmi

nizamn sarslmasve gevemesi ile balayan ve gitgide gelien dalmalara karalnan tedbir

ve teebbslerin youn olarak yaandbir adr. Osmanlreform tarihi iersinde II. Mahmud

dnemi bir dnm noktasdr. nk 1826 sonrasyaplan slaht sadece asker, idar ve iktisad

alanla snrlkalmam, aynzamanda toplumsal ve kltrel hayatn her alannkapsayan musi-

kiden giyim tarzna, spor ve elence anlaylarndaki deiime kadar pek ok ynde gelimitir..

Haddizatnda Tanzimat devrinde oluturulan yeni messeselerin pek ou da II. Mahmud dev-

rinde kurulmutur.

XIX. Asr tasavvuf tarihi asndan da ok nemli hadiselerin yaand bir dnemdir.

Devletin asrlardr asli unsurlarndan biri olan Yenieriliin ilgasyla beraber Bektailiin de

faaliyetine son verilmi, tekkeleri kapatlmtr. Ayrca dier tekke ve tarkatlar iin de bir dizi

dzenlemeler yaplmtr. Tanzimatla birlikte devletin tekkeler zerindeki kontrol devam et-

mive bu durum Meclis-i Meyhn kurulmasyla kurumsal bir hal almtr.

II. Abdulhamid dnemi ise bir anlamda devlet-tarkat yaknlamasnn yeniden yaand

bir dnem olmutur. Gemiten beri yaplan pek ok slaht teebbslerine ramen ktye gidi-

in devam ettiini, gren Sultan Hamid hem i hem de dpolitikada medrese ve tekke gibi iki

temel messeseye dayanmay tercih etmitir. O, dneminde yaayan birok mutasavvf ile iyi

ilikiler kurmu olmakla birlikte, yakndan grp tant ahslarn banda Medeni-zelitarkatnn eyhi Mehmed Zafir Efendi ile Rufi tarkatnn eyhi Ebul Hda Efendi gelir.

II. Merutiyetle birlikte tasavvuf evrelerinin de tekke dnda bir faaliyet alan olarak

cemiyetlemenin yannda tasavvuf konulara arlk veren gazete ve dergi nerine teebbs et-

tiklerini grmekteyiz. Cemiyyet-i Sufiye-i ttihadiyye, Cemiyet-i Sufiye gibi cemiyetler bu

dnemde tekke ve tarkat evrelerince kurulan cemiyetler olup, Ceride-i lmiye, Ceride-i

Sfiyye, Muhibban ve Tasavvuf gibi gazete ve dergiler, yine bu evrelerin kardklar

yaynlardr.


6/222

6

ABSTRACTPh. D. THESIS

IMPROVEMENTS OF TAKKA-TARIQATS IN OTTOMAN-THE PERIOD OF MAHMUD II AND POST-MAHMUD II-

Ekrem ZERSupervisor : Prof. Dr. Osman TRER

2007 PAGE: 212Jury: Prof. Dr. Osman TRER

Prof. Dr.Erhan YETKAssoc. Prof. Dr. Mustafa AIRMANAssoc. Prof.Dr. sa ELKAsist. Prof.Dr. Cengiz GNDODU

The 19thcentury is period that started with the breakdown of traditoned establishments,

shaking and loosening of stable order. In this period precaution and attempts against dispersal of

Ottoman Empire occurred. Throughout the Ottoman History, the Period of Mahmud II is a

turning point. Because, improvements after 1826 are not limited just with administrative and

economic fields but it also includes social and cultural aspects. It is aimed to spread Western-

type life style with the improvements which cover music, fashion style, sport and entertainment.

Actually, most of institutions that established in period of Tanzimat originated from Mahmud II.

The reforms of Mahmud II are not only a continuation of improvements made by predecessors

but also a model for successors.

The 19th century is a period which most important events in point of Sufism History

appeared. With the abrogation of Janissaries, the activities of Baktashis were banned and also

their takkas were closed. In addition, many improvements were made for the other takkas and

tariqats. With the Tanzimat, the control of the empire on Takkas continued and this situation

went on till the establishment of Maclis al-Mashayih.

Closeness between empire and takkas began to reappear in the period of Abdulhamid II.

Abdulhamid II realized that in spite of many improvements made by predecessors, decrease of

the empire continued. He as a sultan preferred to rely on madrasa and takka in the interior and

exterior policy. He established good relations with his contemporary Sufis like Mehmed Zafir

Efendi from Madani- Sahazali Tariqat in Northern Africa and Abul Huda Efendi from Rufi

Tariqat in Syria.

It is seen that after the second constitutional monarchy, Sufi circles, as activity of out-

Takka, attempted to publish newspapers and journals focused on Sufi matters besides

institutionalization. We can list the most important societies and journals as below: Camiyat

Sufiya Ittihadiya, Camiyat-i Sufiya and Carida-i Ilmiya, Carida-i Sufiya, Muhibban and

Tasavvuf.


7/222

7

NSZ

Tarkatlar, slm toplumunun vazgeilmez bir ihtiyacolarak her dnemde etkisini

hissettirmi, bir yaaytarzolarak da varlngnmze kadar devam ettirmitir. s-lm toplumunun gnll sivil kuruluu olarak nitelendirilebilecek bu messeseler, dev-

letin mdahale ve katksolmakszn tekkeler ve zviyeler araclyla halka din, ahlak

ve sosyal alanda hizmet veren messeseler niteliindedir.

Balangtan sonuna kadar tekkelerin Osmanltoplum hayatndaki rol incelendi-

inde, bu messeselerin her eyden evvel teblive irada ehliyetli elemanlar yetitiren

bir eitim ve retim merkezi olduu grlr. Cemiyetin icap ve ihtiyalar, zaman ve

zeminin imknlarna gre yetitirilen insanlarn cemiyete istikamet vermedeki ehemmi-yeti ak bir gerektir.

Anadolunun iman hayatkmil insanlarn nderliinde ideal dzeye ulam, teb-

li ve irat hizmetlerini disiplin altna alan tekke ve zviyelerle yaygn formunu elde

etmitir. Cemiyetin her kesimine anlayacaklardilden slmanlatan, tasavvuf eitim

ve terbiyesinden gemiahsiyetler, devlet ve millet hayatnn sevk ve idaresinde m-

him rol oynamlardr.

Osmanl

n

n kuruluve ykselidnemlerinde, devletin idr, asker, ilm ve iti-ma hayatnn ekillenmesinde tekke ve tarkatlarn ok nemli bir mevkii ve etkisinin

olduu herkese kabul edilen bir hakikattir.

Ancak XIX. asr OsmanlDevletinin, kendisini tarih sahnesine karan, madd ve

manev mesnetlerinden kayd, asker-siyas grafiinin yannda, ilm, itima, iktisad

ve hukuk sistemlerinin intizamlseyrini kaybettii, i gaile ve dmdahaleler yzn-

den, devletin esas unsurlararasndaki irtibat ve muvazenenin iyice bozulduu ve ykl

srecine girdii bir adr. Aynzamanda bu asr, devleti bu kt giditen kurtarmaya

ynelik admlarn atld, o zamana kadar yaplanlardan farkl olarak bir takm yeni

slah aba ve gayretlerin en youn olarak yaandbir dnemdir. Bir asrlk bir dnem

ierisinde, gerek devlet kurumlargerekse toplumsal hayatn her safhasnda ok hzlbir

deiim ve dnm sreci yaanmtr.

Kabul etmek gerekir ki, ken bir medeniyet ve dzenin btn kurumlarbu k

ve bozulmadan ister istemez etkilenmitir. Osmanlnn k srecinde tekke ve tarkat

kurumu bundan ne kadar etkilenmiveya tedenni onlarda hangi boyutta cereyan etmi-


8/222

8

tir? Devlet-tekke mnasebetleri bu alkantl dnemde nasl bir izgide gelimitir?

Tekke ve tarkatlara ynelik nasl bir slah areleri dnlmve uygulanmtr? Daha

da sralanmasmmkn olan bu ve buna benzer sorular bizi byle bir almann yapl-

masna sevk etmitir.

Temelde bu ve benzeri sorularn cevaplarnbulmaya ynelik olan almamz bir

Giri ve Blmden olumaktadr. Giriksmnda Osmanlyenileme tarihi bo-

yunca farkldnemlerde yaplan slahtlarifade iin kullanlanIslaht,Nizm-Cedid,

Tanzimat ve Medeniyet kavramlar zerinde durulmu, bir kavramsal ereve olutu-

rulmaya allmtr. Ayrca II. Mahmud dnemine gelinceye kadar devleti slah adna

yaplan almalar ve gsterilen gayretler bir tarihsel arka plan olarak ksaca ortaya ko-

nulmutur.Birinci Blmde XIX. asr Osmanlnn genel durumunun yannda zellikle II.

Mahmud dneminde asker, idar, mlk ve ilm alanlarda yaplan ok kkl slahtlara

ksaca deinilmitir. Yine bu dnemde Yenieriliin ilgasyla balayp Bektailiin tas-

fiyesiyle sonulanan bir takm olaylar yaanmtr. Tekke ve tarkatlaryakndan etkile-

yen bu olaylarn, ne ekilde cereyan ettikleri orijinal kaynaklara dayanarak ortaya kon-

maya allmtr. Ayrca tekke ve tarkatlarn genel durumu, onlarla ilgili olarak yap-

lan bir dizi dzenlemeler ile alnan tedbirler hakknda genel bilgiler verilmitir.kinci Blmde Tanzimat dneminin genel yapsna uygun olarak tekke ve tar-

katlarslah ve onlarla ilgili her trl faaliyeti yrtmek zere kurulan Meclis-i Meyh

messesesi ele alnm, kuruluu, amac, idar yapsnn yannda faaliyetleri ve karla-

tproblemler zerinde durulmutur.

II. Abdulhamidle birlikte biraz da onun d politikasnn gerei olarak devletin

tekke ve tarkatlara ilgi ve desteinin arttngrmekteyiz. Bu ilikinin boyut ve mahi-

yeti arat

r

lm

, kaynaklar

n elverdii nispette devlet ricali-mey

h ilikisi de bu b-lmde ele alnmtr.

II. Merutiyetle birlikte Osmanlda youn bir gazetecilik ve dergicilik faaliyeti-

nin yannda, muhtelif gayelerle, eitli cemiyet ve derneklerin kurulduunu biliyoruz.

Tekke dnda bir faaliyet alanolarak muhtelif tarkatlara mensup kiilerin de bu d-

nemde kurduklarcemiyet ve kardklargazete ve dergiler nc Blmn konusu-

nu tekil etmektedir.


9/222

9

Yaptmz bu almann, Osmanlnn son dneminde, tarkat ve tekke messe-

sesiyle alakalolarak cereyan eden, ancak birou hakknda yeterli bilgi sahibi olunma-

yan siyas, fikr, sosyal ve kltrel gelimelere k tutarak, yakn tarihimizin nisbeten

karanlk kalm farkl, fakat nemli bir vehesinin aydnlanmasna katk salayacan

dnmekteyiz.

Bu vesile ile beni byle bir almaya tevik eden ve almam boyunca ilm ve

teknik konularda yardmlarnesirgemeyen muhterem hocam Prof. Dr. Osman TRER

Beye sonsuz minnet ve teekkrlerimi arz ediyorum. Bu arada almamn taslak plan-

noluturma ve olgunlamasndaki kymetli katklarndan dolayYrd. Do. Dr. Cengiz

GNDODU Beye, teknik konulardaki yardmlarndan dolayda Do. Dr. mer AY-

DIN Beye kranlarmarz ediyorum.

Erzurum- 2007 Ekrem ZER


10/222

10

KISALTMALAR

age. : Adgeen eser

agmak. : Ad

geen makaleagmad. : Adgeen maddeagtez : Adgeen teza.y. : aynyerA : Ankara niversitesi

AFD : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi DergisiAnsk. : AnsiklopedisiBkz. : BaknzBsk. : Baskc. : Ciltev. : eviren

DBA : Dnden Bugne stanbul AnsiklopedisiDA : Diyanet slm AnsiklopedisiDTYK : Dil ve Tarih Yksek KurumuEd.Fak. : Edebiyat FakltesiFak. : FakltesiH. h. : HicriHaz. : HazrlayanHz. : Hazreti : stanbul niversitesiBB : stanbul Byk ehir BelediyesiM : stanbul Mftl

MEB : Milli Eitim BakanlMF : Marmara niversitesi lahiyat FakltesiMatb. : MatbaasMM : Meclis-i Meyhnr. : Neredennr. : Numara. : lm Tarihis. : Sayfasy.: : SaySad. : SadeletirenTDV : Trkiye Diyanet VakfTTK : Trk Tarih Kurumutrc : Tercmets. : Tarihsizvr. : VarakYay. : Yaynlar


11/222

11

GR

KAVRAMSAL EREVE VE TARHSEL ARKA PLAN

A- Bir Kelime/Ist

lah Ve Zihniyet Olarak Islaht Kavram

Osmanldevletinde klasik dnemde lim ve mtefekkirler tarafndan zaman za-

man, devlet adamlarnuyarmak, devletin daha ileri gitmesini salamak, meydana gelen

aksaklklardzeltmek ve zuhur eden ihtiyalarkarlamak sadedinde yazlan nasihat-

name, siyasetname ve son dnemde lyiha tr eserler ktphanelerimizde zengin

bir klliyatvcuda getirmektedir1. XVII. asr sonuna kadar Osmanlyazarlar, padiah-

tan Yenieri askerne, reayadan ulemya dek btn geleneksel devlet yapsnn yerinden

ktn, ileyilerinin bozulduunu gsteren arka arkaya yazlar yazyordu. zellikle

XVI. yzyln ikinci yarsndan itibaren imparatorlukta balayan, idr, asker, sosyo-

ekonomik knty durdurmayhedef alan hkmdarlarn kardklaradalet-nmeler

yrrle konmuve bir takm slahtkapsayan fermnlar iln edilmitir. Bu cmleden

olarak devlet adamlarile bazfikir ve kalem sahipleri pratik ve ameli bir gaye ile padi-

ahlara ve mesul devlet adamlarna risaleler ve lyihalar suna gelmilerdir2. Bu yazlar

ihtilal ve slah, ya da tanzim literatr olarak nitelendirebiliriz3. Bugn bizim

bilimsel adan iimize yarayan bu yazlar, o zamann adamlarnn iine yarayacak bir

yenilik tamyordu. nk bunlar bunalma son vermek iin eskiye dnmekten, eski

kaynak ve kanunlarihya etmekten baka bir yol gstermiyordu4. Bunda ama Osmanl-

la devr-i Orhanye has safiyetini yeniden kazandrmak, bylece Avrupa akvamara-

snda yaamak hakkn temin etmek dncesiydi5. Bu gr ve onun zaman zaman

harekete geirdii giriimler XVII. asrn sonuna kadar srd. Fakat Osmanldevletinde

bilhassa XVIII. yzyln sonu ve XIX. yzyl boyunca devletin bnyesine zarar veren

arzalarslah etme fikir ve cehdinin youn olarak yaanddnem olmutur.

1 Genibilgi iin bkz. Ahmet Uur, OsmanlSiyaset-Nameleri, Kayseri E. Yay., Kayseri 1992, s. 21-25. Hseyin Gazi Yurdaydn,slm Tarihi Dersleri, AF. Yay. Ankara, 1982, s. 120- 121.

2 Yaar Ycel, OsmanlDevlet Tekilatna Dair kaynaklar-Kitab-Mstetab, TTK. Basmevi, Ankara,1988, s. XVI.

3 Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1973, s. 34.4

Berkez, age.,s. 34- 35.5 Ahmet Refik Altnay,KabakMustafa,Matbaa-i Hayriye, 1331/1912, s. 25.


12/222

12

a- Islah ve slaht kavramlar

Aslen Arapa sulh ve salah kknden gelen bu kelime slahn ouludur ve

dzeltme, ilerin iyiletirilmesi anlamna gelir. ngilizcede reforms olarak ifade

edilir.6

Kelime anlamitibariyle slaht, herhangi bir ite, messesede veya devlet dze-

ninde eskiyen, bozulan, aksayan yanlardzeltme, iyiletirme, iyi hale koyma, kusur ve

noksanlarngidererek tamamlama, fena ynlerini giderip mkemmel hale getirme veya

tamamen yenisiyle deitirme ve reforme etme olarak tanmlanr7.

Szlklerde slah kelimesi genellikle u terkipler halinde kullanlr:

Tedbir-i Islhiyye: Dzeltme, iyi hale getirme iin alnan tedbirler.

Islaht-Cedde: Yeni dzenlemeler, yaplan slahtta eksik grlerek yeniden d-zenleme yaplmas.

Islh-hal: Kendi halini iyiletirme, durumu dzeltme

Islh-ztl-beyn: Bartrma, aralarnbulma8.

Istlah olarak slh, Osmanllkesinde yaanan aksaklklarve devletin ileyiin-

deki yavalgidermek, verimlilii artrmak9adna siyas, iktisadi ve idr alanlarda her

dnemde yaplan btn yeniden yaplanma gayret ve abalarnkapsayan bir kavramdr.

Bu anlamnda slaht-adliye, slaht-mlkiye, slaht-mliye eklinde kullanlm-tr.

b- Nizm-Cedd, Tanzimt ve Medeniyet kavramlar

Islaht kelimesinin yannda Osmanlyenileme tarihi iersinde Teceddt, Nizm,

Nizm-Cedid, Tecdd-i usl, Tanzmt ve medeniyet kavramlarda kullanlmtr.

Tanzm, n.z.m. kknden gelmekte olup oulu Tanzimttr. Nizm ise; szlk-

te; dizmek, tertb etmek, dizi, tertib; kide, kanun gibi anlamlar da zikredilir

10

. Nizm-

Cedid, Osmanlteceddt tarihi iinde bir dneme damgasnvuran bir tabirdir. Yeni

kanun, yeni sistem anlamna gelen bu kavram, daha ok III. Selim zamannda kurulan

6 Asm Efendi, Okyanus, haz. Pars Tulac, Pars Yay., stanbul, 1971, II, 1141.7 emseddin Sami,Kms-Trk, Dersadet 1318, II, 1463; Osman Ergin,Mecelle-i Umuru Belediye,

Matbaba-i Osmaniye, 1338, I, 745; Mehmet Zeki Pakaln, OsmanlTarih Deyimleri ve Terimleri Sz-l,2. bsk., MEB. Yay., stanbul, 1971, II, 6.

8 emsedin Sami, age.,I, 122;Meydan Larousse, ISL, Vl, 134.9 Tuncer Baykara, Yenieri Ocann Kaldrlmasnn Sosyal Sonular, Sultan II. Mahmud ve Re-

formlarSemineri, Ed. Fak. Yay., stanbul, 1990, s. 148.10 Muallim Naci,Lugat-Naci,Asr Matbaas, s. 289, 902; emseddin Sami, age.,II, 1463.


13/222

13

yeni asker birimin adolmutur11. Bazkelimeler nasl bazalarn hususiyetlerinden

kmsa, Nizm, Nizmt, Tanzim, Tanzmt ve Tanzmt-Hayriye gibi aynkk-

ten gelme kelime ve tabirler de XVIII. asrn sonlarndan itibaren Trkiyede mebzul

ekilde kullanlmaya balanmtr12.

Nizm-Cedid, OsmanlDevletinin XVIII. asrn sonlarnda asker ve idar saha-

sndaki gerilik ve dzensizliklerine bir are olmak zere, garp manasile ileri bir nizam

kurmak hususundaki slaht teebbs ve hareketleri iin kullanlan bir tabir ve bu mak-

satla meydana getirilip de, Avrupa usulnde yetitirilmek istenilen talimli askere verilen

addr13.

Genel olarak slaht kavram ierisinde deerlendirilebilecek almalar iin III.

Selim hususen Nizm- Cedid tabirini tercih etmi ve kendisinden sonra da devamedecek ok ynl bir slahtn ilk admn atm olmakla birlikte14, Nizm- Cedide

terminolojide yer alacak ekilde mana ve muhteva kazandran ilk ahs brahim Mte-

ferrika olmutur. O, 1732 ylnda Padiah I. Mahmuda sunduu Usull- Hikem f Ni-

zmil-mem isimli eserinde, devletin bnyesindeki bozukluklarn sebepleri zerinde

durmuve arelerine dair grlerini dile getirmitir15. Bu eserde ilk olarak askeryenin

tanzmi ele alnmolmakla birlikte tm cemiyeti kapsayan mull slaht hareketleri

nizm-cedid olarak ifade edilmitir.Nizm-Cedid, Osmanlmparatorluuna idr, iktisadi, asker, ictimai ve he-

men her sahada byk bir yenilik getirecek bir slaht programolarak III. Selim dne-

minde derinlik kazanmtr.16Tahta getikten sonra, Nizm-Cedid tabiri artk iyice

kullanlmaya balanmve eski usul ve tekilt iin kullanlan Nizm-Kadm szne

karlk, bu stlaha byk bir ehemmiyet verildii grlmtr. Bu ynyle Osman-

lnn binyllk tarihi iinde eski usul ve kaidelerin kullanldklasik dneme Nizm-

Kadm, yenileme ve bat

l

laman

n yaand

dnem de Nizm-

Cedid olarak nite-

11 Ferit Develliolu, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara, 1970, s. 1009.12 Ziyaeddin Fahri Fndkolu, Tanzmtta timai Hayat Tanzmt I,Maarif Matbaas, stanbul, 1940,

s. 623.13 M. Tallib Gkbilgin, Nizm-Cedid,A. IX, 309.14 Tuncer Baykara, Osmanllarda Medeniyet Kavram ve Ondokuzuncu Yzyla Dair Aratrmalar,

zmir, 1992. s. 4.15 Bkz.Adil en,brahim Mteferrika ve Usull-Hikem fi Nizmil-mem, TDV Yay., Ankara, 1995, s.

69-107.16

Ali hsan Gencer, Bahriyede Yaplan Islaht Hareketleri ve Bahriye Nezaretinin Kuruluu, stanbul,1985, s. 31.


14/222

14

lendirilmitir17. Eski dzen ve tekilat yerine orduya yeni bir dzen vermek istedii za-

man III. Selim Nizm-Cedid tabirini kullanmtr18.

Bu dnemdeki slaht hareketleri dar anlamda; Avrupa usulnde yetitirilmek is-

tenen talimli asker; genianlamda ise devletin bozulan btn messeselerinin tecdidi,

ilim, teknik, sanayi, ticaret, ziraat ve sanatta Avrupaya uygun yaplmastasarlanan s-

laht hareketlerinin btnn kapsayan giriimlerin hepsine birden Nizm- Cedid

denmitir19.

Aslnda anlalan o ki, bir asker tertibin adsaylmakla birlikte, gerekte Nizm-

Cedid ok genive kkl bir slahttr. Bu slahtn arlk noktasnasker dzen tekil

etmekle beraber, idare, iktisat, adliye, siyaset ve politika alannda da pek ok yenilik

yaplmtr20.Tanzmt ise; Tanzm in oulu olup szlkte; dizmek, dizilmek; bir eyi

yapp-yaktrmak; yoluna koymak, konulmak anlamndadr21.

Dar manasyla Tanzmt, kelimenin lgat anlamnda mevcut olan, nizamszln

giderilmesi, bozulan asker ve idr alandaki dzensizlii gidermek, memleketi bir disip-

lin altna almak, kanunlarhkim klmak suretiyle homojen olmayan imparatorluk halk-

larnn merkeze balanmasnsalamak suretiyle dalmayengelleme abalardr22.

Kelimenin lgat manasnn da ifade ettii gibi imparatorluk Trkiyesinin bnye-sinde meydana gelen siyas, ekonomik, sosyal, adl ve kltrel dzenlemelerin btn

iin kullanlan bir tabirdir. Bu genive kkl deiikliklerin yaplddevreye de Tan-

zmt Devri adverilmitir.23

1839 yl 3 Kasmnda (26 aban 1255) stanbulda Topkap saray yanndaki

Glhane bahesinde, devrin hariciye nzrMustafa Reit Paa tarafndan yerli ve ya-

bancbyk bir kalabalk nnde Sultan Abdulmecidin memlekette yapacanbildir-

dii geni

slaht

bildiren Hatt-

Hmyunun okunmas

ile balayan ve genellikle 1876ylAralk aynda iln edilen Kanun-i Essnin yrrle girmesine kadar devam ettii

17 Ahmet Tabakolu OsmanlMiras, OsmanlMedeniyeti (Siyaset-ktisat- Sanat), Klasik Yay., stan-bul, 2005, s. 15.

18 Ongunsu, Tanzmt ve Amillerine Umumi Bak, Tanzmt I, s. 10.19 Enver Ziya Karal, Selim IIIn HattHmayunlar-Nizam-Cedt (1789-1807), Ankara, 1988, s. 29-

30; Gkbilgin, agmad., IX, 309.20 Karal, age. s. 186.21 Muallim Naci,Lugat-Naci, s. 258.22

Enver Koray, Trkiyenin adalama Srecinde Tanzmt, stanbul 1991, s. 18.23 Koray, age.,s. 4.


15/222

15

kabul edilen24dneme Tanzmt denmesi sonraki yllarda olmutur. Balangta bu

kavram bilinmesine ramen, uzun yllar fermnn okunduu yere nispet edilerek Gl-

hane Hatt- Hmayunu adyla zikredilmitir. Tanzmt adnn yaygnlamasnda

Vakanvist Abdurrahman eref efendinin paybyktr. nk o yllarda yaplan s-

laht ve dier gelimelere Tanzmt denmesinde yazdklaretkili olmutur.25Takvm-i

Vekyinin 11 muharrem 1254/1838 tarihli nshasnda Tanzmt-Hayriye tabirine

tesadf edilir26.

Tanzmt hareketi farkl ekillerde tarif ve tavsif edilmitir; bir ksm yazarlar

Avrupadan mlhem programlbir slaht, reform hareketi, Osmanldevletine Avru-

pa bir idre ekli verme gayreti derken; bir ksmise, Avrupaymemnun etme hare-

keti veya Trkiyede merut bir idarenin kurulmasna, slm-Hristiyan lemlerininbirbirine yaknlamasna ve barmasna zemin hazrlayan bir kltr ve slaht hareketi

olarak tarif etmilerdir27. Fransz yazar Engelhadt 1880-82lerde kanLaTurquie et le

Tanzmtisimli kitabnda Tanzmtok ciddi bir revolation veya inklap28olarak

nitelendirir. Tanzmtmteakip stanbulu ve Trkiyeyi ziyaret etmi olan Ubucini

Tanzmtyle deerlendirir: Tanzmt bazlarnn yanlolarak zannettii gibi Yeni

bir nizam manasna gelmez, bilakis gerek zamann icbt, gerek Yenierilerin devlet

ilerine mdahalesi neticesi rndan kan eski nizamn yeniden tesisini ifade eder29

.Nasl ki Nizm-Cedid yalnzca III. Selimin kurduu yeni ordunun adolmad

gibi, Tanzmtda bir tek olayn addeildir. Tanzmt OsmanlDevletinin batllama

yolundaki abalarnn ne ilki ve ne de sonuncusu olup, bu zincirin genive nemli bir

halkasdr30.

Medeniyet, kelime olarak Trkede ilk defa 1838lerde grlmtr. (m.d.n.)

kknden gelmesi itibariyle aslen arapa olmakla birlikte medeniyet kavram

arabada bulunmamaktad

r. Osmanl

lar

n sonradan trettikleri kelimelerden birisi oldu-

24 Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, ev. Metin Kratl, TTK Basmevi, 2. bsk., Ankara,1984, s. 172; Ahmet Cevat Eren, Tanzmt, A, stanbul, 1970, XI, 709.

25 Tuncer Baykara, Nizam, Tanzmt ve Medeniyet Kavramlar zerine, Tanzmtn 150.Yldnm Uluslar arasSempozyum Bildirileri, Milli Ktphne Matbaas, Ankara, 1991, s. 61.

26 Ahmet Hamdi Tanpnar,XIX. Asr Trk EdebiyatTarihi, Ed. Fak. Yay. brahim Horoz Basmevi,2. bsk., stanbul, 1956, I, 97; Adnan Advar, OsmanlTrklerinde lim, Maarif Vekleti Neriyat, s-tanbul, 1843, s. 148.

27 Genibilgi iin bkz. Eren, agmad., XI, 710.28 Howard Reed, Tanzmt Ne Zaman Balad ve Bitti, Tanzmtn 150. Yl dnm Uluslar aras

Sempozyumu, Milli Ktphne Matb., Ankara, 1991, s. 23.29

Par. M.A. Ubucn,Lettres sur La Turque, Paris 1853, s. 30.30 Koray, age.,s. 18.


16/222

16

u anlalmaktadr. Ancak Osmanllar, bu kelimeyi, kendi kltrleriyle bal olarak

deil, Avrupadan gelen bir kavrama karlk olarak dnmlerdir. Bu kavramifade

eden kelime, Trklerin de bir sre sivilizasyon olarak aynen kullandklar

civilisationdur31.

Bu kavramn XIX. asrda Avrupaya eli olarak giden Trkler tarafndan ilk defa

kullanlmaya balandanlalmaktadr. Bunlardan birisi olan Paris elisi Mustafa Reit

Paa, yazlarnda o ana kadar pek grlmeyen, terbiye-i ns ve icra-ynizmt diye

tarif ettii sivilizasyon u Trkeye soktuu grlmektedir32.

Ancak 1838li yllarda bir yerde iskn etmek, yerlemek, ehirli olmak anla-

mnda bir kelime tretildi: Medeniyet. Aynkkten medine de vardr ki, ehir demek-

tir. Medeniyet, ehirlerde gelien bir hayat dzenini artrmaktadr. Ancak medeni-yet kavram1840lardan sonra etkinlik kazanacak, stnln 1850lerde salayacak

ve etkisini Tanzmt dan ok daha uzun sre devam ettirecektir33.

Islaht kavramnn ierdii mana, eitli sebeplerle ortaya kmdzensizlikleri,

ister aksayan ve bozulan ynlerini gidererek dzeltmek, isterse eskiyi tamamen kaldrp

yenisini yapmak suretiyle ii dzeltmek eklinde olsun slaht veya Tanzmt olarak

ifade edilmitir.

Nereden baklrsa baklsn Trkiyenin son iki yz yllk tarihi, slaht, Tanzmt,teceddt, inklp, medeniyet veya reform gibi eitli kelimelerle ifade edilse de hep bir

slaht silsilesi olarak grlebilir.

c- Osmanlslahtlarnn mahiyeti

Islaht kavramnn aklanmasnda nemli olan dier bir husus da, Osmanl sla-

ht hareketlerinin zaman iinde almolduu mahiyettir. Balangta slaht hareketleri

bir fikr hareketin rn olarak ortaya

kmam

t

r. Daha ok asker alanda kar

kar

yakalnan yenilgiler ve bu konuda Avrupann stnl grlerek varlan bir kararn r-

n olarak gndeme gelmitir34.

XVIII. asrda Osmanlyenileme hareketi, cemiyet bnyesinde herhangi bir esasl

deimeyi hedef almadan, muayyen ihtiyalar ve zaruretler karsnda baz teknik ve

31 Baykara, Osmanllarda Medeniyet Kavram, s. 1.32 Bkz. Baykara, age.,s. 12.33 Bkz. Baykara, Nizam, Tanzmt ve Medeniyet Kavramlarzerine, s. 65.34

Yavuz Abadan Tanzmt Fermnnn Tahlili, Tanzmt I,Yznc Yl Mnasebetiyle, Maarif Matb.,stanbul 1940, s. 32.


17/222

17

bilgilerin memlekete nakledilmesi iin yaplm az ok ciddi teebbslerden ibarettir.

Bazsahalarda tatbik edilen yeniliklerin elde ettikleri ksa ve ani muvaffakyetler istisna

edilirse, en byk kazanc harplere ve ierde grd mukavemetlere ramen devam

etmesi ve asrn sonuna doru bir zihniyet ve dnya gr eklini alabilmesidir35.

III. Selim dnemi yenileme abalarise iki karakter arz eder. Birincisi idr, adl

ve itimai alanlarda devletin sarslan otorite ve itibar, eski kanunnamelerin ruhuna uy-

gun olarak yeniden kaleme alnan kanunnameler veya emirlerle36 slah edilmek isten-

mitir. Bir bakma slah kavramnn lgat manasnn da ifade ettii gibi bu kurumlardaki

eksik ve bozuk ynleri dzelterek eski ilerlik ve mkemmellii kazandrmaya all-

mtr.

Talimli askerlerden mrekkep bir ordu yetitirilmesi, asker eitim ve retimdeAvrupa usul, bilgi ve tekniinin kabul edilmesi, siyaset ve diplomasi alannda Avrupa

metotlarnn alnmasNizm-Cedidin ikinci karakterini tekil eder37. Esas itibariyle

onun bir yenileme hareketi olarak kabul edilebilecek yn de burasdr. Ksaca III. Se-

lim hareketi eskinin yannda yeniyi kurma eklinde gereklemitir. Avrupa usulnce

talimli Nizm-Cedid askernin yannda Yenieriliin varlkorunmak istenmitir.

XIX. asr, OsmanlDevleti iin bir inklp ve slaht asrdr. timi, siyas ve ik-

tisad mahiyette olan bu inklp ve slaht hareketleri devletin bnyesinde esasldeiik-likler yapt.

Bu dnemde artk sz konusu olan ey, sadece ordunun baztekniklerini ve snf-

larngarptan gelen bilgi ve nizamla slh etmek deildir; belki btn hayatn, cemiyetin

bnyesini vcuda getiren kymetler manzumesinin, hepsinin birden deimesidir. Bunda

tabiatyla aradan geen bir asr zarfnda eskinin kati surette kmesinin byk tesiri

olmutur. 1826da Yenierilerin ilgsve yeni ordunun kurulmas ile artk slh fikri

yerine ilg ve yenisinin kurulmas

prensibi benimsenir

38

.1839da devlet kendisi iin Avrupallamayresm bir program olarak iln eder.

Artk sz konusu olan dzenleme ve slaht her sahaya temil ediliyor, nizm ve tan-

zmden, nizmlar ve Tanzmt bahis mevzu oluyordu. Tanzmt devri ile birlikte, hem

yeni kanunlar konuyor hem de yeni tekilatlar oluturuluyordu39. Balangta ferd ve

35 Tanpnar, age.,s. 30.36 Karal, Selim IIIn Hatt-Hmayunlar, s. 188.37 Karal, age.,s. 188.38

Tanpnar, age.,s. 30.39 Ongunsu, agmak., s. 10.


18/222

18

kstlalanlarda yryen slaht hareketleri, Tanzmtla birlikte kurumsal nitelik kaza-

nacaktr.

Tanzmt dnemindeki slaht hareketlerinin bir baka ehresi daha vardr: Ba-

langtan beri Osmanlslaht hareketlerinin ncleri padiahlar ile yksek kademe y-

neticileri olmutur40. Fakat Tanzmtla birlikte yavayavabir ksm aydnlar tarafn-

dan benimsenerek topluma mal edildii grlr. Tanzmt devrinin en nemli karakte-

ristik zelliklerinden birisi hi phesiz memlekette kanun hkimiyetinin kurulmasve

salanmasyolunda gsterilen byk abadr. Bu maksatla hemen her sahada, bir ksm

Avrupa devletlerinden iktibas suretiyle, bir ksmda eriata dayalkanunlardan yararla-

nlarak devrin ihtiya ve artlarna gre dzenlenmi kanunlar karld41. Bu sebeple

Tanzmta kanunlama devri denmitir.Nihayet 1876da devletin idare ekli esastan deiir ve balangta asker slaht-

tan ibaret olan bir hareket bir rejim ve amme hukuku meselesine dnr.

Netice olarak denilebilir ki, Osmanldevletinin bozulmaya balamasyla gndeme

gelen slaht hareketleri deiik adlarla ifade edilmiolsa da devletin yklna kadar

devam etmitir. Balangta fikr ve felsef bir altyapolmakszn sadece aksayan yn-

lerde iyiletirme hareketi eklinde grlen slaht hareketleri, Nizm-Cedid ve Tanz-

mtla birlikte kurumsal bir nitelik kazanm42

biraz daha planlve programl admlaratlmtr.

B- Islaht abalarnn Tarihsel Arka Plan

Osmanllar asrlar boyu pek ok mspet hususiyetleri ile lkelerini her geen gn

geniletmiler, idareleri altndaki tebay, teki devletlere gre daha mutlu ve mreffeh

yaatmlardr. Neticede XV. Ve XVI. yzylda snrlar Asya, Avrupa ve Afrikann

nemli bir ksmniine alan bir cihan devleti haline gelmiti.43

Bu oluumda phesizmkemmel ve muntazam bir asker gce sahip olmann yannda, devletin en nemli

dinamikleri saylan ordu, medrese ve tekke gibi i dinamiklerinin uyumlu ve verimli

olularda etkili olmutur.

40 Bkz. H.Von Moltke, Moltkenin Trkiye Mektuplar, ev. Hayrullah rs, Remzi Kitabevi, stanbul,1969, s. 278.

41 Koray, age.,s. 10.42

lber Ortayl,mparatorluun En Uzun Yl, Hil Yay., stanbul 1987, s. 24.43 Baykara, Osmanllarda Medeniyet Kavram, s. 2.


19/222

19

Osmanllar bu glerine, insanln tabii deerleri gereince faydalne varsa al-

mlar, insan aklna, slmn temel deerlerine ters dmemek kaydyla, artlar neyi

gerektiriyorsa onu yerine getirmekten geri durmamlardr. Bu gelimeyi zaman zaman

ortaya kan bazolumsuz siyas alkantlara ramen XVIII. yzyln ortalarna kadar

devam ettirmilerdir44.

a- Islaht ihtiyacve ilk tesbitler

Tarih boyunca, hep muvaffakiyete alm ve malb edilemez unvann ka-

zanmordu sayesinde Osmanlnn ilk dnemleri cidden ok parlak devirlerdi. Avrupa

ordular, Osmanllarn asker saldrlarkarsnda hibir tesir icra edemiyordu. Fakat ne

zaman ki Kara Mustafa Paann altnlarla mzeyyen muhteem ordusu Viyana nlerin-de ilk defa feci bir bozguna uramas45 sonucunda devletin Bat karsnda, asker ve

siyas ynden zayf olduu anlalmaya baland. Bundan sonra stste yaanan byk

sarsntlar yznden, hayat artlarnda vukua gelen deiiklikler slaht hareketleriyle,

inklp teebbslerinin kaynaolmutur. Siyas bnyeyi kuvvetlendirme, birlik uurunu

uyandrma maksadyla itimai nizmn dayandesaslar yeniden kontrol ihtiyacndo-

urmutur46. Bunun neticesi araylar ve teebbsler balamtr.

Avrupa devlet yapsnyerinde incelemek ve OsmanlDevleti tekilatile muka-yesesini yapmak zere, Yirmisekiz elebi Mehmedin, Parise gnderilmesi ile eksik-

likleri gidermek adna batile ilk resm temaslar balamoldu (1721 M.) 47.

Trk matbaaclnn ihdsve ordunun yeni ihtiyalara gre slhgibi teebbs-

lerin balatldbu devrin en nemli hadisesi, phesiz, Yirmisekiz elebi Mehmedin

olu, Sad Mehmed Efendi ile brahim Mteferrikann, birlikte kurduklari matbaa ol-

mutur. (1726 M.)48.

I. Mahmd (1730- 1754)un clusu senesinde, brahim Mteferrika taraf

ndan ka-leme alnan ve sultana sunulan, Usll-Hikem f Nizmil-mem isimli eser49, ordu,

askerlik ve ilm sahada, imparatorluun ve Mslman arkn muhta olduu, kurtulu

44 Baykara, age.,s. 3.45 Altnay, age.,s. 16.46 Abadan , agmak., s. 31.47 Tanpnar, age.,s. 9- 11.48 Genibilgi iin bkz. Selim Nzhet Gerek, Trk Matbaacl, Matbaa-i Ebuz-Ziya, stanbul, 1939;

Advar, age.,s. 146- 152.49 Lewis, age.,s. 46- 48.


20/222

20

reetelerini gsteren, batllama hareketlerinin ilk balang beyan-nmesi hviyetinde-

dir50.

Devletin eksikliini hissettii hususlarda yaplan bu ve benzeri tavsiyeler neticesi,

ihtiya duyulan yeni ve teknik bilgilerin yurda mal edilmesi iin, batluzmanlarn, dev-

let hizmetinde istihdamcihetine gidilir. Bylece, bilhassa askerlik sahasnda bat ilim

ve fikir dnyasile irtibat fiilen kurulmuolur. I. Mahmud dneminde, mhtedi Fransz

Generali HumbaracAhmed Paa, (Comte de Bonneval)n riysetinde, topu snfnn

slhve tanzmi iin alnan tedbirler ve 1734de skdar Hendesehnesinin aynzatn

gayretleri ile almas, bu meyanda zikredilebilir51.

Bu zamana kadar, dank ve neticesiz teebbslerden teye gemeyen, ordunun

batstandartlarna gre slhfikri, III. Mustafann saltanatnda (1757- 1773), devamlve esaslbir fikir halini almtr. Srati ocann tekili, yeni toplarn icdve kullan-

l, Tophnenin slh, Mhendishne mektebinin tessi, hep bu devrin mahsul olan

yeniliklerdir52.

Bu ve benzeri teebbsler, III. Mustafann son devirlerinde balayan ve btn a-

balara ramen kaybedilen Osmanl- Rusya (1768- 1774) harbine kadar srd. 1774de

imzalanan Kk Kaynarca anlamaso gnden sonra hep hissedilecek olan sonular

itibariyle Osmanlnn cannok actt. Bu anlamayla Krm Osmanlnn elinden k-m, ilk kez Rum gemilerinin Karadenizde, Boazlar ve anakkalede ticaret iin bile

olsa serbeste dolamalarna izin verilmitir. stanbulda daimi Rus elisinin bulunmas-

na izin verildi. Birka yl ierisinde Rusya, Krm ve Karadeniz kysndaki bir ksm

Osmanl topran ele geirdi. Babli yeni bir savatan sonra 1792de bunu da kabul

etmek zorunda kald. Ruslarn ilerlemeleri Osmanllarn zellikle asker kurumlardaki

reform abalarndaha da kamlad53.

Bu savalar Osmanl

n

n kendi kurumlar

n

ve deerlerini sorgulamas

na vesileolacak nemli bir dnm noktas olmutur. Matematik llere vurulduunda, asker

says, tehzt vs.ye bakldnda Osmanlordusu yenilgiye lyk deildi. Ancak ka-

50 Tanpnar, age.,s 12; Yurdaydn, age.,s. 141-142.51 Tanpnar, age.,s. 13- 15; Yurdaydn, age.,s. 143.52 Tanpnar, age.,s. 14 ; Eren, agmad., X, 441.53

Roderic H.Davison, Osmanl-Trk Tarihi (1774- 1923),ev. Mehmet Moral, Alkm Yay., 2003, s.50.


21/222

21

nlmaz bir gerekti. te bu yenilgi, yanllarsorgulama ve aksaklklargiderme istek ve

ihtiyacnartrd54.

I.Abdulhamid devrinde de devam edilen slaht abalarnn, asl kkleme ve ya-

ylma istidadgsterdii dnem, III. Selimin clusu (11 Recep 1203 /7 Nisan 1789) ile

balamtr.

b- III. Selimin slaht abalar

Tahta ktsrada imparatorluun durumu hem ite hem de dta hi iyi deildi.

1783 te Krmigal edip, Avusturya ile ittifak yapan Rusya ile savadevam ediyordu.

zi ve Hotin gibi mhim kaleler dmann eline gemi, Avusturyallar da bir koldan

Belgradtehdit ediyordu. Buna karlk Yenieriler intizamsz hareket ediyor, para s-kntsyznden ulufelerin ve asker masraflarn zamannda karlanamamasasker ara-

snda honutsuzlua sebebiyet veriyordu55.

te yandan devlet ricali birbiriyle rekabet edecek derecede bir ihtiam iinde ya-

yordu. Gsteriadeta bir meziyet saylmakta, gayri meru servet peinde komak bir

hastalk haline gelmiti. Birok ilmi mansplar ehliyetsiz kimselerin eline gemive bu

durum halkn zararna yol ambulunuyordu. te III Selim btn bunlara karmca-

deleye balam, saltanata getii ilk aylarda Bb-lye gnderdii bir hatt-hma-yunda tedbir alnmasnistemiti. Ayrca 16 Mays 1789 da devletin iinde bulunduu

durumu grmek ve bir nizm vermek iin byk bir meclis toplad. Orada bulunan

eyhlislmdan, niblerin zulmne ve kaymakam paadan vzerann fenalklarna ni-

hayet verilmesini, sekban-bandan asker ilerin dzeltilmesine gayret etmesini istemi,

her birine ayrayrtalimat vermiti56.

Aslnda XVIII. asr balarndan itibaren padiahlarn hemen hepsi OsmanlDevle-

tinin messeselerinin bozulduunu grmler ve

slaht yapmak arzusunu gstermi-lerdi. Fakat btn bu slaht abalarnn arlk noktasnasker sahadaki slaht tekil

etmiti. III. Selimin kafasndaki slaht ise, daha umull ve daha geni kapsaml bir

slaht projesi idi. Her ne kadar Yenieri ocann yannda, Avrupa ordularnn talim ve

terbiye usullerine gre yeni kurulan asker tekilata Nizam- Cedid adverilmiise de,

esas itibariyle bu tabir, Avrupann ilim, teknik ve tecrbelerinden faydalanmak suretiy-

54 Baykara, Tuncer. Osmanllarda Medeniyet Kavram, s. 4.55

Eren, agmad., X, 443.56 Eren, agmad., X, 443.


22/222

22

le Osmanldevletinin idar, mlk, asker, ticar, sna ve ziri vb. sahalarda yaplmas

zaruri grlen btn slahtifade etmektedir57.

Islaht hareketlerine devlet ricali arasnda yaptgrmelerle verimlilik kazan-

drmak isteyen Padiah, ordunun slh, adletin temni ve mliyenin tanzimi arelerini

aratrmak zere, devletin ileri gelenlerine ve bulunduklarmevkide ehliyet sahibi kii-

lere emirler gndererek, nizm-devlete dair, herkesin mutletn58 hvi lyihalar59

tanzim edip tarafna arz edilmesini istedi.

Bunlar iinde III. Selimin, Avrupaya dorudan doruya inceleme yapmak zere

gnderdii Ebu Bekir Rtp Efendinin hazrlad lyiha ok nemlidir. Rtp Efendi

Avusturyann durumunu incelemek ve ayn zamanda dier Avrupa lkeleri hakknda

bilgi toplamak talimatyla 1791de Viyanaya gitti60. 1792 Maysnda dndnde,Avusturyann asker sistemleri ile hkmet, toplum ve siyasal dncesi zerine ayrn-

tlbir rapor sundu61.

Lyihalarn padiaha arz edilmesinden sonra ilk olarak genive etraflbir slaht

programhazrland62. Fikirlerine mracaat edilen devlet adamlarnn verdii raporlarn

mhim bir ksm, slhndan mit kesilen Yenieri ocann yan banda, Nizm-

Cedid adile bilinen, yeni bir ordunun tesisini ngryordu63. Bu nedenle ilk olarak

mevcut asker messeselerin slah ile ie baland. Nizm-Cedid adaltnda yeni birasker tekilat kurulmas, harp sanayinin batan tanzimi, asker sahada yaplacak slah-

tn balca gayesini tekil ediyordu. Bunun iin birok kanun ve nizamnmeler yayn-

land64.

57

Karal, Selim IIIn Hatt

Hmayunlar

-Nizam-

Cedt-(1789- 1807),s. 2958 Tanpnar, age.,s. 19-20.59 Ahmed Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, Matbaa-i Osmaniye, Dersaadet, 1309/1891, c.VI, 4.vd. Bu lyi-

halar iinde III. Selimin en fazla istifade ve itibar ettii lyiha Viyanaya fevkalade eli olarak gnde-rilen Ebubekir Rtb Efendinin hazrladsefretnmesidir. Sekiz ay Viyanada kalan Rtb Efendieserinde bilhassa Avusturyann asker tekilatzerinde durmu, mnasebet dtke Prusya, Rusyave Fransann askerliinden de bahsetmitir. Bundan baka devlet tekilatna da temas edilmi, maden,

posta, ziraat, sanayi, hastaneler, misafirhneler, bankalar, yollar, vergi, gmrk vb. gibi meseleler b-yk bir dikkatle izah edilmitir.Geni bilgi iin bkz. Karal, Selim IIIn Hatt Hmayunlar, s. 31;Eren, Selim IIIA., X, 447.

60 Cevdet, age.,V, 232.61 Lewis, age.,s. 58- 59.62 Bkz.Gkbilgin, Nizm-CedidA, IX, 309.63

Tanpnar, age.,s. 19.64 Eren, Selim III, X, 446; Gkbilgin, agmad., s. 312.


23/222

23

Bu nizamnmeler sadece asker dzenlemeleri deil aynzamanda, eyalet yneti-

cilii, eyalet vergileri, tahl ve ticaretin denetimi ve dier idr, ml bir takm yeni d-

zenlemeleri kapsyordu65.

Bu devirde Fransadan gelen zabitler askere talim retiyorlar, yeni usulde toplar

dklyor ve tersanede gemiler ina ediliyordu. skdarda, Tophanede, Haskyde

Nizm-Cedid, kalyoncu ve humbaraclar iin klalar, tersanede byk havuzlar, s-

kdar sahilinde cesim ambarlar, camiler, mektepler ve hamamlar66hep bu devrin eseri-

dir. Bu devrin reform abalarnn arlk noktasntopuluk, istihkm, denizcilik ve bun-

lara yardmcolacak bilimlerde eitim veren yeni asker ve denizcilik okullarnn al-

masoluturuyordu67. Bu giriimler genel olarak, asker sahaya mnhasr bir manzume

gibi gzkse de, devletin ilmiye, kalemiye, adliye ve mlkiye gibi temel messeselerineamil, yenileme gayretlerinin bir tezahr olarak deerlendirmek gerekir68.

III. Selimin yaptbyk hizmetlerden biri de Avrupada daimi elilikler ihdas

etmiolmasdr. Bata Londra olmak zere Viyana, Berlin ve Parise sefirler gnderil-

mitir69. O zamana kadar Osmanl mparatorluunun Avrupa devletleri ve bunlarn

kendi aralarndaki siyas mnasebetleri arasndaki grleri ekseriya stanbulda bulu-

nan yabancdevletlerin daimi elilerinden alnan mlmta dayanmaktayd. Bunun dev-

let iin pek ok mahsurlarolduunu gren III. Selim 1207/1793 senesinde Avrupadadaimi elilerin kurulmasna ynelik alt yapytamamladve ilk elileri atad70.

Ancak gerek idar ve gerekse siyas ve iktisadi sahada uygulamaya allan Ni-

zm-Cedid dnce ve zihniyeti istenilen istikamette tam bir baarsalayamad. n-

k bu slaht ekilde ve sathta kalm, derine nfz edememive bilhassa ileri zihniyet-

te bir nizm yaratamamt. Esasen ok gemeden bir Nizm-Cedid dmanlbala-

d. Bu programn yrtlmesi iin kuvvetli ve aydn bir slaht snfnn olmaynn

yan

nda, devletin hem ite hem de d

ta maruz kald

byk glkler

slahtlar

n ba-ar ansn azaltmt71. Nizm-Cedid taraftarlarnn harici siyasette uradklar baz

baarszlklar da yaplan slahtn deer ve itibarnhalk nazarnda drmt. Ayrca

65 Cevdet, V, 287 vd; Lewis, age.,s. 59.66 Altnay, age.,s. 40; Eren, agmad., a.y.,s. 446.67 Lewis, age.,s. 60.68 Karal, age.,s. 31 vd.; Tanpmar, age.,19- 20.69 Tanpnar, age.,s. 19.70

Genibilgi iin bkz. Lewis, age.,s. 62; Karal, age.,s. 161- 186.; Eren, agmad., s. 448.71 Tanpnar, age.,s. 27- 28.


24/222

24

bu heyetinin yaaylarndaki ihtiam, israf ve sefaht da eklenince halkn honutsuzlu-

u iyice artt72.

Btn bunlarn yannda padiahn, mtereddit, telal, kati darbeyi vurmakta da-

ima geciken mizacve bazi ekimeler yznden, dnlen yenilikler tahakkuk im-

knbulamamt. Halk sk sk deien dpolitikann akisleri ve birbiri peinden gelen

muharebeler yznden yorgundu. stelik yabancve yerli birok tahrikiler de serbest-

e faaliyette idiler. Btn bunlara byk bir ml buhran ve Yenieri Ocann isyanlar

da eklenince durumun vahameti gittike artmaktayd73. Nihayet KabakMustafa sya-

nnn patlak vermesi ile III. Selim ldrlm, Nizm-Cedd hareketi de, devlet haya-

tndan ekilmek veya sinmek mecburiyetinde kalmtr. 1807 ve 1808 yllarnda yaa-

nan ok mhim sosyal olaylarn neticesinde, cemiyete yeni bir ekil vermek isteyenteebbsler, tam ekillenmeden donduruldu.

Hlasa olarak vermeye altmz bu bilgilerden anlalacagibi, XVIII. asr s-

laht hareketlerinin bariz hususiyeti, cemiyet bnyesinde, fiilen esasl bir deiiklii

istihdaf etmeksizin, devrin muayyen ihtiya ve zaruretleri karsnda, baz teknik bilgi

ve belgelerin, memlekete en ksa zamanda intikali iin, yaplan yarm teebbsler olarak

kalmolmasdr.

Bu ksa tarihsel arka plandan sonra, III. Selimin tasavvuf hayata ilgisine dein-meden geemeyeceiz. III. Selim hkmdar olmasnn yannda gzel sanatlarla uraan,

lhm mahlasyla iirler yazan ve Divan sahibi bir airdir74. Trk musik tarihinde

1785-1815e kadar olan dneme kendi adnverecek kadar musik dehsve ilgisi olan

Padiah, Sz-i Dilr makamnda yaptbesteleri Mevlev ayinlerinde okunmutur75.

Yayla mam, Tarihinde Sultan Selimin sk sk Galata Mevlevhnesine gittiini

burada eyh Galip Dedeyi ziyaret ettiini, Cuma selamllnn burada yaplmaya ba-

land

n

, Sultan Selimin uzun saatler orada oturup Cumadan sonra okunan Mesnev-i erifi dinlediini nakleder76.

III. Selimin Mevlevlie olan ilgisi, stanbuldaki Mevlevhneleri ziyareti pek

ok Mevlev bestekr, kudmzen ve neyzenlerin yetimelerini zendirdii gibi, Mevle-

72 Gkbilgin, agmad., s. 314; Eren, agmad., s. 454.73 Tanpnar, age.,s. 28.74 Ylmaz ztuna, Trk Msik Ansiklopedisi, MEB Basmevi, stanbul, 1969, II, 221- 223.75 Sadeddin Nuzhet Ergn, Trk Musk Antolojisi, stanbul, 1948, I, 513.76

Vaka- Cedid, Yayla mam Tarihi Ve Yeni Olaylar, Haz. Yavuz Senemolu,Tercman 1001 Temel Eser, stanbul, 1978, s. 132.


25/222

25

vhnelerin tamirine ve oralara yeni blmler yaplmasna ilikin imar almalar, sal-

tanat dneminde Mevlevliin daha glenmesinde devlet adamlar ve halk arasnda

yaygnlamasnda nemli katksolmutur77.

III. Selimin Mevlevlii sadece derghlarn tamiriyle deil, dervilere datt

atiyyelerle de kendisini gstermektedir. Glpnarl, Padiahlar, vezirler ve beyler

tarafindan Mevlev eyh, dervive tekkelerine ihsan edilen atiyyeleri tek tek saymakta-

dr78.

III. Selimin Mevlevlie ilgisini, ahsi meylinin yannda Yenierilikle

irtibatlandran Tanpnar u ilgin deerlendirmeyi yapar;

Yenieri zmresinin yola geleceinden mit kesen hkmdarn efkr-

ummiyeyi ocaktan uzaklatrmak iin, ahsen de mtemayil olduu Mevlevlii gittik-e daha fazla tutuunu ve bylece Bektalik ananesine dayanan ocaa karadeta ru-

hani bir akslamel hazrlamaa altnbiliyoruz79.

Burada dikkat eken bir baka konu da, III. Selimle eyh Galib arasnda dostluk

derecesine varan bir yakn iliki olduudur. eyh Galib, gerek III. Selim gerekse Bey-

han Sultandan ilgi ve iltifat grm, bu iltifatn neticesi olarak Divan bin altn sarf

edilerek tezyin ettirilmitir80. Galata Mevlevhnesi, Padiah III. Selim tarafndan

1210/1795te yeniden ina ettirilmive bu dnemde tarihinin en mreffeh ve en mamurdnemini yaamtr. Fakat btn bunlar eyh Galib tarafndan karlksz braklmam;

Mceddid olduu Sultan Selimin dn dnyaya,

Nmayandr bu nev-pdesinden kabr-i Mollaya

diyerek Nizm- Cedid hareketini destekler iirler yazmtr. Artk bundan sonra III.

Selim her ne zaman bir kla, mektep veya cami bina ettirse eyh Galib derhal bir tarih

yazmtr81.

III. Selimin eyh Galible olan yak

n ilikisi Konya Mevln dergh

postniiniHacMehmed elebinin Nizm-Cedide karKonya isyann adeta tertip ve idare

77 Abdulbaki Glpnarl, Mevlndan sonra Mevlevlik, Inklap ve Aka Yay., stanbul, 1983, s. 249;Samiha Ayverdi, Trk Tarihinde OsmanlAsrlar,Damla Yaynevi, stanbul, 1978, II, 254 vd.

78 Glpnarl, age.,s. 248.79 Tanpnar, age.,s. 27.80

Glpnarl, age.,s. 249.81 Altnay, age.,s. 40.


26/222

26

etmesine ramen srmt. Sk sk Mevlevhneye giden Padiah burada bulunan eyh

ve dervilere ihsanlarda bulunurdu82.

III. Selimin Mevlevlie bunca ihsan ve ilgisi olmasna ramen elebi

Mehmedin Nizam-Cedide karmuhalefetinin sebepleri ok net olarak bilinmese de

Glpnarl, elebinin III.Selimin yapmolduu yenilikleri kksz ve geici saymas-

nn yannda, menfaat duygusunun ar bastna balamaktadr83. Butn bu yaptklarna

ramen III. Selim, elebiye kartavrnda sert olmayacak, Abdurrahman Paaya hita-

ben yazlmolan bir fermnda ise, bu isyana elebi ve mftnn n-ayak olduunun

belirlendiini, asilerin tedbi ve elebinin, Konya dna nefyedilmesinin istendii

ifade edilerek, slale-i tahire-i Mevlndan olan eyhin zarar-dde olmamasna, dik-

kat ve itina gsterilmesi istenmitir84.III. Selim Mevlevlie kol kanat gererek, onu adeta hkmdarlk messesesi hali-

ne getirmitir. Maalesef devir Osmanlnn inhitat devridir. Padiah hazin atrtlarla bel

veren bu muazzam bnyeye var kuvvetiyle dayanp kermesini nlemek istemesine

ramen ne yazk ki bu mukadder neticeye mani olamayacakt. Ne var ki, Padiah, dev-

rindeki btn slah, imar ve diplomas faaliyetlerinin zahmet ve meakkatlerinden bu-

naldka kendini Mevlevhneye atarak, sz ve saz lemlerinin iinde dinlendirmeye

uraarak teselli bulurdu85

.Nihayet, 29 Mays 1807de tahttan indirildikten iki ay sonra zorbalar tarafndan

seccadesi zerinde namaznbitirminey flerken ehit edilmesinin ardndan tasavvuf

erbabnn ok zld ve gzyadkt rivayetleri vardr86.

82 Glpnarl, age.,s. 249.83 Glpnarl, age.,s. 173.84 rfan Gndz,Osmanllarda Devlet Tekke Mnasebetleri, Seha Neriyat, stanbul, 1989, s. 130- 131.85

Ayverdi, age.,II, 358.86 Hr Mahmut Ycer, OsmanlToplumundaTasavvuf (19.Yzyl), nsan Yay., stanbul, 2003, s. 678.


27/222

27

I. BLM

1. II. MAHMUD DNEMTEKKELERISLAH ABALARI

1.1. II. Mahmud Dnemi Osmanlnn Genel Durumu

Afrika llerinden Hazar denizine, Hind Okyanusundan Atlantik kylarna kadar

btn memleketler Osmanl emrinde olup, Venedik ile Alman mparatorluu Bab-

linin hara defterine kaytlydlar. Akdeniz kylarnn drtte , ona boyun emiti;

Nil, Frat ve hemen hemen Tuna Trk nehirleri, Ege ve Karadeniz Trklerin i denizi

olmutu. Bundan daha iki yz yl gememiti ki ayn muazzam imparatorluk gzler

nnde bir dalma ve zlme tablosu olarak duruyor87 ve bu sre onu mutlak bir

sona doru gtryordu.

XIX. asr balarnda Osmanlmparatorluu siyas bnyesi bakmndan bir dal-

ma manzarasgstermektedir. Bu dneme dalma devri denilmesi bundandr. Devletin

en mhim mesnedi olan ordu, artk ie yaramaz bir haldedir, hatta faydasndan ziyade

zararolan bir uzviyettir88. Ordu idaresizlik, disiplinsizlik yznden arka arkaya urad-

ar yenilgiler dolaysyla devletin otoritesini korumaya yarar bir g olmaktan k-

mtr89.

te yandan Avrupada meydana gelen byk deiiklikler neticesi ortaya kanmilliyet cereyanlarnn kazand nem, rk, din ve dil bakmndan homojen olmayan

Osmanl tebaas arasnda yeni kmldanmalar meydana getirmitir. Devletin darya

kargsterdii zaaf, kapitlasyonlarn koruduu yabancve aznlklarn nfzunu daha

da artrm, imparatorluk iinde ayrcalklbir konuma gelmelerini salamtr90.

D mdahalelerin emsiyesi altnda, iktisad faaliyetleri artan aznlklarn sesi

ykseliyor, bu hak ve hrriyetlerin tevlit ettii vasattan faydalanarak, Makedonya, Msr

ve Balkanlardaki Mslman unsurlarn bamszlk teebbsleri de yaygnlayordu.91

Bnyesi ierisinde muhtelif unsurlarbarndran OsmanlDevleti, bazdmdahalele-

rin de tesiri ile dalma tehlikesi ile karkarya bulunuyordu92.

87 Moltke, age.,s. 43.88 Ongunsu, agmak., s. 4.89 Koray, age.,s. 5.90 Abadan, agmak., s. 3391 Hilmi Ziya lken, Trkiyede adaDnce Tarihi, lken Yay., stanbul, 1979, s. 34; Yurdaydn,

age.,s. 160- 161.92 Tanpnar, age.,s. 107.


28/222

28

OsmanlDevletinde, asrlardr geleneklemimesseselerin bozulmas, takarrr

etminizamn sarslmasve gevemesi ile balayan ve gitgide gelien dalmalara kar

alnan tedbir ve teebbslerin en youn olduu a, phesiz XIX. asrdr. Bu asr Os-

manlDevleti, kendisini tarih sahnesine karan madd ve manev mesnetlerinden kay-

m, asker-siyas grafiinin yannda, ilm, itima, iktisad ve hukuk sistemleri, inti-

zamlseyrini kaybetmi, i gaile ve dmdahaleler elinde, devletin esas unsurlarara-

sndaki irtibat ve muvazene zedelenmibir vaziyettedir.

Asrlardr, muhteem ve malp edilemezlii ile mehur olan bu devletin, salta-

nat, ordu, medrese ve tekke zerine bina ettii nizamn hz, birden kesilmeye balam,

asrlardr tebaaya saadet veren gelenekler, itibardan dm, nizamsz ve adaletsiz bir

gidialmt. Devleti, asrlardr karkoyduu bir medeniyetten istimdada mecbur edenbu dn sebepleri hakknda, lyiha sahiplerinin, zerinde ittifak ettii meseleler ara-

snda, seyfiye, kalemiye, ilmiye, adliye, mlye ve mlkiye messeselerinin bozulmu

olmasbata gelmektedir. Zira zamann icaplarna gre kendilerini yenileyemeyen, ihti-

ya ve inkiaflara ayak uyduramayan messeselerin, zamanlarnn etrefil meselelerine

zm getirmesi de imknszdr. Bu durum Osmanllarda da byle olmu, meydana

gelen boluu ve zaafgiderme gayretleri, istenilen neticeyi vermemiti.

1.1.1. Siyas ve idar durum

XIX. Asr, Osmanlmparatorluu iin siyas adan alkantlbir dnemdir. Sul-

tan Mahmud 23 yanda, kanl bir ihtilalle tahtan indirilen III. Selimin yerine tahta

km, bunu da btn dileklerini kabul etmek zorunda kaldasilerle pazarlk ve kar-

deinin idamsayesinde elde etmitir93. Onun saltanat devrinde yenilik ihtiyacnn ba

gsterdii 1718den beri kaybedilen bir asrlk mddet iinde, imparatorluun muhtelif

unsurlar

aras

ndaki balar bir daha eski btnle dnmeyecek ekilde gevemi, ikti-sadi hayat altst olmu, asl unsurlarn nfusu bazmntkalarda milli bir felket tekil

edecek kadar azalmt. Dier taraftan yine bu zaman zarfnda, kendisini Avrupa teknik

ve irfanyla tehiz etmiolan Rusya kuvvetlenmiti ve ona gvenen gayrmilli unsurlar

imparatorluun dalmasna aktan aa alyorlard94. Yeni kurulan ve kendisine

byk mitler balanan nizamiye ordusunun henz talim ve terbiyesi tamamlanmadan

93

Moltke, age.,s. 279.94 Tanpnar, age.,s. 38.


29/222

29

1827 de Navarinde Osmanldonanmasyakld, 1828de Rus harbi balad. Daha acemi

durumda olan, yeni usulleri bilen subaylardan yoksun ordu bu savaa girdi.

Bunun arkasndan Msr Valisi KavalalMehmet Ali Paann isyankt. Byk

harp gemileri yaparak, muntazam asker kuvvetiyle Osmanlordularna kargeldi. Sad-

razam Reid Mehmed Paaybile esir ald95. Msr ordusu, Osmanlordusunu Halep ve

Konya savalarnda bozdu, ta Ktahyaya kadar srd, hatta ncleri Kocaeli yarmada-

sna, stanbulun kaplarna kadar varmt. Osmanldevleti en amansz dmanlarndan,

Rusyadan medet umacak hale dmt96. Bu memleket aldbu kadar yarayhenz

iyiletiremeden bir Osmanlpaasdevleti batma tehdidi altna soktu. Bu ordunun iinde

bizzat savamve bir talim subayolup, grleriyle II. Mahmuda danmanlk yapm

olan Moltke 1839 ylnda imparatorluun siyas ve asker durumunu u ekilde zetler;Yunanistan istiklalini kazand, Budan, Eflak ve Srbistan Bablinin egemenli-

ini ancak grnte tanmaktadr ve Suriye Adana ve Girit kl bile ekilmeden elden

km ve bir asi paann kazanc olmutur. Trablusta egemenlik henz yle byle

yeniden kurulmuken burasimdi yeniden elden gitmek tehlikesinde, Akdeniz kyla-

rndaki teki Afrika devletlerinin Babli ile hemen hemen hi balantlarkalmam.

Nihayet Arabistanda, hatta mbarek ehirlerde epey zamandan beri padiahn hibir

gerek egemenlii yok97

. Frat ve Dicle kylarndaki milletler pek az ballk gsteri-yor; Karadeniz ve Bosnadaki yan, padiahn iradesinden ziyade kendi karlarnd-

nyor, stanbuldan uzaktaki ehirlerin ise oligarik bir idare ekilleri var. Bu haliyle

Osmanl saltanat bugn krallklar, prenslikler ve cumhuriyetler yn haline

gelmitir98.

Velhasl genihudutlariinde Osmanlmparatorluu, kuvvetli ve muntazam bir

devlet kadrosu gstermekten ok uzak, her taraftan dalmaa doru gitmekte idi. Hi

ard

arkas

kesilmeyen gaileler ekseriya byk buhranlar

99

ve btn bunlar

engellemeyeynelik planlveya plansz bir takm abalar XIX. asrn genel grnts olmutur.

1808den 1858e kadar sren yarm asr iinde eitli aralklarla ngiltere hkme-

tinin Osmanl Devleti nezdindeki elisi olan Lord Stratford Canning imparatorluun

iinde bulunduu durumu yle ifade etmektedir:

95 Mehmed Memduh,Mirt-unt, Haz. Hayati Develi, Nehir Yay., stanbul, 1990, s. 21.96 Moltke, age.,s. 12.97 Moltke, age.,s. 43.98

Moltke, age.,s. 44.99 Halil nalck, Tanzmt ve Bulgar Meselesi, Eren Yay. stanbul, 1992, s. 2.


30/222

30

dare tepeden trnaa kt, devlet adamlarnasl bir batak iinde olduklarnbili-

yorlar, ama aksayan ynleri dzeltmek iin ne cesaretleri var ne de yetenekleri. Bu zor

iin altndan kalkmaygze alanlar ise halkn n yarglaryla, yaplmasgereken reform-

lar nasl badatracaklarn bilmiyorlar100. Memurlarn ok yaygn ve derinlere kk

salm olan ahlakszl, hkmetin savamak zorunda kald en etin engel101lerden

biriydi.

Devletin yapsndaki bu ksadece yksek hkmranlk aralarnda deil, b-

tn imparatorluk yzeyini kaplam, brokratik ve dn kurumlarn btnn etkilemiti.

En dikkat ekici knt ise Osmanlnn silahlkuvvetinde yani ordudayd. Bir zaman-

lar Avrupaya dehet salan Osmanl ordular, bizzat kendi hkmdarlarndan ve sivil

halktan baka kimseyi korkutamaz hale gelmiti102.

1.1.2. Ordunun durumu

Devletin en mhim mesnedi olan ordu, mteaddit malubiyetler, bozguncu i

szmalar, inzibat ve inkiafszlk neticesi, nfz ve itibarnkaybetmi, bu hali ile mer-

kez otoritenin muhafazasna yarar bir kuvvet olmaktan kmtr. Muhtelif zaruret ve

endieler sebebiyle, bu halden kurtarlmas, bir ekidzen verilmesi mecbur olan Yeni-

erilik, zafnve illetlerini telafi edici tedbirleri kabul yerine, mevcut hastalklhalinimuhafaza etmek iin, elinden gelen muhalefeti yapmaktan ekinmemitir. Bylece, dev-

letin bekasiin alnmaslzumlu her tedbiri, isyan ve ktal ile karlayan bir teekkl

durumuna dmtr103.

Bu hali ile esas vazifesini yapmaktan aciz kalan ocak, devletin tebaaszerindeki

dhil nfzunu da ortadan kaldrmtr. Bu boluk ve otoritesizlikten istifade etmek

isteyen ve menfi emelleri iin frsat kollayan, imparatorluun muhtelif din, milliyet ve

mezhebe mensup unsurlar

, baz

i ve d

tazyiklerin de tesiri ile devletten ayr

lmak te-maylne kaplmtr104.

Batda doan kavmiyetilik akmnn, muhtelif unsurlardan teekkl eden Os-

manlTebasarasna girii ve yayl, din ve rk tecansten mahrum devletin tabann-

100 Stanley Lane Pool, Lord Stratford canningin Trkiye Anlar, ev. Can Ycel, Yurt Yay., Ankara,

1988, s. 31.101 Moltke, age.,s. 106.102 Lewis, age.,s. 23- 24.103

Gndz, age.,s. 118.104 Ongunsu, agmak., s. 4.


31/222

31

da, derin atlaklar ve tedavisi imknsz itima problemler meydana getirmi, muhtari-

yet ve istikll isteyen hareketler alabildiine hz kazanmtr105.

Ordu Osmanlln ruhu mesabesindeydi. Osmanlnn bu cesur askerleri payitaht-

lar zapt etmiler, harikalar gstermilerdi. Osmanllk bu ordu sayesinde bymve bu

ordu sayesinde hkmran olmulard. Fakat kahraman padiahlara adeta bir zafer koltu-

u olan taht-Osman, fikr dengeden mahrum sultanlara sefhat vastasolmaya bala-

dtarihten itibaren bu askerler de eski mkemmeliyetini kaybetmi, Yenieri ordusu

da idaresi gayr-i mmkn bir ekya etesi haline gelmiti106.

1.1.3. Mal durum

XIX. asrda Osmanl mparatorluu, Avrupal devletlerin hkim olduu dnyaekonomisine, ekonomik adan her gn biraz daha bamlolmaya balamt. Serbest

ticaret szlemeleri ve kapitlasyonlar Osmanl mparatorluunun kendi sanayisini

kurmayengellemiti. 1875den sonra Osmanlynetimi borlarnartk deyemeyince

Avrupa denetimi glenmiti. Devlet ekonomisinin knde uzun sren savalar ve

bunun neticesinde ordunun ihtiyalarnn etkisi olmutur107.

Memleket uzun sren savalar ve ierdeki gaileler sebebiyle fakirlemi, devletin

gelirleri iyiden iyiye azalmtr. Boyere birok vastasz vergiler ihdas edilmitir. Bireit hayvan kesimi ve un tme vergisi, gerekten pek keyfi bir ekilde, Baehrin

ke balarnda toplanmaktadr. Balklar tuttuklarnn yzde 20sini vergi olarak ver-

mekteydiler. ller ve arlklarn her sene yeniden damgalattrlmaslzmdr, el sa-

natlarmamullerinin, gmilerinden ve allardan ta kundura ve gmlee kadar, hep-

sine padiahn damgasvurulmaktadr. Fakat bu vergilerden gelen para sadece bunlar

toplayanlarzengin etmekte, servetler doymak bilmeyen bir idarenin gznden saklan-

maktad

r. htiyalar

kar

layabilmek iinse hkmetin yapabildii son eyler miraslar

nzapt, servetlerin msaderesi, memuriyetlerin satlmas, hediyeler, nihayet parann aya-

rnn bozulmasgibi acbirtakm tedbirlerdir.

Memuriyet satdevlet gelirinin en byk kaynantekil etmektedir. Aday, sa-

tparasnbir Ermeni ticarethanesinden yksek faizle bor alr; devlet de bu genel ml-

105 Ali Reat, age.,s. 285, 342; lken, age.,s. 43.106 Altnay,KabakMustafa, s. 24.107

Suraya Faroqh, OsmanlKltr ve Gndelik Yaam, ev. Elif Kl, Tarih VakfYurt Yay., stan-bul, 1997, s. 267.


32/222

32

tezimlerin verdiklerinin karln almalar iin, onlar vilayetleri istedikleri gibi s-

mrmekte serbest brakrd108. Osmanlticari yaamnn yeteri kadar gelimedii grl-

mektedir. Ticaretin byk bir ksm, sadece yabancmamullerin yerli hammaddelerle

mbadelesinden ibarettir. Bir okka ipekli kumaa karlk on okka ham ipei vermek

gibi. Ziraatn durumu bundan da ktdr. Memlekette hi kimse byk lde tahl zi-

raatyla uramak istemiyor. nk hkmet satn almalarkendi kendine tayin ettii

fiyatlarla yapmaktadr. Bu veba ve yangn gibi felaketlerden daha byk bir beladr. Bu

sadece refahyok etmekle kalmyor aynzamanda refahn kaynaklarnda kurutuyor. Bu

yzden hkmet 800.000 nfuslu bir ehrin ihtiyacnkarlayacak tahlbir saatlik me-

safedeki usuz bucaksz verimli topraklar ekilmeden dururken, buday Odessadan

satn almak zorunda kalyor109.

1.1.4. lmiye ve medreselerin durumu

OsmanlDevletinin kuruluundan itibaren ilme ve lime byk deer verilmi,

pek ok medreseler almtr. slm dnyasndan limler bu medreselerde ders vermek

iin davet edilmi, pek ok talebe de Kahire, am, Semerkand Horasan gibi ilim mer-

kezlerine gidip buralarda ilim tahsil etmilerdir.

Osmanlmparatorluu kuruluundan XVII. asrn sonlarna kadar, yegne ilim veirfan messesesi olan medreseleriyle, sivil ve asker hayatn istedii idarecileri, hkim-

leri, mtehassslaryetitirmek suretiyle ok faydalhizmetler grmve bu sayede dev-

let kendini korumaa ve genilemee muvaffak olmutur110.

XVI. asrdan itibaren stanbul bata olmak zere Osmanlmedreselerinde bir ilim

gelenei olutu. Hoca-talebe mnasebetleri, medreselerde okunan dersler, medreselerin

dereceleri, kadlklarn dereceleri, mderrislikten kadla geive buna benzer birok

konuda gelenek meydana geldi

111

.Ebussud Efendinin meihatnn hitamna kadar Meihat veya Mftiyyl Enam

gibi mevkiler, hibir ekememezlii mucib olmazd. lim ve faziletle mmtaz olanlar bu

mevkileri tabiatyla ihraz ederlerdi. Dolaysyla da fazllarve kemlleriyle nfzlarn

108 Moltke, age.,s. 45-46.109 Moltke, age.,s. 47.110 Cell Antel, Tanzmt Maarifi, Tanzmt I, Yznc Yldnm Mnasebetiyle, stanbul, 1940. s.

441.111

Mehmet pirli, XIX. Yzylda Osmanllmiye Meslei ve UlemsHakknda Gzlemler, Tanzmt150. yldnm Uluslar ArasSempozyum,Ankara, 1991, s. 213.


33/222

33

da muhafaza etmilerdir. Bu devir Trklerin lim hocalar tesiriyle dn bir terbiye altn-

da gazadan gazaya kotuklarparlak bir devir olmutur112.

Medreseler bu esaslarmuhafaza ettikleri mddete Osmanlevketinin, Osmanl

medeniyetinin ykselmesine hizmet etmiler. Onlar sayesinde memleket feyizden

feyize, zaferden zafere nail olmutu. Fakat Osmanldevletinin ykselme caddesinden

koraklna saplanma tarihi on birinci hicri asrdan balar. Bir milletin saadet seh-

paski, ahlk ycelikler, fikr kudret ve madd satvetten ibaret olup, birinin zlmesi

derhal dierinin inkrazna yol aar. III. Murad devri, her trl tekilat gibi ilmiyenin de

bozulduu bir devir olmutur113. Ulemnn bozulmas eyhlislmlarn siyas ilere

karmaski bunu da XVII. asrda en fazla yapan eyhl slm Hoca Sadeddin Efendi

olmutur. Bundan sonra alan devirde ise ulem arpalk kavgasyla, Osmanlyyama-lamaya, memleketi ihtilaller ve isyanlarla altst etmeye baladlar114.

Bir gn eyh Emir Efendi vaznda Ekbir rvet alr, mstehkk- lnet olur.

Menasb-Devlet n-ehle virulr. Mezlim ile lem doldu. Ulemmz dnya in ada-

ydin kapusuna varurlar diyecek ve bu szlerinden dolayBursaya srlecektir115.

Sultan brahim devrinde rvetle kadlk almak, mansp sahibi olmak ylesine

yaygnlatki bir kadln iki kiiye satlddahi vaki olurdu116. IV Mehmed devrine

gelindiinde ise, Sadarette bulunan Murat Paa, bir gn Kazaskere;Efendiler ulem iinde nice chel yksek mertebelere kmlardr. Nice lim ve

mstahaklar metrk ve b-itibar kalmlar. Badel-yevm bunlara ilim ve fazllarna gre

tevcih-i mertib olunsun117 diyerek gelinen noktay btn aklyla ifade edecek,

fakat hibir karlk bulmayacaktr.

Allmeitim dzeni, hayatn akve ilm inkiafa ayak uyduramayan retim

tarz ile medreseler, kurtarc, yol gsterici ve yn verici kafalar yetitiremez duruma

dmtr

118

. Medrese tahsili asr

n ihtiyalar

na tevafuk, malumata dolu ulem yetiti-remez olmutu. smi var, cismi yok hava medreselerde, ake ile mlzm olup, az

zamanda mderris olma119 ann da almas ile devam eden bu d, vel-

112 Cevdet, I, 109- 111; A. Refik Altnay, OsmanlDevrinde Hoca Nfzu, Hilmi Kitabevi, 1933, s. 6.113 M. emseddin Gnaltay,Zulmetten Nura, Haz. Musa Alak, Furkan Yay., stanbul, 1966, s. 163- 164.114 Altnay, age.,s. 6.115 Altnay, age.,s. 8.116 Altnay, age.,s. 26.117 Altnay, age.,s. 35.118

Cevdet, I, 113;Maruzat, Haz. Yusuf Halaolu, arYay., stanbul, 1980, s 50.119 Cevdet, I, 117; Advar, OsmanlTrklerindelim, s. 110- 111, 193.


34/222

34

nimetlerine kul, devlet ricaline zebun, menfaate kle olmaktan te hnerleri olmayan,

ehliyetsiz hocalar elinde bsbtn varlnyitirmitir120.

Medreseler artk eski intizamnkaybetmiti. Mderrisler haftada drt defa derse

gitmeleri gerekirken, ayda bir defa bile gitmeyen mderrisler vard. lmiye rtbesi

sbyana bile verilir olmutu. Hoca-zde veya kazasker-zdeler, krkar otuzar akeye

medreseye nail olurlard. Biroklar daha beikteyken mlzm olurlar, nutka kudret

bulduu gibi b-phe mansba geerlerdi. Bu sebepten, ekseri haddi bulua gelir

gelmez de mevlevyete nail olurlard. lme rabet olmadndan mderris ve kuztn

ou cheldand. Mansplar ekseriya rvetle alnrd. Parasolanda en byk mansba

nail olurdu121.

XVIII. asra gelindiinde ilmiye snfda gittike artan bozulmadan dolaybir iti-bar kaybna urad. Ulemnn gcnde tedricen bir azalma meydana geldi. ok sayda

mderris veya molla sadece akrabalk balarndan dolayliyakatsiz olduklarhalde de-

iik grevlere atand. Memurluklar yksek dereceli ulemnn hizmetileri ya da taraf-

tarlar gibi uygun olmayan ahslara verildi. Adn bile yazp okuyamayan insanlarn

kadlklara atandzamanlar oldu. Kadlarn rvet aldklarherkese bilinir hale gel-

di122.

lmiyedeki bu bozulma, halkn bu kuruma karduyduu saygnn ve gvenininyitirilmesine sebep olduu gibi, gemite idareye veya sultana yanluygulamalarndan

dolaydirenen, yn veren ulemnn itibargittike kayboldu. Bu durum ylesine tersine

dnd ki, artk devlet adamlarner kanunlarihlal etmekten men etmek iin uyarlar

yapmasgereken ulem deil, Sultanlar, eriatin bozulmamasiin ulemya saysz uya-

rfermnkarmak zorunda kaldlar123.

Esasen bu devre kadar zaman zaman kadlar, saraya mensup ulem ve eyhlis-

lmlar aras

nda ilim ve marifetle mmtaz ok gzide simalar gelmi

124

, ancak bu ktgidie son vermeye gleri yetmemitir. Osmanl padiahlar da ilmiyede grlen bu

aksaklk ve bozukluklargidermeye ynelik zaman zaman fermnlar kardlar, areler

zerinde durdular. Btn gayretlere ramen menfi gidinlenemedi.

120 Sleyman Uluda, ctimai ve Dn Adan Takld Meselesi II, Fikir ve Sanatta Hareket. sy. VIII(Ekim1979 VII Devre), II, 9.

121 Bkz.Tatarck Abdullah Efendi, Lyiha, Tarih-i Osman Encmeni Mecmuas, sy.:41, 1332/1913s.257- 284; Altnay, age.,s. 97- 98.

122 Cevdet, I, 111- 117.123

Ahmed Ltfi, Tarih-i Devlet-i Aliye-i Osmaniyye, Dersaadet, 1302/1884, V, 94.124 Altnay, age.,s. 120.


35/222

35

XVIII. ve XIX. yzyllarda ise devletin idr ve siyas messeselerinde kkl de-

iiklikler yapld. Medrese ise kendi haline terk edildi. Yerine alternatif messeseler

olarak mektepler ald.

Medreseler konusunda en ciddi slaht XX. yzyln banda Mustafa Hayri Efen-

dinin eyhlislmlzamannda (1914- 1916) yaplmak istenmiti. Bu konuda etrafl-

ca incelemeler yaplm, matbuatta kan yazlar ve o devrin aydnlarndan istifade edi-

lerek Islah- Medris nizamnamesi hazrlanmt. Gayesi yeni bir reorganizasyonla

medreseleri ayaa kaldrmak olan bu teebbste Birinci Cihan Harbi yllarna rast geldi-

inden istenilen sonu alnamamtr125.

1.2. Dnemin Islaht Hareketlerine Genel Bir BakIII. Selimin bir Yenieri ayaklanmassonucunda tahtn ve hayatnkaybetmesi

zerine ihtilalcilerin tahta kardIV. Mustafann bir yl iki ay sonra hal` edilmesin-

den sonra II. Mahmud, 28 Temmuz 1808de tahta kt. III. Selimin tahttan indirilme-

sinden sonra onunla yapttemaslarda devletin iinde bulunduu inhitat durumundan

kurtarlmas iin slahta devam edilmesi lzumuna inand126. Onun orduda balatm

olduu slahtdevam ettirmek iin teebbslere giriti. lkin KabakMustafa isyann-

da ve III. Selimin ldrlmesinde rol almbulunan ele-balar cezalandrd. Bundansonra da Anadolu ve Rumelideki ayanlarstanbula davet ederek, onlar ile bir ittifak

senedi imzalad127. Bununla ayanlar padiahn emirlerine uymay, asayii muhafaza

etmeyi ve ilerinden birinin serkelik etmesi durumunda mtereken onun zerine y-

rmeyi, bundan baka yeni talim ve terbiye usullerinin Yenieri ocanda tatbik edilme-

si lzumunu kabul ettiler128.Yenieriler bu icraattan memnun olmadlar ve yeniden is-

yan edip II. Mahmudu tahttan indirmeye teebbs ettiler. Ulemnn araya girmesi ve

ocaklarna dokunulmayacana dair verilen teminat zerine isyana son verdi-ler(1808)129. lk giritii teebbsten ahsn ve tahtn g kurtaran padiah bir sre

slaht hareketlerinden vazgemi, ancak mparatorluun nisb bir suknete kavumas

ve duruma tamamen hkim olduktan sonra reform hareketlerine yeniden girimi ve

bunlarn ounu da baarmtr.

125 pirli, agmak., s. 215.126 E. Ziya Karal, II.Mahmud,A., VII, 165.127 . HakkUzunarl,Alemdar Mustafa Paa, stanbul, 1942, s. 140- 141.128

Eren, Tanzmt, II, 713.129 Karal, Agmad., s. 165.


36/222

36

1826- 1839 yllararasndaki dnemi kapsayan II. Mahmud reformlar, kendinden

nce yaplanlarn bir devam olduu gibi, kendinden sonrakilerin de bir numunesini

tekil etmektedir. Bu durum oluturulan yeni kurum ve kurulularn yaplarnda grlen

deime ve gelimelerden de aka grlmektedir. Bu dnem Osmanllarn hemen he-

men btn deerlerinin yetersiz olduunu, bunlarn deitirilmesi gerektiini savunanla-

rn grlerinin denendii bir zemin olmutur130. On sekiz yllk saltanat hayatnn so-

nunda Sultan Mahmud, mevcut devlet tekilatyla memleketi idareye devam edemeye-

cei ve hkmdarlyla hayatn, bu artlar tamamyla deitirmek urunda, ortaya

koymasgerektii dncesine candan inandve bunun rneklerini Batmemleketleri-

nin tekilatlarnda arad131. Osmanldevletinde kve deiim grupta incelenebilir.

Devlet idaresi, iktisadi ve toplumsal hayat, manevi ve kltrel deiim132. Buradan ha-reketle II. Mahmud reformlarnaltana blmde zetlemek mmkndr:

1-Asker alanda yaplanlar.

2-dar alanda yaplanlar.

3-Mlk ve ml alanda yaplanlar.

4-lim ve maarif alannda yaplanlar.

5-Salk alannda yaplanlar.

6-Sosyal ve kltrel alandaki dier slahtlar.

1.2.1. Asker slahtlar

Yenieri oca, savalarda artk baar gsteremeyip yenilgiden yenilgiye urar

hale gedikten baka, btn dzen ve disiplinini kaybedip serkee hareketleri, isyan ve

ihtilalleriyle devletin ve halkn bana bela kesilmibulunuyordu. Gemiteki her slah

ve yeni dzen teebbslerine isyan ve ktal ile karlk veren ocaktan midini kesmi

bulunan II. Mahmud, yeni bir ordunun kurulmas

n

n zaruri bulunduuna kanaat getirdi.Ancak salam, sadk bir ordu tarafndan desteklenen bir hkmdar, mparatorluu y-

kmdan kurtarabilir, yolsuzluk akntsnnleyebilir, baboihtiraslardan syrlabilirdi.

Byle bir ordu da ancak Avrupa rnei zerinde kurulabilirdi133.

130 Baykara, Osmanllarda Medeniyet Kavram, s. 64.131 Moltke, age.,s. 279.132

Lewis, age.,s. 22.133 Pool, age.,s. 81.


37/222

37

Devlet ricli, ulem ve bazYenieri aalarnn da katldbir toplantda alnan

karar zerine, Ekinci lyihaskarlarak daha disiplinli ve Avrupa bir sistemde yeni

bir asker tekiltn kurulmasna baland134. Fakat Yenieriler buna da razolmadlar,

stanbulda byk bir isyan kt. II. Mahmud bu ayaklanmaysratle bastrd. 10 zilka-

de 1241(16 Haziran 1826) tarihinde yaplan meveretten sonra ocan devlete artk fay-

da salayamayaca anlaldndan tamamen kaldrlmasna karar verildi135. Ocan

kaldrlmasyla birlikte, onun manevi destei olan Bekta tarkatine de iddetli bir darbe

indirildi136.

Bu harekt srasnda Topu, Kalyoncu, Humbarac, Lamcocaklargibi teknik

snflar ve donanma, ayrca Yenieri ocandan cidden bkp usanmolan stanbul halk

ile daha nce pek ok olayda ocadesteklemiolan Ulem snfda padiahn yann-da yer almtr.

Bundan sonra da Asakir-i Mansre-i Muhammediye ismiyle yeni bir asker te-

kilat kuruldu. Bu ordunun yetitirilmesi iin gerekli olan zabitler Purusyadan getirtil-

di137. Tarihi Aa Kapskaldrlarak, Bb-Serasker ihdas edildi ve asker ilerin idaresi

bu makama baland138.

Yeni kurulan ordunun yetitirilmesinde gerekli olan zabit ihtiyacn karlamak

iin II. Mahmud, bir yandan Avrupaya tahsil iin yz eli kadar gen gnderirken; diertaraftan da asker tbbiye ile harbiye mekteplerini kurdu. Bu messeseler iin Avru-

padan pek ok hoca ve mtehassslar getirtti139.

HslYenieri ocann kaldrlmasyla onlara ait rtbeler ve grevler ki, Yenie-

ri aal, sipah ve silahtar ktiplikleri ve bunlara benzer grevler de kaldrld. Bunlarn

yerine askerlik seraskerlii, mukataat ve masraf nazrlklarhassa ve nizamiye muhase-

becilikleri gibi grevler kuruldu ve buralarda alanlara aylklar baland140.

Ayr

ca Asakir-i mansureye haftada iki gn din usulu, asker db ve cihad

n fazi-letleri gibi konularda vaaz vermesi iin Bab- Seraskerde bir nevi Ordu eyhlii

makamihdas edilmitir. Ve bu makama Hazreti Hdyi postniini eyh efendinin am-

134 Mehmet Esad Efendi, ss-i Zafer, stanbul, 1293/1876, s. 22- 36.135 Bu olay ileriki sayfalarda mstakil bir balk halinde ayrntlolarak ilenecektir.136 Karal, agmad. s. 168.137 Karal, Tanzmttan Evvel Garpllama hareketleri, Tanzmt I, s. 28.138 Mehmed Esad, age.,s.192- 195; Eren, Tanzmt, a.y,. II, 715.139

Tanpnar, age.,s. 34; Karal, agmad., s. 168; Eren, agmad., II, 716.140 M. Nuri Paa,Netayicl-Vukuat, Sad. Neet aatay, TTK Basmevi, Ankara, 1980, III-IV, 284.


38/222

38

cas Abdi Efendi, Davut Paa klasna ise, hoca efendilerden Hafz Ahmed Efendi

atanmtr141.

Tanzmt devrinde gelien yeni messeselerin birou II. Mahmud devrinde ku-

ruldu. Mhendis-hne-i Berr-i Hmayun 1241/1825da ayrbir mekteb haline getirile-

rek slah edildi142. 1243/1827de Trkiyede ilk buharlgemi inasna baland. Avrupa

usul ile tensik edilen ve giydirilen ordunun ihtiyalarnkarlamak zere, bugn bir

ksmno devirden kalma binalar iinde grdmz fabrikalar tesis edilir143.

Bu dnemde yaplan asker reformlarn hareket noktas, her eyi ile baarlbir or-

duyu taklittir. Bu tklidin ekli aamasgerei zamann en baarlFransz ordusu, hangi

elbiseyi giyiyor, hangi bot ayandadr, hangi tfekle, sng ile savayor ve hangi sz-

lerle talim yapyor ve hepsinden nemlisi, hangi musik ile savaa gidiyorsa o esasalnmtr. rnein Trkemizde yrmekten yaplacak bir emir sasmevcutken, bu

iiin Franszca Mar kelimesi kullanlmtr144.

Burada zerinde durulmasgereken konulardan birisi de phesiz asrlardr harp

meydanlarnda Osmanl ordusunun mcadele azmini, evkini glendiren Mehterin

kaldrlp yerine battarznda bir musiki tertibi olan Mzka-i Hmayun un kurulmu

olmasdr.

II. Mahmud ve devrin onun izinden giden slahtlar, yeni ordunun giyimindenemir ve komuta kademelerine varncaya kadar her eyi Avrupalyapnca, musikinin de

Avrupal olmas gerektiini dnm olacaklar ki, yeni ordu Askir-i Mansre-i

Muhammediye tekilatnda her tertbin save sol kollariin birer bando kurulmu-

tur. Bu bandolar iin 1827 sonlarnda Cenovadan bir vapur dolusu mzisyen ve musiki

aleti gelmiti. Yeni asker dzende tlimler, artk bu bando eliinde yaplyordu145.

te yandan o zamana kadar yabanc musiki heyetlerinin konserlerine msaade

edilmeyen stanbulda 1826 sonras

nda Avrupal

bandolar gnmz tabiriyle halkaak konserler vermeye balamlard. Padiahn en dikkat eken davranlarnda birisi

de Cuma selamlklarna bu muzika ile gitmesidir. Daha ziyade yabancseyyahlarn yaz-

141 Ltfi, I, 256.142 Osman Nuri Ergin, Trkiye Maarif Tarihi, Osman Bey Matbaas, stanbul, 1939, II, 264- 280.143 Tanpnar age.,s. 35.144 Tuncer Baykara, Yenieri Ocann Kaldrlmasnn Sosyal Sonular, Sultan II. Mahmud ve Re-

formlarSemineri, Ed. Fak. Yay., stanbul, 1990, s. 151.145 Baykara, Osmanllarda Medeniyet Kavram, s. 65.

8/12/2019

Documents

OSMANLI’DA TEKKE VE TARİKAT ISLAHATLARI