1 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

ԳրիԳոր Պըլտեան երեւոյթըւրաքանչիւր ժողովուրդի գրականութեան պատմութեան մէջ կան գիրքերեւ գրողներ, որոնց յայտնութիւնը որոշ ժամանակի մը ընթացքին կը ստեղծէ

այնպիսի տեղաշարժ, որ շատ արագ կը դառնան ծանօթ անուններ, սակայն շատարագ ալ կը մոռցուին։ Կան ուրիշ պարագաներ, երբ գրողի մը գործը կամաց-կամաց կը թափանցէ ընթերցող շրջանակներու գիտակցութենէն ներս։ Տակաւինկան գրողներ, որոնց յայտնութիւնը մէկ անգամ ընդմիշտ կը փոխէ գրականու-թեան մը ընթացքն ու ճակատագիրը։ Գրիգոր Պըլտեանի արտադրութիւնը կըպատկանի վերջին երկու խումբերուն։

Թէեւ Պըլտեան սկսած է գրել ու հրատարակել շատ կանուխ տարիքին,երկար ատեն գործերը մնացած են կարծես սեփականութիւնը նեղ շրջանակիմը, զինք դարձնելով գրողներու գրող մը։ Այս կացութիւնը գլխիվայր կը շրջուիերբ կը սկսին լոյս տեսնել արձակ հատորները քսան տարի առաջ։

Այստեղ պէտք է տեսնել անշուշտ ժամանակի հրամայականը։ Պըլտեանիգիրքերը առաջին օրէն իրենց ոճով, մտահոգութիւններով ու բերած նորութիւն-ներով կը թուին ըլ լալ քայլ մը առաջ ընթերցող անմիջական հանրութեանճաշակէն։ Ասիկա կ՚երեւի առաջին իսկ գրութիւններուն մէջ։ Պըլտեան սկիզբէնուզած է թափանցել Եւրոպայի մէջ տիրող ժամանակակից իմացական հոսանք-ներուն, զանոնք բերել հայ գիրէն ներս, այսինքն իբրեւ գրող մտնել ժամանակիհոսքին մէջ։

Պատումները երբ կը սկսին լոյս տեսնել հանրութիւնը կարծես արդէն հասածէ Պըլտեանի ժամանակին։ Հատորները կը գտնեն լայն արձագանգ, սկսեալ ծայ-րագոյն արեւմուտքէն՝ Լոս Անճելոսէն, ուր տեղի կ՚ունենան ձեռնարկներ ուշնորհահանդէսներ յաճախ խուռներամ բազմութեան ներկայութեամբ։ Ալիքըշատ արագ կը տարածուի հայկական աշխարհէն ներս հասնելով մինչեւ Երեւան։Հետաքրքրական է այն երեւոյթը, որ նոր սերունդ մը կայ ե՛ւ Սփիւռքի ե՛ւ Հայաս-տանի մէջ, որ անոր գրականութեան հետ հանդիպումը կը նկատէ հիմնարարդէպք իր ճամբուն վրայ։

Պըլտեանի արտադրութեան ճոխութիւնը մեզ կը դնէ զայն դիմագրաւելուստիպողութեան տակ։ Կարելի չէ ԻԱ. դարուն հայ գրականութեան հոլովոյթինձեռնամուխ ըլ լալ առանց դէմ առ դէմ գալու անոր գործին։ Պըլտեանի արտադ-րութիւնը Աղէտին իր ուղղակի ճակատումով սեփական լեզուին մէջ իսկընթերցողը կը դնէ ինքնագիտակցումի նոր հարթակի մը վրայ։

«Բագին»ի նոր խմբագրութիւնը այս բացառիկ թիւը կը նուիրէ անոր,գիտակցելով, որ գրական գետնի վրայ կ՚ապրինք բախտորոշ ժամանակաշրջանմը՝ Պըլտեան երեւոյթի ժամանակը։

Ի

Գրիգոր Պըլտեան երեւոյթը | Խմբագրական ................................................1

Գրիգոր Պըլտեան՝ ընթերցումէն պատում.......................................................5յիսուն տարուան ուղի մը | Րաֆֆի Աճէմեան

Ժամանակագրութիւն ..................................................................................14

Լեզուներ | Գրիգոր Պըլտեան ....................................................................18

Պըլտեանի համար | Քրիստիան Բատիկեան..............................................32

եզակին | անահիտ սարգիսեան..................................................................36

Շրջում | Արամ Պաչեան ............................................................................41

Պտոյտ մը Պէյրութի թաղերուն մէջ Գրիգոր Պըլտեանի հետ........................46

Յետնաշխարհ | Գրիգոր Պըլտեան ............................................................65

Լեզու, ժամանակ եւ ժողովուրդ

Պըլտեանի վէպերուն մէջ | Դալար Շահինեան...........................................73

ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹԻՒՆ

ÊÙµ³·Çñ | êáÝdz øÇɿ׻³Ý-²×¿Ù»³Ý

öáË ËÙµ³·Çñ | Üáñ³ ´³ñë»Õ»³Ý

Ò»õ³õáñáõÙ »õ ¿ç³¹ñáõÙ | ²ÝáÛß ²ÏÝ»ñ»³Ý

ÊØ´²¶ð²Î²Ü ÊàðÐàôð¸

ՅՈՒՆՈՒԱՐ – ՅՈՒՆԻՍ 2016 ծե. տԱՐԻ, թԻՒ 1 – 2

øñÇëïÇ³Ý ´³ïÇÏ»³Ý,

سñáõß ºñ³Ù»³Ý

ìÇ·¿Ý ÂÇõý¿Ýù×»³Ý

Ú³Ïáµ ÎÇõÉÉÇõ×»³Ý

²õ»ïÇë г׻³Ý

ì³ñ¹³Ý سïÿá뻳Ý

Þ³ÕÇÏ ØÏñïÇ㻳Ý

²ñùÙ»ÝÇÏ ÜÇÏáÕá뻳Ý

²ñ³Ù ä³ã»³Ý

ê»õ³Ý î¿ÛÇñÙ¿Ý×»³Ý

ØÇñݳ îáõ½×»³Ý

Ú³ñáõÃÇõÝ øÇõñù×»³Ý

Հերքել որ ստանձնել | Յակոբ Կիւլ լիւճեան ................................................77

Գրիգոր Պըլտեանի վիպական.......................................................................85արձակին առջեւ | Յարութիւն Քիւրքճեան

Ձայն–Պատկեր–Պատում | Նազիկ Նաթալի Գարամանուկեան.....................93

Անհնազանդը | Գրիգոր Պըլտեան ............................................................102

Կորստի ժամանակը | Սիրանոյշ Դւոյեան.................................................106

Հինգ նկարի պատմութիւն...........................................................................112

Բառ, պատկեր, ժամանակ | Հրայր E Անմահունի ......................................114

երկու եդիպոսները | Մարկ Նշանեան .....................................................121

Բալասան մը դիւրին յոգնող ........................................................................144թարգմանիչի մը համար | Ճէնիֆըր Մանուկեան

Գրիգոր Պըլտեանի «Կրկնագիր մարդը» | Նորվան Արք. Զաքարեան ......150

гëó¿ª

äáõñ× Ð³Ùáõï

Þ³Õ½áÛ»³Ý Ï»¹ñáÝ, ´. Û³ñÏ

E-mail: pakin@hamazkayin.com

лé. 00961 1 241072

îå³·ñáõÃÇõݪ

гٳ½·³ÛÇÝÇ

§ì³Ñ¿ ê¿Ã»³Ý¦ ïå³ñ³ÝÇ

òñáõáõÙÇ Ï»¹ñáݪ

гٳ½·³ÛÇÝÇ ¶ñ³ï³ñ³Í,

Þ³Õ½áÛ»³Ý Ï»¹ñáÝ,

äáõñ× Ð³Ùáõï

лé. (01) 241263/4

ü³ùë. (01) 260329

öáëï³ñÏÕ. 80 1096 äáõñ× Ð³Ùáõï

E-mail: imphamaz@inco.com.lb

Ðñ³ï³ñ³ÏáõÃÇõݪ гٳ½·³ÛÇÝÇ Î»¹ñáÝ³Ï³Ý í³ñãáõû³Ý

´²ò²èÆÎ ÂÆô

Նուիրուած՝ Գրիգոր Պըլտեանի գրական գործունէութեան յիսնամեակին

ԹԻՒ 1–2 2016

Photographies © Arakel A., 2011 / Archives Éditions Parenthèses.

5 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

րանսացի գրող եւ քննադատ Ժան-Փօլ Էնթհովէն Փրուսթի վէպին

նուիրուած գրութեան մը մէջ կը նշէհետեւեալը. «Անոնք, որոնք երբեք չենկարդացած «Կորուսեալ ժամանակիփնտռտուքով» վէպը1…կ՚անգիտանան,որ անոր երեք հազար էջերը ունին ար-տառոց ուժը կերպարանափոխելու ա-նոնց իսկական ընթերցողին գոյութիւ-նը։ Այդ անբախտները կ՚անգիտանաննաեւ, որ քանի մը միլիոն բառերը, զորսկը պարունակէ այդ «հսկայածաւալմանրակերտը», եթէ լսուին ու համտես-ուին պէտք եղածին պէս, կրնանենթակային պարգեւել իմաստութեան,ազնուութեան, երգիծանքի, անջատ-ման ու գեղեցկութեան անհամեմատերանելի պահեր։ Փասքալ անհաւատ-ներուն խորհուրդ կու տար ծնրադիր ա-ղօթել սպասելով հաւատքի ժաման-ման։ Փրուսթի պարագային աւելի աշ-խարհական մօտեցումով կ՚ըսենք՝ կար-դացէ՛ք, կարդացէք, կարդացէ՜ք, եւ հը-րաշքը վրայ կը հասնի դանդաղ ու ինք-նաբերաբար»։2 Անկարելի է այս տողե-րը կարդալ իբրեւ հայ ընթերցող առանցմտաբերելու Գրիգոր Պըլտեանի պարա-գան մեր գիրերու աշխարհին մէջ։

Արդարեւ Գրիգոր Պըլտեանի անու-նը տարիներու ընթացքին դարձաւ հայգիրերու երկնակամարին մշտակայ ներ-կայութիւնը։ Վերջին քսան տարինե-րուն ականատեսն ենք իսկական գրա-կան ու իմացական երեւոյթի մը։ Գիր-քերը լոյս կը տեսնեն ետեւ-ետեւի, բե-րելով լեզուի ու պարունակութեան շլա-ցուցիչ այլազանութիւն ու որակ, նորլեզու մը պիտի ըսէինք, որով առաջինանգամ ըլ լալով լեզուին մէջ կը մտած-ուի լեզուին իսկ կրած աղէտը, բան մը,որուն ամայքին բնակիչներն ենք հետըզ-հետէ աւելի գրեթէ ամէն տեղ։ Փոթո-րիկէն հարիւր տարի ետք անապատինաւազները ներթափանցած կը թուինըլ լալ ու խցանած իրերայաջորդ սե-րունդներու հագագները, այն աստիճանոր լեզուն կարծես նուազած կը թուի ըլ-լալ կարողականութեան իր նուազա-գոյն մակարդակին՝ այսինքն հաղորդակ-ցականին, այդ ալ տակաւին անթացու-պերով ընթացող։ Լեզուն, բայց նաեւմիտքը, որով ինչպէս Պըլտեան կ՚ըսէ՝մէկը չկայ առանց միւսին։ Լեզուի աղէ-տը նաեւ եւ ամէնէն առաջ է՛ մտքի աղէ-տը։ Հո՛ն է որ կը զգանք հարուածին գե-րագոյն ու վերջնական կռուփը։ Ամբող-

ԳրիԳոր Պըլտեան՝ընթերցուՄԷն ՊատուՄ.յիսուն տարուան ուղի Մը

Րաֆֆի աճէմեանԾնած է Պէյրութ։1987-ինհաստատուած էմոնթրէալ։Շրջանաւարտ էմոնթրէալիԳոնգորտիահամալսարանէնորպէսճարտարագէտ։Հետեւած է նոյնհամալսարանիփիլիսոփայութեանդասընթացքներուն։առաջինգրութիւնները լոյստեսած են«Հորիզոն»շաբաթաթերթիԳրականյաւելուածին մէջ,1994-էն սկսեալ։մաս կազմած էնաեւ անորխբագրականկազմին, ինչպէսնաեւ Լոս անճելըսի«Բաց նամակ»պարբերականին։աշխատակցած էզանազան գրականամսագրերու եւթերթերու՝«Բագին»ին,«Յառաջ»ին,«ինքնագիր»ին եւմարկ նշանեանի«Կամ» հանդէսին։

րաՖՖի աՃԷՄեան

Ֆ

ջակուլ դէպքը, որուն յաճախանքինբնակիչներն ենք ահաւասիկ հարիւրտարի է, սերունդներու ստեղծագործա-կան ոգին եւ ուժը կը պահէ կարծեսբանտարկուած իր իսկ պարտադրածգլխաւոր սեւեռումի առարկայի կախար-դանքին տակ՝ կրկնումի յոռի շրջանակիմը մէջ պտտող։ Պատմականն ու քա-ղաքականը կը նկատուին գերիվերհարթակները մտքի աշխատանքին,մինչ ստեղծագործականը կը մնայհարկատու ու կրաւորական։ Լեզուն կըմնայ աքսորուած մտքի ոլորտէն։

Հոս է որ ականատես ենք հրաշքիմը համազօր իրողութեան։ Կարելի չէկարդալ Պըլտեանի արտադրութիւնըընդհանրապէս, բայց «Գիշերադարձ»վիպաշարքը մասնաւորաբար, առանցանդրադառնալու, որ դէմ յանդիման կըգտնուինք բացառիկ մտքի ու գրչի ար-գասիքը եղող արտադրութեան մը հետ։

Անոր էջերու ընթերցողին առջեւ կըբացուի կարծես շատ ծանօթ ու միա-ժամանակ անծանօթ լեզու մը, որ հա-ղորդակցութիւնը բաց կը պահէ մէկկողմէն մինչեւ լեզուին ակունքները,հին լեզուն, միւս կողմէն կը հասնիանոր կիրառման բոլոր գունագեղ խո-նարհումներուն, զայն կը փռէ շլացու-ցիչ գունագեղութեամբ գորգի մը նմանանցեալէն մինչեւ ապագայ։ Առաւել եւսամէն մէկ տող կու գայ մտածման իր

հոլովոյթով։ Լեզուն, այս մէկը, կը մտա-ծէ եւ ընթերցողը կը դնէ իր կարգինմտածելու հարկադրանքին տակ։ Աշխա-տանքի հարկադրանքին։

«Գիշերադարձ»ի հատորները կըպարտադրեն բազմաթիւ ընթերցում-ներ։ Այս առումով զայն կարելի է նկա-տել «հսկայածաւալ մանրակերտ մը»,յար եւ նման Փրուսթի «Կորուսեալժամանակի փնտռտուքով»ին։ Երկուվիպաշարքերն ալ կը ստեղծեն ինքնա-փակ ու ինքնաբաւ աշխարհներ, բնակ-ուած կերպարներու խայտաբղէտ շար-քերով, հերոսներ կամ հակահերոսներ,որոնք բարդ կառուցումներ են իսկա-կան կերպարներէ մեկնող բայց խտա-ցընող մարդկային բարքերու զանա-զան ու զարմանազան գոյներ ու շեր-տաւորումներ, դիրքեր ու կեցուածք-ներ։ Աշխարհներ՝ բանող իրենք-իրենցօրէնքներով ու իրենք-իրենց։ Պըլըտ-եանի տողը միաժամանակ անընդհատթէ՛ կը մտածէ իր իսկ պատմածը, թէ՛կը գեղագիտականացնէ զայն, խաւ առխաւ ու մէջ մէջի հիւսելով լեզու ումիտք։ Կը ստեղծէ կարծես անկարելինմտածելու կարողութիւն մը, անոր մօ-տենալու ու ներառնելու կերպ մը, զայնըսելու ձեւ մը։ Անկարելի է ապշածչմնալ լեզուի այս մանրաշխարհային ուհանրագիտարանային կիրառումին ուկառուցումին դիմաց։ Կորսուած ուկորսուող աշխարհի մը ամբողջ բոյրը,գոյնը, համը, ձայնը կարծես կը հիւս-ուին անոր տողերուն մէջ։ Այս ամէնըլեզուով մը, որ ամբողջովին բաց է դէպիիր ժամանակն ու նաեւ ապագան։Ասոր կ՚աւելնայ երկրորդ մակարդակիմարտահրաւէրը, որ է պապանձումին,

ԲԱԳԻՆ | 6

ԹԻՒ 1–2 2016

Լեզուի աղէտը նաեւ եւ ամէնէն առաջէ՛ մտքի աղէտը։ Հո՛ն է որ կը զգանքհարուածին գերագոյն ու վերջնականկռուփը։

պապանձումի մատնող դէպքին յաղ-թահարումը։ Անկարելի է մանաւանդկարդալ Պըլտեան եւ մնալ նոյն անձը։Ամէն ընթերցում կը բերէ յաւելեալ ույաւելեալ շերտեր ինքնաճանաչումի,որով գործը հայելիի մը նման ընթեր-ցողին ետ կը ցոլացնէ անոր իսկ այլա-կերպուած պատկերը, բանող գործիքիմը նման, որ անընդհատ անծանօթծալքերէ կ՚արտաբերէ կարծես ընթեր-ցողին իսկ գիտակցութեան յատակըթաղուած ու անճանաչ վայրեր։

Վերադառնանք սակայն գրողիվաստակին, որ յիսուն տարի առաջսկսած աշխատանքի մը շարունակուողարգասիքն է։ Երեսունէ աւելի հատոր-ներ, անթիւ յօդուածներ մամուլին մէջ,մանաւանդ Փարիզի «Յառաջ»ին, եր-կար տարիներու ուսուցչական ասպա-րէզ, բազմաթիւ աշակերտներ, ընթեր-ցողներ, հետեւորդներ։ Ահաւասիկ եթէուզենք քանի մը տողով ամփոփելզայն։

Պըլտեանի գիրքերը իր իսկ բառե-րով երկար ատեն, տարիներով, կ՚ըն-դունուէին լաւագոյն պարագային «քա-ղաքավար լռութիւններով», որոնք ի-րենց յետին ունէին անշուշտ սովորա-կան տափակութիւնները ենթադրեալխրթնութեան մը վերաբերող։ Այդ խըրթ-նութիւնը, ինչպէս միշտ, կը նշէ ընթեր-ցողին մօտ կազմաւորուած մտայինհամակարգեր խախտելու չկամութիւ-նը կամ անկարողութիւնը։ Պարզու-թեան ետեւ թաքնուող պահանջքը իրա-կանութեան մէջ կ՚ուզէ կառչած մնալծանօթին եւ խուսափիլ նորին հետհանդիպումէն, նման նաւաբեկումէ ա-զատած ու լաստակի վրայ ծուարած

ապաստանեալին, որուն համար ով-կիանոսի ամէն ալիք կը բերէ վերջնա-կան խորտակման ուրուանկարը։

Պըլտեան տեղ մը կ՚ըսէ, որ գիր-քերը իրենք կը ստեղծեն իրենց ընթեր-ցողները եւ ատիկա կրնայ կարօտիլժամանակի։ Ասիկա անշուշտ պայմա-նաւ որ ստեղծարար ուժը, այն հիմ-նական մղումը, որ կը հրահրէ ենթա-կան ըլ լայ այնքան զօրաւոր որ գրողը

դիմանայ «քաղաքավար լռութիւննե-րուն» ու շարունակէ։ Բարեբախտա-բար գրողը ունէր այդ անհրաժեշտջիղը սպասելու ու շարունակելու եւընթերցողները սկսան գալ, մանաւանդվերջին քսան տարիներուն երբ պա-տումները սկսան լոյս տեսնել ու միա-ժամանակ գիրքերը գտան արժանիհրատարակիչ մը, իսկական հրատա-րակիչ մը բառին բոլոր իմաստներով ույստակ տեսիլքով՝ յանձինս ՍարգիսԽաչենցի, Երեւան, բան մը, որուն պա-կասը մեծ հարցերէն մէկը եղած է ա-րեւմտահայ գրողներուն սկիզբէն իսկ։

Պըլտեան կը գրէ, որ գրողը գիրիաշխատաւոր մըն է։ Գաղափար մը տա-լու համար այդ աշխատանքի ծաւալէն

7 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

Պըլտեանի տողը միաժամանականընդհատ թէ՛ կը մտածէ իր իսկպատմածը, թէ՛ կը գեղագիտականացնէզայն, խաւ առ խաւ ու մէջ մէջիհիւսելով լեզու ու միտք։ Կը ստեղծէկարծես անկարելին մտածելուկարողութիւն մը, անոր մօտենալուու ներառնելու կերպ մը, զայն ըսելուձեւ մը։

ու ընդերքէն, փորձենք հոս ամփոփակնարկ մը նետել գիրքերուն վրայ։

Գիրքերը կարելի է բաժնել քանի մըլայն խմբաւորումներու։ Պըլտեան կ՚ը-սէ, որ սկիզբը ի մտի ունեցած է չորսգիրք. «Հակաքերթուած»ը, «Վայրեր»ը,«Հատուածներ սենեակի մասին»ը եւչորրորդ մը, որ չէ գրուած, աւելի ճիշդլուծուած է կ՚ըսէ ուրիշ գիրքերու մէջեւ որոնց վրայ սկսած է աշխատիլզուգահեռաբար։ Ասոնցմէ առաջ սա-կայն Պըլտեան կը ձեռնարկէ ուսում-նասիրական յօդուածներու շարքի մը,լոյս տեսած «Բագին»ի եւ մանաւանդ«Ահեկան»ի մէջ, այսինքն 60-ական-ներու կէսերէն սկսեալ։ Հոն ան ձեռքկ՚առնէ արեւմտահայ գիրի մեծերունարտադրութիւնները` Մեծարենց, Վա-րուժան, Ինտրա եւ կը փորձէ զանոնքկարդալ ու մեկնաբանել ընկալուածէնտարբեր ակնոցով։ Գործերը նախ անկը վերցնէ իբրեւ գրուածք, այսինքնգրողական աշխատանքի ենթարկուածթեքսթեր, որոնք ըլ լալով լեզուականարտադրութիւններ ենթակայ են լեզուիօրէնքներուն։ Պեղումի աշխատանքմըն է որ կ՚ընէ, փորձելով յայտնաբերելթէ ինչ կը կատարուի գործերուն մէջ։Հոս՝ անդին ենք այլեւս գործ մը ենթադ-րեալ գրական շարժումի պրիսմակէնդիտող կամ ըստ բովանդակութեան ուըստ կառոյցի բաժնող սահմանափակու ըսենք ժամանակավրէպ մօտեցում-ներէն։ Վաթսունականներն են, կառու-ցապաշտութեան փայլուն օրերը, երբՊարթ կը յայտարարէ գրողին մահը։Կը մնայ գործը դէմ յանդիման ընթեր-ցողին։ «Գրութեան տարրերուն միջեւդրուած յարաբերութիւնները կառուց-

ուած են ընթերցողին կողմէ. ինչ որտուեալը կը վերածէ արտադրուածի»։Ահաւասիկ ընթերցողին ներգործականդերը՝ գրութեան վերարտադրութիւնըիր իսկ մտահորիզոնին եւ կը շարու-նակէ. «Ուրկէ՞ կը բխի այս կարելիու-թիւնը, եթէ ոչ, ըսուածի բազմադիմութե-նէն անդին, չըսուածէ՛ն, որ կը գտնուիըսուածին մէջ, գրութեան մէջ, հեռա-ւորուող, անտեսանելի, չմտածուած,լռութենէն ու պարապներէն»։ 3 Աւելիանդին այդ գրուած չըսուածին կու տայմնացութիւն տարազը։ «Անոր վրայ էոր կը շարժի ընթերցումը»։ 4 Ընթեր-ցումը այստեղ կիրառում մըն է, թեքսթի«համար» մը, փոխանակ անոր «մա-սին» ըլլալու։5 Դժուարը կ՚ըսէ «գտնելնէ այն լեզուական տարրերը, որոնցմէմէկուն խաղը, շարժումը կ՚արձակէամբողջ գրութիւնը»։6 Կարեւորը հար-ցումը հարցնելն է կը գրէ ան, սպասելը,որ ան գայ թեքսթէն իսկ, եւ որունյայտնութիւնը կը բանայ ընթերցումիկարելիութիւն մը։7

Այս յօդուածները տարիներ ետքպիտի հաւաքուին ու ամբողջացուինՍարաֆեանի, Շահնուրի ու Որբունիիգործերու ընթերցումներով, որոնց պի-տի կցուի ընթերցումի գործողութիւնըբացատրող երկար ու գեղեցիկ գրու-թիւն մը, եւ բոլորը պիտի մտնեն«Տրամ» վերնագիրը գրող հսկայածա-ւալ գիրքին մէջ։ Հոյակապ հատոր մը,որ հիմը կը դնէ գրական ժառանգիընկալման եւ իւրացումի նոր փուլի մը։Կը բանայ գրութիւնները ապագայինու կը ստեղծէ ու կը կիրարկէ անոնցմօտենալու զանազան ռազմավարու-թիւններ։

ԲԱԳԻՆ | 8

ԹԻՒ 1–2 2016

Մինչ այդ սակայն լոյս տեսածպիտի ըլ լան «Տեղագրութիւն քանդը-ուող քաղաքի մը համար»ը, «Հատ-ուածներ սենեակի մասին»ը, «Objets etdébris»ն եւ «Հակաքերթուած»ը, իսկ1983-ին լոյս կը տեսնէ «Վայրեր»ը։Ասիկա առաջին խումբ մը կրնանքնկատել պայմանականօրէն, տրուածըլ լալով, որ գրողին ամենահին եւամենահիմնական հարցերն ու մտահո-գութիւնները արդէն ի յայտ կու գան ումասամբ լուծում կը ստանան այստեղ։

Ի՞նչ են այդ հարցերը։ Ամէն բան կըսկսի անբաւարարութեան զգացումէմը, երբ գրողը կ՚անդրադառնայ որգիրը, ինչ որ կը տեսնէ շուրջը եւ ինչ որկը փորձէ ինք ընել, դժուարութիւննունի խօսելու շուրջի աշխարհին մա-սին, չ՚ըսեր զայն, ենթական պահելովschizophrenic վիճակի մը մէջ։ Ինչո՞ւայս երկփեղկումն ու անբաւարարու-թեան զգացումը։ Ասիկա մէկ կողմէ։Կայ նաեւ բանաստեղծութեան անու-նով եկողը, որ կը դաւանի արտայայտելգրողին զգացումները, երազները, տեն-չանքները կամ առօրեան։ Այս բոլորինմէջ լեզուին կը տրուի ընդունուածսակայն երբեք հարցադրուած պաշտօնմը իբրեւ փոխանցող, հաղորդակցա-կան միջոց, առանց երբեք ինքնինդառնալու խնդրական։ Այստեղ պէտքչէ մոռնալ երկու բան։ Առաջինը Աղէտիհորիզոնն է, այսինքն ա՛յն դէպքին, որխնդրական կը դարձնէ ամէն բան,ներառեալ բանաստեղծութիւն եւ լեզու։Լեզուն ինչպէ՞ս կրնայ ըսել զինք անա-պատ դարձուցած դէպքը։ ԵրկրորդըԵւրոպան է, այսինքն շրջապատի գրա-կան ու իմացական աշխարհին մէջ

տեղի ունեցող փոփոխութիւնները,հասնելով 1968-ի մայիսեան ցոյցերուն,Փարիզ։ Պըլտեան արդէն տարի մըն էՓարիզ է։ Գրողը մէկ օրէն միւսը ինք-զինք կը գտնէ մէկ կողմէն աքսորեալիր ծննդավայրէն, միւս կողմէն շրջա-պատուած մեծ խանդավառութեամբփողոց իջած երիտասարդութեամբ, որկը պահանջէ փոփոխութիւն։ Եւ ու-րեմն հարկադրանքը՝ կարենալ այդամէնը բերելու սեփական լեզուընկա-լումին մէջ, անցնելով զայն սեփականիսկ մարմնէն։

Այս ամէնը ծնունդ կու տան տագ-նապի մը։ Պըլտեան այդ տագնապըգիրին մէջ բերելով զայն կը մեկնաբանէիբրեւ էութեան բացակայութիւն։ Այսմէկը կը պատահի երբ էութիւնը կը լքէտողը, կ՚ել լէ բանաստեղծութենէն, այ-սինքն մէկ խօսքով ու լաւ մը տափակ-ցընելով ըսենք՝ երբ տողին ենթական՝

եսը, կը կորսուի։ Տողը կը մնայ միս-մինակ, քերթուածն ալ կը դառնայ ինքնիր վրայ։ «Հակաքերթուած»ը ասի-կա էոր կը բեմականացնէ։ Ասոր ետեւ կայանշուշտ բանաստեղծութեան զար-գացման ընթացք մը, պատմութիւն մը։Հոս է որ ընթերցումներէն ելած մտահո-գութիւնները կը միանան բանաստեղ-ծութեան կարելիութիւնը իսկ խնդրա-կանացնող աշխատանքի մը։ Պըլտեան

9 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

Բուն տագնապը մտքի խորտակումն էծայրագոյն փորձառութեան մը եզրին։Հարցը՝ ինչպէ՞ս զայն բառնալ երբլեզուն իսկ չի դիմանար այդ տեսակդէպքի։

կ՚ըսէ, որ «Հակաքերթուած»ը նախա-տեսուած էր ըլ լալու առաջին գիրքը,սակայն նիւթական միջոցներու հարցը,առաւել Լիբանանեան պատերազմիսկսիլը ինքնաբերաբար կը պարտա-դրեն ուրիշ գրութիւն մը, որ կը կոչուի«Տեղագրութիւն քանդուող քաղաքի մըհամար»։ Անոր մէջ ալ պատմութի՛ւննէ, որ թէեւ լքած բանաստեղծութիւնը՝էութեան բացակայութեան հետ՝ կըխուժէ անկէ ներս, բռնի կերպով. քա-ղաքն է որ բոլորին առջեւ քարուքանդկ՚ըլ լայ։ Պատմութիւնը կը վերադառ-նայ, կարծես կը կրկնուի։ «Տեղագրու-թիւն»ը իսկապէս յեղափոխական հա-տոր մըն է ամէն տեսակէտէ եւ կը պա-հանջէ տեսնել, կարդալ ու լսել միա-

ժամանակ։ Տողերը բազմաթիւ ուղղու-թիւններով կ՚ընթանան եւ իրենց քայ-քայումով իսկ կը բերեն քաղաքին քայ-քայումը, կը բեմադրեն զայն։ Հոս նաեւի յայտ կու գայ ձայնային աշխարհ մը,աջէն ու ձախէն կը լսենք խօսակցու-թեանց պատառիկներ, թերթերէն, ձայ-նասփիւռէն եկող արձագանգներ։ Միա-ժամանակ կ՚երեւի թեքսթային յղում-ներու օգտագործումը, օրինակ գրա-բարի մուտքը, ուր լեզուն կը յղուի ինքնիրեն, ինքն իր պատմութեան։ Միշտսահմանի հարց մը կայ, սահմանա-զանցումի։ Ատիկա անշուշտ մասամբկը ծնի Աղէտի հորիզոնէն։ Պըլտեանի

մօտ լեզո՛ւն ստանձնելու հարցադ-րումով կը դրուի անիկա, ուր գրողը կըստանձնէ զայն մինչեւ ծայր տանելուհարկադրանքը։ Լեզուն, բայց նաեւմիտքը։ Բուն տագնապը մտքի խոր-տակումն է ծայրագոյն փորձառութեանմը եզրին։ Հարցը՝ ինչպէ՞ս զայն բառնալերբ լեզուն իսկ չի դիմանար այդ տե-սակ դէպքի։

Լեզուի հարցը կը կապուի նաեւառօրեան կարենալ ըսելու հարցին։Ասոր մէջ կը մտնէ ժխտումներու եւինքնամերժումներու վրայ հիմնուածգաղափարաբանական ոլորտը։ Վաթ-սունականներուն ու եօթանասունա-կաններուն Պէյրութի եռուն գրականմիջավայրին մէջ կ՚երեւի՝ զրոյցներու,վիճարկումներու մէջ հետեւեալ հարցը.ո՞վ պիտի գրէ Սփիւռքի վէպը։ Օրին կըկատարուին երկար արձակի փորձեր,լոյս կը տեսնեն գիրքեր։ Օրինակի հա-մար միայն թուենք անուններ. Անդրա-նիկ Ծառուկեան, Մուշեղ Իշխան,Գէորգ Աճէմեան, Սիմոն Սիմոնեան եւուրիշներ։ Գիրքերու արագ թերթա-տում մը անմիջապէս ի յայտ կը բերէտագնապը։ Սփիւռքեան տարածքինսեմաստան ու կորստեան վայր ըլ լա-լու գաղափարաբանութիւնը կը թա-փանցէ նաեւ անոնց էջերէն ներս եւանկարելի կը դարձնէ իրական մարդոցկեանքերու ամբողջական ընկալումը,տեղի տալով գրեթէ միամակարդակհասկացողութեան մը՝ մաշումի ու կա-րօտախտի միջեւ տարուբերող։ Դուրսկը մնան հսկայական ոլորտներ, օրի-նակ սեռականութեան, կեանքի հակա-սութիւններու, կռիւներու, բարոյականօրինազանցումներու ամբողջ շերտեր։

ԲԱԳԻՆ | 10

ԹԻՒ 1–2 2016

Ան կը պնդէ որ գիրք մը գոյութիւն չունիառանց հարցադրումներու շարքի մը,որոնք պէտք է յայտնուին ու լուծումներգտնուին որ գիրք մը մէջտեղ գայ։

Իսկ եթէ պատահի որ փորձը կատար-ուի բաներ մը բերելու գրականութիւն,հակառակ շարժումով մը կարծես գրա-կանը ինք կը փախչի էջերէն։ Կըպակսի լեզուն։ Մարդիկ չեն անդրա-դառնար, որ թերթի լեզուով գրականու-թիւն չի մշակուիր։ Գրականութիւնըմիայն նիւթի կամ գեղեցիկ հայերէնիհարց չէ։

Պըլտեանի մօտ այս հարցին լու-ծումները կը սկսին նախ երեւիլ բա-նաստեղծական հատորներուն մէջ,մանաւանդ «Մանտրաներ» եւ «Ելք»հատորներով։ Մանտրայով Պըլտեանլուծած է էութեան բացակայութեանհարցը, կարելի է ըսել գտած է կաղա-պարը լուծումին։ Իսկակական լեզուա-կան հրախաղութիւն մը ի յայտ կու գայանոր էջերուն, ուր կրկնուող տողերըկը բերեն իրենց կշռոյթը։ Պըլտեան կըբեմադրէ լեզուին տարբեր մակարդակ-ներն ու շերտերը։ Ասիկա իր մօտ գիւտմըն է, որ ապագային կարելի պիտիդարձնէ պատումի լեզուն։ Բանաստեղ-ծութեան մէջ կու գան խառնուիլ հա-յերէնի տարբեր մակարդակներ, գրա-բարէն խօսակցական, բարբառա-յին ուտեղական։ Էջին վրայ ձայները պատ-րաստ են յայտնուելու։ Բանաստեղ-ծականին մէջ կը սկսի նաեւ յայտնուիլարձակը։ Կարծես ճամբայ կը փնտռէդուրս գալու եւ ինքզինք գտնելու ա-ռանձին հատորով։ Յաջորդող «Էր» հա-տորին մէջ առաջին անգամ կու գանտեղ գտնել արձակ ու բանաստեղ-ծութիւն մէկ կողքի տակ։ Պըլտեան կըսկսի նաեւ կարճ արձակներ հրատա-րակել մամուլին մէջ, մանաւանդ «Յա-ռաջ»ին։

Ասոնց կողքին Պըլտեան կը շա-րունակէ ընթերցումի ու վերլուծումիաշխատանքը ետեւ-ետեւի լոյս ընծայե-լով Նարեկացիի եւ Վարուժանի նուիր-ուած խիտ ու յեղաշրջող հատորներ,իսկ «Տրամ»ը կ՚ունենայ իր շարունա-կութիւն «Մարտ» եւ վերջերս լոյս տե-սած «Տարմ» հատորները։ Տրամը Պը-լըտեանի ֆեթիշ բառերէն մէկն է։ Անորառաջին իմաստը կը գտնէք «տրամա-խօսութիւն» բառին մէջ, ուր կը նշանա-կէ երկու, իսկ երկրորդ իմաստով կ՚ե-րեւի «տրամաբանութիւն» բառին մէջ,ուր կը նշանակէ ամուր, կուռ։ Հատորինմէջ Պըլտեան կը սիրէ գործածել, կըստեղծէ ՞ «տրամել» բայը, նշելու համարընթերցումին իրագործածը՝ այսինքներկրորդ ընթերցում մը, որ գործը կըդնէ աւելի ամուր հիմերու վրայ։ Նոյնչորս գիրերով կազմուած «Մարտ» հա-տորը կը խմբէ գրութիւններ Տէմիր-ճիպաշեանի, Եսայեանի, Շանթի, Որ-բունիի գործերուն մասին, ինչպէս նաեւմարտական դիմընկալումով մը ձեռքկ՚առնէ հայր Օշականի անխուսափելիժառանգը, փորձելով զայն շրջանցել։Իսկ «Տարմ»ը կը բերէ վերջին խումբմը ուսումնասիրութիւններու բազմա-թիւ գրողներու մասին, ե՛ւ արեւմը-տահայ, ե՛ւ արեւելահայ, ե՛ւ սփիւռքա-հայ։ Ասոնց վրայ կ՚աւելնայ նաեւ«Յիսուն տարուան ֆրանսահայ գրա-կանութիւն» ֆրանսերէն հատորը, ա-ռաւել «Հայկական ֆուտուրիզմ»ը լոյստեսած 2009-ին, որ մոռացումիճիրաններէն կը վերակենդանացնէԿառա Դարվիշն ու Հրանդ Նազար-եանցը, նոր ոսպնեակի տակ առնելովհայ գրականութեան զարգացման ըն-

11 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

թացքն ու անոր պատմութեան մէջայլեւայլ պատճառներով կատարուածբացթողումները, ե՛ւ արեւելահայ, ե՛ւ ա-րեւմտահայ ճակատներուն վրայ։ Ասի-կա գլխաւոր յատկանիշն է գործերուայս խումբին։ Գրականութեան պատ-մութիւնները կը կաղապարուին ժամա-նակի հասկացողութիւններով, յաճախզսպանակուած քաղաքական շահերէ։Բացթողումները երեւան հանելով, այսաշխատանքը խնդրոյ առարկայ կըդարձնէ ծածկումի աշխատանքը։ Ասի-կա ընթերցումի մեքենային աշխատե-լու կերպն է, որ միշտ կը փորձէ թա-փանցել յայնտուող ճեղքերէն։

Եթէ պահ մը մէկդի դնենք մնաց-եալ գիրքերը, այս աշխատանքը ինքնինիր համայնագիտական ծաւալով կը յե-ղաշրջէ հայ գրականութեան 100 տար-ուան ընկալուած ու զառամած հասկա-ցողութիւնները, զայն բերելով մեր ժա-մանակին, այսինքն կարելի դարձնելովանոր ժառանգումը մեր կողմէ։ Ասիկաինքնին անհաւատալի աշխատանք մընէ։

Այլ ֆէթիշ բառ մը, որուն կը հան-դիպինք անոր մօտ գրեթէ առաջինօրերէն՝ կը հանդիսանայ «պատում»եզրը։ «Տրամ»ին մէջ կ՚երեւի նաեւ«պատմում» ձեւով կողքին փակագի-ծով տրուած ֆրանսերէն récit համար-ժէքով։ Անիկա մանաւանդ ձեւ կը գտնէ«Գիշերադարձ» շարքով, սկսեալ անորառաջին հատորէն «Սեմեր» վերնագ-րով 1997-ին, եւ որ արդէն հասած էութերորդին։ Պըլտեան կը խոստովանիոր առաջին հատորներու սկզբնականտարբերակներ կամ խոշոր մասեր գըր-ուած են տարիներ առաջ, 70-ականնե-

րուն, որոնք սակայն չէ հաւնած եւ մնա-ցած են դարակներուն մէջ։ Այսինքն կ՚իյ-նան վերեւ նշուած «Սփիւռքի վէպ»ըգրելու գրաւականի ծիրէն ներս։ Պակ-սողը այդ ատեն եղած է, ինչպէս բոլո-րին մօտ, լեզուն։ Ինչպէ՞ս տալ Սփիւռ-քի հայահոծ գաղութներէն մէկուն ան-ցուդարձերը իր բոլոր երեսներով ա-ռանց իյնալու գաղափարաբանակա-նով սահմանափակուած ընկալումիծուղակին մէջ։ Ընթերցումի ու բանաս-տեղծութեան աշխատանքներն են, որկամաց-կամաց հասունցուցած են, ա-նապատէն ետ բերած իր իսկ հրկիզու-մը յաղթահարած լեզուն, վերստեղծածզայն։ Պըլտեան նաեւ երկար ատենհամբերած է մինչեւ յայտնուին հատոր-ները իրենք, ամէն մէկը բերեն իրենցհարցերն ու լուծումները։ Ան կը պնդէ,որ գիրք մը գոյութիւն չունի առանցհարցադրումներու շարքի մը, որոնքպէտք է յայտնուին ու լուծումներ գըտ-նուին, որ գիրք մը մէջտեղ գայ։ Անջատհատորներ են ասոնք, ամէն մէկը ինք-նին առանձին աշխարհներով, բայց երբկը մտնէք շարքին մէջ ձեր դիմաց կըբացուի ուրոյն աշխարհ մը, որ կ՚եր-կարի Պէյրութէն Փարիզ, եւ որուն բնա-կիչներն են ո ՛չ թէ միայն Պըլտեանի ըս-տեղծած կերպարները՝ Անթիքայէնմինչեւ Պարոն Ղեւոնդ եւ Յովակիմ վեր-ջինին մէջ, այլ բոլորս, որովհետեւ ա-նիկա մեր ալ աշխարհն է, ու հոն մտնողամէն անձ կը հանդիպի ինքն ի ՛ր հար-ցումներուն ու կը գտնէ ինքն ի ՛ր պա-տասխանները։ Իւրայատուկ գործ մը,որով Պըլտեան կու տայ փաստը մեծ գը-րողի իր կարողութեան, բայց նաեւ իրմէետք եկողները կը դնէ հսկայական մար-

ԲԱԳԻՆ | 12

ԹԻՒ 1–2 2016

13 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

տահրաւէրի մը դիմաց, այն տար-բերութեամբ, որ Պըլտեանով անցածենք պապանձումի ժամանակը ու լի-իրաւ մտած արդիականութեան մէջ, մե՛րարդիականութեան։ Այդ ալ ուրիշ նիւթ։

Վերադառնալով վերեւ տրուածՓրուսթի համար յորդորին, նոյնը կը

կրկնենք նաեւ Գրիգոր Պըլտեանի ամ-բողջ գործին համար. կարդացէ՛ք, կար-դացէք, կարդացէ՜ք եւ կրնաք վստահըլ լալ, որ Պըլտեանի ընթերցումը ձեզո՛չ թէ միայն չի ձգեր անտարբեր, այլնաեւ կը կերպարանափոխէ ձեր գոյու-թիւնը։ n

1 À la recherche du temps perdu, Մարսէլ Փրուսթի եօթը հատորով մեծ վէպը, լոյս տեսած 1906-էն 1927-ի միջեւ։ Հայերէն թարգմանութիւն ցարդ եղած չէ։ 2 Enthoven, Jean-Paul. “Bon anniversaire, cher Marcel”, Le Monde, Hors-série, նոյեմբեր2013–յունուար 2014։3 Գրիգոր Պըլտեան՝ Տրամ, Անթիլիաս, 1980, էջ 39։4 նոյն, էջ 40։5 նոյն, էջ 47։6 նոյն, էջ 50։7 նոյն, էջ 51։

9 յունուար 1945Ծնունդ, Հայաշէն։ Հայրը Յակոբ,Կիւրինէն.մայրը՝ Հռիփսիմէ, Ագ-Շեհիրէն։

1948-1956Ազգային Թորգոմեան վարժարան, մինչեւչորրորդ կարգ։

1957-1964Ն.Փ. Ճեմարան, մինչեւ պաքալորիայի Ա մաս։«Կոյր Առաքելը» Առաջին շարադրւթիւն մը«Կանթեղ»ի մէջ, 1961։ «Ջահակիր»,ոտանաւորներ ու արձակներ, «Աքսոր»,թատերախաղ 3 արարուած, անտիպ։

1964-1965École franco-libanais. հօր մահը։ Կ՚որոշէ գրողդառնալ։ Ընթերցումներ. Պերկսոն, Սարթր, Փ.Վալերի, Սէն-Ճօն Փերս, Գերիրապաշտներ,նաեւ Մեծարենց, Ինտրա, Սարաֆեան։«Այլակերպում» (քերթուած), համանունհատորիկի մը առաջին մասը, կարդացուածՊէյրութ 1965-ին, ապա լոյս տեսած «Ահեկան»իառաջին թիւին մէջ։ Հատորիկը կը մնայանտիպ։

1965-1967Փիլիսոփայութիւն, Ecole de lettres, Պէյրութ։Այբբենարան (քերթուած, ամբողջականձեռագիրը՝ անյայտ) «Ահեկան»իհրատարակութիւն, Յարութիւն Քիւրքճեանի եւԳրիգոր Շահինեանի հետ։

1967-197230 սեպտեմբեր 1967 կը մեկնի ՓարիզՍորպոնի մէջուսանելու, , փիլիսոփայութիւն եւգեղագիտութիւն։ 1968-ի Մայիսեանյեղափոխութեան օրերուն՝ կը հետեւիշարժումին։ Կը սկսի գրել «Վայրեր»,«Հակաքերթուած», «Հատուածներ սենեակիմասին»։ Հանդիպումներ՝ Ն. Սարաֆեանի, Զ.Որբունիի, Բ. Թօփալեանի հետ։ Կը գրէ«Մեծարենցի համար», «Բագին», (1968)։ Սկիզբ«Յառաջ»ի աշխատակցութեան։ «Ահեկան»իմէջ կը ձեռնարկէ վերլուծական գրութիւններուշարքի մը յատկացուած արեւմտահայբանաստեղծութեան։ Շարքը կը սկսի Ն.Սարաֆեանով։ Կը գրէ առաջին արձակգրութիւն մը, «Անցում» (1971, ապագայ«Սեմեր»ու նախամուտ)։ ՃամբորդութիւնԻտալիա (1968), Մոսկուա, Երեւան (1971)։

Էլմոն, Վարդուհի,Վերժին (մեծ մայրը),

Հռիփսիմէ (մայրը)Բ. կարգ՝ Մարիամ

1953-1954Հայաշէն, Պէյրութ

1973Հայկազեան գոլէճ,

Պէյրութ

1968Յակոբ Սազճեան,Գ.Պ., Յարութիւն

ՔիւրքճեանՀայ տուն, Փարիզ

1985Անապատ

1972-1973Վերադարձ Լիբանան։ Հայ գրականութեան եւֆրանսերէնի դասախօս, Հայկազեան Գոլէճ,Պէյրութ։ Առաջին յօդուած մը Օշականի մասին, Վ.Օշականի խնդրանքով. Le roman d'Ochagan, l'Ori-ent le Jour, Պէյրութ. Դոկտորական թէզ. «ՄարտինՀայդըկէր եւ գեղագիտութեան զանցումը»։ Առաջինճամբորդութիւն Սպանիա եւ Գերմանիա։

1973-1975Դարձ Փարիզ։ Սորպոնի մէջ կը հետեւիմարդաբանութեան եւ ազգագրութեան։ Կը գրէտարածական քերթուածներ. «Երկիր» (անտիպ)։Դոկտորական թէզի պաշտպանութիւն. «ՄարտինՀայդըկէր եւ գեղագիտութեան զանցումը» (1974)։Ճամբորդութիւն Յունաստան (1975)։ Կը սկսի«Տեղագրութիւն քանդուող քաղաքի մը համար» ը,Պէյրութի դէպքերուն առիթով։

1974-1976Քարտուղարութիւն, Ամերիկագիտութեանհաստատութեան մէջ, Փարիզ։

1976-1985Լրագրութիւն ֆրանսական տնտեսական մամուլինմէջ։ Ճամբորդութիւններ Քուէյթ, Պահրէյն,Սէուտական Արաբիա, Նորվեկիա։«Տեղագրութիւն քանդուող քաղաքի մը համար»,The Corybantic Presse (Ռ. Սէթեան) Փասատինա,1976։ Աշխատակցութիւն Ասատուրի հետ. «Objetset débris», Լիւքսամպուրկ, 1978։ 1978 Կը սկսիդասաւանդել Սփիւռքահայ գրականութիւն, Institutdes langues et civiisations orientales (Inalco).Մասնակցութիւն Հերման Վահրամեանի եւԼուտվիկ Պազիլի հիմնած Իքոմի տարեկանհաւաքներուն, Միլանօ, Փարիզ։

1979 Կ՚աշխատակցի «Յառաջ»ի «Միտք եւԱրուեստ»ին։ Առաջին ճամբորդութիւն ՄիացեալՆահանգներ։ Լոյս կը տեսնէ “Հայ Սփիւռք”մատենաշարով, «Հակաքերթուած / Antipoem»(թարգմ. Ռ. Սէթեան)։

1980 Հինգ տարուան սպասումէ մը ետք լոյս կըտեսնէ «Տրամ» ուսումնասիրութեանց հատորը,շնորհիւ Գարեգին Բ կաթողիկոսիխորհրդապահական մեկենասութեան։ «ԳէորգՄելիտինեցի» մրցանակի կոմիտէն ո՛չ«Այբբենարան»ը, ոչ ալ այս հատորը արժանինկատած է հրատարակութեան։ Նարեկեանընթերցումներ։

1982Փարիզ

1983 Կը հրատարակէ Վայրերը։ Նարեկեան ընթերցումները կըյանգին «Գրիգոր Նարեկացի լեզուի սահմաններուն մէջ»հատորին (1985)։

1986 «Մանտրաներ,» Ա շարք, Ասատուրի գծանկարներով։ Կըպատրաստէ Ինչ որ չես տեսներ հատորը, որուն «Հատուածներհօր» մասը մասնակի կերպով լոյս տեսած է Fragments du pèreհատորով, Լիւքսամպուրկ (1979), ապա՝ աւելի ամբողջական՝«Կամ»ի մէջ։

1987 (մինչեւ 2006) Լիոնի Աստուածաբանական համալսարան,ուր կը դասաւանդէ գրաբար, մատենագրութիւն, Եկեղեցւոյպատմութիւն։ Այս աշխատանքը ճամբայ կը բանայ դէպիֆրանսերէն հատոր մը. «Les Arméniens», Brépols, Պելճիքա(1994)։ Նորվան Եպս. Զաքարեանի գրիչով լոյս կը տեսնէ«Յաղագս Գրիգոր Պըլտեանի քերթողութեան» հատորը,առաջին լայնածաւալ ուսումնասիրութիւնը Պըլտեանի մասին։

1988 «Կրակէ շրջանակը Դանիէլ Վարուժանի շուրջ» հատորըլոյս կը տեսնէ Գէորգ Մելիտինեցի շարքով, Անթիլիաս։ Երկրորդեւ ամբողջական տարբերակը՝ Երեւան 2014։ “Երկ”մատենաշարով կը հրատարկէ Ն. Սարաֆեանի արձակ էջերուժողովածուն՝ «Վէնսէնի անտառը»։

1989 Կը խմբագրէ Ֆրանսահայ գողներու ընկերակցութեանԿայք տարեգիրքը, թիւ 1 (1989), թիւ 2 (1991), թիւ 3, (1993)։

1992 Մնայուն դասախօս հայոց լեզուի եւ գրականութեան, Institut des langues et civiisations orientales (Inalco). Յառաջմատենաշարով լոյս կը տեսնէ «Ելքը», Մանտրաներու Բ հատորը,Ասատուրի գծանկարներով։

1995 Սորպոն, Փարիզ, կը ներկայացնէ երկրորդ թէզ մը,բաղդատական գրականութեան, Cinquante ans de littérature ar-ménienne en France, du Même à l'Autre, 1922-1972։ Աշխատութիւնըլոյս կը տեսնէ գրեթէ անփոփոխ (CNRS 2001)։ Վերադարձ հին ծրագրի մը. կը սկսի արձակի շարքը, որպէսսկիզբ՝ Սեմերը, որուն պիտի յաջորդեն միւս հատորները։

1997 Անթիլիասի մէջ լոյս կը տեսնէ ուսումնասիրութիւններուերկրորդ հատորը, «Մարտ», յատկացուած արեւմտահայ եւսփիւռքահայ արձակին, գլխաւորաբար Յ. Օշականին։Հրատարակութիւն «Սեմեր»ու, Փարիզ, Մաշտոց մատենաշարէն(հրատարակչական կազմ՝ Գառն, Մարուշ, Իշխան)։ «Բացնամակ» հանդէսի ու ապա Համազգայինի կազմակերպութեամբկը սկսին Գրիգոր Պըլտեանի հանրային ելոյթները Լոս Անճելըսիմէջ լայն հանրութեան ներկայութեամբ։

1998-2003Նոյն թափով կը գրէ արձակ պատումներու շարքին «Հարուածը»,«Նշան», «Պատկերը», «Անունը լեզուիս տակ» հատորները,առաջինը լոյս կը տեսնէ Հալէպ, երկրոդը եւ երրորդը Ապրիլհրատարակչութենէն, Լոս Անճելոս, վերջինը Փարիզ։

«Մանտրաներ»էնձեռագիր էջ մը

2006Գրիգոր Պըլտեան,Խաչիկ Թէօլէլեան,

ԳուրգէնԱրզումանեան,

Լոս Անճելոս

2015Գրիգոր Պըլտեան, ՄարկՆշանեան, ՅարութիւնՔիւրքճեանINALCO, Փարիզ

1999 Փարիզ, կը հրատարակէ «Դէպի Մեծ Փոխաբերութիւն»ըՀայաստան ճամբորդութիւններու մէկ խտացումը, մեկնող «Փլչողկամուրջներ» յօդուածէ մը, լոյս տեսած «Յառաջ»ի մէջ։ Իսկ«Զրոյցներ բանաստեղծութեան մասին» հատորը (Երեւան)կ՚ամփոփէ հարցազորյցներու շարք մը, բանաստեղծներու եւբանաստեղծութեան մասին գրութիւններու կողքին։ Առաջինճամբորդութիւն Պանկքոք։ Նորվան Եպս. Զաքարեան կըհրատարակէ երկրորդ ուսումնասիրութիւնը Պըլտեանի մասին՝«Մօտեցումներ» խորագրով։

2003 Մոնթրէալի մէջ լոյս կը տեսնէ «Ի գործ արկանել», «Բանեւ Գիր» Մատենաշար, թիւ 1։

2004 Առաջին ճամբորդութիւն Հնդկաստան, որունկ՚արձագանգէ «Ճէյբուր Մանտրա»ն (Մանտրա ԻԵ). Դելհի,Ռաճաստան։ Այս ճամբորդութիւնները կը կրկնուին մինչեւ 2013։

2006 «Ապրիլ» հրատարկչատունէն լոյս կը տեսնէ վիպաշարքիվեցերորդ հատորը՝ «Երկուք»։ Այս հրատարակութիւններուառթիւ ճամբորդութիւններ Միացեալ Նահանգներ, Քանատա։

2008 «Երկխօսութիւն Գրիգոր Նարեկացիի հետ» համահաւաքհատորով կը սկսի գործակցութիւնը Սարգիս խաչենց-Փրինթինֆօ հրատարակչութեան հետ։ Գիրքը կը համադրէ ցարդկատարուած աշխատութիւնները։

2009 Կը ղեկավարէ եւ կը հրատարակէ Շ. Շահնուրի«Նահանջը առանց երգի» վէպի ֆրանսերէն թարգմանութիւնը,Armen Lubin, La retraite sans fanfare, L'actmem 2009. Երեւանիմէջ Սարգիս Խաչենց եւ Փրինթինֆօ հրատարակութեանթելադրանքով կ՚աւարտէ 1986էն սկսած «Հայկականֆուտուրիզմ» հատորը։

2010 «Մանտրաներ», ամբողջական շարք, ընդարձակյառաջաբանով մը։

2011 «Seuils» (trad. S. Békmézian) թարգմանութիւն «Սեմեր»ու(éditions Parenthèses)։ Այս առթիւ ճամբորդութիւն Պէյրութ։

2012 – 2013 «Շրջում», «Գիշերադարձ» պատումներուեօթներորդ հատորը։ Շարքի նախորդ հինգ հատորները լոյս կըտեսնեն երկրորդ անգամ, Երեւան։

2015 Համազգայինի Կեդրոնական վարչութեան կողմէկազմակերպուած Գրական շաբաթ։ Այս առթիւ լոյս կը տեսնենպատումներու ութերորդ հատորը՝ «Կրկնագիր մարդը»,«Սեմեր»ը (խմբագրութիւն Շաղիկ Մկրտիչեան), եւուսումնասիրութիւններու երրորդ հատորը «Տարմ», որովկ՚աւարտի այդ շարքը։ Inalcoի մէջ (Փարիզ) տեղի կ՚ունենայգրական գործունէութեան նուիրուած երկօրեայ գիտաժողով։

2016 Լոնտոնի մէջ տեղի կ՚ունենայ գրական գործունէութեան50-ամեակի առիթով հանդիպում-զրոյց։

2015Նորվան Արք.

Զաքարյան,Գրիգոր Պըլտեան,

Մոնթրէալ

2001Ասատուրի

աշխատանոցին մէջ,Փարիզ

ԲԱԳԻՆ | 18

ԹԻՒ 1–2 2016

ատուածային պիտի ըլ լայ ինչ որ պիտի գրեմ այստեղ։Սորված եմ բազմաթիւ լեզուներ եւ մոռցեր եմ մի քանին։ Մէջս բան մը

մոռցեր է զանոնք։ Չեմ գիտեր ե՞րբ։ Կը պատահի որ հանդիպիմ անոնցմէ մէկունկամ միւսին, քանի մը նախադասութեան, նոյնիսկ քանի մը բառի։ Կը ճանչնամզանոնք, կրնամ յիշել սա կամ նա բառի առթիւ կամ դարձուածքի, ի՛նչը, ո՛ւրը,ինչպէ՛սը։ Անոնց ոգեկոչած պայմաններն ու պահերը չեն որ զիս հիմա կը գրաւեն,դէմքը՝ որուն համար սորվեր եմ մին, նպատակը՝ որ թելադրեր է մէկ ուրիշը, եւամէն անգամուն ջանքը՝ մտերմութեան մը, հարազատութեան մը պատրանքինի խնդիր։ Անդրադարձը նաեւ, որ սա կամ նա դարձուածքը չունին իրենց համար-ժէք իմ լեզուիս մէջ, ինչ որ կը կոչեն մայրենի լեզուիս։

Այդ բացակայութիւնը երբեմն կը փորձեմ բառնալ տառացի թարգմանու-թեամբ կամ նորաբանութեամբ, մանաւանդ երբ ատիկա կը վերաբերի նիւթե-ղէնի կալուածին, գործիքին, թեքնիքին։ Կրնամ մէկը փոխարինել միւսով, ինչպէսմարդ իր պէտք ունեցած ապրանքը կը ներածէ, նախքան ատոր նմանը արտադ-րելը, երբեմն ալ երբեք չի մտածեր արտադրելու մասին, պարզապէս կ՚իւրացնէ։Հակումն ունիմ յօրինելու եզրի մը դիմաց ուրիշ մը, մէկուն տեղ այլ մը դնելով,նմանութեանց ընդհանուր կազմածը կը բանեցնեմ, որոշ չափով ստիպուած եմկատարելու առաջին փորձառութիւն մը երբ մէկը կանգնեցաւ բանի մը դիմաց,ձեռքը երկարեց ու ձայնեց, զայն փոխարինեց անունով, եւ նոյն ատեն կրկնելուինչ որ եղած կամ կոչուած է ուրիշ լեզուով մը։

Այսպէս կը փոխադրուիմ այլուր։ Կարծես կը սփռուիմ, կը տարածուիմ, կըլայննամ ու կը ծաւալիմ։ Կը կծկուիմ նաեւ, կը պզտկնամ, գրեթէ կը լքեմ ես զիսայս դրսութեան։ Կը պատռուիմ, կը բաժնուիմ երկուքի, երկուքներու։ Կը պա-տըռտուիմ բայց կը միանամ նոյն ատեն պատռուածքով։ Կարծես թէ մէկ անու-նով, անունի մը յօրինումով մաս կը կազմեմ աշխարհի հրաշքին, այնպէս ինչպէսերբեք մաս չէի կազմած անոր, զիս չէի գտած դէմ յանդիման անոր ներկայու-թեան։

Բացակայութիւն բառի, բայց բերրի բացակայութիւն։Իրին եւ հնարաւոր բառերու կալուածին միջեւ կը վարանի մտմտուքը,

ունկնդիր ձայնին, բարեհնչիւնութեան, առոգանութեան, ճշգրտութեան, կարծեսթէ ոչ թէ բառ մը պէտք է յօրինել այլ լեզուն, որուն մէջ իսկական տեղաշարժ մըակամայ տեղի պիտի ունենայ։ Եւ որովհետեւ նրբին հաւասարակշռութիւն մըն

լեԶուներԳրիԳոր Պըլտեան

Լեզու յարալէզ

Հ

19 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

է կատարուելիքը, նոր, ստեղծուող բառին հրճուանքը, սքանչացումը, խրախու-թիւնը, ինչպէս կ՚ըսէին, իր մէջ կը կրէ անձկութեան բաժին մը, կրօնական պա-կուցումի մը նմանող վախ մը։

Յաճախ, ուրիշ լեզուի մը բառերը կը թուին աւելի գեղեցիկ, աւելի հմայիչ,աւելի երաժշտական, ինչպէս կ՚ըսեն մարդիկ երբ լեզու մը չեն գիտեր, կարող չեննշանակութիւններ հասկնալու այլ կը լսեն միայն հնչիւններ ու ռիթմ, եւ այդ պա-րագային բոլոր լեզուներն ալ օժտուած՝ բնական դաշնաւորութեամբ՝ կը վերած-ուին երաժշտութեան։

Երբ կը սորվիմ ուրիշ լեզու մը, անոր բառերը ոչ միայն կը լսուին, կ՚արտա-սանուին, այլեւ կը տեսնուին, նշանագիրի մը պէս թանձրութիւն մը կ՚ունենան եւանոնց ձեւերը, անոնց հնչիւնները կարծես կը պատճէնեն իրենց նշանակածը, կըդառնան պատկեր։ Իսկ երբ աւելի կը թափանցեմ անոնց մէջ, յաճախ այդ ուրիշլեզուի արմատները կը թուին աւելի խորունկ, աւելի նշանակալից ու խորհըր-դաւոր, այնքան երեւի ես իմ լեզուս գռեհկացուցած եմ, մաշեցուցած, սպառած,քանզի զայն վերածած եմ գործիքի։

Պատրանք մը չէ՞ ասիկա, միւս լեզուին այս կարծեցեալ խորութիւնը, որով-հետեւ առանձնացուցած եմ բառ մը, բառին մէջ արմատը, ջնջելով անոր բոլորկապերը համակարգին հետ, մարդոց, աշխարհին, որ անոնք կը կոչեն ի հարկէ։Նոյնիսկ հասարակաց գետին մը կը գտնեմ, որ գուցէ մարդկային հնագոյն յա-տակ մը կը յուշէ, նախնական լեզուի մը, նախալեզուի մէկ նմոյշը, ինչպէս կտորմը հող, որուն վրայէն անցեր են նախամարդն ու պրոնզի մարդը, յետոյ մենք, որպիտի բնաւ չնկատենք զէնքի վերածուած նախկին խիճը, ատեն մը դանակի դերկատարած կզակը. ապա կրկին լեզուները, իրենց գլխու պտոյտ տուող հնչիւ-նային այլազան կարգերով, որոնց իմացումը զիս աւելի խորէն կը մօտեցնէ անոր,որ եղեր է իմս (աս ալ խօսելու ձեւ մըն է, քանի որ լեզուն որո՞ւն կը պատկանի որպատկանէր ինծի)։

Բազմաթիւ լեզուներու գիտութիւնը կը խթանէ երեւակայութիւնս կամ տար-բեր լեզուներով կ՚անդրադառնամ իմ լեզուիս ճոխութեան կամ աղքատութեան,տարբերութիւններուն, նմանութիւններուն, պարապներուն ու պակասներուն։

Օտար լեզուով կը ճանչնանք մեր լեզուն։Մեր լեզուն կը ճանչնանք այդ երկխօսութեամբ, այդ տրամախօսութեամբ

որով պահ մը ես զիս կը տրամադրեմ, կը յանձնեմ միւսին, կարծես թէ մէկէն եւտառացի կերպով ըսուած՝ կը բացակայիմ ես ինձմէ, կը տանիմ ես զիս իմբացերս։

Մեր լեզուն կը սկսինք սիրել երբ կ՚օտարանայ։ Անոր օտարացումը մեզ կըդիւթէ կամ կը զգլխէ։ Սակայն այլեւս չենք փարիր անոր։

Ինչ որ գիտենք, պարզապէս, միայն ու միայն տուեալօրէն գիտենք, կըճանչնանք կամ աւելի ճիշդ՝ կը վերաճանչնանք, ոչ թէ նորէն, ոչ թէ կրկին անգամ,այլ առաջին ու գուցէ վերջին անգամ ըլ լալով, կը թափանցենք անոր տեսակ մը

դանդաղ ու նրբին սահանքով, որ չենք նկատեր, եւ կամ յանկարծակի սլացքով,քանի որ մեր լեզուն, ինչ որ «մեր» կոչեցի, կը յայտնուի մէկէն իբրեւ հարուած մը,ապտակ մը կամ շոյանք մը. պզտիկ, շատ փոքր տարբերութեամբ մը, որ սակայնկը փոխէ ամէն բան։

Եւ ինչպէ՜ս չըսել, ինչո՞ւ չըսել երջանկութիւնը երբ իմ լեզուիս բառերը կը հնչենտարբեր շեշտով, երախայի մը բերնին մէջ, որ կը հեգէ եւ ակամայ կը տարբա-ղադրէ ընկալեալ ամբողջները, կ՚աղաւաղէ, կ՚աղարտէ, կը զեղծէ կամ անսպասե-լի հարուած մը կու տայ բաղաձայնի մը, զայն կը խառնէ ուրիշի մը, մօտաւորհնչիւն մը ստեղծելով, կը թոթովէ այդ ամեհի լեռնակոյտին առջեւ, որուն ի հարկէչ՚անդրադառնար, կը մանկացնէ բառերը, այդ նուազագոյն արարքները, աւելիճիշդ այդ նախագոյն գործողութիւնները, եւ իմ գիտցած բաղադրութիւններս պահմը կը յայտնուին իրենք իրենց մէջ, կը թրթռան տարբեր կշռոյթով, կը թուին աւելիծանր, աւելի թեթեւ, աւելի մթին կամ աւելի լուսաւոր, խորունկ ինչպէս սպիտակմակերես մը։ Թռչնային այդ բարբառը կը թուի պահ մը կը յօրինէ լեզուն, զայն կըտանի իր բխման կէտին, այն նախագոյն րոպէին երբ տակաւին բաները իրերչէին աչքին դիմաց, երբ բառերը բացագանչութիւններ էին, հիացման կամ սար-սափի ոչ թէ վիճակներ այլ արարքներ, գործողութիւններ նորայայտ կեանքի մըզօրընթացի երկայնքին։

Օտար լեզուով ճանչնալը կը թուի խորհրդաւոր գործողութիւն մը այնքանատեն որ հասու չենք ըլ լար տարբերութեան, աւելի ճիշդ՝ այլութեան ճանաչողա-կան զօրութեան։ Հարցը նուազ կը վերաբերի բաղդատութեան մակարդակինորքան լեզուի մը սահմաններուն, այսինքն՝ անոր գործունէութեան դաշտին, կեր-պին, մտածման հնարաւորութիւններուն, տեսողութեան, զգացողութեան։ Մէկլեզուին տիրապետումը գուցէ լքումն է միւսին, սակայն լքումը ընկալումն է լըք-ուածին, ոչ իբրեւ կորուստ մը, այլ իբրեւ պակաս մը։ Երբ մեզի կը պակսի լեզուն,այն ատեն մենք մեզ կը զգանք գուցէ աղքատացած, զրկուած, սակայն նոյնատեն գիտութիւն մը կը նուաճենք։ Գիտնալ կը նշանակէ, ի միջի այլոց, գետինմը գտնել։ Բայց թէ լեզուն վիհ մըն է իր կարգին, ահա այն ինչ որուն չենք անդրա-դառնար բնաւ։

Լեզուներու մրցակցութիւնը ոչ թէ կ՚արգիլէ այլ թոյլ կու տայ որ իմ լեզուսնաեւ «յառաջդիմէ» ու զարգանայ, այնքան ատեն որ զայն կը պահեմ ասպարէզիմէջ եւ անով կը կոչեմ աշխարհը։ Եւ ամէն լեզու կը դիմէ այդ կոչումին, ներք-նապէս այդ երկխօսութեան։

Որքան լեզու գիտես, այնքան մարդ ես, կ՚ըսեն։ Անկասկած, ապահովաբար։Բայց թէ ինչպէ՞ս կը գոյակցին այս տարբեր մարդերը, այսինքն՝ ինքնութիւնները,ասիկա այնքան ալ բացայայտ չէ։ Ինչպէս օրինակ մարդկայի՞նն ու աստուածա-յինը Քրիստոսի մէջ։ Ասիկա կը նշէ պարզապէս, գուցէ միայն, որ մեր ինքնու-թիւնը միաձոյլ գոյացութիւն մը չէ, հաւանաբար խախուտ, անհուն տարբե-րութիւններով, նրբութիւններով, հատումներով ու հերձերով կազմուած, կազմա-

ԲԱԳԻՆ | 20

ԹԻՒ 1–2 2016

կերպուած ամբողջ մըն է, սա կամ նա չափով գիտակցօրէն կամ ակամայ մշակ-ուած, համարկուած, ստանձնուած, տեսակ մը առաւել կամ նուազ շքեղ պատում,որուն կնճիռը կը մնայ ամէնէն տպաւորիչը, քանի որ կը յայտնուի թելի մը պէսլեզուին վրայ։

Երբ մարդ մի քանի լեզու կը սորվի, նոյնիսկ եթէ կը մոռնայ անոնցմէ միքանին, այլեւս կը դադրի ֆեթիշացնելէ, փալ լոսականացնելէ զայն, անոր հանդէպնախապաշարումներ չի սնուցաներ (իբր թէ լեզուս ըլ լար աշխարհի ամէնէնգեղեցիկը, ամէնէն ճշգրիտը, ամէնէն… եւայլն, բոլոր ածականները թոյլատրելիեն), չի պահուըտիր անոր քողին ներքեւ, չի վստահիր անոր, չի զգար ինքզինքապահով, ինչ որ է ֆեթիշին դերը։ Այլ գծելով անոր սահմանները, ազատ որոշու-մով մը կը տրուի անոր։ Այստեղ չէ՞ արդեօք գաղտնիքը խաղին. անոր հետ կըր-նանք խաղալ―գուցէ շուն-կատու―երբ կը դառնան անոր մտերի՛մ օտարը։

Երբ մարդ մի քանի լեզու կը սորվի, քիչ մը կը մոռնայ իրը, կը հեռանայ իրմարմնէն, նոյնիսկ կը լքէ զայն, կարծելով երբեմն որ լեզուն ալ զինք լքեց կամմոռցաւ. սակայն այդ կազմաւորուած, գրեթէ կատարելապէս տիրապետուածմոռացումին մէջէն յանկարծ յուզում մը, անակնկալ ապշանք մը կամ զզուանքմը կը մոռնան մոռացումը եւ կը սկսինք կակազել, կը փնտռենք բառերը շեշտովմը որ իրենցը չէ, եւ կը տարածուի մեր մարմնին վրայ ախտանշաններու կազմա-ծի մը պէս զօրութիւնը նշանին, անոր որ երբեմն կը կոչուէր խարանի հրաշք։ Եւայն ատեն կը յայտնուի մեր մարմինը վերստին, մեր մարմինը որ կ՚ուզէ լսուիլ։

Կրկնակ լեզու. մէկը կը սնանի միւսէն, փոխնիփոխ, մէկը կը հակադրուիմիւսին, կը համարկուի անով, կը համակուի։ Սկիզբէն երկուք ենք։ Այն պահուներբ կ՚երկնուինք, այն ձրի պահուն երկի մը պէս կը յայտնուինք, կը տրամադրը-ուինք երկրորդի մը։

Ուրիշ լեզու մը սորվելու վարժութիւնը յարմարութիւն մը կ՚ենթադրէ, աւելիճիշդ տրամադրութիւն մը ըստ որուն չեմ բնակիր լեզուիս մէջ, որ աւելի անցմանկայք մըն է այլեւս ահագնացող գետ մը կամարող կամուրջ մը քան թէ բնակա-վայր մը։ Որքան ալ վերադառնամ լեզուիս, զայն չեմ կրնար գտնել ինչպէս որ էր,նման աղէտէ մը վերապրողներուն երբ կը գտնեն իրենց տունը, իրենց պարտէզը,իրենց աթոռն ու սեղանը, որոնք բոլորն ալ կը թուին քողարկուած անջնջելի եւթանձր ապակիով մը. ինչպէս երազներուն մէջ կը լսենք բառեր որ երբեք չենքկրնար մենք մեր կարգին արտասանել, քանի որ կոտորակուած ենք։

Ո՛չ ոք կրնայ յիշել այն րոպէն, երբ լեզուի ելաւ, թոթովեց, ձայն ու բացա-գանչութիւն հոլովելէ, խառնելէ, ճիչը վանկի վերածելէ ետք մէկէն, բացարձակարարքով մը՝ բացուեցաւ։ Արդէն լեզուն կը բացուի երբ երախան կը քալէ իբարբառ, կու գայ, լեզուի կ՚ել լէ, կը կանգնի, կ՚ընդառաջէ անոր, կը կառչի անորանտեսանելի շղթային, կը կլանուի անով, մինչդեռ նոյն ատեն լեզուն է որ իրարդէն վաղագոյն բնակութիւնը կը նշէ միայն։ Որովհետեւ լեզուն միշտ կար, ա-կանջին, աչքին ու բերնին միջեւ, տեսակ մը իբրեւ ներքին ու համայնական տա-

21 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

րածք։ Իսկ այդ րոպէն, երբ դէպքը եղաւ, չես կրնար երեւակայել, յօրինել անգամ,եթէ չըլ լար կողմնակի ձայնը, պատմողը (պատումին դերն ալ աս չէ՞, ըսել ինչ որչես կրնար ըսել, յիշել ներյայտն ու նախայայտը, արտայայտել տեղ ու դիրք, ժա-մանակ ու գործողութիւն, որ եղեր են քեզմէ անկախ, քու մէջդ, մէջ-շուրջդ),երկրորդը, որ մայրդ է, քոյրդ, հանիդ կամ մէկը, մինչեւ հիմա այդ եզակի ու վճռա-կան պահը թելադրողը, երբ վերջ մը եւ սկիզբ մը դրուեցաւ համրութեանդ, հա-տում մը եղաւ, նման, շա՛տ նման այն վարանող, սրունքներու, ոտքերու վրայտատանող շարժումին, որ մէկէն մարմինը կը տանի դէպի ուղղահայեացի նուա-ճումը։ Ոտքի ելաւ, կը բացագանչեն մայրերը, խօսքի կ՚ել լէ կոր, կ՚ըսենք, զար-մացկոտ ու հիացական։ Այդպէս է որ լեզուն կը յառաջանայ քայլ առ քայլ, կը շրջի,կը նստի, կ՚իյնայ, տիտիկ կ՚ընէ ոռին վրայ։ Ամէն խօսքի կը կրկնենք այդ առաջինխօսքի արարքը առանց գիտնալու, անկէ է որ կը վերապրինք. մեր հիմը։ Եւուրեմն անոր է, որ կը ջանանք վերադառնալ ի զուր, այդ նոյնին որմէ տարա-գըրուեր ենք, երբ կը գրենք ու կը սեւեռենք անկրկնելին, քանի հոն յայտնաբե-րեցինք, ինչ որ երբեք չենք կրնար յիշել―քանզի ատով կը տեսնենք միշտ, կըզգանք―աշխարհի բացութիւնը։

Հարազա՛տ, մօրենակա՜ն, գգուալից ինչպէս ստինքը ուրկէ տրուեցաւ կեն-սասնունդը, սկզբնային հեղուկը որ հոսեցաւ մեր բերնէն, շրթներէն, յետոյ մեզլիացուց, աճեցուց՝ եւ ամէն հնչիւնի հետ զայն կրկնեցինք, որոճացինք, իր ամբող-ջութեամբ, ըմբոշխնեցինք, ասոնք եւ դեռ ուրիշ շատ մը յատկանշումներ կըջանան անտեսել հատումը եւ անկէ բխող երկրորդ մակարդակը, ըսենք պարտա-դիր արձակումը, ուր կը յօրինուի երկրորդ լեզուն, ան որ պիտի կանգնեցնէ մեզմիջոցին մէջ եւ որուն ուղղահայեացին համար անհրաժեշտ են այլեւս բոլոր միւսլեզուները։

Լքել ծննդեան լեզուն գուցէ զոհողութիւն մըն է, որդեգրել ուրիշ մը՝ գուցէնոյնպէս զուրկ չէ մեծութենէ, այսինքն՝ ունի իր պարգեւներն ու արժանիքները.իսկ հաւատարիմ մնալ առաջին լեզուի մը որ ծննդեանը եղաւ ակամայ տարբերբա՞ն է ուրիշ լեզու մը իրեն պատշաճեցնելէն։ Հոս ո՛չ մէկ մեծութիւն։ Հոս ո՛չ մէկհրճուանք աշխարհի առաջին օրը սկսելու։ Հոս պարզապէս կամքը չմեռցնելումեռելները որ կան լեզուին տակ։

Երբեք, ոչ մէկ տեղ անհրաժեշտ է մոռնալ մայրը, պահպանելու համարլեզուն. կը բաւէ միայն նշանակել շեղագիծ հատումը մօրմէն որ լեզուն կը կամրջէ։

Չենք ուզեր անդրադառնալ որ մայրը կը կրէ իր մէջ այրը, ինչպէս հայրը,բոլոր այրերը, որով սկիզբը, եթէ որեւէ սկիզբ անհրաժեշտ է, կայ միայն ընդմիջոցմը, անջրպետ մը, ընդմէջ մը. այդ ընդմիջութեան մէջ կը կազմաւորուինք հետըզ-հետէ, անով կը սորվինք զգայարանքներու լեզուն, երեւակայութեան լեզուն,մտքի լեզուն, տեսակ մը ընդհանրացեալ խաւաւորում, ձայնակշռութային տե-ղում, ուր կը մշակեմ զգալու, մտածելու, հասկնալու կերպեր եւ ուրկէ սաղմուածինքնութիւնս կը զանցէ ինքն իր փականքը դէպի անինքնութիւն։

ԲԱԳԻՆ | 22

ԹԻՒ 1–2 2016

Ո՛չ մայրենի, ոչ ալ բոլորովին հայրենի՝ լեզուս, այլ շրջադարձէ մը եկող որհեռաւորութիւն եւ աքսոր կը կտրէ կ՚անցնի, կը ժամանէ դէպի զիս։ Կարծես թէհեռաւորութիւնն անհրաժեշտ ըլ լար մտերմութեան…անոր հետ։ Բայց հեռաւորու-թիւնը, ներքին ճեղքը պիտի ըսեմ, անհրաժեշտ է մտերմութեան, անշուշտ, ինչպէսսէր կոչուածին։ Եթէ տարբերութիւնը չըլ լար ինչպէ՞ս պիտի սիրէինք իրար։

Լեզուատել մէկը պատիժներուն ամէնէն խօսունն էր, նախնական օրերունանշուշտ (բայց նախնականութիւնը միշտ կը բանի տեղ մը մոլորակիս վրայ) որկը ջանայ զոհը վերադարձնել անասնութեան կամ կը ձգտի այդ բացարձակին,ոչ թէ միայն խեղելով, այլ անդամահատելով, առանց անցնելու ոճիրին սահմանը։Եւ սակայն լեզուատը երբեք չի դադրիր պատկանելէ լեզուի տարածքին։ Իր այդխարանով իսկ լեզուատը աւելի քան «առաջ» խօսողն է, յար եւ նման անոր որպակուցումի, սոսկումի պահուն թոթովութենէն կ՚անցնի մէկէն կատարեալ պա-պանձումին։

Երբ կ՚ուսուցանես, երբ կը դասաւանդես լեզու մը, ինչպէս որ կը պատահիերբեմն ինծի, ի պաշտօնէ, լեզուին փորձը կ՚ընես։ Ուսուցման թերեւս հաճոյքնե-րէն ամէնէն մեծը լսելի դարձնել է լեզուն այնպէս ինչպէս կը յօրինուի ան, ինչպէսկը ղեկավարուի, ինչպէս կը տարբերակուի, կը դառնայ ինքզինք այն միւս մէկինհետ, որ բարբառն է կամ օտար լեզուն։ Եւ այն ատեն լեզուն կը դադրի անմի-ջական ըլ լալէ (անմիջականի առասպելը…), ինքնաբուխ, մեզամօտ, սովորական,հասարակ տեղիք եւ կը դառնայ ինչ որ է, ինչ որ միշտ պիտի ըլ լայ, դժուար ուբարդ, ուսելի, մշտապէս սովորելի, ախորժելի, վարժելի, նոյն ատեն անտիրապե-տելի։ Չեմ գիտեր ինչու ուսանելուն արմատը ուսը չէ (եղեր), երբ այնքան դիւթիչկը թուի մարմնին այդ մասը, բազուկին, կռնակին եւ գլխուն միջեւ։ Ուս ընել, ուստալ, ուս ուսի, ուս ընդ անութ, ոչ միայն զարգանալ է մարմնով, այլեւ աճիլ, կռթնիլուրիշին՝ գիտութեան, ուսմունքին, մեծնալ շարժումով մը որ ձեռքն ու միտքըկ՚առնչէ իրարու, կը կրթէ եւ որուն մէջէն կ՚անցնի լեզուն։

Այնքան մօտիկ, այնքան մօտ՝ մարմնին, գրեթէ մորթ, որուն կը հպիմ բայց որչի դադրիր իր առեղծուածը պահպանելէ կամ պարզելէ։ Լեզուով կը հաղորդուիմառեղծուածին, գրեթէ երկխօսութեան մէջ կը մտնեմ անոր հետ, բայց չեմ կրնարքակտել զայն։ Ասոր համար գուցէ լեզուն ի յայտ կը բերէ առեղծուածը որ կայ իմմէջս իսկ։ Ինչ որ գիտութիւն է լեզուի,― բանութիւն, ուրիշ բան չէ եթէ ոչ միմիայնմեկնաբանութիւն այդ առեղծուածին։

Ընծայ, անխառն պարգեւ, երախտիք, աւանդ՝ անկասկած, լեզուն կտակն է,ուր կը թուի ամէն բան գրուած սկիզբէն, միայն թէ բոլոր տառերը, բոլոր նշա-նագիրերը կը մնան անընթեռնելի։ Որոշ չափով բանաստեղծութիւնը կը կարդայառեղծուածային լեզու մը, որ կրնանք կոչել անգիր։

Լեզուն կը սորվին, ինչպէս կանգնիլը, քալելը, լողալը։ Նոյնիսկ երբ կը տրուի,―կը թուի թէ կը տրուի տեսակ մը ձրի տուչութեամբ―զայն կը կազմաւորենք, այնպահուն երբ կը կազմաւորուինք անով, անով կ՚անինքնանանք երբ կը կարծենք

23 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

գտնել մեր ինքնութիւնը։ Լեզուն ուրիշներն են։ Եւ հոն, այդ դէպի ուրիշը գացողտրամադրութեան մէջ սորվողը կը կրկնէ եւ յանկարծակի ոստումով մը կը սկսիօր մը յեղաստեղծել, յօրինել, ըսել կ՚ուզեմ յայտնաբերել երկրորդ լեզու մը, լեզ-ուարկեալ լեզու մը, որ տունն է ոչ ոքի, ոչ իսկ էութեան կամ հասարակութեան,ոչ իսկ ինքն իր։

Հազար անգամ ոտնակոխուած, կոխկռտուած, տափակցած, տափնուածգետինն է ան, չորցած, ճեղքռտած, մաշած, զուրկ ամէն կանաչէ, ամուլ, պատե-րազմէ մը ետք մնացած դաշտ, ուր ամէն մէկ հետք կը կրէ իր վրայ կնիքը բազ-մաթիւ հետքերու, քիչ թէ շատ անորոշելի, տարտղնուած, բլուրները, ձորերը, դա-րափները, գիծերը սահած, եւ ամէն մէկ բառ միլիոնաւոր անգամներ գործած-ուած, կրկնուած են, ձեւազեղծուած կամ պանծացուած, եւ ինծի կը մնայ միայնայդ բառերուն միջեւ գծել ճարտարապետական կամ քարտիսագրական նոր յա-րաբերութիւններ, ուշադիր՝ բառերը անջատող անհրաժեշտ պարապներուն, յօ-դերուն, կամուրջներուն, այն նեղ ու խորունկ ստուերի շերտին ի խնդիր որ կըտանի տեղ մը, հոն ուր կը կազմուի նշանակութիւնը, քանի որ նշանակութիւնըբառերուն մէջ չէ, իմաստ չէ, այլ իմաստներու հոծոյթներ, ասոնց անտիպ խաղը,ասոնց անդրադարձովը բոլոր նախկին կուտակումներուն վրայ բառերուն, բա-ռարանին, ասոնց հակադարձովը նորէն զգայակերպիս, մտածելակերպիս։

Լեզուն տեղի կ՚ունենայ խօսքով կարծես գար իր բարձրաւանդակայինքաոսէն դէպի ակնթարթային գոյութիւն, որ թող կոչեմ դէպք։ Խօսքը չի յօրիներլեզուն, չի բաւեր ըսել նաեւ որ միայն տեղ կու տայ անոր, քանի որ խօսքը հիւրըն-կալում մըն է աւելի քան բնակարան մը, ապա քանի որ լեզուն կայ որեւէ տեղէառաջ։ Լեզուին տեղի ունենալը կը նշէ կրկնումի արարք մը, միայն թէ ոչինչ կըկրկնուի այնտեղ, ոչ սա, ոչ նա, այլ լեզուն, ան, կը հաստատուի իբրեւ ինչ որ չկար,չէր իր տեղը, իր տեղը որ խօսքն ըլ լալու է, ինչ որ ապառնի մըն է ինծի համար,հորիզոն մը որուն կը դիմեմ, կը զանցեմ հնչիւնները, կը մոռնամ բառերը, միացերեմ ձայնին, ձայնն եմ, որ խօսքը կ՚արձանագրէ լեզուին մէջ, զայն կը վերադարձնէհոն ուր երբեք չէ եղած, հոն ուր իր տեղը չէ։

Երբեմն գրութիւն մը քանի մը բառ է, քանի մը հնչիւն պիտի ըսէի, մէջբեր-ուած, հատուած լեզուէն, բնորոշող ոճ մը, այսինքն՝ լեզուն լսելու կերպ մը, շեշտմը, դրոշմ մը, անոր ազդելու կամ հակազդելու արարք մը։

Լեզուն կը լսենք նոյնիսկ երբ կը մտմտանք ու կը մենախօսենք։Տարագրուած լեզու. այդպէս չէ՞ ամէն լեզու, երբ կը գրուի եւ կ՚ենթարկուի

օրէնքի մը ուրիշ, որ պիտի կոչեմ դրսութեան օրէնքը, քանի որ իմ խօսածս, ինչալ ըլ լայ անոր ներքին թէ արտաքին հանգամանքը, կը պատկանի տարածու-թեան մը, որ հասարակաց ներս մը կը կազմէ, հասարակաց տեղիք մը։

Ոչ բնիկներ, ոչ օտարականներ՝ բոլորն ալ լեզուական գաղթողներ։Սակայն կան բառեր, մտքեր կամ գաղափարներ որոնք կը վրիպին։ Կը կազ-

մեն անփակելի բացեր։ Արդեօք լեզուն անո՞նց շուրջ յօրինուեր է, կամ այդ բա-

ԲԱԳԻՆ | 24

ԹԻՒ 1–2 2016

ցե՞րն են որ կը կազմաւորեն զայն։ Լեզուները չեն համաձեւուիր։ Ամէն մէկը կըպատասխանէ փորձառութեան մը կամ կը կազմէ փորձառութիւն մը ինքնինաշխարհէն եւ աշխարհով։ Մտքի, եթէ ոչ ծուլութիւն, գոնէ թուլութիւն է մտածելանասելիին կամ հիներու անճառելիի մասին, որ կը փակցնենք այն բանին որունհամար բառ չենք գտներ մեր տրամադրութեան տակ։

Լեզուն արձագանգն է աշխարհին բայց նաեւ արձագանգի խուցը անասե-լիին, որ կը թելադրէ միայն ու միայն լեզուին անաւարտ ըլ լալու հանգամանքը։Ո՛չ կատարեալ, այլ՝ անաւարտ։ Լեզուի մը հնարաւորութիւնները մէկ անգամէնկատարելի չեն, կատարուած չեն բնաւ, անոնք մշտապէս կը բազմանան, չենփակեր զայն երբեք, ընդլայնելով անոր հորիզոնը կը ձգեն զայն անաւարտ։

Ինչպէս բնութիւնը, այնպէս ալ լեզուն չի սիրեր պարապը։ Լռութիւնը լեզուինպարապը չէ, այլ փակագիծը (այս մասին այլուր), որով նշանակէտ մըն է լեզուինմէջ։ Լեզուին համար պարապը այնտեղ է ուր կարելի է շնչել, հեւքը, հունչը, դա-դարը։

Իմ կարգիս կ՚առաջարկեմ լեզուին ծննդաբանական առասպելը՝ Բաբելոնը,ուր ծնայ իր հետ։ Միշտ ուրիշ լեզուներու հետ, եւ գաղթեցի դէպի լեզուս։ Հայկմը` «անճոռնի» Բելի մը դէմ։ Յանուն ցամաքամասի՞ մը։ Վայրի՞ մը։ Բնակ երկրի՞մը։ Անդադար նուաճելի, յամենայն դէպս։ Սակայն Բաբելոնը նուազ խառնա-շփոթութեան առասպելն է որքան չմշակուած տարբերութիւններուն եւ լեզունպէտք ունի այդ Բաբելոնին եթէ կ՚ուզէ ըլ լալ ինքզինք, իր անինքնութեան մէջ։Քանի որ լեզուն ո՛չ այս է ո՛չ այն, թէ՛ այս է թէ՛ այն, բոլոր լեզուները անջատ իրենցներքին տարբերակումներով։

Դուն ու ես հնարաւոր ենք միայն երրորդով՝ անով, որ քեզի եւ ինծի կ՚ընծայէփոխթափանցման, իրերահաղորդման բացուածք։ Ան մեզ չի միացներ, մեզի տեղկու տայ։ Որքան ալ մեր տեղը լեզուին մէջ ըլ լայ, նոյնքան ալ անկէ դուրս ենք,տեսակ մը երկփեղկումի վրայ։

Թերեւս միայն մէկ լեզուով կարելի է գրել։ Սակայն բոլոր միւս լեզուներունզօրութենական ներկայութիւնը ականջիս չի՞ բանիր արդեօք այդ կարծեցեալ մէ-կութիւնը, որ վերակազմեալ մէկութիւն մըն է, աւելի ճիշդ՝ վերացուած միատար-րութիւն մը, ուր պահ մը ժամանակը, հոլովոյթը, գործողութիւնը կը թուին ջնջը-ուած։ Լեզուին մէկութիւնը նման է Եսին։ Պատումի մը կերպն ունի, կազմակեր-պըուած նոյն տիպով։

Որքան շատ լեզուներ սորվեցայ այնքան գուցէ մօտեցայ մահուան, ամէնմէկը անոր դիմակն ու դէմքը նոյն ատեն։ Որքան մոռցայ անոնցմէ մի քանի այն-քան հիւրընկալեցի ձայնը։ Հիմնական եւ անսրբագրելի անդաշնութեան մը՝ յայտ-նարար։ Ձայնը գուցէ այն է որ կը մնայ երբ բոլոր բառերը կը չքանան, անլսելի,անդէմ, խուլ, ծովու մը նման որ կը պսպղայ, կը տեղատուէ ապակիի ետին։

Որպէսզի լեզուն մը դառնայ գրական, անհրաժեշտ չէ որ ան նախապէս եղածըլ լայ «մայրենի լեզու»։ «Մայրենի լեզուն» անգամ գրելու համար հարկ է զայն

25 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

ստեղծել, նորէն։ Այդ տառապանքին կամ տաժանքին միշտ չէ որ պատրաստ ենքտոկալու։ Ասոր համար գուցէ կը բաւարարուինք… արտայայտելով մենք մեզ եւայն ատեն որեւէ լեզու կը դառնայ միջոց, քանի որ կարեւորը… արտայայտելն է։Սակայն ի՜նչ ախտ։

Լեզուին մէջ անունները կը կոչեն սա կամ նա, նշաններն են առնչումի մը որմիայն շարահիւսութիւնը կը պարզէ։ Եթէ անունները բանաստեղծութիւն նկա-տենք, շարահիւսութիւնը ատոր արձակն է։ Ասոր համար ինչ որ կը կոչենք բա-նաստեղծութիւն եւ արձակ միաշաղախուած են ու կը պահպանեն իրենց տար-բերութիւնները, քիչ մը նման առասպելին երկու բնութիւններուն, միաւորուածեւ անշփոթելի։

Բանաստեղծութիւնն է, բանաստեղծական աշխատանքը, որ, երբ կը բախիանբարբառին, հարկին տակը կը գտնուի լսելու զայն, ըսելու զայն լեզուին միւսբառերով, բառերէն անդին բանադարձումներով, այսինքն՝ «հռետորութեամբ»։Լեզուի թերին սրբագրող կամ պակասը լրացնող դեր մը չեմ վերագրեր բանաս-տեղծական արարքին, այլ թերեւս աւելի արմատականօրէն կամ մակերեսայինկերպով անոր կը վերապահեմ լեզուն աշխատցնելու, լեզուարարելու պիտի ըսէի,գործողութիւն մը։ Բանաստեղծութիւնը ռիթմային, ճարտարապետական հո-լովոյթ մըն է, առք մը, արարք մը, վէճ մը, աւելի քան վիճակ մը, պահ մը, պաշ-տամունքի պակուցում մը, ապշանք մը։

Ասիկա այսպէս է, որովհետեւ գրելը կապ չունի տրամադրելի բաներուն հետ,գրելը ներկան կամ առկան չէ որ կը ձեռնէ ու ներկայացնէ, անոր կու տայ ձայնու տեղ, կը ձայնաւորէ ու կը տեղաւորէ։ Գրելը դարձած է դէպի…, գրելը դիմեցումմըն է, գնացում մըն է առ դէմք մը, կ՚ընդառաջէ, պիտի ըսէի, անոր որ անունչունի լեզուիս մէջ, այն լեզուին որուն մէջ կը գրեմ, կը դիմէ դէպի աներեւոյթը,որմէ կը սնանի, դէպի անթափանցը որուն կը կցուի, դէպի անդէմ մը որ կըդիմաւորէ եւ որ պիտի ի վերջոյ դիմակաւորէ։ Գրելը անասելի չի ճանչնար։ Անկը ձգտի բերել անասելին րոպէի մը իսկ փայլատակումին մէջ։ Կը բեմադրէանասելին, անոր անկարելիութիւնը։ Այդ է իր արդարացումը, եթէ որեւէ արդա-րացումի պէտք ունի, քանի որ գրելը, որքան ալ հարցական, ինչու մը չունի եւկը մնայ անարդարանալի։ Գրելը մութին մէջ ճանապարհորդութի՞ւն մը դէպիԵմմաւուս։

Շատ բան ըսել է այսպէս մէկէն, շատ բան սպասել արարքէ մը որ ամէնէնառաջ վարանում մը, պշնում մը կ՚երեւի, ձեռքը բառերը կը դարձնէ մէկ կողմէնմիւսը, կը շօշափէ ինչպէս հին դրամներ ուր հազիւ տեսանելի խորտուբորտու-թիւններ ինքնակալի մը դիմանկարը կը ստուերագծեն եւ կամ խիճեր նախա-դարեան, որոնք կորսնցուած են իրենց իմաստը, այսինքն այլեւս նշաններ չենմարդոց համար որ չկան, այլ միայն զարդ-առարկաներ որ երազել կու տան հե-ռաւոր մութին մէջ լոյսի նշոյլ մը, կռահել, ոգեկոչել անհետացած դէմք մը, որ իրետին ձգեր է միայն փայլատակում մը խծբծուած։

ԲԱԳԻՆ | 26

ԹԻՒ 1–2 2016

Բանաստեղծութիւնը կը բանի իբրեւ առլէզ հակած լեզուի վիրաւոր մարմնինվրայ։

Ըսի վիրաւոր։ Այն չափով որով կը պակսի զօրութիւնը։Բայց զօրութիւնը այն չէ՞ որ միշտ կը պակսի։Արա, Արա՛։ Արարել լեզուն։ Առասպելէն դուրս արտաքսել։ Բանաստեղծութեա՞մբ։

Կատարեալ կամ սրբազնագոյն լեզուի մը որոնումը տարուած է պակուցիչպատկերէն, միակ, միաստուածեան իգոնայի մը հրապոյրէն. անոր դերն է մոռ-նալ, զանցել մեր մահկանացութիւնը, մեր փխրունութիւնը, մեր խախուտութիւնը,որոնց յայտնարար նշանը կը կազմեն բոլոր յօդերը ոչ միայն մեր մարմնին այլեւլեզուին։ Կատարեալ լեզուն այն մէկն է որ կատարած է իր շրջադարձը, տարածէ ինքզինք մինչեւ մշտական եւ որով պէտք չունի այլեւս ժամանակին, մեծ ուփոքր մօտաւորումներուն, այսինքն՝ խօսողներուն, որ զայն կը կատարեն սա-կայն իր անկատարութեան մէջ։ Մենք լեզուի բանուորներս, բանաւորներս, մերաղօթքին կամ մեր վարդապետութեան, մեր քերթուածին թէ յօդուածին մէջկրնանք միայն ու սոսկապէս նշել մեր ծայրաքնին որոնումը, այս տեսակ մըխարխափումը ուր մեր միտքը կ՚անցնի պատկերէ պատկեր, անդադար, քանիոր միշտ պատկեր մը անհրաժեշտ է մտքին համար, ըսեր է փիլիսոփան, եւ կըյանգի ոչ մէկ կայքի։

Ինչո՞ւ, գրեթէ ակամայ, երբ հարկ կ՚ըլ լայ ճշգրիտ տարազ մը գտնել, կը դիմեմհին լեզուին։ Արդեօք անոր համար որ ա՞ն է կշիռը, ա՞ն է չափն ու օրինաչա-փութիւնը։ Անշուշտ, ոչ։ Այլապէս գրած լեզուս պիտի մնար բարբառ մը միայն,անոր մէկ ենթաբարբառը։ Ինծի այնպէս կը թուի, որ հին լեզուն տեսակ մը ներ-քին սահմանն է նորին, ոչ նախալեզուն, անոր շատ մտերիմ օտարը, այնքա՜նմտերիմ որ գրեթէ նոյն բառերը կ՚անցնին մէկէն միւսը։ Բայց անոր օտարութիւնը,անոր խօսուելէ-գրուելէ դադրիլը (անոր քունը) կարծես անհետ կը ջնջէ շփոթը,խառնակութիւնը իմաստի, կարծես հին լեզուն իր մահուամբ թոյլ կու տայ որքակեմ նորը, օտարանամ ալ նորէն, թերեւս շատ աւելի արմատական կերպովքան երբ կը յղուիմ ուրիշ լեզուի մը։ Ահարկու է հին լեզուին այս մտերիմ օտարու-թիւնը, ամէն ինչ խախտող եւ հազիւ նկատելի, ահարկու եւ այնքան քիչ մտած-ուած։

Հին լեզուն այն է որուն փոխ կու տամ ձայնս եւ որ ի պատասխան կը սկսիարձագանգել, ինչպէս հնչիւններ լաբիւրինթոսի մը մէջ կը բազմապատկեն խո-րութիւն ու ծաւալ, եւ ան իր կարգին ինծի փոխ կու տայ իր բառերուն, ասոնցնոյնութեան առեղծուածը։ Սակայն այս փոխատուութիւնը անաղարտ չի ձգերձայնս, որ կը գունաւորուի հինով, կը տոգորուի, կը թրթռայ, կը հիննայ իր կարգին,կը կատարէ անհնարին փորձը դառնալու ապայժմէ, կը կտրէ սահմանը որ կըբաժնէ մեռելները ողջերէն, ձայն անդրշիրիմային որ կը զանցէ աղէտը եղած

27 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

ըլ լալուն։ Որով այլեւս հին լեզուէն փոխ կ՚առնեմ բան մը. ըսենք իր վերափո-խումի զօրութիւնը։

Ինչ որ կը կոչենք հին լեզու ընդհանուր օրինավիճակն ունի, զայն կը պատ-կերազարդէ պիտի ըսէի. աւանդ է, տրուած, առնուած, վերջացած, ստացուող,մերժուող, ձայնովս իսկ նորոգուող, երգուող, մերթ խրթին մերթ ալ անիմաստ,կապուած միշտ ծէսի մը, արարողութեան մը, որ սրբութիւն կը բաշխէ, կը բանիանով, հեռացած, բաժնուած նոյն ատեն, ուստի անմատչելի խորապէս։ Սակայնհին լեզուն կը բերէ ինչ որ կայ լեզուին մէջ ամէնէն հին, ամէնէն նախադարեանը,անժամանակայինը, այն որ երբեք չենք մտածած եւ գուցէ չենք կրնար մտածել,ինչպէս այդ մորթը որ սահման մը կը դնէ անսահմանին առջեւ, որով չեմ գիտերթէ այդ սահմանը կը պատկանի հոսի՞ն թէ՞ հոնին։

Կը խօսիմ ոչ միայն անոր համար որ մահկանացում մըն եմ, հասու՝ ըսելու ոչեւ այո, այլեւ անոր որ կը վերապրիմ։

Պաշտամո՞ւնք մը հին, ինչպէս կ՚ըսեն, մեռեալ լեզուներու։Աւելի ճիշդ պիտի ըլ լար ըսել՝ տեւական մարտ մը, որպէսզի ապրող լեզուն

դառնայ մեռեալ եւ մեռեալը ապրող, ինչ որ է, էապէս։ Այնպէս մը որ կենդանինխօսի, պատգամէ, ծիծաղի, մանաւանդ ծիծաղի, կարծես թէ արդէն մեռած ըլ լար,դարձած անհպելի ինչպէս երբ անհետացածը կը վերադառնայ, ակնթարթի մըմէջ, անհետանալու համար կրկին։ Թէ՛ սրբազան, թէ՛ անսուրբ։

Հարկ է մտնես, ամէն օր թափանցես անոնց մէջ որոնք կային նախքանաղիտալի ժամանակը, ո՛վ ուշացողդ, սորվիս, ուսանիս, ճանչնաս, դուն՝ ո՛վ անօ-րէնդ որ ունիս ոչինչ իբրեւ բնիկ, ոչինչ իբրեւ օրինական ժառանգ, ո՛չ առասպել,ո՛չ պաշտամունք։ Ի՞նչ բանի կրնամ քեզ նմանցնել, ծովո՞ւ, տարանցիկ ուղեւորի,թէ՞ պարզապէս ու միայն բանադարձումին որ կը կոչուի փոխաբերութիւն։

Երբ կը գրեմ յաճախ կը լսեմ լեզուն, կը լսեմ ուրիշ լեզուներ, լեզուներուսփիւռք մը, ոչ թէ նոյն ատեն, այլ մէջընդմէջ, ինչպէս համանուագի մը ունկընդ-րութեան ժամանակ ամբողջը կը տիրէ այս կամ այն գործիքի նուագածին, բայցներքին սեւեռումով կարող ենք անջատել սրինգին կամ գլարինէթին միջամը-տութիւնները։ Միւս լեզուները կը լսեմ իբրեւ լռութիւն, խօսուն, երբեմն թնդունլռութիւն, այն՝ որ ասպարէզ կը բանայ լեզուիս, մանաւանդ լեզուս միւսներէնբաժնող հերձին, ուր անբարբառը կայ։ Տեսակ մը քսումի, շփումի, հանդիպում մըկանխող պահ, արարք, ծայրագոյն, սահմանային։ Այդ քսումէն կը բռնկի ոչ այն-քան նշանակութիւնը, որքան լեզուն, կ՚ինքնանայ, ճշգրիտ, զգայուն, զարթուցիչ։

Լեզուն միշտ կը խօսի զօրութենապէս ուրիշ լեզու մը։ Պէ՞տք է անոր ետինենթադրեմ ուրիշ մը, գերլեզու մը, ենթալեզու մը, անդրլեզու մը, նախալեզու մը…հիանալի անստուգութիւնը անմիաւորին։

Չեն համապատասխաներ իրարու կէտ առ կէտ, բայց լեզուները կը պա-տասխանեն իրարու, ներյայտ բեկումէն, որուն շուրջ, որուն երկայնքին, ինչպէսցամաքամասերը, կը կազմակերպուին անոնք։ Անոնց բացարձակ բաժանումը

ԲԱԳԻՆ | 28

ԹԻՒ 1–2 2016

29 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

զանոնք պիտի սրբացնէր, երբ, ընդհակառակը, անոնք ձգտումն ունին խառնը-ուելու, սկրթուելու իրարու։ Որքա՜ն կը սիրեմ լեզուդ բերնիս մէջ, լեզուիս վրայ,տակ ու քով կամ դէմ առ դէմ։

Չենք համապատասխաներ երբեք մենք իրարու՝ մենք բնակիչներս անհա-մապատասխանութեան, չենք դաշնաւորուիր լեզուին, որուն իշխանութեանյանձնուեր ենք։ Լեզուին անկեդրոն միապետութիւնը՝ ընդհանուր հասարակա-պետութեան մէջ։

Կը դասաւանդեմ դպրոցի մը մէջ ուր կան ութսունութը լեզուներ, ապրողկամ կենդանի։ Բոլորն ալ քիչ թէ շատ վտանգուած, բոլորն ալ պահպանուածայսպէս փակ միջոցին մէջ աւանդին։ Միւսները, անոնք որ չեն աւանդուիր` կըխօսուին։ Անկասկած, անկասկած։ Ինչ որ կը խօսուի չի վտանգուիր, կը խորհինք,պարզապէս կայ, պարզապէս չէ։ Սակայն վտանգը չէ՞ որ կ՚ապրեցնէ լեզուները։Այդ լեզուներով ամէն օր հասու կը դառնամ վտանգին. առանց անոր ինչպէ՞ս գրել։

Լեզուն միշտ կը խօսի ուրիշ լեզու մը եւ իր իսկական ու խոտորող զօ-րութիւնը հոն է որ կը բանի այնպէս որ այդ ուրիշը կը թուի տարօրէն ծանօթ։ Ոչթէ լեզու, այլ լեզուներ։

Լեզուն մարմնաւորուած բանն է, այլեւս ենթակայ՝ դէպքին, դիպուածին,մտածումին, ապականութեան ու աղէտներուն։ Զգայուն մարմին՝ ուր լռութիւնմը միշտ կ՚ոգորի ու կը պահէ ինքզինք ամէն բացման ծալքէ։

Լեզուէս լեզուդ՝ բերան, շրթներ, հպում, շօշափ, շունչ, հեւք, հեծք, կշիռ ուդադար, տուրեւառութիւն անդադար, թրթռացման ալիք, հաղորդում նախքանորեւէ հաղորդակցութիւն, նախքան որեւէ կցում, շաղաշարժում, կանչ ու ճիչ այն-քան խորէն որ կը մնան լուռ ու խուլ, եւ ամէն ցանկութիւն կ՚ուզէ դառնալ ոչ թէխօսք որ զայն աւարտէր, այլ առկախում մը խառնաշփոթ խրպոտութեան մը մէջ,ուրկէ նշանակութիւնը վանուած է, արտաքսուած է շատոնց կամ տակաւին չէեղած այնտեղ։ Նշանակութիւնը միայն մէկ մասն է լեզուին, անկէ դուրս, անորցանցերէն անդին։ Նշանակութիւնը չկայ։

Բոլոր լեզուններն ալ, զիրենք կրող, ոտքի պահող Աքիլ լէսի կրունկի մը պէս,ունին իրենց անբարբառները, միշտ տարբեր իրարմէ, ինչպէս տարբեր են լեզուէլեզու բաղաձայններու, ձայնաւորներու գոյնը, դրոշմը, լայնքը, բացուածքը, ար-տաբերումը։ Անբարբառը գրելուն հորիզոնն է, անոր փորձութիւնը, անոր կենա-րար սպառնալիքը։ Անոր աներեւակայելի ուրիշը։ Ատոր համար գուցէ գրելըհնարաւոր կը դարձնէ շնչելը, խօսիլը, սիրելն ու ըսելը։

Լեզու յոգնակի, այն որ կը սորվիմ անդադար, կարծես պէտք ըլ լար միշտթափանցել խորութեան մը որուն գոյութեան չեմ հաւատար, բայց որ կը քաշէզիս իրեն, ակամայ, այն որ կը կրէ զիս ինչպէս քաղաքը հանգոյց մըն է քաղաք-ներու, տեսակ մը անհուն տողանցք, թաւալ մը պաստառներու, ետեւ ետեւի, ուրմարդ կը կարծէ կորսնցնել աշխարհը, որ կը թուի երեւակայական, վիպային,պատմութիւն մը՝ որ մարդը կը պատմէ մարդուն առաւել կամ նուազ բրտու-

ԲԱԳԻՆ | 30

ԹԻՒ 1–2 2016

թեամբ. եղեր եմ բազմալեզու, բազմասեռ, բազմահայրենիք, բազմոտանի, բազ-մաթիւ յղումներով ձայն մը, որուն մէկ երեսը մութ է միշտ։ Այո, իսկապէս կորսըն-ցուցեր եմ ընդմիշտ ճշմարիտը, հասնելու համար ճշմարտութեան մը, միայն ճըշ-մարտութեան, ան ալ որքա՜ն երկդիմի։

Ամբողջ ճամբորդութիւն մը մութին մէջ՝ հասնելու համար անունի մը, ոդի-սական մը գրեթէ՝ երբ կը դիմեմ այն տեղը ուրկէ մեկներ եմ նոյն ատեն, առանցիսկապէս մեկնած ըլ լալու, անուն մը որ կարծես պէտք է ստեղծէ պատրանքը թէկար, վաւերապէս կար, եւ ես ուրիշ բան չեմ ըրած եթէ ոչ զայն յայտնաբերածկրկին, ինչպէս տող մը, քերթուած մը՝ արդիւնք տեւական մտմտուքի, որոնցաւարտին այն տպաւորութիւնը կ՚ունենամ որ ատոնք ապրեր են երկար ատեն,պտտեր, զիս դարձուցեր են իրենց բնակութեան վայրը, ամբողջ ուղեւորում մըդէպի ձայն մը, թրթռացող, կարծես ինքնածին ու անպատկեր եւ որ կը ստիպէինծի ականջ դնել տակաւին չեկած դէպքի մը փառքին, որ դարանակալ կըսպասէ լեզուաւորուելու համար։

Կատարել լեզուն։ n

Հատուած՝ «Ընդառաջում» անտիպ հատորէն

Գծանկարը՝ ասատուրի

ԲԱԳԻՆ | 32

ԹԻՒ 1–2 2016

Պըլտեանի ՀաՄար

ն պատմեց քեզի պատմութիւնը քու մասիդ:Անապատէն կու գաս դուն ալ, իրեն պէս: Կապ չունի որ ծնունդէդ եօթ ու կէս

տասնամեակ առաջ էր Դէպքը: Մինչ կը կարծէիր, թէ կը մեծնայիր ապահով,ասիկա-անիկա ըսելով աշխարհը կը ճանչնայիր, Դէպքը հետդ էր, մէջդ. կըմեծնար, քեզի հետ կամ քեզի համար:

Մինչ այդ կային պատմութիւնները Դէպքին. կարաւաններ՝ արեւուն տակկռնծած, անդէմ անանուն: Եւ ողբացիր ամէնուն հետ, ճիշդ որչափ որ պէտք էր՝ոչ աւելի, ոչ պակաս: Սպասեցիր: Սպասեցիր մինչեւ աչքդ արեւի կուրցնող լոյսինվարժուէր, եւ տեսնէիր վերջապէս, որ դուն ալ հոն էիր, կարաւանին մէջ, մեծպապայիդ քովը. կը քալէիր:

Եւ որոշեցիր փախչիլ հոնկէ: Կարծեցիր՝ դիւրին էր ատիկա: Բայց այդարեւները քու լեզուդ ալ խանձեցին, եւ օր մըն ալ հաւատացիր, թէ լեզու չունէիր:

Ի վերջոյ հասկցար, որ չկայիր. փնտռեցիր ինքզինքդ ամէն տեղ՝ չկայիր:Գիրքեր բացիր, ֆիլմեր նայեցար՝ չկայիր: Հասկցար, որ օր մըն ալ պիտի մոռ-նայիր թէ եղած ես:

Այն ատեն որոշեցիր խօսիլ, վիրաւոր, տկար լեզուովդ: Եւ խօսքդ փաստումիու փրկումի պարզ ժեստ մը պիտի ըլ լար միայն, սկիզբէն ձախողումի դատա-պարտուած, եթէ չհանդիպէիր անոր:

Եւ ան պատմեց քեզի պատմութիւնը քու մասիդ: Թէեւ չընդունեց պատմելուարարքը:

Եւ ան վկայեց քու գոյութիւնդ: Թէեւ չընդունեց վկայելու կարելիութիւնը:Անկարելի պատմասանն ու վկան՝ որ աշխարհդ բացաւ քեզի, ան որ քուկդ

ըրաւ քեզի:Այն ատեն միայն համարձակեցար առերեսուիլ ինքզինքիդ,

«կրելինչ որ կը պայթի երբեմն գլխուդ մէջ»

* * *

Սաստիկ տաք օրէն ետք զով օդի հոսանք մը վերջապէս ամառնային երեկոյինհանդարտութիւնը կը բերէ: Կը քալես, ջանալով քայլերդ իր քայլերուն յարմար-ցընել:

ԱՔրԻստԻԱՆ ԲԱտԻԿեԱՆ

ՔՐիՍՏիանԲաՏիԿեան

ես մէկը չեմ՝ երկու եմ,եւ գոնէ իմպարագայիս, իմ alter-ego-ս կ’ապրի ոչթէ տեղ մըժամանակի եւտարածութեան մէջ,այլ՝ իմ մէջս: Ուրեմնհոսկէ կու գայ անձիսսոսկալիերկատուածութիւնը,որովհետեւ, այդմիւսը, եղբայրս ըլլայ,կամ նոյնինքն ես,չափազանց տարբերէ ինձմէ (կամ ես՝իրմէ): մէկ մարմինինմէջ ապրած ըլլալով,սակայն, տարբերկենսագրականներունինք, եթէ մեզմէմէկը ծնած է, ըսենք,Պոլիս, միւսը կրնարծնած ըլլալ Պուրքինօ-ֆասօ կամ երեւան:Յետոյ օր մը եկաւ,ասկէ քանի մը տարիառաջ, երբ այս երկուեսերս,պարագաներուբերումով, իրարուձուլուեցան. եղայարեւմտահայ մըարեւելահայիրականութեան մէջ,կամ արեւելահայ մը՝արեւմտահայերազներու մէջ: Ուրկ’աւարտի ան, եւ ուրկը սկսիմ ես՝ չեմգիտեր: միայն գիտեմ,որ երկուքս ալ կըփափաքինք գրել:

«Ի՞նչ դիպուածներ միջամտեր են որպէսզի հայրդ եօթը տարեկանին որբա-նայ, բայց փրկուի, մայրդ երեք տարեկանին որբանայ եւ փրկուի, յետոյ անոնքհանդիպին իրարու եւ քեզ ծնին։ Պատմութիւնդ կը սկսի նման դիպուածներով»։

Նո՞յն դիպուածները միջամտեր էին, որպէսզի քու ալ մեծ ծնողքդ որբանայինբայց փրկուէին, հանդիպէին իրարու եւ հիմը դնէին ընտանքին, որ ի վերջոյքեզմով պիտի լրանար:

Կ’արժէ՞ գտնել պատասխանը. պիտի հանդիպէ՞իք եթէ Դէպքը չըլ լար:Թերեւս անապատներէ անցնելու էիք երկուքդ ալ, այդքան տարիներ ետքարեւելեան հայրենիքի մայրաքաղաքին մէջ հանդիպելու համար:

— Պիտի ըլ լայի՞նք, եթէ դէպքը չըլ լար: Այսպէ՞ս պիտի ըլ լայինք:Կը ժպտի, չի պատասխաներ: Միշտ բան մը քեզի կը ձգէ պրպտելիք: Ամէն

բան չ՚ըսուիր արդէն, չէ՞:Կ’ուզես խօսիլ, պատմել պատմութիւնը կորսնցուցած ժամանակիդ եւ փնտըռ-

տուքներուդ մասին, պատմել ճամբան, որ քեզ դէպի իրեն բերաւ: Բայց գիտեսոր պէտքը չկայ՝ ան գիտէ ամէն բան, դո՛ւն չէիր գիտեր. հիմա գիտցար:

Կը յիշես պզտիկ սրահը, ուր առաջին անգամ հանդիպեցաք… Մտահոգ էիր.ի՞նչպէս մօտենալ, ի՞նչ ըսել. այդքան տարիներու «հեռակայ մտերմութիւն»էնետք իսկապէս հանդիպի՜լ:

«Դժուարահա՛ճ է», զգուշացուցին: «Անհաղո՜րդ է», աւելցուցին: Կծկտեցար, վախը փորդ մտաւ: Ի՞նչ պիտի ըսէիր՝ բարե՞ւ, ի՞նչպէս էք, ծանօ-

թանա՞նք… եւ չհամարձակեցար մօտենալ: Կեցած էր քանի մը քայլ անդին,երկրպագուներով եւ հիացողներով շրջապատուած, քաղաքավար, բայց քիչ մըանտարբեր ժպիտը դէմքին: Յոգնած էր թերեւս: Արդէն չես յիշեր՝ ի՞նչ դիպուածմիջամտեց, որ յետ-դասախօսային ճաշկերոյթին քե՛զ ալ հրաւիրէին եւ… քովընստեցնէին: Եւ նստած էիր քարացած, վախնալով աւելորդ շարժում մը ընելու,երբ յանկարծ դարձաւ եւ սուր նայուածքը քեզի յառեց:

— Ուրկէ՞ ես…Ծանրացած լեզուդ դժուարաւ դարձաւ բերնիդ մէջ, ջանացիր կապակցուած

խօսքեր ըսել: Յանկարծ ժպտեցաւ. այն ատեն առաջին անգամ հասկցար՝ անամէն բան գիտէր քու մասիդ: Բնաւ չզարմացար. գիտէիր, շատոնց գիտէիր:

«ըլլալը անհետացած ըլլալ մըն է»եւ կարծեցիր՝ թէ գտար պատասխանը:

* * *

«կը փարիս ջնջումիդ…»— Ինչպէ՞ս հայաշէնցի տղան ինքզինք ֆրանսացի տեսաւ, միեւնոյն ատեն հայ

մնալով:

33 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

Գծանկարը՝ ասատուրի

Նորէն կը ժպտի. ինքդ պիտի գտնես պատասխանը:Կը նայիս աչքերուն. կարծես ոչինչ փոխուած է՝ առջեւդ նոյն այն հայաշէնցի

տղան կեցած է, որ 18 տարեկանին Փարիզ մեկնեցաւ: Ինչպէ՞ս ուրիշ այդ միջա-վայրին մէջ ուրիշ մը չեղաւ: Ինչպէ՞ս նոյնացաւ, ձուլեցաւ այդ միջավայրին, մի-եւնոյն ատեն պահպանելով այդ ուրիշ միջավայրին համար ուրիշ մը ըլ լալուիրաւունքը, այսինքն` ինչպէ՞ս ըրաւ, որ իր ուրիշութիւնը պարտադրուած չըլ լար:

— Ծագումիդ չես դաւաճաներ, ան շուքի պէս կը հետեւի քեզի…Բայց ինչպէ՞ս կառուցել ինքնութիւն մը, որ ըլ լաս ամբողջապէս օտար եւ

ամբողջապէս ընտանի, միեւնոյն ատեն չըլ լալով երկուքէն ո՛չ մէկը: Մէկ բանյստակ էր. հայաշէնցի տղան երբեք չդաւաճանեց իր ինքնութեան, կարելի է՝ քիչմը հեռացաւ անկէ, յետոյ աւելի մօտենալու համար:

Բայց արդեօ՞ք տունին մէջ—կամ համար—ալ ուրիշ մը չէր: Արդեօք ո՞ւր էրտունը. Հայաշէ՞ն, Փարի՞զ թէ հիմա հոս՝ Երեւան:

Արդեօք քո՞ւ տունդ ուր էր:Եղան օրեր, երբ հաւատացիր թէ չունէիր տուն, փնտռեցիր ամէն տեղ՝ ո՛չ մէկը

քուկդ էր: Այն ատեն հաւատացիր, կամ ուզեցիր հաւատալ, թէ անապատներունմէջ մնացեր էր տունդ… Բայց հիմա գիտէիր, հիմա գտար: Որով գիտցար ի՛րտունին տեղը: Չէ, ան բան մը չըսաւ, պարզապէս կար վայրը ուր ան եղաւ:

Շիտակ դէմքին նայեցար, ուզեցիր խօսիլ, ըսել խօսքերը, որ չէիր կրցած ըսելո՛չ անձնական հանդիպումներուն, ո՛չ ալ նամակներուդ մէջ. չկրցար, նորէն:«Խօսքերը կը պակսին», եւ բերնիդ մէջ «բռնկեր էր լեզուն»:

Եւ հիմա հոս ես, համակարգիչիդ պաստառին առջեւ, դուն որ պիտի չըլ լայիր,լեզուով մը որ պիտի չըլ լար՝ կը ջանաս գրել այն որ չկրցար ըսել: Կը ջանաս գրելտողեր՝ անոր համար, ինչպէս ինք գրեց ատենօք Մեծարենցի համար: Գիտես որչափազանց յաւակնոտ է խորագիրդ. ի՞նչ կրնաս գրել անոր համար, ի վերջոյ:Արդեօ՞ք պիտի կարենաս թուղթին վրայ տեղաւորել ըսել ուզածդ, պահպանելովտրամաբանութեան գիծը: Բայց կ’ուզէիր գոնէ կերպով մը երախտագիտութիւնդյայտնել անոր, որ ստեղծեց վայրը, ուր կարելիութիւնը ունիս ըլլալու: n

ԲԱԳԻՆ | 34

ԹԻՒ 1–2 2016

ԲԱԳԻՆ | 36

ԹԻՒ 1–2 2016

եզակինրուան յոգնութիւնը անխնամ փաթթած

թեւիս տակ ամուր սեղմած,բազում փոխադրամիջոցներմտնելել լել մտնելել լելեւ վերջապէս մեծ մայրաքաղաքին մէկ արուարձանէնլսարանը կը հասնիմ ամէնէն ետեւըապահով մէկ անկիւնը կը տեղաւորուիմկարենալութաքուն թաքունմանրակրկիտ զննել առեղծուածային դասախօսը …

այս պատկերըշա՜տ շատոնց էր երբ տակաւիննոր նոր ճամբայ ելած էիեւ իրեն բարեւ տալու կը տատամսէի`տա՞մթէ չտամտա՞մթէ չտամ…իսկ եթէիր հետը խօսելու համարձակութիւնը ունենայի անկասկած երկրորդ դէմք յոգնակիո՛վ կը խօսէի …

անաՀիՏ ՍաՐԳիՍեան

Ծնած է Պէյրութ։ «արեւ Բարեւ»մանկականհրատարակութիւններուհիմնադիրն է։ Կ՚ապրի եւկը ստեղծագործէՓարիզի մէջ, որպէսարուեստագէտ, գրող եւմանկավարժ։Բանաստեղծութիւններըտպուած են «ինքնագիր»գրական հանդէսիկայքէջին վրայ։

օ

37 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

իրեն նման ե՛ս ալ նո՛յն քաղաքէն եկած հասած էիայս մայրաքաղաքը մեծ …հոն` այն փողոցըուր պորտս նետած էինոլոր մոլոր կը սողարեւ կը հասնէրիր սեմերուն …թերեւս թաղակից ըլ լալն էր պատճառըոր օր մըքաջութիւնը ունեցայհամարձակ բարեւելու զինք ապա ուրիշ օր մը ժպիտո՛վ բարեւելու վայելելով բարեւիս փոխադարձող կծու ժպիտը իր …

բարեւ մը տալովբարեւ մըն ալ ստանալովանշուշտ չյագեցայ …ուստի օր մըհինգերորդ յարկի իր պատշգամի ծաղիկներուն բուրմունքին մէջ կանգնածքաջութիւնը ունեցայ արտօնութիւնը խնդրել` այլեւս իրեն երկրորդ դէմք եզակիո՛վ դիմել …

հարի՛ւր տոկոս վստահ իր ծաղիկներուն բուրմունքին մէջ երջանիկ դրական պատասխանին կը սպասէի

ԲԱԳԻՆ | 38

ԹԻՒ 1–2 2016

երբ յանկարծհարուածը իջաւ գլխուս…

այ անխե՛լք աղջիկդուն ո՞վհովեր առածկտոր մը փայտով մտեր ես ծով …պիտի ճգնիսքրտնիս ու տառապիսկերտեսստեղծեսոր հասնիս հոն` եզակիին…

տարիները գլորեցանեւ վերջապէս օր մը, շա՛տ կ’ուզես կոր ա՛ռ` ըսաւ …

կանգնած էի անշարժ …լեզուսիր փակ գաւիթին մէջկը գալարուէր …ինչպէ՞ս արձակէի լեզուիս տակէն անունը եւ եզակին միասին…

տեսա՞ր որ դժուար է` շարունակեց …

ի՜նչ դժուար, անկարելի՛…

39 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

կորսուած մեր աշխարհինփրկուած ծիներըիր մէջ ապաստան գտածբանաստե՛ղծն է անի՛մեւ քո՛ւ,մեր երկուքին` սփիւռքին …

մեծ մայրաքաղաքինմէկ արուարձանը նստածբառերս կը ստկեմեւ կ’ուղղեմ եզակիով երրո՛րդ դէմքին` բանաստեղծին…

ան` բանաստեղծըերրորդ դէմք եզակիննուազագոյնիս մէջ նոյնիսկկը գտնէ քար մըկը դնէ մատը վէրքին վրայ մինչ ես իր մատին ծանրութեան տակէն սուր հայեացքին ընդմէջէն կը լսեմ ` աս աղջիկը հայերէն ե՞րբ պիտի սորվի …

աս աղջիկը`

անահիտ սարգիսեան

Photographies © Arakel A., 2011 / Archives Éditions Parenthèses.

41 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

ապիկի թաթը

պատշգամբի արանքով: Թաթը կրակում է: Նախագահը չիընկնում: Մահն ինքն իր կատակի ճանապարհին շեղում է նրա ճակատին ուղ-ղուած մուրապայի հատիկներով կապիկի թաթը, որ նետում ես հիւրասենեակիկենտրոնում քնած կատուի ձագերի առջեւ: Նրանք կիսախուփ աչքերով թրթռա-ցընում են նոյնացած երեք կարճ, չորս երկար պեխերը: Կապիկի թաթ կրծելուտրամադրութիւն չունեն: Քո օրը սուրճի ու թաց կաթի փոխարէն բացւում է այսանյաջող սպանութեան փորձով: Բաղրամեան 30 հասցէում գտնուող մի սեն-եականոց բնակարանի բացօթեայ պատշգամբից ամէն օրուայ սպանութեանփորձը լոյս աշխարհ է գալիս, որ ձախողի օրդ՝ ընդարձակելով գրելու անկատա-րութեան հունը, որ ահա քանի ամիս է հանգրուանել է մարմնիդ մէջ, որտեղՓարպեցու «Ants» խանութից գնուած հնդկական ուսապարկն է՝ շփումից բաց-ուող եթերաիւղերով, գործուածքների արանքներում հիւթակալած բուրաւէտխէժերով, Գ.Պ.-ի «Շրջումը» վէպով, վաղահաս խնձորի չեչով, ընկոյզի կճեպիցթռած բեկորով: Պարունակութիւնը հենց նոր շրջեցիր: Խնձորի չեչը զատեցիրբուրաւէտ խէժերից, «Շրջումը»՝ ընկոյզի կճեպից թռած բեկորից, էջը՝ պատումիշարունակութիւնից. «Երբեմն կ՚ափսոսամ որ դէպքին նախորդող տարիներունօրագիր չեմ բռնած, չեմ արձակած փորձառութեան փուլերը, ինչպէս կ՚ըսեն —որոշ միամտութեամբ, յաւակնութեամբ որ ատիկա կրնայ իսկապէս գրուիլ, օրա-գրութիւնը շարունակուող, պահպանուող, ստեղծուող կեանք չէ՞ — մտածելով որանկարող էի հոգեկան վիճակներ թուղթին յանձնելու, զանոնք բռնելու կամհասկնալու, հակումն ալ ունէի խորհելու որ ապրածս հոգեկան վիճակ չէր այլսովորական կեանքի մէջ պատահող դէպքերու հակազդեցութիւն: Գրուած հետ-քերու պակաս մը կայ որ հետզհետէ աւելի կը զգամ եւ ատիկա դարձած է այլեւսհամարժէք վատնուած ժամանակին. չգրուածը կորսուած է ի սպառ եւ երբեքկարելի չէ զայն վերբերել կամ յիշել, կը կրկնեմ, յիշել կը նշանակէ քիչ մը երեւա-կայել, ուստի մխրճուիլ անվաւեր կառուցումի մը մէջ, վերբերել, յղկել, բեմադրել,ցուցադրել, յարմարցնել տեղին ու աչքին, մինչեւ ուզածս ինչն իսկ էր, die Sacheselbst, իր մերկութեան, իր միակութեան մէջ: Չէի ըմբռնած դեռ որ երեւակայելպէտք էր եւ յիշուածին յարադրել անոր առնչութիւններու աշխարհը: Մնացեր էիտուեալի պատրանքին մէջ, պատկերամոլ լրագրող՝ որ կը պաշտէ զգայացունց,կը տնտնայ ընդհանրականութեան հնհնուքին մէջ, ատով կը հեշտանայ, ինչպէս

ՇրՋուՄ

ԿԱրԱՄ ՊԱՉեԱՆ

աՐամ Պաչեան

Ծնած է Վանաձոր։աւարտած է եՊՀ-իիրաւաբանականբաժանմունքը։առաջինպատմուածքը լոյստեսած է 2007-ին,իսկ 2009-ինարժանացած է ՀՀնախագահիերիտասարդականմրցանակին, 2009թուականինմամուլին մէջ իր լոյսընծայածպատմուածքներուշարքին համար։Հեղինակն է երեքհատորներու,որոնցմէ վերջինը«Օվկիանոս»(պատմուածքներ եւէսսէներ) լոյս տեսածէ 2014-ին:

կ՚ըսէր Ատոմ, տուեալը ոչինչ է, ոչինչ փաստ… ոչ ալ ատ չէզոքութիւնդ: Ատենըչէ՞ր ապաքինելու բնատիպի միամիտ անձկութենէն ու պաշտամունքէն մարմին-ներու: Ճիշդ չեմ գիտեր թէ ե՞րբ սկսայ նօթեր առնել, անդրադառնալու համար որկրնայի դժոխքի այցելուի մը նման այդ ժամանակին վերապրողները հարցա-քննել եւ այս ձեւով թերեւս յաջողիլ կորուստը դարմանել»: Եւ դու հետեւում եսո՛չ միայն ընթերցանութեան ընթացքին, այլեւ փորձում ես լինել որպէս ըն-թերցանութիւն, երբ վէպի բառերն ու նախադասութիւնները ընդհատակիցուսումնասիրում են դէմքդ, ապա սենեակը, ողջ բնակարանը, վայրը, որ ան-պատկեր է, զուրկ տեսողութեան հետքերից, օրագիրդ, որի էջերին սղուած ենվայրը վայր սահմանող առարկանները, ձեւերն ու մակդիրները՝ սպիտակ սրբիչ,ոսկեցող փիւսկիւլներով բարձեր, թանաքի բծեր, յատակը՝ մեղրագոյն մանրա-տախտակ, թանզանիական փղեր, տուփեր` փայտէ, քարէ, ոսկրէ, թղթէ, ծղոտէ,բրնձէ, կտորեղէն՝ դեղին, կանաչ կարմիր՝ կանաչ, կարմիր, դեղին, կոզինախ,«Olimpia» գրամեքենան կոճղի վրայ, ծամած-թքած թէյի տերեւներ, սուրճիսպրդած հատիկ, ապակէ զանգուլակ, փայլատակող ջահը, թօփալ ճոճաթոռ,Ռեյի հեծանիւը, իւղոտ լաթը սռնիին, գետնին փռած ներքնակ, շնչառութեանվրձնագիրը हरेकषृण् हरेकषृण् कषृण् कषृण् हरे हरे हरे राम हरे राम राम राम हरे हरेխխունջներիլսողութիւնով ամրացուած վարագոյր, պատուհանագոգից սկսուող Բաղրամեանփողոցը, սենեակային բոյսեր թաղարներում, ծաղիկներ անանուն, փոքրացողառիւծներ, սեկէ սափորներ, կճուճներ, հում աղիւսի ծեփ, մելխիորէ ճկոյթ, բուէճիլուսանկար շրջանակի մէջ, ռախշայի չլուծուած կապտափոշի հայելու սրունքին,աւիշէ մոմ պնակի մէջ, սնտուկ՝ սնտուկի մէջ, մանր գետաքար, վարդի թիթե-ղացած կոկոն, գնդասեղներ խրուած կոճերի յետոյքներին, մեքենաների հոսք,կանգառում անորոշ մարդկանց որոշակի սպասումներ, մոխրէ ծառեր՝ մենակ-եաց ու վեհերոտ, հոսանքալարեր, որոնք կամրջում են թամանեանականներիտանիքները՝ գիշերային այսերի զբօսանքների համար, կատուի ձագերը, որոնքսիրում են ու կարող են նաեւ չսիրել — Ո՞վքեր են այս տան հանգրուանները —գրուած հետքերու պակաս մը կայ որ հետզհետէ աւելի կը զգամ — Օրագրիցդբառացի փոխառած այս անկազմակերպութիւնները կեանքիդ փորձառութեանփուլերն են պատմելու, նէօ-նէօ-գրականագէտը կ՚ասէր երիտասարդ, անեփգրողի հիմնական սխալներից է՝ բառային կուտակումներ, սիւժէ չկայ, քարացում,կաթուած: Վերջին արտաբերածը մօտ է, շատ մօտ՝ շարժման յանկարծակի դա-դարում, երբ բառերը չեն գործում, դրւում են, անուղղելի յատկութիւններով ար-կանւում, ինչպէս վերջին ամիսների մէջ օրերդ՝ յաջորդաբար իմաստներից զուրկ,ասես եւ ոչ մի օր, վրէժն առաջին օրուայ, քանի որ անցաւ, օգտագործուեց որպէսկահաւորանք: Յետոյ պիտի հասկանայիր, որ օրը յաջորդ օրը չէ: Արդէն քառա-սուն հատոր օրագիր եւ ոչ մի շարժում: Քառասուն հատոր կաթուած նէօ-նէօգրականագէտի համար: Բովանդակութիւնը, ահա՝ քանի՞ երանգ ունի ստուերը՝«Ստուեր մը կը հետեւի ուրիշի մը, ձայն մը ուրիշ ձայներու, կը հալածեն զիրար,

ԲԱԳԻՆ | 42

ԹԻՒ 1–2 2016

լրտես, մարդորս, մուրացիկ, գաղտնի ոստիկան, կեանքի բոլոր պահերը, ապրը-ուածն ու երազուածը, ըղձալին, անձկալին, անվերականգնելին եւ ասոր խախուտբայց վերջնական դարձած, քարացած ճարտարապետութիւնը»: «…Այո, բայցապրիլ կը նշանակէ ստեղծել արտակարգ իրվիճակ, աւելցընել մէջդ ստուերաշ-խարհի մը բեռը»։ Համակարգչի էկրանին մեխուած աղերսդ: Google-ը փնտռում,քեզ է պարզում՝ Սէնթ-Իւսթաշ, Սէն, Գլապ Մետիթերանէ, Սէնթ-Էթիէն, Մուֆ-թար, Պապ Իտրիս, Սուք-Շարամիթ, Սէն Գլու, Սէն Միշէլ, Սէն Ժերմէն: Անճա-նաչելի է: Փարիզի փողոցները, բակերը, նրբուղիները, սրճարանները, ըմպե-լարանները, ակումբներ, շէնքներն ու արձանները: Google-ը բարեխղճօրէնպատկերահանել է, սփռել լուսանկարները, որոնցով փորձում ես քարտէզաւորելվիպասանի պտոյտը: Քիչ է: Վայրերն ու տեղերը ունկ դնելու համար են, այլ ոչտեսնելու: «Շրջումը» տեղաւորում ես ուսապարկիդ մէջ: Առաջ` ընթերցել ապրե-լու հնարաւորութիւնը՝ քաղաքը քաղաքի մէջ, Փարիզը՝ Երեւանի, Պուրճը՝ Կոմի-տասի — Չեն կարող գոյութիւն ունենալ ուղղակի մարդիկ՝ քաղաքից դուրս —(A.G.) «…Քաղաքը, կը կարէր, ատենին խոստումներ ունէր եւ իրիկունները կըթուէին յայտնութենական: Հիմա ոչինչ կը սպասէր, եղեր էր բոլորովին չէզոք,տեսակ մը անանուն մարդ, անոնցմէ մին որ իրենց այլանդակ տառաձեւերով կըթափառէին նկարիչի իւղանկարներուն մէջ եւ երբեք չէին նայեր իրենց ետին,պարզապէս որովհետեւ իւղանկարը այդ նայուածքն էր: Կարծես կը քալէրանմիջապէս չքանալու համար եւ թերեւս այս էր հրաշալին, տպաւորութիւնը՝ որճամբան պիտի անհունապէս երկարէր եւ ինք կէտ մըն էր միայն գիծի մը վրայտեղափոխ, բարձրացող, իջնող, վայրիվայրող, միօրինակ ինչպէս միտքը կամմահը»: Ժան-Լիւք-Ժան-Օհան-Ժան-Պոլ Արամի 42/1 հասցէում Ժան Պոլ Էքզիս-տենցիալ սրճարան: Մի բան կը խմե՞ս, կ՚ուտե՞ս՝ 1000-ից աւելի կուկուռուզ, 2000-ից աւելի փախած սբեշըլ գոգթէլներ, կեկա-լիտրերով գինի, 12 կուպամեթր փայտ,ածուխի մէջ խորոված 350 քկ կարտոֆիլ: Կը խմեմ՝ ռոմով քոլա: Կ՚ուզե՞ս էսանգամ պայկալով փորձի: Լաւ, ոնց կ՚ասես: ժան ժան ժան«Յանկարծ յայտնուեր էր աւելի նրբին, աւելի երկդիմի՝ Ժան-Լիւքին հանդիպելուցանկութիւնը, զայն գտնելու, միասին լռելու կամ սովորականին մէջ մխրճուելուտենչանքը, քաղաքը, վերագտնելու, անոր նոյնութեան մէջ ինքզինք ապահովզգալու պէս բան մը, տեղերը կրնային փոխուիլ թերեւս՝ կը մնար որդեգրածուղեգիծը որ կը տանէր քայլերը ծանօթ հասցէով. բարձունքի մէկ կողին. կըզննէր նամակատուփը, որուն անուններէն մին իր գիտցածն էր, Jean-Luc BernardXavier Marie Le Chevalier, 5ème, բակի վրայ, միւսը՝ անհաւանական մէկունը՝Monsieur Fantomas, Ֆէյօտի ֆիլմին այդ ուրուանկարը որ ծաղրն ու կատակըսիրող Ժան Լիւքի ֆանթեզիներէն, ֆանթազմներէն մին էր, ի՛ր իսկ ստուերա-

43 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

տիպարը, որուն հետ կը կենակցէր, կամ ան կը կենակցէր իր մէջ եւ որունփիլիսոփայական թարգմանութիւն մը կու տար՝ on fait l’amour avec son ombre,կարելի չէ, կարելի չէ սիրելիս, նոյնէն դուրս գալ… ասիկա գրեթէ երգ մըն էր, եւսակայն… il le faut, պէտք էր, միայն չափազանցը կենսաձեւի վերածել»: Երեւանիպոմոնտը աղիւս առ աղիւս՝ թոյլ վառուող ջահերի, 70-ականների քաղաքայինկահոյքի, պետական գորգի երկրաչափութեան տիրոյթում տիլանական ակնոց-ներով, նեղ շալուարներով հիփսթեռներ, հակահիփսթեռներ, վերնաշապիկներիամենալուրջ կոճակները արձակած գրասենեակայիններ, գրիշնայականները,կեյեր, հումակերներ, ութիւններ, քեառթեր, քաղաքա-քաղաքացիական ակտի-ւիստներ, ազգի կենետիկ գոտերը ձեռնափերում փայփայող նացիստներ, ձա-խեր ու աջեր, Պապլաւոկ-Սկուազնեաչոկ-Կազիրյոկ ժամանակաձեւերից մնա-ցած ոչ խոզային խռխռոցներով փսիւտո-հիփիներ, մելամաղձութեան մէջ տուայ-տըւող սեւազգեստ ֆրիկներ, հաւաքարար լուացող սպասք, քաղաքային անտառ-ներին փոխարինած մօրուքներ, մօրուքների մօրուքներ: Ծուխ: ԱպխտածԵրեւան: Սրահի կենտրոնից մօտենում է Մօրուքը՝ Բարեւ — Ինծի մնայ նէ ատթռուկ Արամներուն հետ խօսքի չես բռնուիր, լեզուդ ալ ատանկ մ’աղտոտեր —Բարեւ: Ձախ Մօրուքը աջից՝ Հէ՜յ ողջոյն, լա՞ւ ես: Լաւ եմ, դո՞ւ: Ընտիր, արի խմենք:Խմենք — կ’երեւակայե՞ս վերապրելու համար անուն կը փոխես, ընտանիք, ծա-գում, սեռ ու երկրամաս — Որկորը պղպեղած օղու մէջ կանաչ զէյթունի կլ լում:Երեւանը Փարիզի նման չի գրուի քանի դեռ թուարկուած չեն նրա բոլոր բնակիչ-ները, պատառները, բեկորները, փշուրները, մասնիկները, աթոմները, մանրէներ,քանի դեռ չի շրջուել առօրեայ կեանք հանդարտ, անվտանգ տարազներ, գործ,տուն, քուն, գնացք, աղմուկ, մրափ, տուն, գործ ճաշ, մսուք, հարբուխ, հեռախօս,բանակցութիւններ, տարտամ դէմքեր, մանր-մունր պատահարներ, սենեակը,փողոցը, լողաւազանը, մեթրոյին մէջ, սիրուըտուք, սաունա, յափրանք, մտաւո-րական պտոյտներ, Գլապ Մետիթերանէ, Սէնի ափին՝ լողաւազան Deligny Ժան-Լիւքի սեքսի պատկեր մը հոն, քանի չի շրջուել ժ ա նամիսներ շարունակ քո պատմութիւնը բացառապէս շարունակւում է միայնպատմութեան մասին պատկերացումներով: Չէր եղել նման բան, բայց եղածը ոչէլ անակնկալ էր: Ապշել էիր, որ կաթուածը ո՛չ միայն չտապալեց քեզ, այլեւզգացնել չտուեց մարմնիդ մասնատման դանդաղընթաց ցաւը: Աբովեան փողոցիվրայ, սրճարաններից մէկում սեղանի մօտ նստած, վիպասանի ու քո միջեւուսապարկը, խորքում՝ «Շրջումը», քո աւարտական հակաթոյն կաթուածի դէմ:Միայն թէ քայլել, թեկուզ կաղալով, ճկուած, անգամ փորսող տալով, ցեխախիւսիմէջ թաւալուող վարդագոյն անձրեւաորդի նման. քայլել շարժման բացասումը:Շարժումը կանգնեցնել ու քայլել: Ժան Պոլ Էքզիստենցիալ սրճարանի լուա-ցարանի պատին ինքնասպանութեան գործիքներն են՝ նռնակ, ական, պայթու-

ԲԱԳԻՆ | 44

ԹԻՒ 1–2 2016

ցիկներ, Սթիւ Ճապս: Ապա Լեւ Թոլսթոյը հենց զուգարանակոնքի գլխին: Լեւիմօրուքով ուղղահայեաց բացել անօթներդ: Ճշմարտութիւն փնտռողին ինքնա-սպանութեան գործիք պիտի դարձնես, որ կանգ առնի — Ո՛չ աքսորական, ո՛չգաղթական, ո՛չ երազ, ո՛չ կարօտ, ո՛չ հորիզոն, ո՛չ վերադարձ, թերեւս ինք՝ միակհետեւորդը ժխտական սկզբունքին: Հաստատել կը նշանակէ հաւատալ, որճշմարտութիւն մը կայ — Հեռանալուց առաջ սուրճ: Բաժակի տակից պոկուածկաթիլները Ասատուրի գծանկարին: Թեւքով սրբում ես կնիքների վերին շերտը:Ես չէի: Քաղաքների օրն էր: Քաղաքագրութեան յիշատակարանը: Դուրս եսգալիս: Կողբացիով քայլում ես դէպի Ամիրեան: Յղկուած ես, շշմած: Մաշտոցիպողոտայի զեպրերը: Սարեան տանող դիքը: Բարձրանալ-իջնել: Ոտքերդ յոգնումեն, քաշւում ես մօտակայ շէնքերի բակեր, այնտեղ ուր լապտերալոյսի գունա-տութիւնը տերեւներից է թափւում: Հանում ես գիրքը: Ինչ էր Պէյրութից Փարիզհասնելը, Փարիզի բնակարանում վէպ գրելը, Երեւանում ապրող կաթուածա-հարի վէպն ընթերցելու հեւքը ուղիղ կէսգիշերին, երբ ուր որ է կը հանգչենքաղաքի լապտերները՝ խաւարի մէջ հարթելով լեզուի յիշողութիւնը՝ Իր չքացու-մը պատի մը մէջ, պաստառի մը առջեւ… n

45 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

ԲԱԳԻՆ | 46

ԹԻՒ 1–2 2016

«բայց հա.՜… մոռցայ, ճամբա՛ն մոռցայ, ատիկա է՛ն կարեւորն է, նոյնիսկ շատլաւ տեղ է, Վերտէօնի կողմերը, չե՞ս գիտեր, Հանրային պարտէզ գացած ես,

Ճեմարանէն անդին է՝ ո՞չ, ծօ քու մամադ պապադ քեզ առեր խութիի մէ՞ջ դրերեն, տունի տղայ, տունի տղայ, ճիշդ օրիորդ Ընծային ուզածը, նայէ՛, Հանրայինպարտէզին քովը վեց յարկնոց շէնք մը կայ, նոփս-նոր, հոն է, քալելով պիտչերթաս եա, դրամ չունի՞ս, չունիս նէ տամ. սա Գափիթոլը գիտես, անշուշտ գիտես,սինեմա է, ատոր ետե՛ւը գնա, ըսթասիոնը, սինեմա Ամիրին քովը, Անթուանէն մէկփողոց վերով, անտեղ սերվիս մը առ, Սանա՛ա ըսէ, չէ նէ ուրիշ տեղ կ՚երթաս, քիչմը անդին իջնաս նէ աւելի լաւ,

կռահելով որ կրնաս անորոշին առջեւ անձկութեան պահ մը ունենալ,դիւրին է, մէկ կողմը Ապրոյեանին վիլ լան է, միւսը Պէյլերենց շէնքը, աս կողմը

նկարի սթիւտիօ մը կայ, հատէ, իրիկունը անցիր տեսնամ, ես թելեֆոն կ՚ընեմնորէն.

դարձեր է մէկ ուրիշ յաճախորդի, կարծես քեզ մոռցած, քանի որ կը տնտնաս,առանց նայելու գրպանէն քսանհինգնոց մը կը հանէ, կ՚երկարէ,

ունիմ,ան ատեն ա՛ռ սա փաքէթը,գրեթէ անհամբեր է, քայլ մը անդին Ռոքսիի միջանցքն է, լոպիի, ինչպէս

կ՚ըսեն, ապակեպատ գոց դրան ետին եւ անոր քովի ցուցափեղկին մէջ, դռնակ-ներուն առջեւ ցուցադրուող հոլիվուտեան ֆիլմէն տեսարաններ կան, սեւ ճեր-մակ լուսանկարներ, որոնց չես կրնար չնայիլ, կը լսես կարծես խուլ քունի մըմէջէն եկող յանկարծ պարոն Բաբգէնի կանչը,

աս քարտէսն ալ ա՛ռ,ապա խնդալով՝

ՊտՈյտ Մը ՊէյրՈՒԹԻԹԱղերՈՒՆ ՄէջգրԻգՈր ՊըլտեանԻ հետԳրիգոր Պըլտեանի «Գիշերադարձ» շարքի հատորներու երկայնքինկ՚երեւին Լիբանանի ու յատկապէս Պէյրութի 50-ականներու եւ 60-ականներու փողոցները իրենց «լուսանկարչական»մանրամասնութիւններով։ Հետեւեալ տողերը առնուած են «երկուք»հատորէն լոյս տեսած Կլէնտէյլ, Ապրիլ հրատարակչատան մօտ, 2006-ին։

1

47 | ԲԱԳԻՆ

նայէ որ աղջիկներուն աչքը մտնաս, օրիորդ Ֆէթթէլին, դերասանուհիին ալ,բարեւներս.» (49-50)

… «միշտ նոյն դժուարութիւնը պիտի ունենաս նոր քաղաքի մը մէջ- երբ պիտի

գտնուիս անոր քարտէսին առջեւ, ոչ թէ կողմնորոշուելու անկարողութիւն մը,տեսանկիւնէ մը ուրիշ տեսանկիւն մը որդեգրելու, այլ աղօտ զգայութիւնըիրականութենէն դուրս գտնուելու, անկէ զրկուած ըլ լալու, կարծես այդ առաջինզարմացումը, առաջին կորուստն է որ պիտի վերստին ապրիս, Լոնտոն, Հռոմ,Մատրիտ. ծանօթ ճամբադ, կանգնած տեղդ անկարող ես ճշդելու եւ կը մնասշուարած, շլմորած, բայց նաեւ հրապուրուած այս ամէն կողմ գացող ուղղու-թիւններով, որոնք սակայն էջին վրայ կը շրջուին, կը կլորնան, կը հանդիպինիրարու…» (54)

Պուրճիհրապարակ

ՍինեմաԳափիթոլի

շէնք

Լազարիէ

Ոսկերչանոց

Ռոքսի - Կլորիա

49 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

…«պահ մը քարտէսը կ՚ուզես ծալել, նայուածքդ կը մնայ կառչած դիմացի շէնքի

կարմրաւուն, յոգնած պատերուն- ծանուցումէ մեծադիր պաստառներ կըհրմշտկեն զիրար, կը լսուի երթեւեկի ոստիկաններու սուլոցը՝ յետոյ տեւականժխորը, որ պահ մը անհետացեր էր ականջէդ, հիլի ու սուրճի թունդ հոտին հետ,եւ երբ թուղթը կը մօտեցնես նայուածքիդ, անցորդ մը, ձեռքը թերթ մը, գուցէԿլորիայէն ելած, կը կանգնի, քովդ, ճիշդ քովդ, հպելու պէս կը ծռի թուղթին վրայ…

ի՞նչ կը փնտռես, կ՚ըսէ, շո՞ւ, շո՞ւ, կը կրկնէ,եւ կարծես միտքդ կարդացած ըլ լար, մատը կը դնէ պզտիկ կէտի մը վրայ,

հրապարակը ձեւացնող ճերմակ պարապին, հոս ես, հոս, քիթին տակէն կըմրթմրթայ, կը կորսուի փողոցի լոյսին մէջ…» (55)

«Դէպի Գափիթոլ, պիտի քալես, անգամ մը եւս, ինչպէս տարին ինը ամիս,կը ձգես ետիդ սերվիսները, որոնցմէ մին վերի կամ վարի ճամբով քեզ կը

տանի Տըպպասի պզտիկ հրապարակը, մէջտեղը մշտադալար ծառերու փունջմը կը վերապրի տեւական փոշիին, աղմուկին մէջ. կայարան մը կը թուի, հան-դիպման վայր թաղէն քաղաք, քաղաքէն թաղ գացող-եկողներուն, ուր սուս ուսուրճ շրջիկ վաճառողներ կան, ամէն տարիքէ, անչափահաս պատանիէն մինչեւֆէսոտ ծերունին, մուրացկաններ, կայարանի մեծաւոր, սանկ նանկ ապատա-յիներ, այդ փողոցներուն իշխանութիւնը ձեռք առած զայիմներ, սովորաբարշուքին նստած՝ արաբական խմիչքի գաւաթ մը մէկ ձեռքին, միւսին անխուսա-փելի սիկարէթը կամ երբեմն նարկիլէն. հոն դասընկերդ Թոմաս կը սպասէ. երբկը նկատէ սերվիսէն իջնելդ, հրապարակին միւս կողմը կ՚անցնի, կ՚ուզէ՝ կարճ-ցընէք ճամբան, մինչ դուն սինեմա Միամիի կողմէն անցեր ես սինեմա Տիւնիա,ցուցադրուող ֆիլմի տեսարանները նորէն դիտելու, լուսանկարները նորէն աւելիմօտէն զննելու, կիրակի առաւօտեան նիստին համար որոշում մը տալու.» (77-78)

«… Թոմաս, հետզհետէ կարծես կը փոխէ երեւոյթը, կը դառնայ աւելիստահակ, Ռոքսիի միջանցքին պիտի անպայման կանգ առնէ, գիտես իր ակամայբացագանչութիւնը,

ծօ՜, նորէն աս կողմէն եկանք,կ՚ուզէ՝ միշտ նոր կառուցուած Լազարիէի վերի բակէն անցնիք, դանդաղելու

համար ցուցափեղկերուն առջեւ, ուր ծախու կը հանուին լուսանկարչականմեքենաներ, հեռադիտակներ, աստղադիտակներ, կողմնացոյցեր, պատի կամծովու ժամացոյցեր…» (79)

…«… կը քալէք շաուըրմայի, հազար տեսակ խոռովուող աղիքի, սիրտի,

ստամոքսի միսերու, կրակին վրայ եփ եկող ֆուլի հոտերուն մէջէն, Լազարիէիմայթէն, դիմացը Սէն Ժորժ եկեղեցիի փակ պատուհաններուն ու մեծ դարպասին

2

ԲԱԳԻՆ | 50

ԹԻՒ 1–2 2016

վրայ արեւը շերտ մը լոյս ձեւեր է վերէն վար՝ մայթին եզերքը կանգ առածինքնաշարժներուն վրայ, անցնող հանրակառքերուն. կը դիտէք արտասահմա-նէն նոր ներածուած գրենական պիտոյքը՝ կարկին, գծաքաշ, Փելիքանի, Փար-քըրի ոսկեզօծ ինքնահոսներ, մասնագիտական գրիչներ, դպրոցական գիրքեր,արաբերէն, ֆրանսերէն, անգլերէն հրատարակութիւններ. ասոնք Մեծ Թատրո-նին անկիւնը մէկէն տեղի կու տան սափրիչի հայելիներուն, կօշիկ ներկողներուն,վիճակահանութեան տոմսակ ծախող հաշմանդամներուն կամ պարզապէս հոնկանգ առած, անգործներու ամբոխին որ կը սպասէ աշխատանք առաջարկողհազուագիւտ դէմքին, մինչ եգիպտացի թմրամոլները արդէն գրաւեր են անկիւնիսրճարանին խորքի աթոռները, թէյ կամ սուրճ կը ծծեն, բոլորովին անտարբեր՝դէպի Ռիատ Սոլհ հրապարակ խուժող կամ Պաստայէն վար դարձող հանրա-կառքերու աղմկոտ սլացքին.» (82)

…«իսկ հիմա, այո, հիմա՝ կ՚անդրադառնաս որ թուղթի կտորը ձեռքիդ մէջ

ճմռթկուեր է,— ձեռքդ կը բանաս, բուռիդ մէջ՝ ոչինչ- մատի հետքեր կը ծածկենքառանկիւնին բոլորտիքը, կռնակը, կորսնցուցեր ես ճամբան բայց գտեր՝ կայա-րանին մուտքը, պարոն Բաբգէնին ըսթասիոնը. հոն կը խուժեն սերվիսները,գլխաւորաբար ամերիկեան քիչ մը յոգնած, աղմկող մեքենաներ, նախքան մերսե-տէսներուն յաղթանակը, որ պիտի նոր փուլ արձանագրէ եօթը անգամ հիմնա-յատակ քաղաքի տոմարներուն մէջ. հոն, այդ նորաշէն զանգուածի ընդերք-ներուն, ուր պենզինի, իւղի, մէզի եւ այլ տարտամ հոտերու լաբիւրինթոսը կըբացուի, կիսամութ ներքնայարկն է որ ինքնաշարժներու թրթռուն լուսարձակ-ները խծբծելով կը լուսաւորեն. բնական լոյսը կու գայ հեռուն նշմարուող ելքիսեպ դռնէն, որուն առջեւ շուքեր, շուքի կտրարուող շերտեր կը շարժին, մարդիկ,սրընթաց ուրիշ ինքնաշարժներ, հովանոցով սիլուէթ մը.» (84-85)

«համեմատաբար նուազ խճողուած ժամերու, պիտի ըմբոշխնես վայրինայլուրային մթնոլորտը, երբ ինքնաշարժները կարծես քունի մէջ մտած,

թանձր անտառներու մէջէն յառաջացող ու դժոխային կանաչը գրաւող բանակմը կը թուին՝ ձախ պատին կանգնած միականի մարդուկը նստած պիտի ըլ լայ՝իր աթոռին վրայ, ծուռ, արմուկը կռթնած բազրիքին, աչքով ունքով, մանաւանդմատով նշան պիտի ընէ ճամբորդներուն կամ վարորդներուն, ինք՝ աստուածըաղմուկով արձագանգող սանդարամետքի դարպասին առջեւ, վերէն վար քննող,ընտրող մարդիկը այս մթին խաւարուտքին.

իսկ այս բանուկ ժամուն, ան, որ աւելի ուշ պիտի անուն առնէ, վերածուի քիչմը շոշորդ Աթանասի, խեղճին, հաշմանդամին, որբեւայրիին, կնիկներու պաշտ-պանին, ոտքի է, տեղւոյն վրայ կ՚երթեւեկէ, յաւիտենական, ա՛լ իր ճերմակ գոյնըշատոնց կորսնցուցած պրըթելով, տափատը սահած, իջած է մէջքէն վար, փորը

3

51 | ԲԱԳԻՆ

տնկած է յղի կնոջ մը պէս որ կը կարծէ արու զաւկի մը ծնունդ տալ եւ ուրեմն՝կը քալէ ուղիղ՝ թեթեւ մը շորորալէն, կը թուի արաբ զայիմ մը, վարչարարականպետութեան մէկ անկոչ պաշտօնեան, որ տեղին ղեկավարը, ապատային, երես-փոխանի գործակալը կանչեր է հոն աշխատանքի, լրտեսութեան, հսկիչի տար-տամ դեր մը կատարելու համար, ամէն վարորդի շաբաթական սանկ նանկ քանիմը ոսկիի պատուագին կամ նուէր պարտադրելու, եւ ինչպէս գիւղեր տանողփոստաներու կայարանները, ուր տեղանունները՝ Պիքֆայա՝ Մրուժ, Շթորա,Պիսքենթէ, Ժթիթա, Տուար, Համտուն, Ալէյ, Զահլէ, օդը կ՚արձակուին, ճամբորդկը կանչեն եւ կը դառնան չմեկնողին համար երեւակայական ու ցանակալիկայքերը, ամրան շոգէն փախչող բախտաւորներու ապաստաններ, այնպէս ալհոս Քանթարի, Գիւլ լիէ, Ռաուշէ, Պէն Միլիթէր, Մանարա, Համրա, Զարիֆ,Սնուպրա, Սանաա դուրս կու գան թեթեւ, խորտակուած թենորի բերնէն, մէկ ումիակ նախադասութեան մը երկայնքին, կարծես թէ մէկ բառ ըլ լային անոնք,քաղաքին այդ զարմանազան թաղերը միացած մէկէն արտաբերումի արտա-

Սինեմա Գափիթոլի շէնք

Լազարիէ

Ռիատ Սոլհի հրապարակ

ԲԱԳԻՆ | 52

կարգ երկարութեամբ, վերածուած անզանազելի ամբողջի մը, որ հետզհետէպիտի կարենաս քակել որքան պիտի պեղես, զանազանես, ամէն թաղամաս իրգոյնով, իր հոտով, բնակչութեան ծագումով, կրօնքով, հարստութեան կամ աղ-քատութեան մակարդակով, մանաւանդ ամէն մէկը իր կլիմայով, մթնոլորտով, եւինչպէս քարտէսին վրայ, բայց կարծես ուրիշ, չորրորդ մակարդակի մը, ուղղու-թիւնները պիտի սկսին որոշուիլ, անջատուիլ իրարմէ, հեռաւորութիւնները պիտիճշդուին, քաղաքին ցնորային աշխարհագրութիւնը պիտի կազմակերպուի այդփողոցներուն բոլորտիքը.» (86-87)

«Կը վարանիս, մնացեր ես անշարժ, այդ աշխարհի սեմին գրեթէ տարտամխռովք մը, անձկութիւն մը կարծես քեզի կ՚արգիլէ որ մօտենաս ինքնաշարժնե-րուն, ցատկես անոնցմէ մէկուն մէջ, ինչպէս կ՚ընեն այդ մարդիկը երբ կը հրմըշ-տըկեն զիրար, դեռ կանգ չառած ինքնաշարժին դռները կը բանան կը նետուիններս առանց գիտնալու թէ ո՞ր ուղղութեամբ պիտի երթայ վարորդը, երբեմն առ-ջեւը նստողը երկու հոգինոց տեղ կը գրաւէ կամ քալէ՛, գացինք, կը թելադրէ. իսկդուն կը մնաս շուարած, մէկ օթոյէն միւսը կը քալես, դռները կը գոցուին, ապար-դիւն կը վերադառնաս ձախ պատի երկայնքին, միակ ապահով տեղը կը թուի…

Ճագարանտաներով փողոց

Օսմանիէ շէնք

Հանրային պարտէզ

53 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

… արդէն ճամբորդներու թիւը նուազեր է, երթեւեկը սկսած է դանդաղիլ,կարծես մէկէն Աթանաս կ՚անդրադառնայ գոյութեանդ, վերէն վար կը չափէհասակդ, անկարող է քեզ առայժմ զետեղել մտային իր աշխարհագրութեան մէջ,ո՞վ, ո՞ւր, քննութեան ենթարկելու պէս կը զննէ ծրարդ, մինչ դուն քարտէսը կըսահեցնես ետեւի գրպանդ-

ո՞ւէյն…կը հարցնէ, ինչպէս սովոր են նետել ձեր թաղի վարորդները դրսեցիներուն…»

(88-89)

«Սերայլի բարձունքէն ետք՝ Ֆարաօնի զառիթափը հաճելի ընկրկում մը կըստեղծէ մէջդ, մինչեւ հոն քալեր ես, մէկ կողմէն դէպի Ճեմարան, միւս

կողմէն Առլըքէնի խանութը, հրեաներու թաղամասը, դէմէն Շամունի դղեակըՔանթարիի մուտքին. վարորդը կը ճչակէ անդադադար, Զօհրապին պէս, աջէնձախէն եկող ինքնաշարժներուն, կը ջանայ իջնող ճամբորդի տեղ ուրիշ մը ճարել,ուստի անդադար կ՚արագացնէ գնացքը, կը դանդաղեցնէ, ձեռքդ կը տանիսգրպանդ, կը քաշես քարտէսը, կը ջանաս օձապտոյտ ճամբան գտնել, թուղթը կըհեռացնես ակնարկէդ, կարծես թէ հեռաւորութիւնը պիտի ճշդէ տեղերը, որոնցմէջէն, ինչպէս կրկնուող տեսարանները փրթած ժապաւէնի մը, կ՚անցնիք, ծառմը հոս, տուն մը փողոցի մը անկիւնը, ծովու շերտ մը, զանգուածները, ծովը նորէն,ձեւեր, դարձուածքներ որոնք երբեք չես տեսած, կարծես այս բոլորը կը դիտեսայնքան մօտէն որ կորսնցուցեր ես տեսանկիւնդ, կը յենիս նստարանիդ, վախովոր արդէն անցեր ես իջնելիք տեղէդ, կը նայիս աջին, ձախին, իրարու նմանողփողոցներուն, որոնք կը բացուին, կը գոցուին, ցուցատախտակներուն, շէնքերումեծ դարպասներուն, կարծես քարտէսի փողոցներուն մէջ ես որ կը ձուլուինիրարու մէջ…

վարորդը կը դառնայ քեզի,ո՞ւր կ՚երթայ կոր պարոնը,մտեր էք արդէն մանուշակագոյն ծաղկող ծառերու ճամբան, օհ ճագարան-

տաները, Սանաա կը կրկնէ բառը, ըսել կ՚ուզէ ինք պիտի շարունակէ, ձախինՀանրային պարտէզն է, յետոյ Վերտէօն. յայտնօրէն բարկութեան երանգ մըմտած է ձայնին մէջ, ճամբուն երկճեղման, կը կեցնէ ինքնաշարժը, շարժիչը կըմարէ, ցոյց կու տայ միւս մայթը, ատա՛նկ. օր ցերեկով խարխափումի մը տպա-ւորութիւնը կը գրաւէ քեզ, կ՚ապաստանիս նշուած մայթին կողմը, հին պալա-տանման շէնքին, չինական ծառերուն շուքը կայ հոն, անոնց թափած ծաղի-կներուն գարշելի հոտը, իսկ հոն, վերը, այո, բայց աջին, արաբական ոճով կառոյցմը կը յայտնուի, Ապրոյանենց վիլ լան է եւ անոր դէմը, ճիշդ անոր դէմը, անկիւնը,քիչ մը կլոր դարձուածքի վրայ, տենդենիներու շարակարգի մը դիմաց՝ վեցյար-կանի շէնքն է, դրան մուտքին՝ սեւ մելանով՝ քարի վրայ փորագրուած Immeuble

4

ԲԱԳԻՆ | 54

ԹԻՒ 1–2 2016

Osmanié, որ պարոն Բաբգէնի նկարագրութեան կը պակսէր կամ դուն ուշադիրչես եղած ատոր, աւելի մտքիդ մէջ արձանագրեր ես մանրամասնութիւնը երկուկնիկով պահակին վերաբերող, որ ահա տնկուեր է դէմդ, ատեն չունիս ճշդելուՃարտարապետական կեդրոնին անունը ցանկին մէջ…

ո՞վ կ՚ուզես…կ՚ըսէ, ձեռքին մէկը ետին բացուած դրան, փակելու շարժումով մը, արանքէն

երկու աչքեր կ՚երեւին լաչակի մը ներքեւ, դրան ապակեպատ քառակուսիէնվարագոյրը կը քաշուի մէկդի, ապա կ՚իյնայ նորէն իր տեղը…» (90-92)

«…նամակատունը գիտե՞ս չէ, պանքաներուն փողոցը, կայարանին քովը,կէս ժամէն կ՚երթաս կու գաս, այսօր աս գետինները պէտք է մաքրուին,

վաղն ալ՝ պատուհանները.կը սպասէ դրան սեմին, օրիորդ Ընծայ շորորալէն կը վերադառնայ, պահա-

րանի մը մէջ տեղաւորած է արդէն նամակը, փակած, խէժն ալ լզած, հեգնականժպիտ մը դէմքին…

Մինչեւ անկիւնի ապարանքը ճամբան այնքան ալ երկար չէ, քալած պահուդչէիր նշմարած՝ մայթը սովորականէն աւելի լայն է հոս, պզտիկ, նորատունկծառեր կան, որոնք կ՚երթան կը միանան ծառուղիին, ինքնաշարժը դանդաղ կըյառաջանայ, վարորդը ճամբորդ կը փնտռէ, անդադար մեքենան կ՚ուղղէ ճամբէնդէպի մայթը, կը ճչակէ, հայելիէն կախուած յուռութքները կը ճօճին, վրայէնկ՚անցնին ծառերու շուքերը, մանաւանդ մանուշակագոյն ծաղիկներու փունջերը,որոնք կը ծփան, կը փայլփլին, կապոյտ շերտի մը մէջ կը կորսուին, կը կանաչնան,ապա կը վերադառնան, փայլերու խաւերուն տակէն, Արուեստից եւ Արհեստիցվարժարանը կարծես ապաստանած է քաղաքի այս հազուագիւտ ծառուղիինկից, պաշտպանած զայն պիտի ըսէի, քանդելու, նորը շինելու մոլուցքին դէմ, որովծառուղին, իր այս զանգակաւոր ու մեծղի, տարաշխարհիկ ճագարանտաներուերկու շարքով կը թուի այդ արհեստին ու արուեստին մէկ բուսային օրինակը,աւելի քան խեղճուկ Հանրային պարտէզը իր նոյնքան ալ խեղճուկ պահակով.

ամէն անգամ երբ Սնուպրայէն եկող սերվիսը կը մտնէ ծառուղի կամ կեդ-րոնէն կը բարձրանայ, այն տպաւորութիւնը կ՚ունենաս որ քաղաքին տապը ոչմիայն կը մեղմանայ այստեղ, այլ կը հասնիք նոր ոլորտի մը, նոր որակի մը, չէիրգիտեր այն ատեն որ ատիկա խորքին մէջ մնացորդ մըն էր Հոգատարութեանշրջանէն, երբ քաղաքը չէր ընդարձակած իր սահմանները մինչեւ հոս եւբարձունքը ամառանոցի դեր կը կատարէ եղեր, յետոյ, Բարձր կոմիսարութիւնըփորձեր է տեղաւորուիլ, բարեզարդել, յօրինել վայրեր զբօսանքի, պտոյտի,զուարճութեան, որոցմէ մէկ մասը արդէն չկայ, միւսը մտած է քայքաման փուլ.

ծառուղին կորսուեր է արդէն, անոր տուած զովութիւնը կը շարունակէմորթիդ վրայ, մինչ ինքնաշարժը կարծես կը շեղի ճամբէն, վարորդը ձայնա-

5

55 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

սփիւռին կայանը կը փոխէ, Էլվիսի ռոք-ըն-ռոլէն (That’s all right) կ՚անցնի ՓոլԱնքային, չէ, չեղա՛ւ, կը դառնայ Սապահին, չէ, ատ ալ չեղաւ, Ում Գալսումին,ծխախոտը կը տանի շրթներուն, ձախ բազուկը միշտ պատուհանին կը յենի, մէկձեռքով ղեկը շրջանակային շարժումով կը դարձնէ. հոն, Զարիֆի վերելքին՝ դրոշ-մաթուղթի խանութն է, Մոնագոյի, Սան Մարինոյի իր փոշոտ հաւաքածոներով,այստեղ կու գայիք, կէսօրները, դիտելու այդ գաճաճ երկիրներու գրաւիչ տեսա-րանները կամ դէմքերը, կը ջանայիք հաւաքածոներ կազմել, փոխանակել դրոշ-մաթուղթեր, հիմա չես իսկ գիտեր ո՞ւր են քուկիններդ. ինքնաշարժը կը դառնայհիմա դէպի ձախ, կը մտնէ Ճեմարանի փողոցը, որ երբեք չես տեսած այս կողմէն,զառիվարէն, հին առանձնատուները ձախին, իրենց մագլցող թուփերով, ֆըթնէի,ուրիշ արեւադարձային ծառերով, մինչ զառիվերի կատարին, աջէն, մանուշա-կագոյն պուկէնվիլիէի թաւալն է, ճամբեզրի արմաւենիի շուքով, լուռ է փողոցը,բանջարեղէնի փերեզակ մը կը տնտնայ դրան մուտքին, աւելի անդին՝ ինքնա-շարժ մը, որ կարծես կը սպասէ որ ճերմակ մօրուքով մարդը վար իջնէ պատըշ-գամէն, բայց պատշգամը մարդ չկայ, եւ փողոցին այդ առաւօտեան պարապը,որուն լռութիւնը սերվիսին ճչակը ի զուր կը խզէ, ճնշիչ բան մը ունի, կարօտալից,ինչպէս երբ տարեվերջին վիճակացոյցերը կը բաժնեն եւ հետզհետէ մին աճա-պարնքով, միւսը դժկամութեամբ, տնտնալէն բոլորը կը լքեն բակը, նստարան-

Սուք Այաս

ԲԱԳԻՆ | 56

ԹԻՒ 1–2 2016

ները, պարտէզները արեւուն, բացակայութեան, ամրան, որ ահա սկսեր է փո-շիացնել բոլոր գոյները վարսավիրանոցէն մինչեւ դարձուածքի ֆելեֆիլի կար-մըրաւուն խանութները, հովահարները կը դառնան առաստաղներէն, կը թռցնենճանճի առկախ թուղթերը նախքան անանուխի հոտին ու տապկոցին սփռումըամէն կողմ. տարեշրջան մը ամբողջ ամէն կէսօր նոյն այդ ֆելեֆիլը ծամած ես,սկիզբը հաճոյքով, յետոյ անտարբերութեամբ, ի վերջոյ նողկանքով, գրեթէ անկա-րող կլ լելու այդ թահինին խառնուած ազատքեղն ու լոլիկը, մանաւանդ թրջուած,խխում եղած ու շուտ մը քայքայուող հացը, որ չի կշտացներ, չի բռներ ստամոք-սը, այլ կարծես այնտեղ հազար ու մէկ ցաւոտ ծակեր կը բանայ, մինչեւ իրիկուն,մինչեւ այս տեղերէն դէպի տուն ձեր դարձը. երբ կ՚ընկերանայ քեզի, Թոմաստոպրակէն պանիր-հաց կը հանէ, կը լափէ գրեթէ անմիջապէս, ջուր կը փնտռէ,ձախի մզկիթին առջեւ յաճախ կը կենայ, կ՚ուզէ անպայման ափ մը ջուր խմել հոնգլգլացող աղբիւրէն, չես հասկնար ի՛նչ համ ունի այդ գաղջ, կարծես ծանր հեղու-կը, որուն գուռին մէջ հաւատացեալները կու գան իրենց ոտքերը, ձեռքերը,դէմքերը լուալու.

ինքնաշարժը կը սպրդի նեղցող փողոցէն- Ապաճեանի գրատան մակարդա-կին կը սկսի արգելակել, Յովակիմեանի դիմաց՝ սուրբ Նշանի մայթը այսպէ՞ս էզառիթափին, անկանոն, տեղ-տեղ արդէն կոտրտած, կարծես քալեր ես ու դիտերառանց նայելու, նայեր ես առանց տեսնելու եւ հիմա դուն քեզ յանձնած ոստոս-տուն ինքնաշարժին կարծես մերթ կը գլորիս, մերթ կը կանգնիս, կը խարխափես,լուսանկարի մը մէջէն մակերերսները կը յայտնաբերես, կը շօշափես, առանցիսկապէս հաւատալու որ կը շօշափես, հայելիէն առկախ յուռութքները կըցնցնուին.

գրպանէդ կը հանես քարտէսին թուղթը, կ՚ուզես վերջապէս գտնել այսզառիվարին տեղը պարապին մէջ, քառակուսիներուն միջեւ, աչքդ կը մնայկառչած վերի կապոյտ ծովուն, որմէ հատուած մը կը յայտնուի հոն, հեռուն,Սերայլի տանիքներէն անդին, հորիզոնական, ամպի նմանող գիծ մը, որունուղղութեամբ կը դարձնես քարտէսը, այդպէս է, կը կարծես որ տեսածդ ուկարդացածդ նոյնացեր են, վարորդը կը նայի թուղթին եւ խօսակցութիւն մըսկսելու ակնյայտ ճիգով,

խա՛րթա,կ՚ըսէ, յայտնի չէ՝ հարցակա՞ն թէ՞ զարմացկոտ, անշո՛ւշտ, անշուշտ ի՜նչ պէտք

կայ, մարդ ի՞նչ պէտք ունի քարտէսի գիտցած տեղերէն անցնելու համար, կըծալեմ, գրպանս կը դնեմ, Ում Գալսումը լռեր է արդէն եւ ձայնը տեղի տուեր էծափահարութիւններուն, մեքենայի ինքնաբան աղմուկին. տարածութիւնըհետզհետէ կը ցածնայ. վերէն, իր խիտ երեթեւեկով, որ կարծես պար է բռնածկեդրոնական արձանին շուրջ, հրապարակը կը թուի այնքան տարբեր, այնքանաղմկոտ ու արեւահար, տափարակ մակերես փոսի մը յատակին, որուն վրայ,Գափիթոլի ճակատին՝ Տին Մարթին իր երգախառն կատակերգութիւնը կ՚աղա-

57 | ԲԱԳԻՆ

ղակէ, մինչ նամակատան կողմէն պատգարակի վրայ դրուած, հազիւ պատան-քըւած մեռել մը կը տանին Պասթայի ուղղութեամբ, ետեւէն ու առջեւէն քալողայրերու թափօրը երթեւեկը կը դանդաղեցնէ, իսկ հանրակառքի գիծերու երկայն-քին, ամբոխ մը շրջուն ներկարարներու, վիճակահանութեան տոմսակ ծախողնե-րու, բեռնակիրներու կը շարժի, կը վազվզէ, կը կտրէ ճամբան, մէկէն ինքնաշարժըկ՚անշարժացնէ, ոստիկանները կը դարձնեն իրենց գլուխը, կը նային կա՛մ ՄեծԹատրոնի ուղղութեամբ, կա՛մ սինեմա Ամիրի, կը կրկնեն կամ կը ջանան կիրար-կել իտալացիներէն երթեւեկի ղեկավարման իրենց սորված դասերը, արդէնշատոնց մէկդի նետած ճերմակ ձեռնոցները, որ սկիզբը հպարտութեամբ կ՚ան-ցընէին իրենց իւղոտ մատներէն մինչեւ դաստակները, ատոնց մէջ պաշտօնիբարձրացման նմանող ճանաչում նշմարելով.

Ոսկերչանոց

Հիմա չես տեսած, երբեք չես տեսած այս կայուն քաոսը, հետզհետէ բարձրա-ցող, ուռճացող, հաստատուող մակընթացութիւնը ճչակներու, զանգակներու, հայ-հուչի ու հայհոյանքի, այս խառնակութիւնը, որ ինչ ընեն կարգ ու կանոնի մէջ չիմտներ, Սուք-Նուրիէ՜, կը հաստատէ Արտաւազդ, աւազակութիւն, չէ, եղբա՛յր, պա-զար, վաճառականութեան արուեստ, կը հակադարձէ Էֆրիկեան, իր քսան տար-ուան փորձառութիւնը առաջ քաշելով, ինք որ ուսումնասիրեր է վերածննըդ-եան շրջանի քաղաքային ճարտարապետութիւնը Ֆիրենցէ, Փիզա, …» (165-169)։

«Պտղավաճառներու ժխորին ընդմէջէն կը դիմես հրապարակ, երբեմն կըհրմշտկես անցքերուն մէջ տնտնացող լաչակաւոր կնիկները, միշտ

պատրաստ սակարկելու, ոռ խաղցնելու, քրքրջալու, կը հետեւիս պտուղ գողցողտղոց խաղերուն, կսմիթներուն, սուլոցներուն, որ կը կորսուին ընդհանուրպոռչտուքին, եղանակաւոր գովեստներուն, երկրի բոլոր շրջաններու զար-մանազան շեշտով բացագանչութիւններուն մէջ, ձայնաշխարհի ետին ուրիշձայնաշխարհ, իրականութիւն մը, ուրիշ երեւոյթ մը. շունչ կ՚առնես ոսկերչնոցիկողմնակի դրան մօտ, որուն ճաղերէն առկախ կը մնան պայուսակի, գօտիի,կօշիկի բոլոր տեսակները.

… ակնյայտ ցուցամոլութեամբ թերթը կ՚առնես ձեռքդ, առաւօտեան թերթը,որուն տրցակը քեզի կը յանձնէ պարոն Բաբգէն. էհ, ինչպէ՞ս կ՚ըլ լայ կոր, իշալ լահգոհ ես, կ՚ըսէ, հիմա շատ ընտանի, գրեթէ մտերիմ շեշտով կը խօսի հետդ,կ՚օգտուիս առիթէն թղթատելու համար նոր հասած գիրքերը, որ կը զետեղէթերթերու դասին էն վերը, քով քովի, քանի մը էջ կը կարդաս՝ կը հարցուփորձէ,քեզմէ աւելի գոհ կը թուի որ ատանկ տեղ կ՚աշխատիս, պատուաւոր մարդիկ են,ամսականդ օրին կու տան, ատիկա կարեւոր է, կը կրկնէ որ կարեւո՛ր է, քանի որիր վարպետը բնաւ այդպէս չէ, կը ձգձգէ. հակառակ առաջին տպաւորութեանդ,ինք այդ կրպակին տէրը չէ, այլ միայն ծախողը, որ եօթի վրայ վեց օր ձմրանցուրտին ամրան տօթին կը բանի, անդադար ոտքի, քիթին տակէն կը մրթմրթայասոր անոր հասցէին, պապայական, ընչաքաղց, մարդու միս ուտող՝ քեզիհամար մասամբ երեւակայական տիպարներուն, որոնց շուքերը կ՚ընդնշմարեսմիայն ճչակով անցնող թափօրներուն մէջ, ինքնաշարժի ետեւի նստարանին վրայծուարած, վարագոյրի ետին պահուըտած գիշատիչներ, աւազակներ, քաղաքա-կան կրկէսի լարախաղաց ասպետներ, որոնց պոռոտախօս յայտարարութիւն-ները արաբական մեծ ազգին վերամիացման, պաղեստինեան դատին, սիոնա-կանութեան, կայսերապաշտութեան մասին մեծատառ կը պառկին թերթերուճակատին. երբեմն մեկնած պահուդ կ՚ընկերանայ քեզի մինչեւ մայթը, կը զգու-շանաս մազոտ ձեռքը սեղմելէն, դուն քեզ կը պահես քիչ մը հեռու, վերապահ,անտարբեր՝ սովորական դարձած այդ տրտունջին, ամուլ բողոքին հանդէպ, որերեւի միշտ անցեալ մը կը կարօտնայ եւ որ այլեւս մաս կը կազմէ կենցաղին՝ սա

ԲԱԳԻՆ | 58

ԹԻՒ 1–2 2016

6

59 | ԲԱԳԻՆ

խայտաբղէտ աշխարհին դիմաց կեցուածքին, պահ մը կը դիտէ հրապարակը,Մեթրոփոլի խաւաքարտէ տեսարանը, Ռատիօ Սիթիի ճակատին՝ Խաւարումը-ին Մոնիքա Վիթին, անձկութիւնը պտտցնելով Փալերմոյի փողոցներուն մէջդեգերած պահուն…

ետիդ չես դառնար, զինք ձգելէդ ետք, կը քալես Լազարիէի մայթէն, Թոմասիշուքը կը հալածես, կը հետեւիս անոր արագ վազքին, մէկէն կանգ կ՚առնէր անու-շեղէն ծախող վաճառատան առջեւ, անօթիներու պէս կը դիտէիք այդ ցուցա-փեղկին ետին, թափանցիկ թուղթի մը տակ, պսպղող ոսկեգոյն, արծաթագոյն,արաբական քաղցրեղէնները, յետոյ կ՚անցնէիք կամարակապ անցքերը, գրավա-ճառներուն առջեւէն ուրկէ տարեմուտին գործածուած դասագիրքերը կը գնէիք,է՛ն աժանը, է՛ն քրքրուածը, տարեվերջին ծախելու համար մեռած գինով, մինչեւ

Սինեմաներու փողոց

ԲԱԳԻՆ | 60

ԹԻՒ 1–2 2016

այն օրը երբ Թոմաս փոխարժէքի այդ մէկ յիսուննոցը բթամատով կը դարձնէրօդին մէջ, եալ լա, ձեր երազած պաղպաղակով խառն անուշեղէնը կը հրամցնէր,նախքան կորսուիլը ասպարէզի ճամբուն վրայ.

կը նախընտրես Անթուանին գրախանութը տնտնալ, սկիզբը չես երեւակա-յած որ այդ պզտիկ մուտքին, գանձանակին քովէն սանդուխները կը տանին դէպինկուղներու լաբիւրինթոս մը, գետնայարկ գրադարան մը ամբողջ, բազմածալ ուբազմաթերթ ինչպէս պապիրոսէ մատեան մը Աղեքսանդրիոյ մատենադարանինմէջ, որ կարծես կը մխրճուի մինչեւ քաղաքին հնագոյն մասերը, տեսակ մըենթաշխարհ, որուն փակ միջոցի խոնաւ զովութիւնը քեզ կը գրաւէ, նոյն ատենայնքան անսպասելի, հեռասոյզ այլուր մը, քարանձաւ մը, Պերիթոսի գաղտնիգրադարանները ուր հարիւրաւոր հատորներ, նոր ու հին, կը պահուին, կըպահուըտին, հեռու դիտող աչքէ, ինչպէս ամրափակ ձեռագիրներ կը զետեղէրմիտքդ լեռներու խոռոչներուն մէջ, փրկուած ալան-թալանէն, հրդեհէն, սրա-ծումէն, սպասող անոր որ պիտի գար զանոնք բանալու, կարդալու, արտագրելուիր կարգին, որով մէկէն այդ չոր, փոշոտ արտաքին պատկերը շէնքերուն,քաղաքին այդ գորշութիւնն ու շոգը կ՚այլակերպուին, ինչ որ կը տեսնես այն չէ որկը տեսնէիր, ինչ որ կ՚երեւի՝ կը ծածկէ, թոյլ չի տար որ ընդնշմարես իրականու-թեան իսկ էութիւնը, որմէ կը թուիս վտարուած, աքսորուած, թէեւ վերէն անցնողինքնաշարժները, հանրակառքերը կը դղրդացնեն, կը ցնցեն միջոցը, եւ բռնածգիրքդ արձագանգէն կ՚իյնայ գետին, կը դնես տեղը, կը մնաս տարուած այդներքին լռութեամբ որ հատորներու գոյութիւնը կը յօրինէ, այդ տարտամ, գրեթէսարսուռ յառաջացնող մտմտուքով, չարտասանուած լեզուով, ուր հարիւրաւորբերաններ կը խօսին իրարու, կ՚երեւակայեն կեանքը, մահը, կը ձեւաւորենվիպային բոլոր հնարաւորութիւններն ու կացութիւնները, բոլոր դրուագներն ուդէմքրեը, աչքեր՝ որ բազմաթիւ հատորներ կը կարդան նոյն ատեն եւ կը սկսինշփոթել մէկը միւսին հետ…» (271-274)

«Կը սիրես շարժանկարը, աւելի ճիշդ սինեմաները, որ գրասենեակիաշխատանքէն ետք անմիջապէս կը կազմէ միւս կեանքդ. քաղաքը շատոնց

վերածուեր է քեզի համար մութ վայրերու ցանցի մը. սկիզբը Տըպպասէն մինչեւՊուրճի սրահներուն ծանօթ ես, հետզհետէ կը լայնցնես անոնց ծիրը, որ կեդրոնէնկը հասնի մինչեւ Գափիթոլ ու Սթարքօ, նախքան Համրային յաղթա-նակը աւելիուշ. կը նախընտրես անոնք որոնք օժտուած են զովացնող մեքենա-ներով,Գափիթոլը, Ամփիրը, Տիւնիա , երբեմն Ռոքսին, ուր այդ յետմիջօրէի ժամերունհաւաքուած բազմութիւնը քեզի պէս շուք, զովութիւն ու հաճոյք փնտռողմարդոցմէ կը բաղկանայ, կան որ գրեթէ կը ճանչնաս, նոյներն էք, բայց չէք խօսիրիրարու հետ, ամէն մարդ հոն առանձին է իր մտապատկերներուն հետ, իրսեւեռումներուն, իր ֆանթազմներուն…

7

61 | ԲԱԳԻՆ

կիրակի առաւօտները կը դեգերիս մայթերուն վրայ դուրսը ցուցադրուածպատկերները դիտելու, կողմնորոշուելու, քիչ մըն ալ հաճոյքը երկարաձգելուհամար, ինչպէս Լազարիէի փակ խանութներուն առջեւ աճուրդի հանուածգիրքերը կը զննես ու սակարկելէ, գնելէ առաջ կը կարդաս սկիզբը, վերջը,այնպէս ալ այդ թափառումը ոչ թէ մէկ ֆիլմ այլ բազմաթիւ ֆիլմեր ըմբոխշնելուձեւ մըն է, ամէն մէկ լուսանկար կը խտացնէ իր մէջ ժապաւէնէն տեսարան մը,եւ եթէ հոն յայտնուին սիրած դերասաններդ կամ դերասանուհիներդ, Ճօն Ուէյնկամ Կէրի Քուփըր, Սիւզան Հայուըրթ կամ Սիլվանա Մանկանօ, տպաւորու-թիւնն ունիս որ հին ծանօթութիւն մը կը նորորոգուի, ուստի սրահը տհաճ ալըլ լայ, ինչպէս Շեհերազատը, Վենիւսը կամ հին ֆիլմեր տուող Ռեքսը, ծխողնե-

Տըպպասի հրապարակ

Սինեմաներու փողոց

ԲԱԳԻՆ | 62

ԹԻՒ 1–2 2016

րուն թիւը մեծ ալ ըլ լայ, քանի որ եկած են, քեզի պէս, Ռիթա Հայուըրթի պարըկամ Ճէյն Մենսֆիլտի կուրծքը վայելելու, այդ ֆիլմը կ՚ընտրես.

հեշտալին ներսն է, խորութիններուն մէջ, ուր կը մխրճուիս տենդով, քիչ մընալ անորոշ երկիւղով, ինչպէս մէկը որ կը գտնուի նոր կեանքի մը սեմին, պահ մըկ՚երկմտի, իր ցանկութեան ուժգնութենէն արգիլուած. կը յառաջանաս կիսամութանցքէն, անհասկնալի դիւթանքէ մը տարուած, կը նստիս բազկաթոռին խորքին,շարքին կեդրոնը, յաճախ պատշգամին վրայ՝ ուրկէ կը խուսափին շատեր, կար-միր թաւիշէ սրահը դատարկ կ՚ըլ լայ եւ ժապաւէնը կը թուի ցուցադրուիլ միայնքեզի համար. խորքին սիւներն են, ոսկեզօծ զարդանախշեր, մինչ գմբէթն ի վարկը կախուի հսկայ, հին թատրոններ յիշեցնող ջահը. ինչ որ կը խռովէ քեզ, կըլեցնէ անհամբերութեամբ, այն ալ լոյսն է, լոյսին դանդաղ նուազումը, սրահինկիսամութը որ դուրսէն ներս անցումը կը դարձնէ շարունակական, կը ջնջէանոնց հակադրութիւնը—կարճատեւ րոպէ, երբ դէպքերը տեղի չեն ունեցած եւյուզումը կը մնայ ամբողջ, աչքերը, հոգին, մարմինը կը պատրաստուին ուրիշխորութեան, ուրոյն դուրսի մը, որ քաղաքի ընդերքներէն, երբ վարագոյրըկամաց-կամաց կը բացուի, քեզ կը տանի, ծովէն անդին, Հոլիվուտի, Չինեչիթայիտարաշխարհը, գուցէ նոյնքա՛ն խաբէական որքան գեղեցկութի՛ւնը» (357-359)։

«Րոպէական, շատ արագ այդ հաճոյքը՝ երբ փակուող վարագոյրին հետ պահմը կը գոցէի աչքերս։ Կը փորձէի պահպանել պատկերները նախքան անոնց ըն-կըղմումը, անոնց փարատումը քաղաքի իրիկունին մէջ. մայթերը կը դատար-կըւէին, յետոյ կը լեցուէին տարբեր բնակչութեամբ մը, լոյսերը աւելի յստակ կըդարձնէին փոշոտ գորշութիւնը, այն որ կարծես աւելի կը թանձրանար ու կըդառնար ակներեւ որքան գրաւիչ կ՚ըլ լային Համրայի, Մանարայի փողոցները։Հիմա այլեւս պէտք էր կտրէի անցնէի, Ռոնտայի քովէն, կարելի էր ականջ տալսինեմա Վենիւսի խուցին մէջ դարձող ֆիլմին, Ռոքսիի պառը բաց էր արդէն,պարոն Բաբգէն շատոնց հաւաքած էր թերթերը եւ նրբանցքը կը թուէր լայն,շէնքի սովորական մուտք մը իր այլեւս փակ փեղկերու նմանող պահարաններովոր երկաթէ նիգը կը կղպէր։ Երթեւեկը սկսեր էր դանդանղիլ, գուցէ շատոնցՏըպպաս հրապարակը կը թուէր մշուշոտ, սերվիսներու կարգը երկաերեր էրվերով, Զօհրապը, Ստեփանը, Զայիմ Կարոն, թաղին միւս վարորդները, մայթինվրայ կը մնային կանգնած, իրենց թիկունքը տուած եկեղեցիի մետաղէ ցանկա-պատին՝ սիկարէթը իրենց բերնին, սպասող յաճախորդի, նշան կ՚ընէին որ մտնէիառաջին ինքնաշարժը» (419)։ n

Ծանօթ. լուսանկարները առնուած են http://oldbeirut.com կայքէն։ Քարտէս՝ http://almashriq.hiof.no/lebanon/900/910/912/maps/beirut/beirut-02.jpgիրաւունքները վերապահուած տէրերուն։

«երկուք» գիրքէն էջ մը

գրիգոր Պըլտեան, 1971

65 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

երան կողն ի վեր։ Սեպ։Կը բարձրանամ։ Գոնէ ատոր զգայութիւնն է։ Բուներուն միջեւ՝ լոյսի, ստուերի

խաւեր, որոնք կը բծաւորեն միջոցը, կը շերտեն։ Ուղղահայեաց ալիքաւորումգիծերու։ Խաժ, խորունկ, հովասուն թափանցկութիւն մը։ Թերեւս նաեւ նորփարատած մշուշի ծուէններ՝ որոնք կը կախուին ճիւղերէն, կը քայքայուինհետզհետէ։ Հով։ Շունչ։ Փայլեր կը կտրտեն կատարները. բայց արեւը չկայ, կըմնայ անտեսանելի, գուցէ ետիս կամ լերան ետին. ուստի՝ այս ցախերու, սա-ղարթներու, կոճղերու ամբողջը երբեմն կը թուի մխրճուիլ խէժոտ կիսամութին,հետախաղաղ կորսուիլ։

Խոտերը կը պառկցնեմ որպէսզի անցնիմ։ Կը կոխկռտեմ, կը ճզմեմ։ Քայլ մըաւելի վեր։ Յետոյ քայլ մը աւելի վար, շրջանցնելու համար մոխրացած բունիմնացորդ մը, որ ձմեռնային պատմութեան մը կայծակը զգետներ է հաւանաբար։Ցամքած առուի հուներ, բացակայ հեղեղատ, կարմրահող։ Փշոտ թուփեր։ Ապագոհունակութիւն՝ հաստատ գետին մը գտած ըլ լալու։

Մեկներ, հասեր եմ յետնաշխարհ։Անեզր շրջագիծը հետս կը տանիմ, որքան յառաջանամ, միշտ հոս, միշտ

հիմա։ Կարծես բան մը, համընդհանուր, կ՚աճի անդադար, կ՚ընդլայնի, շրջանա-կային շարժում մը կը թուի, կը խուսափի, վերասլաց՝ կ՚ողողէ զիս ու կը լքէ մինակնոյն ատեն։ Շրջանկարին աներեւակայելի դարձերեսը։ Էջի սրընթաց թերթումմը միշտ դարձող, նոյնը։ Ինչ որ կար սկիզբէն, նախասկիզբէն, գերիվեր ենթա-գոյացութեան մը նման, թանձր, թերեւս եթերային։

Բզկտուած խոտերու հոտ։Երբ հեռացայ տափնուած ճամբէն, բռնեցի արձակունակ շաւիղը, այն որ

նշմարեցի, շաւիղներէն որեւէ մէկն էր, այնքան ոլորապտոյտ ու դարձդարձիկ որհետզհետէ մոլորեցաւ, կորսուեցաւ թաւուտներուն մէջ։ Բոլորն ալ կ՚առաջնոր-դէին նոյն տեղը թերեւս, ինչպէս բառերը կ՚երթան ոտն առ ոտն նոյն լեզուիանկիտելի կեդրոնը, անհնչելիութեան մը ցանկալի, կամ բոլոր ճամբաները մինչեւինքն իրմէ խորունկցող սահման մը անսահման։ Խոտերը աւելի ու աւելիբարձրացան, ծանօթ թուփերը նուազեցան, խառնուեցան անծանօթներուն։Բոլորովին անհետացան զանազանութենէ զուրկ ծփանուտի մը մէջ։ Զերծեցանամէն ոճէ։ Մոլորեցայ թերեւս ես ալ, քիչ մը։

Ինչպէ՞ս ըսել այն, որ դէպք չէ։

յետնաՇԽարՀԳրիԳոր Պըլտեան

Լ

Սուլե՞լ երկու մատներու միջեւ, կանչելու պէս, կոչելու, կամ պատմելու, միայնիմաստը պատնելու պէս ձայնով:

Հիմա կը տեղափոխուիմ մինչեւ սրունքներս հասնող բուսականութեան մըմէջ, պարարտ, շռայլ, ծփծփուն, երբեմն մինչեւ վիզ ու կոկորդի մակարդակին։Մե՛րթ չոր, մե՛րթ խոնաւ։ Զեռուն։ Տունկերը կը բզզան, աներեր կը դեդեւեն,արեւադարձութեամբ խանդագին կը տարուին թեթեւ լոյսի մը տենդէն, կը յենինիրարու, իրարու մտերիմ, գուցէ նաեւ հսկող մէկը միւսի աճին, սահմաններուտիրակալութեան, կը յօրինեն ուղղական, ալեկոծ դարվեր մը, տեղ-տեղ վէտվէ-տուն. չորցած խոլորձներ, մակաբոյծ բաղեղներ, պտեր, եղինջ, վայրի որթեր,պատատուկ, գաճաճ շոճիներ, աշուն հոտող տերեւի թափթփուք, փշուրներ,գետնամած բուներ կրող սղոցումի քերթուքներ՝ որ մեքենայ ու գործիք ձգեր ենատաղձին, եւ տակաւին թուագրուած անկեալ սիւներ, փայտեղէն մանրակրկիտճարտարարուեստի մը համար։ Ի՜նչ ամեհի երկրաչափութիւն մանրամասնու-թեան՝ որ աչք ու ձեռք կը ճգնին ամփոփել։

Կը ջանամ միշտ անունները գտնել, չզառածիլ։ Ատոնք զիս կը կապեն ցանցիմը, որ կը տանիմ հետս։ Յետոյ ի վերջոյ անոնց շնորհիւ առանձին չեմ, կրնամկողմնորոշուիլ, շրջիլ, դեգերիլ հոս-հոն, ի խոյզ երեւակայական համասփիւռ ծա-ղիկին. ամենաբոյր, բազմագունեան, ստեղնաշօշափ, անհունաշշուկ (օ քերթող-ներ որ կը սիրէիք այսպէս բազմաբարդել աշխարհը բառարանով), որ անկաս-կած ցանկագրուած է արդէն թուաբանութեան ամենագէտ տոմարի մը մէջ։ Ըսի,առանձին չեմ։ Անունները զիս կը կանխեն, ինչպէս ծառեր բանակ մը աւետող,կը սպասեն որ զիրենք յանձնեմ հողին, հիմնեմ։

Երկինքը կանաչի երանգներ առած է, ասիտէն, արջասպէն բորբոսած ուրար-տական թաս, շրջուած հող, մետաղային. բայց որքան մագլցիմ այնքան կը մտնեմխորութեան մէջ, կը սուզուիմ։ Գուցէ միայն անոր ձգողութեան։ Տերեւները,ստուերները կը ծածկեն ամէն հետք, կը խուժեն դիմացէն, կը հպին շրթներուս։Այնքան բիրտ, որ կը թուին յարձակողական, խափանող գրեթէ ամէն մուտք, ամէնտեսողութիւն։ Երբեմն զիս կը դարձնեն շնչակտուր, կը սկրթուին այտերուս,ականջներուս։ Երբեմն կը գոցեմ աչքերս ամփոփելու, զանցելու համար զանգը-ուածին բազմածուփ ճոխութիւնը։ Անունները որոշեր են միջոցը, ձգեր են որանանունը, գոյացութիւն, յորդի ամէն կողմէ, չքանայ ու քողարկուի։

Վերէն հասնող ճառագայթ մը կը թափանցէ ճիւղերու հովանուտ ոստայնը,կը մաղուի. օդառկախ ճճիներ, լոյսի զանակներ, փոշի, միջատի թեթեւ բզբզոց։Կռինչ մը պատռուող. հեռուն հաւանաբար կքեցաւ, տքեցաւ, ինկաւ չորցած կոճղմը։ Այլապէս ո՛չ մէկ աղմուկ։ Բացարձակ լռութեան մը զգայութիւնը, «որպէսշուշան ի մէջ փշոց». ոչ մէկ շուշան ու սոխակ, այլ միայն ինքնահուն մտմտուքըծառերուն. ծառերը առնուած լռականութենէ, կարծես հողէն դուրս բխող սրինգ-

ԲԱԳԻՆ | 66

ԹԻՒ 1–2 2016

ներու, թաւսրինգներու, թրոմպոններու հնչականութիւն մը զօրին, այսինքն՝լիովին անձայն։ Ինչպէս առաջ, անշարժ ու շարժուն, ես ձեզ գիտեմ ծառեր,քնարական երանգով։ Եթէ կար առաջ մը, եթէ կար շարժում մը որ կրէր անշարժըու պարզուէր քերթուածով մը առաջին։ Երբ ամէն ինչ խոստում էր, ցայտք,կոթունի բխուածք, աւիշի, հեղուկի սլացք, երազներէն զտուող, յորդող զեղում ուգերազանց երազանք մը սխրալից խօսքի՝ խառնուած երաժշտութեան, կարծեսաշխարհ մը ըլ լար լեզուէն առաջ, պատկեր մը առանց որեւէ պատկերի։

Իսկ ես հիմա ոչ թէ ձորի մը մէջն եմ այլ խորքին հովիտի մը, որ կը ցածնայմերթ եւ մերթ կը դիմէ հաւասար դէպի կուրցնող հասկէտ մը։ Կը մոռնամ։

Քալելը այսպէս յառաջանալ է գունդի մը ներսի կողմէն, կորիզէն, ներքինմակերեսէն դէպի դուրս ու վեր, աճման սփռում, եթէ գիտնամ հաշտեցնել աճումու սպառասպուռ գնացք։

Քալելը ընթացք տալ է ձայնի մը, ընդառաջել է անոր, որ սաղմանաւորուեր,կազմուեր է շատոնց, մոռացումէն, տիեզերաստեղծումէն, խտացեր, հաստցեր,ծաւալ է առեր եւ թոյլ կու տայ, որ ոտքս դնեմ մէ՛յ մը հոս, մէ՛յ մը հոն, քրքրեմ հողը,արթնցնեմ մացառուտքն ու մնացօնքը կարծես կիկլոպեան մրրիկէ մը ետքխառնշտկուած։ Ցրիւ, սուր, դիւրաբեկ ճիւղեր կը քսուին դէմքիս, երբ չեմ յաջողիրձեռքերով անոնց մէջէն անցք մը յօրինել — բուսեղէն լաբիւրինթոս երբեմն գրեթէմօրենական, երբեմն երեւակայականօրէն փայփայիչ։ Բորբոսի, փայտի, փտողտերեւներու, փայտի կամ նեխող բաներու գոլորշի։ Ցնդաբանութիւն։ Փոշիա-ցում։

Ոտքով կը քերթեմ մամռակալած ժայռի մը մակերեսը։ Ո՛չ մէկ նշան,ընդհողուած աւերակ, քանդումի գեղեցկութիւն, տապալած սիւն ու քանդակ, ո՛չմէկ Դիոնիսոս կամ Ախենաթոն, անդրջրհեղեղեան արձանագրութիւն՝ որթելադրէ. «Անցո՛րդ, յիշէ»։

Ո՛չ առաջինը, ո՛չ վերջինը։Դո՛ւն։Անցո՞րդը, մնացո՞րդը, տեղի ու ստեղի ճգնո՞ղը, վիմակեաց վկա՞ն,

բացակայութենէն բնակուած սպասո՞ղը։Ընդունա՛յնը։Ժանգ, բուսահող, ծղօտներ, վայրի ծաղիկներու սոխեր, բիծեր ու նիշ, բառի

կոխուածքներ, պղինձէ դրամներու պէս բորբոսած։ Բոլորը կան, կը հաստատենիրենք զիրենք, վերադարձող կարծես ձայնի հողատակէն։ Ետին, առջիս, գրեթէնոյն տարածութիւնը, կորնթարդ, որ կը կրէ զիս վիհն ի վեր։ Վերացումը կ՚արտաք-սէ եւ կ՚արձակէ զիս օդի օտարութեան, ինչպէս համատարած ստուեր մը մէկէնկը գագաթի եւ արդէն դարադարձիկ աշխարհի մը նման կը գրաւուի գիշերէն։

Յառաջանալն է կարեւորը. տարաշխարհելը։Եթէ կայ ապաշխարհել, ըլ լալու է նաեւ տարաշխարհել. ոչ թէ խզել կապերը

աշխարհին հետ այլ խրիլ անոր տարածքին մէջ եւ անոր տարուան. ամէն քերթը-

67 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

ուած արմատացմա՞ն կը դիմէ։ Աշխարհի տարրի՞ն։ Կամ խարանի՞ն՝ խօսքինվրայ։

«Տար զիս հո՛ն, տարագրէ՛ ուր կա՛ս դուն»։Այսպէս՝ պուրակային ոտանաւորի մը սկիզբը, գրեթէ։Իսկ բառերը երբեք չեն բուրեր։ Կը թելադրեն միայն իմ աքսորս իրենցմէ։Կարելի չէ ամէն բան ըսել, տաշեղներու շքեղ ու անզուսպ շռայլանք, Մէկի

սերմնահոսք, երբ ամէն բան կը գտնուի նոյն ատեն, նոյնաժաման կը դիմադրէ,կը ցցուի, յետոյ կը յայտնուի խորքը միանուագ, շերտ առ շերտ ճակատային ուզանգուածեղ, մե՛րթ կոնաձեւ, մե՛րթ խորանազգած. անթափանց։ Խորքըհեռաւոր, շատ հեռաւոր, գրեթէ անմատչելի թրթռացում մըն է, նոյնաշեշտխարշափում անընդմէջ։ Մարմին մը։ Կապիճ մը աչքի։ Մետաղային, արձանայինսեւեռանք մը։ Ալիքաւոր յօրանջը արիւնանկար զոհին։ Զանգի մը գմբէթը, որ կըղօղանջէ միակ սուլոցի մը զենիթին։ Առանց լեզուակի, առանց կոկորդի, առանցհագագի։ Կը տարասփռէ, գլխու պտոյտ կու տայ, երբ կը յենիմ բունին։ Եթէպոռամ… ո՞վ կը լսէ։ Բայց ոչ ոք։ Ի՞նչ հարկ ճիչի, ողբերգակ կամ եղերերգուն։Արդէն բաւական արմատախիլ եմ, ծանրամարմին ու խուլ։ Արդէն բաւականխլուած եմ ես ինձմէ։ Քալելը կը քակէ ինքնախզումը մինչեւ հաւանականարեւագալ մը, հո՛ն, վերը, աչքերուն վերեւը, սո՞ւտ թէ՞ իրաւ, մինչեւ արձագանգմը որ այդ անտէր ու հնչեղ ձայնին ծայրակէտն է, անոր քայքայումը ամէն ծիրէանդին. ո՛չ, անոր լրումն իսկ։

Քալելը հիւրընկալել է անդառնալի քայքայումի մը հրաշագործ գալուստը։ Մինչ այդ՝ նորէն ի՞նչ հարկ ճիչի, եթէ ոչ տեղի տալու անձկութեան։ Թերեւս

մոլորեր եմ մինչեւ հիմա, մինչեւ հոս, հետամուտ փսփսուքի մը որ ես անգամ չէիգիտեր ինչ էր եւ կը կարծէի կար, միայն ինծի համար, կ՚ուղղուէր միայն ինծի,մարդուն որ չի գիտեր ընթացքն ու թափը, կանոնը այդ ուրուառկախ շռայլանքըվերածելու որեւէ իմաստի։

Իսկ իմաստը՝ ինչո՞ւ։Բայց քուրմը չեմ կամ գուշակը՝ ականջ դնող Դոդոնիի կաղնիներուն, սօսի-

ներուն, հացիներուն, սպասող, ակնկալող որ թրթռան տերեւները, յուշեն ներ-դաշնակութիւն մը կորսուած, խօսին ինքնաբուն խօսք մը, առաջին խօսքը,նախաւորը, այն որ կը կանխէ միտքը եւ որ միտքը պարտի պարզել, մնալուհամար մարդկայինի սահմաններուն մէջ։

Բայց ես ճգնաւորը չեմ, խստակեացը, որ լքեր է գիւղ ու ապատ,ապաստաներ ստուերներու թագաւորութեան, թասը ձեռքին ամուլ ակէ մը ջուրկը մուրայ, սատանի փորձութենէն խուսափելու համար կը ծամէ կնդրուկախոտկամ անանուխ, վայրի սխտոր ու կոտեմ, համեղն ու տտիպը խառնելով իրարու,կը հսկէ գիշերն ի բուն եւ առաւօտուն կը գտնէ ինքզինք շրջապատուած շահա-րիկներով որ կը հմայեն, բայց կը վանէ, կը ճգնի վանել ամէն կիրք ու կերպ, կըփսփսայ մոգական աղօթքներ, ի սպաս յայտնութեան մը այլափոխիչ։ Մինչ ծէսը,

ԲԱԳԻՆ | 68

ԹԻՒ 1–2 2016

տիեզերական ծէսը կը շարունակէ ինքզինք առուի երկայնքին մինչեւ արտ ուպուրակ։

Բայց ես… ո՛չ պահակ, ո՛վ հովիւ լեզուի, Սո՛ւրբ Կարապետ, արուեստաւորհոգի աստուածային անբանին, տո՛ւր ինծի զլոյս քո… զի Մթագնացն եմ լոկ,Ամուլը նաեւ, Անմխիթարը տակաւին… անապաստանն եմ, որ ուզեց պահպանելզտարագրութիւնն զանտանելի անտառիս։

Կարելի՞ է ըսել որ այդպէս դիմակալել է զայն։ Ծառանալ անոր դէմ, զայնառնել-բառնալ։ Երկու բառո՞վ։ Ի՜նչ մոգական կռինչ փորփրումիս մէջ, ակնախը-տիղ երգ ու պատկեր, կարծես թէ ըլ լար կիկլոպեան ժայռ ու երէ թառածանտառին, զայն բռնօրէն նուաճած իր մագիլներով արմատի։

Օ մտածումին խարդաւանանքը՝ որ անելին, կասկածին ու տքնանքին մէջ կըփնտռէ, կը գտնէ նեցուկ ու յենարան, նախագիծ ու ոտնահետք, անջրդի օրուանմէջ կաթիլի բիւրեղէ պատրանք, ապաշխարհ ու քերթուած, գուցէ ողբ ու եղե-րերգ, կ՚ուզէ, կը յօրինէ, կը ջանայ, կը ճգնի պահպանել ինքզինք ցնորքէն ուխորտակումէն՝ վախվխկոտ ճառագայթի մը նման որ կը դիմէ արեւմուտք,առանց հանդուրժելու խաւարին։ Կեղեւնուտի, հոգիի յորդում կ՚ըսեմ ես ինծի,տեսակ մը ներկաց հոգեգալուստ, շնչելու, պարզապէս ըլ լալու համար նուազարմատախիլ, նուազ կարօտախտաւոր, բայց միշտ հիմնովին անտունով խելա-գար։ Թերեւս ալ աւելի հիմնովին զերծելու ամէն արմատէ, ինչպէս ճիւղերուճեղքին աճող մոլախոտ, մակաբոյծ խոտեր, որոնք սպառող խոնաւութիւնն ուփայտի ճաթիւն քայքայումը կ՚այլափոխեն ծիլի, կոկոնի մինչեւ որ լոյսի, բախտի,անակնկալի, իմաստու-թեան ու ցուրտի հոյզ մը յանկարծ զայն կը հոյակերտէհրաշափայլ ցայտքի, անոր որ անփոփոխ ուժի մը սխրանքով կը սլանայ օդինմէջ, ո՛չ մէկ սոխակի, ո՛չ մէկ նայուածքի, ո՛չ մէկ ընդունողի կամ մերժողի համար։

Համասփիւռը չի ճանչնար ինչուն… իսկ ես միայն գիտեմ սկզբնական երաշտը։Եթէ դառնամ ետիս՝ կը թուիմ մակընթացող ալիքի մը ծայրաւանդ կատարին,

բուսեղէն ամբոխ՝ որ կը թաւալի, կը հակի, կը խոնարհի դէպի սկիզբ եւ զիս՝խոտորագնաց փայտի բեկոր, պիտի արձակէ դուրս հունէն, հաւանական ուհրճուալից հրդեհումի մը համար։

Օ մեղրամոմէ թեւեր, եւ ոչ մէկ ձեռք որ հպէր ճառագող անունի մը էական։Բայց սկիզբը կեդրոնը չէ, սկիզբը կայ երբ կը մոռնամ, կը դիմեմ, աջ ու ձախ,

վեր ու վար, բուներու, անբաններու քովերէն, խօլական ու պատանի սրտէնմինչեւ ահաբեկ ընկճում։ Առանց որեւէ ճակատումի։ Հետախաղաղ խուսափումիմը համար կամ յետամնաց բարեկենդանի մը, վերապրումի մը համար։ Մարդ չիգիտեր ե՞րբ սկիզբ մը կ՚ըլ լայ. վերջաւորութեա՞ն։ Յետին ժամու ահի՞ն, մահաքու-նի՞ն, առաջին փոխաբերութեա՞ն, որ բառ մը կը դնէ ուրիշի մը տեղ եւ աշխարհըկը վերադարձնէ իր աննուաճելի այլուրութեան։ Անոնց միջեւ խորքը՝ դաժան,եկող-չհասնող, տարաժամող-ժուժող, խծբծման արեգակ։

69 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

Ծագումը՝ ինչ որ կը յարմարցնես դուն քեզի, կը յօրինես։Բոլորակաձեւ՝ բուները կը սուրան նոյն վիպակէտին, կը յամառին, կը յիշեն

կարծես որ հարկ է դիմեն վեր փոշի գոյացութենէն, կը վերակնեն, կը կռահեն այնորուն չհասան։ Կեդրոնանշան մը, որ գուցէ չկայ։ Ձայնը նի՞ւթն է այերացած,ցնդած, ոգեղինացած, փնտռող մեռած կոկորդ մը որ զինք հնչաւորէ։ Զերծած՝ատաղձէ՞ն որ ծառերը կ՚արտադրեն խուլ մոլուցքով։ Տարագրուա՞ծ։ Տառազե՞րծ։Ան(տառա)ցա՞ծ։ Բայց ձայնը մակաբերող մտածումն է, երբ հետքերը չկան։Անմարմին։ Պատռող միս ու խախտող ոսկոր։ Ճերմակ կայծակի մը պէս յան-կարծ որ կը դղրդացնէ ճարճատող անտառը, կը զգետնէ զիս։

Կը նայիմ շուրջս, գետնամած՝ կը շարունակեմ նայիլ հմայուած, ապշահար,անգիտակ՝ հարուածին որ գուցէ կար արդէն, շատոնց, բայց ահա բացատինմէջ… հրդեհուած հող տեսիլքի, մարդը առկախ ծառէն, ոտքերը տակաւին կըճօճին օդին մէջ, կը կազմակերպեն պատումի ռիթմ մը։ Արիւն, որդերու կոյտ։Քերթողի աքսոր։ Բառերը շատ են սուգին համար։ Շուրջը՝ ապալեր շէկութիւն,խօլական բռնութիւն մը վայրի որ կը դիմէ խաւարակուլ կանաչին։

Հոն մը նախճիրի՝ բոցի պէս պլ լուած՝ լոյսի խարշափին։Անտառ մըն էր, խորունկ ու մթին, սկիզբէն, շատ սկիզբէն, ուր գտնուեր էի

ակամայ եւ ուր եմ միշտ, առանց ձեռքին առաջնորդող, առանց ձայնին որ հոս-հոն թաւուտներէն, ծերպերէն, քարանձաւներէն յարուցանէր ստուերներ ուդէմքեր, աւարտած դէպքեր որ ճամբորդը կը կրկնէ մտովին, մեղքէն հասնելուհամար ապաշխարութեան ու սրբութեան կատարեալի։ Եւ ի հարկէ ո՛չ մէկ Վիր-գիլ, ո՛չ մէկ Պէատրիչէ որ անձկութեան ու ցանկութեան վիհն ու հերձը, դեգե-րումն ու սուգը դարձնէին հանդուրժելի, միտքն ու հաւատքը կամրջելով իրարու,ծիծաղին մէջ տիեզերական։ Ծագումնային անտառ՝ որ կը միացնէր ժամանակըյաւերժութեան. հիմա հոս-հոն չորութիւն մը այրած բուներու, նախքան իրենցտապալումը մրրիկէն, որուն ոչ ոք կը լսէ սկիզբը։

Հիմա, տապալած կոճղի մը վրայ, կը կարծես տեսնել աճը խոլորձին,մակաբոյծ էակ, պիտի զայն խլես վերցնես, բայց ո՛չ, տապալած բունէն աճողվերջին կամ առաջին ընձիւղն է, չես գիտեր ինչպէ՞ս տակաւին աւիշէ ու յոյզէտարուած, երազող շքեղութիւն մը քերթուածի նախքան լեզուին փակումը ինքնիր մէջ։ Մեռած լեզուն զուրկ է անուանումէ եւ ուզող բերնէ։

Կը բնակիմ գաղթող ձայնի մը դիտման կէտին, խոցին, արտաբերումին, որ կըլուսաւորուի երբեմն, կը մթնէ յաճախ։ Կարելի չէ անունները ծամել ինչպէս հողինժայռին կառչած լեղի ծոթրինի շիւղ, լորձնոտել համ ու տաղասացութիւն։ Կարելիչէ, կ՚ըսեմ ես խզումիս հեռաւորութենէն ինծի, ել լել այս անտառէն, առանց հատե-լու ամբողջ խշրտուքը երերուն, անապահով տառերուն, որոնց ես այսքան ատենվստահեցայ երեւում ու խորտակում։ Օհ, այդպէս, ինձմէ դուրս, անտառէն անդին,ոգիէն ու պատկերէն անդին, տեսլահար, ամէն պարագայի՝ զարնուած բերնէս։

Կարծես մէկէն նետուած համրութեան օրուան մէջ։

ԲԱԳԻՆ | 70

ԹԻՒ 1–2 2016

Բառերը կան որպէսզի բոլորակի պատնէշը հատես… դէպի վեր կամ դէպիվար. անոնց միջեւ բանաս հերձ, լայնցնես ճեղքը, դարձնես սպասման բացատ,մէկ ու միակ եղանակի մը համար որ գուցէ երբեք չլսես, չապրիս։

Լռութեան մէջ կչկչիւն մը, բզբզիւն մը միջատներու, հեռաւոր յոպոպի, կկուիքքում մը, հողի տքուն թնդիւն մը, դղդրոց, ածուխի, վառածի ճարճատիւն։ Ո՛չճար, ո՛չ ճետ, ո՛չ տիւն, նոյնիսկ եթէ անտառը ատով կայ։

Ծառերը տապալելու, շրջելու, արմատախլելու պէս պէտք է լեզու մը յօրինել,այնքան հնաւանդ որ կը թուի ժամանակին պատը. անթափանց։

Բառերը չեն պակսիր երբեք. քերթողները կը գտնեն զանոնք աղբի պէսպարարտացուցիչ՝ ծառերուն շուրջ։ Անտառը, ո՛չ, տառը չէ։ Բառերը աւելորդ են,գիտեմ, մտային շարահիւսութեան համար որ կը կերպարանաւորէ իր իսկ մէջ՝իր բիրտ քերականութիւնը դուրսի։

Բոլորս այս անունները որ անտառէնչպահեցին ոչ իսկթրթիռ մը տարասփիւռ ձայնի։Իսկ առանց կորուստին ի՞նչ յիշել։

Բայց մինչեւ ե՞րբ պիտի խօսքը կտրէանդունդ եւ անդոհջնջուած իր անունի ետին։

Մտածել առանց անտառինանոր մէջ սակայնիբր անոր սահմանինուր հովը կը խլէ քեզմէ

շունչդցրուելով զայն հողինթուփերունաշխարհացրիւ անուններուն։Ինչ որ կը փրկէ նախադասութիւնն է որ փնտռեցիր զօրեղ։ Ինչ որ փնտռեցիր

կը զրկէ քեզ իրմէ իր կշռոյթով արարքի։Ընդմիշտ։Պիտի աչքերս փակեմ։ Անտառը կը դիմանայ մինչեւ կիզակէտը ուր գիշերն

ու համրութիւնս կը խառնուին իրարու։ Ուրուաշէն քերթուածի մը համար որձայն ու ձեռք ապաբան կը լաստակերտեն։

Ձայնը կը ձգէ իր ետին ոչինչ։

71 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

ԲԱԳԻՆ | 72

ԹԻՒ 1–2 2016

Ինչ որ կը յիշեմ անկէ շլացուցիչ կորուստ մըն է։Կարելի չէ անտառէն դուրս գալ առանց մտնելու երկրորդ անտառ։Բառերը կան որպէսզի պահուըտիս անոնց ետին։Փսփսուք, խարշափ, թրթռացում։«Կենդանի եմ»։ n

5-6-9 մարտ 03փետրուար 2009

յուլիս 2010յունիս 2015

օգոստոս 2015յունուար 2016

Հատուած՝ «Ընդառաջում» անտիպ հատորէն

73 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

«Սկսեր էր լքում ժամանակը»1

Գ.Պըլտեան, Պատկերը

ռաջին անգամ երբ սկսայ Պըլըտ-եանի վէպերէն մէկը կարդալ, ինք-

զինքս գտայ հետաքրքրական երեւոյ-թի մը առջեւ։ Մտովի ընթերցելը հե-տըզհետէ կը դառնար անկարելիու-թիւն։ Պըլտեանի գրութիւնը ճկունու-թեամբ կը հոսէր ու կ՚արթնցնէր թա-քուն պահուած բառեր, ձեւակերպում-ներ։ Գիրերը կը դառնային լեզու, կ՚ու-զէին խօսքի գալ, կ՚ուզէին հնչուիլ։ Տեղիտալով սկսայ կարդալ բարձրաձայն ուառաջին անգամ ըլ լալով՝ գտայ գեղե-ցիկը լեզուիս մէջ։ Ձայնիս ու գրու-թեան համադէպ կատարումին մէջկար միաւորումը մանկութեանս իշխողհայերէն աշխարհին եւ չկատարելա-գործուած լեզուի ցանկութեանս։ Այս-ինքն՝ վէպը միաժամանակ կը վերա-կենդանացնէր Լիբանանի հայախօսաշխարհը իր տունի եւ հրապարակիմասնիկներով, եւ կ՚ապացուցէր անորանհետացումը։

Ուրեմն, Պըլտեանի արձակը ինծիխորհիլ կու տայ, թէ ի՞նչ կը նշանակէունենալ գրականութիւն, որ նոր կեանքտալով արեւմտահայերէնին՝ միեւնոյն

ժամանակ կը ներկայացնէ անոր վախ-ճանը։ Այս գծով՝ կը հաւատամ որ Պը-լըտեանի տուած գրականութիւնը փորձմըն է վկայելու լեզուին կորուստը։ Ինչ-պէս անոր գրականագիտական գրու-թիւնները կ՚առաջարկեն, լեզուն չէ որկը կորսուի կամ կ՚անհետանայ, այլժողովուրդը։ Ըստ Պըլտեանին, կորուս-տի գաղափարը կը վերաբերի Արեւմը-տահայերէնին «անժողովուրդ լեզու»դառնալուն։ Այս սահմանումը կ՚ենթադ-րէ, թէ լեզուն կը դադրի համապատաս-խանելէ ժողովուրդի մը կեանքի եղա-նակին։ Լեզուն կը դադրի ըլ լալէ ժողո-վուրդի մտայնութեան մղիչ կամ կազ-մակերպիչ ուժը։ Կը դադրի մշակոյթարտադրելէ։ Պըլտեանի վէպերը պատ-կերացումն են արեւմտահայ ժողովուր-դի լեզուէն հեռացման, որ մարմնաւո-րումն է Հայ սփիւռքի փորձառութեան։

Պըլտեանի ինքնակենսագրականվէպերը կը յառաջանան բազմաթիւժամանակային մակարդակով։ Հեղի-նակը մեզ յաճախ կը տանի իր անց-եալին, առանց զգուշացնելու, առանցյառաջաբանի, եւ նոյնքան յանկարծա-կան կերպով կը քաշէ ետ դէպի աւելիմօտիկ անցեալ մը կամ դէպի պատու-մին ներկան։ Այսպիսով ներկան ու անց-

լեԶու, ժաՄանակ եւժողովուրԴ ՊըլտեանիվԷՊերուն ՄԷՋԴալար ՇաՀինեան

ԱԴաԼաՐ ՇաՀինեան

Ծնած է Պէյրութ։Ստացած է իր PhD-նUCLAհամալսարանէն2008 թուականին։ներկայիս՝ ան կըդասախօսէ LongBeach-ի CaliforniaState University-իմէջ, համեմատականգրականութեանբաժանմունքէն ներս։ան փոխ-խմբագիրն էArmenian Reviewգիտականպարբերաթերթին եւկը մասնակցի«ասպարէզ»օրաթերթի Critics Fo-rum բաժնին, որպէսյօդուածագիր։

ԲԱԳԻՆ | 74

ԹԻՒ 1–2 2016

եալը կը խառնուին, առաջարկելով տե-ւողութեան անկարելիութիւնը սփիւռք-եան պատումին պարագային։ Պատկե-րը (2003) մոռացումի մասին մտորումմըն է, ուր հեղինակը իր Փարիզեաններկայէն կը դեգերի դէպի իր մանկու-թեան ու պատանեկութեան յիշատակ-ները Լիբանանի մէջ, կամ աւելի մօտիկանցեալէ մը, իր մօր կը խօսեցնէ իրենցընտանեկան անցեալին մասին՝ գաղ-թականութեան յաջորդող տասնամ-եակներուն ընթացքին։

Վէպէն ներս անցեալի վերակենդա-նացումը հայրենաբաղձութեան արարքմը չէ, որովհետեւ հոն պակաս է ժամա-նակի անողոք շարունականութեան ըզ-գացումը։ Ընդհակառակը՝ վէպին յե-տահայեաց ակնարկը կ՚առաջարկէ բե-կում մը սփիւռքի ժամանակի հասկա-ցողութեան մէջ։ Յիշելով իր այցելու-թիւնները Պէյրութի վրանաքաղաքիմնացորդ թաղամասերուն, Քարանթի-նայի հիւղաւանին, կը գրէ՝ «տարիներետք երբ պսակի մը կամ կնունքի մըհամար պէտք էր մտնել այդ եկեղեցիէններս, այն տպաւորութիւնը ունէի վե-րըստին, որ կը թափանցէի մէկէնԷլմոնի, Անթիքայի, Նանոյի ժամանա-կին մէջ, կարծես թէ այդ ժամանակըմշտապէս գոյութիւն ունէր տեղ մը, ժա-մանակ իսկ չէր այլ տարածութիւն, մի-ջոց, բովանդակ, կենսոլորտ, եւ կը բա-ւէր բլուրէն իջնել վար, կտրել երկա-թուղիին սահմանագիծը, անցնելու հա-մար զուգահեռ աշխարհ մը, ուր տար-բեր օրէնքներ կը զօրէին, կը տիրէինտարբեր սովորութիւններ, մարդիկն ալուրիշ էին, լեզուներն ալ, կարծես թէփոխաբերութիւնն էին հասարակ

տեղիքի մը, աւելի ճիշդ հասարակաց,անվրիպելի, խօսքի չեկած անցեալիմը»։2 Առանց ուղղակիօրէն նկարագ-րելու, այս հատուածը կ՚ակնարկէ գաղ-թահայութեան ուղիին, այսինքն՝ վե-րապրող ժողովուրդին Լիբանան հաս-տատուելու պատմութեան՝ ծովեզեր-եան վրանաքաղաքէն դէպի Պէյրութիաւելի ներքին թաղամասերը։ Հեղինա-կին ծանօթ դէմքերու ընդմէջէն հատ-ուածը կ՚անդրադառայ նաեւ հիւղաւանմնացած ժողովուրդին եւ կառոյցնե-րուն ու կը ներկայացնէ զանոնք իբրեւհետքեր։ Երկաթուղին կը կազմէ սահ-մանը այլ աշխարհին, ուր ժամանակըչ՚ընթանար, ուր ո՛չ միայն սովորու-թիւններն ու մարդիկը ուրիշ են, այլ լե-զուներն ալ։ Հոս՝ Պըլտեան կ՚առաջար-կէ կապը մշակոյթի, ժողովուրդի եւ լեզ-ուի միջեւ։ Վրանաքաղաքը կը ներկա-յացնէ ուրիշ աշխարհ մը քանի որ այդ-տեղի առօրեան ձեւաւորող լեզուները՝բարբառն ու թրքերէնը, կը տարբերինհեղինակին կերտած «դպրոցի» հայե-րէնէն։ Լեզուն՝ իբրեւ կենսոլորտ, վրա-նաքաղաքը կը պահէ ժամանակի տե-ւողութեան հոսանքէն դուրս, իբրեւ քա-րացած, փոխաբերական իմաստ կրողբներեւոյթ քան թէ շօշափելի տեղ։ «Խօս-քի չեկած անցեալի» պատկերը կը վե-րաբերի 1915-ի հետեւող աննորոգելիխզումին, որ քանդած էր ժամանակիհաւաքական հասկացողութիւնը։ Հեղի-նակին համար, վրանաքաղաքը այցե-լելը կորսուած ժամանակ մը յիշել չէ, այլճանչնալ չեղեալ ժամանակի իրակա-նութիւնը։

Անձի մը հաւաքականութեան պատ-կանելիութիւնը կը հիմնուի ժամանակի

75 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

տեւողութեան եւ ժամանակի համադի-պութեան գաղափարներուն վրայ։ Յետ-Եղեռնեան սփիւռքի պարագային, ժա-մանակի փորձընկալումը ընդմիջեալ է,որ անշուշտ կ՚ազդէ ստեղծելու հաւա-քական կարողութեան եւ կը հաստա-տէ պատումի անկարելիութիւնը արեւ-մըտահայ գրականութեան պարագա-յին։ Պըլտեանի վէպերը կը յեղաշրջենայս արգելքը՝ տալով դրուագներ, փո-խանակ ամբողջական պատկեր մըներկայացնելու։ Անոր վէպերու պա-տումը չունի ծագում կամ աւարտ այլկը ձգտի ներկայացնել մտքերու շարանմը կամ աւելի ճիշդ՝ մտորումի մը ծա-ւալումը։ Գրութեան ձեւը կ՚արտացոլայգրքերուն նիւթին մէջ եւս, ուր կը հան-դիպինք յարատեւ լքումներու ու անջա-տումներու, որոնք կը շեշտեն ընդմի-ջումը իբր կեդրոնական յատկանիշսփիւռքի փորձառութեան։ «Պատկերը»վէպին վերջաւորութեան, Պըլտեան իզուր կը փորձէ վերյիշել այն պահը, երբսկսած էր ընտանիքէն հեռանալ։ Կըգրէ՝ «օր մըն ալ պիտի մեկնէի, քանի որարդէն մեկնած էի շատոնց, փոխադ-րըւած այլուր, (բայց ո՞ւր իսկապէս, ո՞ւր)կտրած սահմանը, հաւատալով, առանցդաւաճանած ըլ լալու որեւէ զգացումի,առանց որեւէ զղջումի կամ խղճհա-րութեան, որ այլեւս կը պատկանէիտարբեր եւ գուցէ իրենց համար առեղ-ծըուածային աշխարհի մը, եւ ասիկանոյնիսկ երբ կը հանդիպէինք, կը խօ-սէինք հինէն նորէն, թէեւ այնպէս կըթուէր, որ նոյն լեզուն չէինք խօսեր,չէինք հասկնար զիրար, արգիլող ինչ մըբան կար, որ զիս կը դարձնէր անհա-ղորդ իրենց ցաւերուն, իրենց հոգերուն

ու բառերուն, որով կը փորձէի պարզա-պէս այդ զուգահեռ աշխարհի մակե-րեսին շուք մը մնալ, գիտէի որ պատկերէին իրենք, տեսակ մը երազի մէջ կամջուրի խորութեան ցոլացող, երբեմնվերադարձող դէմքեր, որոնցմէ անջատ-ուած էի»։3 Այս հատուածին սկիզբը հե-ղինակին մեկնիլը, որ կը կրկնուի երկուժամանակով կ՚ակնարկէ ՊըլտեանինՖրանսա մեկնելուն, ուր պիտի երթարուսումը շարունակելու, եւ փոխաբե-րական մեկնումի մը, որ արդէն պա-տահած էր, երբ հեղինակը սկսած էրյաճախել Պէյրութի Ճեմարանը։ Վէպըկ՚առաջարկէ, թէ պաշտօնական, աշ-խարհաբար Արեւմտահայերէնը, որՄիջին Արեւելքէն ներս ենթարկուածէր երկրորդ կանոնաւորումի երեսու-

նական թուականներէն սկսեալ, եւորուն մատուցանող բարձրագոյն հաս-տատութիւններէն մէկն էր Ճեմարանը,կը գործէր իբրեւ սերունդներու այլա-սերման միջոց։ Այսինքն՝ լեզուի պահ-պանման աշխատանքի հետեւանք-ներէն մէկն էր անցեալէն անջատումը։Պըլտեան իր ընտանեկան պարագա-ներուն կը ներկայացնէ իբրեւ պատկեր,զոր կարելի է տեսնել, դիտել, առանցհասկնալու պատկերի մը շրջանակէնդուրս մնացած, պատկերին կեանք տը-

Գրութեան ձեւը կ՚արտացոլայ գրքերուննիւթին մէջ եւս, ուր կը հանդիպինքյարատեւ լքումներու ուանջատումներու, որոնք կը շեշտենընդմիջումը իբր կեդրոնականյատկանիշ սփիւռքի փորձառութեան։

ԲԱԳԻՆ | 76

ԹԻՒ 1–2 2016

ուող աշխարհը։ Պըլտեանի նշած ան-ջատումը սերնդափոխութեան բնա-կան խզումէն դուրս զգացում մըն է։Այն ինչ որ կը բաժնէ Պըլտեանը վե-րապրող սերունդէն թէ՛ անոնց ուրիշերկրի հետ ունեցած կապն է, թէ՛ անոնցբարբառային կամ թրքախօս լեզուն։Պըլտեանին աշխարհը, իր «մաքուր»հայերէնով ո՛չ միայն նոր լեզու կը ներ-կայացնէ, այլ նաեւ նոր հայկականու-թիւն ու իր ընտանիքին համար կը մնայառեղծուածային երեւոյթ։

Վերոյիշեալ հատուածին յաջորդողէջերուն մէջ, հեղինակը կը պարզէ պա-տումին փնտռտուքի նպատակը իբրեւիր հօրենական Կիւրինի բարբառը յիշե-լու, վերակենդանացնելու, պահելուփորձ։ Վէպին վերջին պահերը կը պատ-մեն հեղինակին Լիբանան այցելութիւն-ներէն մէկը, երբ ան կը գտնէ Սեդօ Էմ-միի տետրակը, անոր մահուընէ տարի-ներ ետք։ Վէպին հիմնական կերպարըՍեդօ Էմմին եղած էր հեղինակին Ճե-մարան յաճախելու առիթը ապահո-վողը եւ զայն ակամայ իրենց բարբա-ռէն աքսորողը։ Այս վերջին էջերուն ըն-թացքին, մոռացութեան պատումը կըդառնայ յիշողութեան բուռն աշխատան-

քի։ Հեղինակը կը փորձէ Կիւրինի բար-բառը փրկել մոռացութենէ եւ իր յիշո-ղութեան յանձնել Սեդօ Էմմիի տետ-րակին մէջ գտնուող բարբառային գրու-թեան կտորները։ Պըլտեան կը գրէ՝ «կըջանամ այդ տողերը գոց սորվիլ, պահ-պանել բարբառին թէ՛ զուլալ ընթացքըթէ՛ աղճատումը, ոչինչ փոխել, պարզա-պէս կէտադրութիւն մը պարտադրել,միակ փոփոխութիւնը որ թերեւս կըր-նամ ընել, միակ խոտորումը որ թոյլ կուտամ ես ինծի»։4 Նախկին հատուածինմէջ, իր տարեց ազգակիցներուն դէմ-քերն էին, որ կը դառնային պատկեր։Իսկ հոս՝ լեզուն է որ կը ներկայանայիբրեւ պատկեր։ Տետրակի թուղթինվրայ Կիւրինի բարբառը կը մնայ ան-շարժ, քարացած, «գոց սորվելիք» մա-սունք։ Պըլտեանի հօր մայրենի լեզունայլ պարպուած է ժողովուրդէ։

Ինչպէս վէպին հեղինակը ագահօ-րէն կը կարդայ Սեդօ Էմմիին գրութիւ-նը, ես ալ նոյնպէս կ՚ընթերցեմ Պըլտ-եանի վէպը՝ բարձրաձայն, որպէսզիպահպանեմ լեզուին «զուլալ ընթաց-քը», մղուելով այն վախէն որ Արեւմը-տահայերէնն ալ շուտով պիտի մնայանժողովուրդ։ n

1 Պըլտեան, Գրիգոր. Պատկերը. Ապրիլ հրատարակչութիւն, 2003։2 նոյն, էջ 34-35։3 նոյն, էջ 229։4 նոյն, էջ 305։

77 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

ան այլազան տեսութիւններ գրա-կան եւ անշուշտ լեզուական իրակա-

նութենէ մը ներս գրողի մը առկա-յութեան, գրութեան ներկայութեան, ըն-թերցողի համահեղինակութեան եւ այլմիջանկեալ վիճակներու մասին։ Յըս-տակ է սակայն, որ ընթերցման անհա-տական փորձառութենէն անդին կայգրողի արտադրութեան լեզուական հա-մայնքի մը կողմէ ընկալման հարցը, այնիմաստով որ ատիկա ի վերջոյ կազմա-ւորիչ դեր կրնայ ունենալ այդ համայն-քի ներկայ, ինչպէս նաեւ ապագայստեղծագործական կողմնորոշումնե-րուն։ Ասիկա կը պատահի, որովհետեւգրութիւնը մտածում մը փոխանցելումիջոցէ մը աւելի՝ ընթերցողին հետ գըտ-նուելով այդ հանդիպման ընդմէջէն կըդառնայ մտածում արտադրող, այ-սինքն` յետագայ գրական արտադրու-թիւնները պայմանաւորող ազդակ։ Լեզ-ուական համայնքի ընդհանուր դիր-քորոշումն ալ, ի վերջոյ, պարզ է որ այսգծով ներդրում կ՚ունենայ անհատիընթերցման մէջ, շատ անգամ նոյնպէս՝չընթերցման։

Այստեղ հակիրճ կերպով պիտի կեդ-րոնանամ Գրիգոր Պըլտեանի երկերուընկալման հարցի երեսակներէն մէկունվրայ միայն, գլխաւորաբար այն հար-ցին, թէ ի՞նչ ձեւով կը յարաբերի իր գրա-կան արտադրութիւնը հայ լեզուականհամայնքի անդամներու տիրական ա-

կընկալիքներուն հետ՝ ինչ կը վերաբերիերկի գծային (linear) բնոյթին։ Գծայինըսելով կը հասկնանք գրութիւն մը, որկարծէք կանխորոշ գիծի մը վրայէնկ՚ընթանայ դէպի ընթերցողի համարդեռ անծանօթ նպատակի մը իրագոր-ծումը։ Երբ այդ «նպատակ»ին հասնի,ընթերցողի սպասումն ու ժամանակիներդրումը, եւ ինչո՞ւ չէ՝ գաղափարա-կան ե՛ւ իտէալական ակնկալիքներըկ՚արդարացուին։ Կարելի չէ ժխտել, թէայս պարագային ընթերցողը ձեւով մըտեսամոլական (voyeurist) դիրքէ մըն է,որ կը ճաշակէ, կ՚ըմբոշխնէ ընկալուա-ծը։ Կը միտի հանգոյցի լուծումին. իրգլխաւոր հետաքրքրութիւնը կեդրոնա-ցած է այն բանին վրայ թէ ո՞վ է ոճրա-գործը, թէ ի վերջոյ սիրահար զոյգըպիտի միանա՞յ (ու ենթագիտակիցի մէջհաւանաբար միաւորուի եւս), թէ պայ-քարը տանողը պիտի յաղթանակէ՞։ Չո-րոշադրուած աւարտ կամ ուղղութիւնչի կրնար ունենալ գրութիւնը։ Ասորհիմնական դրսեւորումներէն է նաեւ եր-կերու քաղաքականօրէն կամ ընկերայ-նօրէն նպատակային (thesis novel, օրի-նակ) եւ կամ գոնէ նպատակամէտ հան-գամանքը։

Գծայինը ուղիղ գիծ չէ անպայման։Գրական երկը, որեւէ պարագայի, հա-զիւ թէ կարենար ստեղծագործութիւնորակուիլ եթէ այդպէս ըլ լար։ Ստեղծա-գործութիւնը ի բնէ կ՚ենթադրէ խոտո-

ՀերՔել որ ստանՁնելյակոԲ կիւլլիւՃեան

Կ ՅաԿՈԲԿիւԼԼիւճեան

Ծնած է արեւելք,մեծցած՝ հարաւ.ներկայիս կ՚ապրիհիւսիս-արեւմուտք։մասնագիտացած էտնտեսագիտութեանեւ գրականութեանմէջ, այս վերջինիդոկտորականաւարտաճառըգրելով Գրիգորնարեկացիի մասին։ներկայիս UCLAհամալսարանիհայագիտականուսմանց դասախօս է։

ԲԱԳԻՆ | 78

ԹԻՒ 1–2 2016

րիլ ուղիղ գիծէն, որ ինքնին սահմա-նափակում մը ըլ լալով, պիտի դառնարսոսկական կրկնութիւն կամ կապկում։Խոտորնակի, շեղ թէ այլաձեւ, ուրեմն,գծայինը կ՚ակնարկէ նպատակի մը, մի-տումի մը, վախճանի մը. ուրեմն վախ-ճանային է կամ վախճանաբանական(teleological)։

Գծայինը մինչեւ վերջերս (շատերումօտ մինչեւ հիմա եւս) կը նկատուէրպարտադիր ու կանոնական։ Անոր տի-րակալութիւնը սակայն վերջին յիսնամ-եակին հետզհետէ աւելի ու աւելի ժա-մանակավրէպ կը դառնայ քիչ մը ամէն

տեղ։ Կ՚աղօտի գրական գոյքերու բնոյ-թը, կը խառնշտկուին ընկերային հա-ղորդամիջոցներու ներքին ու արտա-քին առնչութիւնները, կը նսեմանան եւնոյնիսկ կ՚անհետին նուիրապետականուղղահայեաց կարգերը։ Միւս կողմէքիչ մը ամէն ինչ կը վերածուի վեր-գրութեան1 (hypertext)՝ այսինքն ընթեր-ցողի միջամտութեամբ շեղումներով ուոստումներով կազմուած «ընթերցու-մի». ուրեմն կը տարածուի ցանցա-կերպ հաղորդակցութիւնը, որ նուիրա-պետականին, գծայինին եւ վախճանա-

յինին ոչ թէ հակառակը, այլ զանոնքմթագնողն ու յարաբերականացնողկացութիւնն է, ժամանակակից աշխար-հի գործընթացները վարող գլխաւորօրէնքը։ Կրօնական պատկանելիու-թիւն, սեռային ինքնութիւն, բնակավայ-րի հասկացողութիւն, ցեղային-արե-նակցական ըմբռնում, ժառանգութիւն՝բոլորն ալ մտած են այդ հոլովոյթին մէջ։

Գրականութեան մէջ գծային երկիակնկալութիւնը կրնայ ըլ լալ սովորու-թիւն, բայց նաեւ հաւատալիք, գաղա-փարախօսութիւն, վախճանապետա-կան (teleocratic) կեցուածք, այսինքնայն, որ կարծես կ՚ուզէ պարտադրելվախճանայնութիւն մը, նպատակայ-նութիւն մը, տխուր այլ տարածուածմիւս բառով՝ «նպատակաուղղուածու-թիւն» մը տուեալ համայնքի մտայնու-թեան, ներթափանցելով այդ համայնքիկարելի բոլոր ոլորտներէն ներս՝ ըլ լայգրականութիւն, պատմագրութիւն, կար-ծեցեալ «մշակութաբանութիւն», ազգա-գրութիւն, բանասիրութիւն, եւ այլն։Ամէն ինչ կ՚առաջնորդուի «պէտք էըլ լայ» հասկացողութեամբ, որ կ՚ընկճէմիւսը՝ ազատ արարելու, ընելու մղումը,կամ ալ զայն կ՚արտաքսէ տուեալ հա-մայնքի միջավայրէն։ Ատոնց դիմաց,Պըլտեանի երկերը ընդհանրապէս չենճանչնար վախճան։ Կանուխ գործերէնի վեր պատումներուն ու քերթուածնե-րուն մէջ կը տեսնենք բեկուող, կոտո-րակուող լեզու մը, որ անկարելի կըդարձնէ որեւէ գծայնութիւն, կը դառնայինք իր վրայ՝ փոխանակ ընթանալուդէպի ենթադրեալ թիրախ մը։ Երկը,լեզուն, հոն ճգնող մտածումը կ՚ըլ լայինք իր թիրախը, նոյնպէս կոտորակ-

Պըլտեանի երկերը ընդհանրապէս չենճանչնար վախճան։ Կանուխ գործերէն իվեր պատումներուն ուքերթուածներուն մէջ կը տեսնենքբեկուող, կոտորակուող լեզու մը, որանկարելի կը դարձնէ որեւէգծայնութիւն, կը դառնայ ինք իր վրայ՝փոխանակ ընթանալու դէպիենթադրեալ թիրախ մը։

79 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

ուած, ցրուած, ցրօնքուած։ Ասոր կ՚ա-ռընչուի նաեւ քննականի եւ գրականիզանազանութեան աղօտումը, այդ եր-կուքի զուգախառնութեան եւ շփոթիշեշտումը, տարասեռութենէն (hetero-geneity) դիմումը տարասերութեան (hy-bridization)։ Որմէ եւ՝ լեզուի, գրութեանվերաճումը դէպքի։

Գրութիւնը, այո, ինքնին իբրեւդէպք։

Պըլտեանի լեզուն կը դառնայ իրդէպքայնութեան (eventhood) վրայ երբկը փորձէ հեռանալ անկէ երես դարձը-նելով անոր, այսինքն վախճանին. կըմօտենայ հեռանալով։ Յարակարծային(paradoxical) այս ձգտումը, շարժումըբնականաբար խորթ կը թուի ու վտան-գով յղի, ուրեմն եւս մերժելի կը դառնայաւանդական ընթերցողին համար։ Երբդէպքը կը հարցադրուի ու կ՚ապակա-ռուցուի, լեզուով եւ լեզուային առար-կաներով երաշխաւորուող ապահովու-թեան «ապ» մասնիկը կը վերանայ, եւընթերցող համայնքի հրապարակին կըսկսին տիրել մէկ կողմէ ահը, իսկ միւսկողմէ սարսափ պարտկելու դիւրագոյնհնարքը՝ հարցադրողին, «քանդող»ինորակումը որպէս վտանգաւոր, եւ առայդ զայն մեկուսելու, անգիտանալու,ծածկելու, լուսանցքներու բնակիչ դար-ձընելու յամր, յարատեւ, բայց լռին խու-ճապը։

Ինքն իր վրայ դարձող գրութիւնը,ինքն իր վրայ դարձող մտածումը, նոյն-իսկ ինքն իր վրայ դարձող մտմտուքըգիտեն, թէ «կ՚ընդառաջեն անգիտու-թեան».2 թէ՛ կ՚ողջունեն զայն, թէ՛ ալ կըհետապնդեն, կը հալածեն անգիտու-թիւնն ու անծանօթը, զոր կը գրեն ան-

համբեր,3 եւ որուն բնաւ պիտի չհաս-նին։ Վախճանայինի բացակայութիւնըկ՚երաշխաւորէ ինքն իր անվերջ որո-նումը։ Գծային մտածողութեան այդբացակայութիւնը ուրեմն կը բացատրէյատկապէս քերթուածներու կոտորա-կումը, մաքառող ընկալման հոսհոնու-թիւնը, ընթերցողի մօտ յղացականաց-ման (conceptualization) ու, հետեւա-բար, գաղափարներու, կանխակալ իտ-էալներու կիրառելիութեան դժուարու-թիւնը։

Երբ գրութիւնն ու ոճը վերածուինդէպքի, կը ստանձնեն կատարողական(performative) որակ։ Ինչպէս ըսուեցաւվերը, ընկալման ընթացքին անոնք կըզանցեն հաղորդակցութեան կամ ար-տայայտութեան միջոց մը ըլ լալու ա-ւանդական դերը եւ իրենք է որ մտա-ծում կ՚արտադրեն։ Կատարողականյատկութեամբ գրութիւնը ո՛չ միայնկ՚արտայայտէ իմաստ, այլ նաեւ զայն

կը կազմէ, կը ստեղծէ՝ առանց արձա-նակերպ, արձանացած, նախագոյ նը-պատակայնութեան մը։

Կա՛յ նպատակ մը, որ արձանագ-րելն է ժամանակը իր բոլոր երեսակ-ներով որոնք չյուզելու պէս կը յուզենգրողին զգայարանները՝ ներառեալ մը-տաւորները։ Այդ արձանագրութիւնը,սակայն, կը կատարուի կամ պէտք է

Պըլտեանի լեզուն կը դառնայ իրդէպքայնութեան (eventhood) վրայ երբկը փորձէ հեռանալ անկէ երեսդարձնելով անոր, այսինքն վախճանին.կը մօտենայ հեռանալով։

ԲԱԳԻՆ | 80

ԹԻՒ 1–2 2016

կատարուի հնարքներով, որոնք դեռչկան։ Ատիկա չի կրնար ըլ լալ արձան-ներու լեզուով. իսկ ժողովուրդը, այսին-քըն ընկալող հասարակութիւնը ար-ձաններու ընդմէջէն է որ կը մտածէ ինքիր մասին։ Չէ՞ որ ինք՝ իր ինքի մասինպատկերացումը կը յենու արձաններուվրայ պարզ այն պատճառով, որ պատ-կերացումը պատկեր է՝ գրեթէ արձա-նագիր մը։ Բայց կա՞յ արդեօք այլ ձեւատիկա ընելու։ Յարաշարժ, յարափո-փոխ, յարակայօրէն ինքնացող ինքնու-թիւնը չկազմուած յղացքի մը կրնա՞յ

ինքզինք յղել, ինքզինք յղացարկել (con-ceptualize) դեռ անկազմ կայքի վրայ,գործածել լեզու, բառեր, յղացքներ, դեռանկերպարան յղակէտեր։

Գծայնութեան խախտումը կը տես-նըւի նաեւ գրողի ու գրութեան կապիաւանդական հասկացողութեան խընդ-րականացման մէջ։ Գրելը չի պարա-գրկեր «լիութիւնը նախադասութեան,այլ կ՚ըսէ իմ զրկումս անկէ», կը գրէՊըլտեան։ Գրողը կը զրկուի գրութե-նէն։ Կը դադրի։ «Բորխէսն ու ես» ծա-նօթ գրութեան մէջ Բորխէսի եսին նը-ման, որ գրուած պահուն կը դադրի իրըըլ լալէ ու ինք՝ միւսը, փախուստ կու

տայ անկէ իրը փնտռելու անվերջ գոր-ծողութեամբ։ Հակառակ ասոր, սակայն,մինչ մէկ կողմէ կը դադրի գրողը, միւսկողմէ կ՚արտադրուի։ Կ՚արտադրուիդադրելով։ Գրողը կ՚արտադրուի որպէսհեղինակ։ Ան ենթական է ու առարկանգրումին։

Յարասելով Պլանշոն՝ գրողը երկիարտադրութեամբ է որ կը ջնջուի,միաժամանակ ինքզինք հաստատելովանոր մէջ։4

Եղածը անշուշտ յարակարծային է,ինչպէս կը նշէ նոյն մտածողը. «Գրողըկը ծնի իր ստեղծած քերթուածով. ինքյաջորդ է՝ երկրորդական ու ստորադասիր ըրածին. յետագայ է այն աշխարհինոր ինք կեանքի բերաւ»։5 Յարակարծի-քը թէ՛ պատճառային է՝ բանաստեղծիարտադրած քերթուածն է որ զինք կըկայացնէ, եւ թէ՛ ժամանակագրական,քանի որ արտադրուածը կը նախորդէարտադրողին։ Ժամանակագրականու-թեան այս խախտումը կը խնդրակա-նացնէ գծայինը, իսկ գրողի ինքի ջըն-ջումն ու խախտումը շատ անգամ Պը-լըտեանի գրութեան մէջ կը յուշուինպատմողի առաջին, երկրորդ եւ երրորդդէմքերու՝ եսէն դուն, ինքէն ես եւ այլանժամանակ անցումներով, ոստում-ներով։ Գրողը թէ՛ փախուստ կու տայու կը զրկուի, թէ՛ կը փնտռէ։ Անկարելիխնդիր մը, անկարելի ցանկութիւն մը՝տիրանալու անոր, որ զինք ջնջած է։Մերձեցում անոր, որ անյեղլիօրէն պի-տի յանգի կորուստի, որովհետեւ այնպահուն որ զայն ունենայ, բռնէ, անպիտի ջնջէ զինք։

Դեռ կայ սակայն ընթերցողին շփո-թը, որ կ՚անգիտանայ գրողին, գրելուն

...իսկ ժողովուրդը, այսինքն ընկալողհասարակութիւնը արձաններուընդմէջէն է որ կը մտածէ ինք իր մասին։Չէ՞ որ ինք՝ իր ինքի մասինպատկերացումը կը յենու արձաններուվրայ պարզ այն պատճառով, որպատկերացումը պատկեր է՝ գրեթէարձանագիր մը։

81 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

եւ գրութեան յարաբերութիւնը։ Պըլըտ-եանի խօսքերով, «գրական երկը գրելուարարքին մասին է։ […] Կ՚անտեսենքինչ որ գրելը կ՚ուզէ ըլ լալ, ինչ որուն կըմիտի կամ կը դիմէ։ Գրելը։ Գրելը կ՚ուզէգրելը, անոր մասին է, ինքն իր մասինէ։ … Գրելը կ՚ուզէ գրել, այսինքն՝ ըլ լալ։Ի՞նչ։ Ինքզինք։ Ըսի. ինքզի՞նք։ Իբրեւկարելիութիւն-անկարելիութիւն»։6

Ոչ-վախճանային երկին սկզբնաւո-րութիւնն ու արդիւնքը այսպէս՝ կը զու-գադիպին, կը նոյնանան, ինչպէս արդէնըսուեցաւ՝ կազմելով յարակարծիք, ժա-մանակագրական խախտում։ Այս ապ-այժմէութիւնն է որ պիտի բախի հայե-րէն ընթերցող համայնքի մեծամասնու-թեան ինքնապարտադիր մի՛ւս ապայժ-մէութեան՝ այն, որ ինքզինք առօք-փա-ռօք տեղաւորած է իրականութիւնը ժըխ-տող անդորրի մէջ։ Այստեղ, այս բախու-մին մէջ է որ կը պատահի չընկալումը։

Պըլտեան գծայինը հերքող ընթացքկը վարէ նոյնիսկ հայ գրողներու իրվերլուծական երկերուն մէջ։ Աւանդա-կան «գրականագիտութիւնը» կը փոր-ձէ վախճանային (եւ ինչո՞ւ չէ վճռական,«փաստացի» ու վերջնակա՛ն) սահմա-նումներով մեզի հասկցնել, թէ ի՛նչ էգրուածը, ի՛նչ է գրողին միանշանակըսածը. կ՚ուզուի ըսել, թէ ի՞նչ պէտք էտեղի ունենայ խօսքէն ետք, ո՞ւր պիտիհասնի կամ պէտք է հասնի գրողի խօս-քը։ Ասոր դիմաց, Պըլտեանի «ընթեր-ցումները» իր իսկ կողմէ կը բացատ-րըւին որպէս «տեսակ մը խուսակէտկամ կիզակէտ դարձած յաճախանք-ներ, ցանկութիւններ, իմացական կամցնորային խայծեր, կեանք մը՝ որ կ՚ուզէհասկնալ ի՞նչ տեղի կ՚ունենայ խօսքի

ետին։ Թերեւս երբեք չգիտնայ»։7 Խօս-քի ետին եղածի (ու եղողի) ակնկալու-թեան բնոյթը կը տարբերի արմատա-կանօրէն նախորդէն։ Պըլտեանի մօտ«թերեւս երբեք չգիտնայ»ն փափաքմըն է, նոյնիսկ սկզբունք։ Ցանկութիւն՝որ բոլոր ցանկութիւններու նման պի-տի դադրէր, եթէ իր առարկան երբեւէնուաճուէր։

Նպատակայինին ու վախճանապե-տականին հակադրուող պըլտեանա-կան գրականութիւնը կարելի է բնորո-շել տարբեր ձեւերով, որոնցմէ այս գը-րութեան ծիրին մէջ կը նախընտրեմ«հերքումայինը» (contestatory)։ Պլանշօկը հաստատէ, որ «գրականութիւնըթերեւս էապէս (չեմ ըսեր բացառաբարկամ յայտնօրէն) ուժ մըն է հերքումի.հերքում՝ հաստատուած իշխանու-թեան, հերքում այն ինչի որ է (եւ ըլ-լալու իրողութեան), հերքում լեզուի եւգրական լեզուի ձեւերուն, ի վերջոյինքն իր՝ իբր իշխանութիւն հերքում»։8

Այս սահմանումը լաւագոյնս կը բա-ցատրէ Պըլտեանի կանուխ երկերէն«Հակաքերթուած»ը, որ ո՛չ միայն կեդ-րոնացած էր ատիկա՝ հերքումը ընելուվրայ, այլեւ բացորոշ կերպով կը յայ-տարարէր այդ նպատակը հատորիվերնագրէն. հակադրուիլ քերթուածինո՛չ թէ իբրեւ թշնամի, այլ անոր վրայդարձող ու հակող, զայն դիտող, անորմիջոցով զայն հերքող՝ քակող, ապա-կառուցող ու վերստանձնող գործ։Կատարողական արարք։

Ապագայ իր երկերով ո՛չ միայնգրկանութիւնը, այլեւ համայնքն ու ինք-նութիւնը կը յղացարկուին զերծուե-լով վախճանապետական գաղափա-

ԲԱԳԻՆ | 82

ԹԻՒ 1–2 2016

րախօսութենէ։ Կը մերժուի այսպէսկոչուած յանձնառու գրականութիւնը(littérature engagée)։ Սարթրի եւ այլոցյառաջ մղած գաղափարին (որուներանաւէտ խանդավառութեամբ պի-տի փարէր հայ հաստատութենակա-նութիւնը), ճակատային կերպով կըբախի Ադորնօ, պնդելով, որ գրակա-նութիւնը որպէս հերքումային արարքոչ մէկ պարագայի կրնար ընկերայինպայքարներու ծառայել իր նիւթերուընտրութեամբ կամ ինքնաբռնադա-տումով։9

Պըլտեանի պարագային, սակայն,այդ ժխտումը միշտ չէ որ բացարձակկ՚ըլ լայ, ինչպէս ցոյց կու տայ «Անժողո-վուրդ լեզու» քերթուածաշարքը, որ թէ-եւ կարելի է կարդալ իբր լեզուի անտի-րացման հոլովոյթի առթած զգացում-ներու բողբոջում, իրականութեան մէջպատասխան մըն էր հայեւթուրք խօ-սակցութիւններու ԹԱՐՔ կոչուած նա-խաձեռնութեան անհեթեթութեան։

Գրողի գործն է նշաններուն, պատ-կերներուն անկարելի ձայնը փորձելտալ. անկարելիութեան խաղը խաղալ։Անոնք՝ զօրութենականութիւն մը։ Իսկգրողի աշխատանքն է զօրութենակա-նութեան (potentiality), կարողականու-թեան բերումը կարելիին։ Ասոր չըն-կալման մէջ է որ կը կայանայ վախճա-նապետական ընկալումին խնդիրը, որնշաններն ու պատկերները կ՚ըմբռնէ ոչիբր զօրութենականութիւն, այլ սոսկկարելիութիւն, որ թաքուն (latent), ներ-գոյակ, քնացող իրականութիւն մըն է։Կարելին առկայ, որոշ բան մըն է, որ կըսպասէ միայն իրականանալու. իրա-կան մըն է, որ դեռ չէ եղած, եւ որ կրնայ

ունենալ միայն երկու արժէք՝ իրակա-նացած կամ ոչ։ Զօրութենականը այնէ, որ չունի նախասահմանուած ձեւ մըուր դիմէ. ոչ թէ կ՚իրականանայ, այլկ՚իրագործուի բազմաթիւ ու այլազան,բիւրաւոր ձեւերէ մէկով՝ ըստ ենթա-կային եւ տուեալ պահուն ու վայրին։Իրագործել բայը կ՚ենթադրէ ենթակա-յի մը կողմէ միջամտութիւն, ներգոր-ծում, որոշում՝ որ ստեղծել մը, արարելմըն է։

Զօրութենականին, կարողականինդրսեւորումներէն է կրկնագիրը (palim-psest), որու գաղափարին կը հանդի-պինք Պըլտեանի տարբեր գրութիւն-ներու մէջ, յատկապէս վերջին իր պա-տումով, որ կը կոչուի «Կրկնագիր մար-դը»։ Կրկնագիրը զօրութենական ա-ռարկայ մըն է, որ կրնայ վերածուիլ/իրագործուիլ՝ վերա-գործուիլ որեւէ այլգրութեան։ Կրկնագրողը՝ ենթական,գրելու համար նորը, պէտք է ջնջէսրբազան մագաղաթը։ Կրկնագիրը ու-րեմն կը խնդրականացնէ, կը հերքէսրբազնութիւնը։

Գծայնութիւնը ժխտողը, ինք՝ կըրկ-նագիր-քերթող, կրկնագրուող եւ կրկնա-գիրը քերծող, քերթող՝ որ թուղթը քեր-թելով, հերքելով է որ քերթուածը պիտիքերթէ, միաժամանակ՝ նախորդ խա-ւերը քերթելով այդ խաւերուն մատչող,զանոնք վերծանելիութեան մօտեցնող։Գրողը կրկին գրուած, խաւ առ խաւ,շերտ-շերտ գումարուող եւ շերտազեր-ծըւող։ Երթ ու դարձ մը. խաւերը, կըրկ-նագիրը մերկացնելով հանդերձ նորխաւերու ստեղծում, բարդում, բազմա-կրկին գրում, զուգընթաց եւ միաժա-մանակ թէ՛ այլ եւ թէ՛ ի բնէ նոյն գոր-

83 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

ծողութեամբ, մէկը միւսով պայմանա-ւորուած։

«Վախճանը չես գիտեր», կ՚ըսէգրողը. պիտի յանձնուի անոր։ Կը մէջ-բերեմ. «Երբեք չենք գիտեր, նոյնիսկ ումանաւանդ երբ արխիւ, տուեալ, ֆիշ,ծոցատետր ու ծրագիր թուղթի, մտքի,պաստառի վրայ պատրաստ են՝ դէպիո՞ւր պիտի դիմէ նախադասութիւնը,ինչի՞ պիտի յանգի մեկնութիւնը կամո՞ւր իսկապէս պիտի բնակինք եւ ի՞նչ էբնակութիւնը։ Անծանօթը ակնկալուածբայց չտիրապետուած անակնկալինմէջն է»։10 Որոշադրուած ու ծանօթ,անակնկալէ զերծ կարելիին դիմելուբութ եւ հիմնովին ամուլ աշխատան-քին՝ որ վախճանապետութեան (teleoc-racy) տիրոյթն է, կը հակադրուի անա-կընկալի հարուստ, բեղուն զօրութե-նականութեան յանձնուելու կեցուած-

քը. «Գրել, ինչ ալ ըլլայ անոր ըլլալուկերպը, կերպարանքը, կը նշանակէյանձնուիլ վախճանի մը (telos) որ չեսգիտեր եւ որուն չես տնօրիներ»։ 11

Ի վերջոյ, գրողի աւելի քան խօսունտողերը, որոնք կ՚ամփոփեն ու կ՚ընդլայ-նեն ամբողջ ըսուածը. «Այսպէս՝ կատա-րել նորոգման, աւանդութիւն կոչուածիհերքումի եւ ստանձնումի բարդ գործո-ղութիւնը։ […] Միշտ հեռանկար մըն է,նուաճելի տիեզերք մը, որուն ներքին«տար»ին ու օտարին կը միտիս։ Այսիմաստով ինչպէ՞ս սահմանել մտածելըայլապէս քան որպէս ուղեւորում մը,տարամիտում մը. ex-hodos մը»։ 12

Հերքել որ ստանձնել։Տարամիտումը կը հեռանայ, այո՛,

բայց մօտենալու համար։ Հերքելը եւս,այո, կը ժխտէ, կը հակադրուի, կը քակէ,բայց ստանձնելու համար։ n

1 Վերգրութիւնը նախընտրելի է «գերգրութիւն» ձեւէն, քանի որ փոխանակ այս վերջինի աւելիհամեմատական-գերադրական բնոյթին, «վեր»ը ունի վերստին կատարելու, զանցելու, անդիէն ետգալու կամ անդր անցնելու որակ, ինչ որ բնականաբար կը համընկնի hypertext եզրի ընկալեալիմաստին հետ։2 Պըլտեան, Գրիգոր. «Մտմտուք», Ի դէպ 1. Լոս Անճելըս, 2005. Էջ 9։3 Տե՛ս Մորիս Պլանշոյ, The Infinite Conversation. (L’Entretien infini, 1969). University of MinnesotaPress: Minneapolis and London, 1993. Էջ 48։4 Blanchot, Maurice. The Work of Fire (La Part du feu, 1949). Stanford: Stanford University Press, 1995.Էջ 340։5 նոյն, էջ 99։6 Պըլտեան, Գրիգոր. Տարմ. Պէյրութ-Երեւան. Համազգային, 2015. էջ 171-172։7 նոյն, էջ 7։8 Blanchot, Maurice. Friendship. (L’Amitié, 1971). Stanford: Stanford University Press, 1997. Էջ 67։9 Adorno, Theodore. Aesthetic Theory. (Asthetische Theorie, 1970). Continuum: London, 2004. Էջ 302:10 Պըլտեան, Գրիգոր. Տարմ. Պէյրութ-Երեւան. Համազգային, 2015. Էջ 8։11 նոյն, ջ 9։12 նոյն, էջ 22։

գրիգոր Պըլտեան, 1980

85 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

ՊԱտՈՒՄԸ՝ ՊԱտՈՒՄԷՆ ԱՆԴԻՆ,Ի ՍԿԶԲԱՆԷ

Պըլտեանի արձակին ծննդավայրը ա-ռաջին քսանամեակի քերթողականգործերն են, ուր ան կ’երեւի յաճախ«բանաստեղծական»ին հետ տողընդ-մէջ, բայց ուր միանգամայն, շատ կա-նուխէն,1 խնդրարկուած-մերժուած ենասոնց աւանդական սահմանումները,նաեւ` երկուքի անջատումը:

Գործերու բնագրային սերտ դրաց-նութեան մէջէն կը հաստատենք ար-ձակի այս տարրերու էական բանաս-տեղծականութիւնը: Կը գտնուինք դէմառ դէմ արձակի մը, որ կը կրէ կնիքըբանի՝ խօսքի ստեղծման, լեզուի եւ բա-ռերու՝ նշանակութենէ անդին բանու-մին: Եւ որ յատուկ է մանաւանդ բանաս-տեղծական լեզուի ընկալումին՝ 20-րդդարու գրական առաջապահ հոսանք-ներու մօտ: Ուր բառն ու նախադասու-թիւնը, հեռու՝ տրամաբանական շարա-հիւսութեան, ծառայական իմաստալի-ութեան ձգտումէն, ա՛լ կ’ապրին ուրոյնկեանքով, կը նուաճեն ուրոյն կարգա-վիճակ: Այսպէս՝ ձեւով մը վերագտնելով«կորիզային» իրենց նախնական ուժը,

հաստատելով լեզուի միթական-արա-րողական սկզբնական պաշտօնը:

Պէտք է դեռ նշել հոս, որ պըլտեա-նական պատումը ճակատում մըն էիրականին հետ, տեւական սպառնա-լիքի տակ՝ անկէ նուաճուելու, զայնլռելու. բայց որ «կը յաջողցնէ» խօսքը՝բուռն ու բռնի ճիգով: Եւ միանգամայն,տեւաբար, կը ստեղծէ վայր ու ժամա-նակ՝ ասքի իր աշխարհին համար:

Սեփական խօսքի՝ բանի ստեղծ-ման մնայուն, կրկնուող լարումը, արար-չական ճիգը, կու գայ ուղղակի արձակինշուած օրրանէն, առաջին տասնամ-եակներու բանաստեղծական երկերունհետ գիրկընդխառն վիճակէն: Միան-գամայն յուշելով, անգամ մը եւս, բա-նաստեղծութիւն-արձակ պայմանականանջատումին մերժումը, զանցումը:

Առճակատումէ ծնած պըլտեանա-կան պատումը, վիպում կամ յօրինում,կրնայ տեղադրուիլ արեւմտեան գրա-կան աշխարհի մէջ դարէ մը ի վերփորձարկուած վիպական այն տեսա-կին, որ այսօր նուիրագործուած է auto-fiction ծանօթ եզրոյթով: Որ, ծնած ի մէջայլոց ինքնակենսագրութեան տեսա-կէն, զանցած է զայն՝ այս կամ այն

ԳրիԳոր ՊըլտեանիվիՊական արՁակինաՌՋեւյարութիւն ՔիւրՔՃեան

1 ՅաՐՈւթիւնՔիւՐՔճեան

Ծնած է Պէյրութ։ճեմարանըաւարտելէն ետքկ՚անցնի Փարիզ եւկ՚ուսանիգրականութիւն-փիլիսոփայութիւնՍորպոնիհամալսարանը։1968-ինհրատարակած«երկրորդհաւասարումբազմաթիւանյայտներով»երկար գրութիւնը՝առաջին անգամ լոյստեսած «ահեկան»իաշուն 1968-ի թիւինմէջ՝ կը հանդիսանայինքնագիտակիցՍփիւռքի հիմնադիրգրութիւններէն մէկը։1982-ին կըհաստատուի աթէնքուր տիկնոջ մարօՔալայճեանի հետ կըհրատարակենմայրենի լեզուիդասագիրքերու«Հայրենի աղբիւր»շարքը։ Հեղինակ էբազմաթիւուսումնասիրականյօդուածներուինչպէս նաեւյատկանշականհատորի մը «ՓորձՏարագրութեան»խորագրով 1978-ին։

ԲԱԳԻՆ | 86

ԹԻՒ 1–2 2016

չափով: Հետեւանք՝ արձակի այս տեսա-կին մէկ անխուսափելի երկդիմու-թիւնը, տարուբերումը՝ յօրինումի ո-լորտին եւ փաստացի իրականութեանոլորտին միջեւ, քանի գրութիւնը փոխ-նիփոխ ստեղծում է եւ վկայութիւն,հեղինակը փոխնիփոխ վիպող եւ վկայ-ենթակայ:

Այսպիսի հարցադրում կրնայ չա-փով մը կատարուիլ ե՛ւ Պըլտեանի

արձակին, յատկապէս՝ վէպերուն պա-րագային: Կարելի է՝ որոշ հատուածներառանձնացնելով, խօսիլ փաստականվկայութեան մասին — սակայն սահմա-նաճշդումի անկարելի կացութիւն դի-մագրաւելու գնով:

Յամենայնդէպս, նման հարցադ-րում շահեկանութիւն չունի հոս, ներ-կայ մօտեցումով: Զիս հետաքրրքողը,անգամ մը եւս, լեզուի հետ պըլտեա-նական առճակատումն է, սկսած՝ «Բայցինչպէ՞ս կրնամ խօսիլ» հարցումով2 —միանգամայն քանդում — վերստեղծումվայրի, քայքայում ու վերստեղծում՝ ժա-մանակի: Արդէն իրար մատնանիշ կ’ը-նեն այս երկուքը՝ վիպական յօրինումեւ վայր-ժամանակի խախտում՝ լեզուիստեղծումով. անոնք իրարմով կ’ըլլան՝գրողական ամբողջ գործառոյթի ըն-թացքին: Հարցադրուող-քանդուող-վեր-ստեղծուող լեզուն է, կշռոյթ-պարբե-րոյթ ու շարահիւսութիւն, որ «[կը ստեղ-

ծէ] վայրը՝ ուր ըլլալ».3 կը յօրինէ սեփա-կան ժամանակ: Եւ հակադարձաբար…:

Ուրեմն եւ եթէ որեւէ տեղ պիտիյղուինք auto-fiction-ի պատումայինտեսակին, ատիկա պիտի ըլլայ մօտա-ւոր յղում միայն, գրական ծանօթ տե-սակը զանցող, կամ իր յաւելումներովզայն աւելի բնորոշ դարձնող:

Այս ընկալումը արտաշխարհի տար-րերն ու պատգամները կը կնքէ ան-շուշտ շեշտուած ենթակայականու-թեամբ. ըստ վաստակէն իսկ փոխառ-ւած տարազի մը՝ զանոնք կ’ընկալէներքին «լուսանկարում»ով:4 Լուսանը-կարում՝ որ ենթակայ է նշուած կար-գաւորիչներու՝ գրութեան լեզուի, վայ-րի, ժամանակի կրած շեշտակի այլա-փոխումներուն: Նոյնպիսի այլափո-խում պիտի կրեն ներաշխարհային ա-ւելի խոր տարրեր — մանուկի թէ չափա-հասի յիշատակներն ու ցնորակերտում-ները՝ ֆանթազմները…: Էական այլա-փոխումի այս երեւոյթը, ներքին այսչափը, dimension-ը պիտի բնորոշեմ«սեփական առասպել» եզրոյթով:

Կեդրոնանալով-սահմանափակ-ուելով պըլտեանական վաստակի լեզ-ուական հարթութեան վրայ, միանգա-մայն կ’առաջադրեմ երեւութաբանա-կան պարզ քննութեամբ մը ներկայա-ցընել խօսելու, պատմելու այս էականարարքին փուլերը, երեսները, այսինքնխուսափիլ սեփական մեկնաբանականմիջամտութիւններու փորձութենէն:Պիտի հարցադրեմ խօսքի, պատումիարարքը՝ յաջորդաբար՝ իր դրդումինմէջ, իր անկրելիութեան/անկարելիու-թեան մէջ, ապա՝ եւ սակայն՝ իր կենսա-

… պըլտեանական պատումը ճակատումմըն է իրականին հետ, տեւականսպառնալիքի տակ՝ անկէ նուաճուելու,զայն լռելու.

87 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

կանութեան եւ հետեւաբար բուռն առ-ճակատումի կացութեան մէջ:

ԱՍՈՒՄԻՆ ԴՐԴՈՒՄԸ

Ասումին, պատումին դրդիչը, առաջինանմիջական վերլուծումով, վկայելուառաջադրանքն է: Սկզբնական իրդրսեւորումները, ըսի, անիկա կ’արձա-նագրէ արդէն «բանաստեղծական» գոր-ծերու մէջ, յատկապէս անոնց արձա-կային տարրերուն: Այսպէս, առաջինանջատ հրատարակութիւն կայացը-նող «Տեղագրութիւն Քանդուող Քա-ղաքի մը համար» գործը լարուած էվկայութեան մնայուն ձգտումով: Միան-գամայն, «Յետ-գրութիւն» մը, հատորիաւարտին, կը շեշտէ լեզուն փոփոխե-լու, վերստեղծելու կարիքը. «բանալ լե-զուն բրտութեան առջեւ, իր հաւանա-կան ռիսքերով, ահա անհրաժեշտու-թիւնը…»:5 Նոյն ժամանակաշրջանի այլգործեր, աւելի պարզօրէն (թէեւ այն-քա՜ն երեւութական պարզութեամբ), կըբխեցնեն վկայի ձայն ու եղանակ, ինչ-պէս երբ կը կարդանք՝ «ոչինչ ըսաւ կամհաւանաբար խուլ, կոկորդէն բռնուածխօսեցաւ անլսելի… Չլսեցինք: Յետոյմեռաւ: Չլսեցինք: Յետոյ հայրիկը մե-ռաւ: … Դուն: Ծանօթ ու անծանօթ շուքմըն էիր…»:6 Նոյն ժամանակաշրջանինկը պատկանին, դեռ, յայտագրայինառաջադրանքի շեշտերով լարուածտեսիլքը «թանձրացեալ թրծուած ժո-ղովեալ ժամանակագիրք»երու:7

Վկայութեան եւ պատումի առա-ջադրանքով կը բնորոշուին նաեւ վէպե-

րու նախօրեակի ուրիշ, անջատ էջեր,ինչպէս սա հատուածը՝ ծննդավայրբլուր-համայնքի ազգագրական որմնա-նկարի առաջին գիծերով. «Երբեք չեսմոռնար ձիթաստաններու մուտքի, ձորիառաջին ծառի յամառութիւնը չմեռնե-լու, դիմադրելու ձեր արուարձանի, քա-ղաքի խուժող քարայնութեան… Կարմիշտ ան մանկութեանդ աշխարհագ-րութեան մէջ, ինչպէս փշալարերովպաշտպանուած կանկառի ցանքերն ուարմաւենին…»:8 Սոսկ «յուշային» թուողայս հատուածի կողքին, նոյն հատորիմէջ, յատկանշական է յուշաբերմանթեման արծարծող ուրիշ էջ մը՝պղատոնական միթոսի «Էր Հայը» («Erl’Arménien») հերոսին մասին, որ խա-ւարի աշխարհէն դարձած՝ վերագտածէ յիշողութիւնը:9

Բայց վկայութեան առաջադրանքըըստ էութեան, իբրեւ յայտարարուածնպատակ, կ’իրագործուի ուղղակի՛ վէ-պերուն մէջ:

Կը յիշենք, որ առաջին վէպը՝«Սեմեր», լուսանկարներու դիտարկու-մով մը եւ գլխաւոր հերոսներու՝ երեքկիներու կերպարային կանգնումով կըվկայակոչէ գերդաստանի ու համայնքի

աղէտ-անցեալը, անոր մնացորդացիվերապրումը, օտարութեան մէջ տա-րատնկումը: Վերժինի, Էլմոնի, Անթի-քայի մէջէն աւանդուածի վկայաբեր-ման կը հիւսուի ներկայի՝ պատմողի

2

… գրութիւնը փոխնիփոխ ստեղծում էեւ վկայութիւն, հեղինակը փոխնիփոխվիպող եւ վկայ-ենթակայ:

ԲԱԳԻՆ | 88

ԹԻՒ 1–2 2016

սեփական վկայութիւնը, իր տեսած-ապրած «բլուրի»՝ միջին-արեւելեանՍփիւռքի կեանքը նախորդ դարու կէ-սերուն: Բայց էականը հոս, տակաւին,անհետացած անցեալը վերակենդա-նացնելու մղումն է, մարմնացած՝ հա-տորի մուտքին լուսանկարներու ընկե-րակից «Ձայն»ով. «անանկ մը ըրէ՛ որասոնք երեւին… ապրի՛ն…»:10

Կեանքէ վկայելու, ազգագրականորմնանկարներ կերտելու այս ձգտումըմնայուն է հետեւող վէպերուն մէջ եւս:Անիկա պիտի անցնի «Բլուրէն» մինչեւ

փիւնիկեան ոստանի այլ շրջաններն ուերեսները,11 ապա՝ աւելի ետք, ընդլայնիդէպի Արեւմտեան աշխարհ, որ մաս-մաս, վէպէ վէպ, պիտի ներկայանայնախ ուրուագծումով, ապա աւելի խիտնկարումով: 12 Հոս ա՛լ կը խառնուինարեւմտեան մեծ ոստանի՝ Փարիզի,առհասարակ Արեւմուտքի, ե՛ւ տեղա-կան հայ համայնքներու կրկնակ բաբա-խումները. տիպարներ՝ ե՛ւ ուսանողա-կան միջավայրէ, տարեկից ծանօթ ուբարեկամ, ե՛ւ երէցներ՝ հայ թէ օտար.-տիպարային պատկերաշարը Ատոմնե-րու, Սառաներու, Ժան-Լիւքերու, պա-րոն Ղեւոնդներու — դասախօս, գիտա-հետազօտող, պաշտօնեայ, գրագէտ.ամբողջ պատկերաշար մը կենդանա-գիրներու, իրենց բարքերով, շնչածմթնոլորտով…: Գագաթնակէտի հասնե-

լու համար նորագոյն երկի մը մէջ, ուրազգագրականը՝ թեմաթիք ներկայու-թենէ անդին՝ կը դառնայ մասնակիցերկի հիւսուածքին, անոր մտերիմ հար-ցադրումներուն:13

Բայց երբ կը սահմանենք պըլտեա-նական պատումի վկայակոչական այսձգտումը, պէտք չէ երբեք մտահան ընելսկիզբը շեշտուած մասնայատկութիւ-նը: Վկայակոչում, ազգագրական ձըգ-տում — բնորոշումներ են ասոնք, որոնքկապ չունին նախնական իրապաշ-տութեան մը ընկալումներուն հետ:Պըլտեանի պատումը, ըսի, կ’ընթանայներքին լուսանկարումով, ժամանակիու ժամանակագրական կարգի խախ-տումով, վայրերու վերիվայրումով: Յօ-րինումով: Դիտարկման տեւական խը-տացումով, հարստացումով՝ ենթա-կայական ոլորտի տարրերով. ոլորտ՝ ո-րուն անյատակ խորութեան սկիզբը կըկիրարկէի սեփական առասպելի եզ-րոյթը,14 զուգահեռաբար ընտանեկան-հաւաքական անցեալի առասպելինհետ: Ստեղծելով ենթակայական տե-սիլքի եւ արտաշխարհի դիտարկմանհազուագիւտ, անհաւատալի համա-ձուլում մը:

ԱՍՈՒՄԸ, ԽՕՍՔԸ՝ ԱՆ-տԱՆեԼԻ

Արդարե՛ւ՝ անհաւատալի համաձուլում:Որովհետեւ կեանքի վկայում, իրակա-նութեան որմնանկարում՝ կը կատար-ուին լեզուի հետ յարաբերութեան ճըգ-նաժամային պայմաններու տակ: Խօս-քը, լեզուն իր ընդհանրութեան մէջ,

3

… պըլտեանական պատումը ճակատումմըն է իրականին հետ, տեւականսպառնալիքի տակ՝ անկէ նուաճուելու,զայն լռելու.

89 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

կնքուած է անտանելիութեան, անկրե-լիութեան ծննդական մեղքով մը: Կա-նուխէն, բանաստեղծական երկերուծոցէն՝ դրուեր էր արդէն էական հարցը՝«Ինչպէ՞ս կրնամ խօսիլ»: Հաստատուերէր, որ կը պակսի «տեղ կեցուցիչ, ուրմտնէի… Անմտածելի կէտ՝ ել լող անդա-դար, սերող լեզուէս: Բերնիս մէջ բռնը-ուած անտանելի արգելք»:15

Հոս տեղը չէ լայնօրէն հարցապըն-դելու խօսքի անկրելիութեան այս իրա-դրութիւնը: Կը հաստատեմ անոր ան-վիճելի, անխախտելի զանգուած ներ-կայութիւնը ամբողջ գործի տարած-քին, բազմակի ներկայութեամբ: Այս-պէս, տեղ մը՝ Վերժինի մը վարքը տալուջանքերէ ետք եզրափակելու փորձերը,ուրիշ տեղ պատմողին ճիգը՝ հասկնա-լու սեփական հոգեկան աճումը, կամխորաչափելու համապրումի իր մղու-մը՝ հայրասպան պատանիին հետ—այսբոլոր պարագաները, շատ ուրիշներուկարգին, կը յանգին նոյն ձախողանքին,իրականի նոյն աննուաճելիութեան,անխօսելիութեան: «Առայժմ Վերժին չէծնած, այլ մեռաւ: Բայց ո՞վ էր…». կամ՝«մարդ ի՞նչ կը գտնէ, երբ կը գտնէ ինք-զինք». կամ դեռ՝ «Ի՞նչ ըսել է հեռա-պատկեր… ի՞նչ ըսել է գրել…»:16 Նոյնը՝երբ երկ մը (նշուած նորագոյն գործի17

պարագան) լրիւ՝ ինքզինք կը դարձնէմարդկային կերպար մը, կերպարներկենսագրելու մարտահրաւէր, նոյնքանտքնաջան՝ որքան ապարդիւն…

Խօսքի տաժանքին, լեզուի մնայունճիգին եւ անով՝ յուշ-մտապատկերնե-րու վերստեղծման լարումին ընկերա-ցող՝ տեղ-տեղ ալ՝ կը հաստատենք ձե-ռընթափ յոգնութիւնը, կարօտը՝ կեան-

քի նախագիտակցական այն ժամանա-կին, «երբ պատկերն ալ չկար, ու անորքերթուածը չէր սկսած բանիլ տակաւինմէջս»:18

Նոյնքան անտեղի՝ հոս՝ հոգեբանա-կան-պատճառական որոնումի որեւէփորձ — դէպի կեանքի ու գործի մեկ-նարկման այսպիսի ողբերգական ան-հաղորդութիւն: Գոնէ մօտեցումի ներ-

կայ մակարդակին, ատիկա պիտի ըլ-լար կենսագրական մանրուքի գերար-ժեւորիչ ցուցադրում: Կը բաւէ մեզինկատել անոր կենսափորձային կապը՝նախ՝ հայրական ներկայ-բացակայստուերի մը հետ, ապա, կամ միաժա-մանակ, կապը համայնքային-հաւա-քական անցեալի մը, անկէ աւանդուածարմատախլումի, ցրւումի եւ օտա-րումի կացութիւններու հետ: Պըլտ-եանի կողմէ այլ տեղեր իր լեզուինմասին գործածուած բնորոշումներ,սկսած կանո՜ւխ «կը գրեմ լեզու մըմեռած» հաստատումէն՝ մինչեւ աւելիուշ տարիներու «անժողովուրդ լեզու»,«աղէտի լեզու»19 արտայայտութիւն-ները, արդէն՝ խօսքի, լեզուի այս վի-ճակը անձնական ոլորտէն կ՚առաջ-նորդեն դէպի համայնական կարգա-վիճակ:

Պըլտեանի պատումը, ըսի, կ’ընթանայներքին լուսանկարումով, ժամանակի ուժամանակագրական կարգիխախտումով, վայրերու վերիվայրումով:Յօրինումով: Դիտարկման տեւականխտացումով, հարստացումով՝ենթակայական ոլորտի տարրերով.

ԲԱԳԻՆ | 90

ԹԻՒ 1–2 2016

Ահա, մեր քննարկած արձակի ըն-դոծին այս անտանելիութիւնը, անկա-րելիութիւնը, իրականի աննուաճուե-լիութիւնը, ու միւս կողմէն՝ զայն նուա-ճելու, վկայելու դրդումը, իրարու դէմ-յանդիմանուած, մեր առջեւ կը բանանպըլտեանական վաստակի մայր յարա-կարծիքը՝ փարատոքսը՝ առաջին ձեւա-ւորումի մը մէջ:

ԱՍՈՒՄԸ, ԽՕՍՔԸ՝ԿեՆՍԱԿԱՆ. ՍտեՂծՈՒՈՂԱՆԸՆԴՀԱտ ՊԱՅՔԱՐՈՎ

Որովհետեւ յարակարծիքը խոր է,էական: Վկայելու դրդումը, կը տեսնենքարդէն, գրագէտի հոգեմտաւոր աշ-խարհի մէկ «ի մէջ այլոց» թելադրանքըչէ: Կը նոյնանայ լեզուն նուաճելու,խօսքը ծնելու եւ ապրեցնելու կարիքինհետ, եւ ուրեմն կեանքի ու վաստակի

կենսական խնդիրն է, ըլ լալ-չըլ լալուհարցն է: Լեզուն ուղղակի էական այնտարածքն է, որուն համար շատ կանու-խէն, տեսանք, կ’առաջադրուի «ստեղ-ծել վայրը՝ ուր ըլ լալ». կամ՝ դառնալ«պատանդը կղզիի խօսքին եւ վտա-

րանդին եւ անոր վկան անլսելի»: 20 Կամ՝արդէն վերը յիշատակուած՝ «Բերնիսմէջ բռնուած… արգելք…» որ «անտա-նելի» է, բայց եւ «կենսատու»: Եւ նոյնտեղը՝ «պէտք է հասնիմ հատումին՝ զիսսկսող»… եւ «խօսքին, որ թող ահա մի-սի պէս կտրեմ բերնէս»:21

Խօսքի, լեզուի կենսատու կարեւո-րութեան այս շեշտումը, ահա, կանու-խէն արձանագրուած կ’երեւի արտադ-րութեան ամենախոր խաւերուն մէջ:Կենսականութիւն՝ որ, զուգորդուածանտանելիութեան, անկրելիութեանվիճակին, անդադրում պայքարի մը կըվերածէ «ներքին լուսանկարումը»:Ամէն մէկ երկի, գրողական ամէն մէկծրագրի առթիւ խնդրարկուելով, վեր-սկսելով զերօ-կէտէն, ստանալով տըւ-եալ երկի ինքնապարտադիր գրողա-կան նոր կաղապարը: Ժամանակներուեւ վայրերու խախտման, տեւականնորաստեղծման ձգտումին զուգորդը-ուած՝ լեզուական նոր կշռոյթի, գրողա-կան թէ շարահիւսական նոր ձեւերուկիրարկումով, կարծես տեւաբար դէպ-քը կ’ըսուի՝ խօսքի «արգելքը ճկելով,պայթեցնելով»,22 ըլլա՛յ ասիկա հայրա-կան սաստ, ինչպէս՝ հայրասպան «Հար-ուածը» վկայակոչող պատումին մէջ,ըլլա՛յ տուեալ լեզուի պատմականօրէն«անժողովուրդ», «անապաստան» կար-գավիճակը նշող էջերուն: Վերսկսումու վերստեղծում՝ որոնք ունին իրենցմթին շրջօնքն ալ—այսինքն՝ ստեղծուողերկի խնդրարկումէն անդին՝ խախ-տումը մտածողական-գրողական սե-փական ամբողջ համակարգին. «Ինչոր մտածում կը կոչենք, խախտումի մը,խորտակումի մը հեռաւոր բխումն է,

Ժամանակներու եւ վայրերուխախտման, տեւական նորաստեղծմանձգտումին զուգորդուած՝ լեզուականնոր կշռոյթի, գրողական թէշարահիւսական նոր ձեւերուկիրարկումով, կարծես տեւաբարդէպքը կ’ըսուի՝ խօսքի «արգելքըճկելով, պայթեցնելով»։

4

91 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

ա-տոնցմէ բարձրացող փայլակնայինհերձ մը… որ կ՚արձագանգէ մտքին մէջ,կը թրթռայ ու կը թրթռացնէ քեզ (…) կըգրաւէ քեզ ամբողջովին, կը դառնայանքնութիւն, մտասեւեռում, տեսակ մըխօսքի ու հակախօսքի բեկում, կը բըռ-նանայ, եւ այն ատեն կը տոգորուիսանով ու կը տրուիս խորտակումիդէպքին»:23

Մնայուն վերսկսումի, վերստեղ-ծումի, արձակ լեզուի «հեղուկութեան»այս հաստատումները, կամ անոր «հա-կախօսային» ինքնաժխտողական լից-քի շեշտումները չեն զարմացներ՝ երբարդէն, մուտքին, հաստատեր ու շեշ-տեր ենք պորտային այն լարը, որպըլտեանական արձակը կը կապէրբանաստեղծական երկերուն:

եԶՐԱԿԱՑՈՒթԻՒՆ

Խուսափելով բանաձեւելէ վերլուծա-կան այս նշումները ամփոփող-համադ-րող պայմանադրական եզրակացու-թիւն մը, կ’արժէ, որ ընդգծենք մէկփաստ. Պըլտեանի արձակը իր ար-դիւնքով՝ մեծ որմնանկարներու այսշարքով՝ կ’երեւի իբրեւ տիրական վկա-յութիւն մը Սփիւռքի ժամանակէն, ույատկապէս Սփիւռքի արեւելեան կող-մանց կեանքէն ու մարդերէն. իբրեւանոնց մուտքի անցագիրը՝ գրակա-

նութենէն, գրապատմութենէն ներս: Իբ-րեւ անոնց կեանքին ու վարքին, անվա-ւեր մնացած ժամանակին վաւերա-գրումը:

Եւ հոս՝ անգամ մը եւս մեր առջեւկը ցցուի պըլտեանական վաստակինոյն յարակարծիքը՝ փարատոքսը,այժմ տարբեր բանաձեւումով.- Այս գո-րծը, իրականի քայքայման ու ենթակա-յական վերստեղծման այս ձեռնարկըմիանգամայն, զարմանալիօրէն, կը դառ-նայ տիրական վկայութիւնը այդ իրա-կանին. վաւերական եւ վաւերագրիչվկայութիւն (վաւերականութիւն՝ որ,անգամ մը եւս, փաստագրական վաւե-րականութիւնը չէ, բնա՛ւ): Մինչ միւսկողմէ՝ կ՚արձանագրենք ձախողութիւ-նը դէզ մը արձակ գործերու, նո՛յն«արեւելեան կողմանց» արձակագիր-ներէ, իրեն նախորդած թէ ժամանա-կակից, որոնք առաջադրեր են կեանքընկարել հաւատարմութեամբ, եւ յան-գեր են միայն նախնական, կարծրա-տիպ լուսանկարի:

Կը մնայ եզրակացնել, որ մեր այ-սօր՝ հոս արժեւորած վաստակին վաւ-երականութիւնը, եւ անոր արժէքը՝ իբ-րեւ վաւերագրիչ վկայութիւն մարդերէու ժամանակէ մը, անիկա կը պարտիճի՛շդ՝ իր այդ ենթակայականութեան—անձնատիպ աշխարհատեսիլքի եւ անձ-նատիպ լեզուի էական յատկանիշնե-րուն: Իրականի եւ լեզուի հետ իր մղածանվախճան, գիրկընդխառն կռիւին:n

5

1 Պըլտեան, Գրիգոր. Հատուածներ տերեւներու մասին. Ահեկան գրական պարբերաթերթ, 1970. թ. 3:2 Պըլտեան, Գրիգոր. Տեղագրութիւն քանդուող քաղաքի մը համար. Ա. տպ. Փասատենա, 1976:3 Պըլտեան, Գրիգոր. Վայրեր. Փարիզ, 1983. էջ 7:

ԲԱԳԻՆ | 92

ԹԻՒ 1–2 2016

4 Պըլտեան, Գրիգոր. Սեմեր, Ա. տպ. էջ 15:5 Պըլտեան, Գրիգոր. Տեղագրութիւն, բ. տպ. Լոս Անճելոս, 1997. էջ 29:6 Պըլտեան, Գրիգոր. Հատուածներ հօր. Կամ – Հանդէս Վերլուծական, թ. 3-4. էջ 65:7 Պըլտեան, Գրիգոր. Վայրեր. էջ 156:8 Պըլտեան, Գրիգոր. «Ձիթենիի վիճակներ». Էր (Երեւան, 1992). էջ 41:9 Պըլտեան, Գրիգոր. «Հինգերորդ եզր». Էր. էջ 57-60:10 Պըլտեան, Գրիգոր. Սեմեր. էջ 16:11 Պըլտեան, Գրիգոր. Նշան (Կլենտէյլ, 2000), Հարուածը (Պէյրութ, 1998), Պատկեր (Կլենտէյլ, 2003):12 Պըլտեան, Գրիգոր. Անունը լեզուիս տակ (2003, Փարիզ), Երկուք (2006, Կլենտէյլ), Շրջում (2012,

Երեւան):13 Պըլտեան, Գրիգոր. Կրկնագիր մարդը. Երեւան-Պէյրութ, 2015:14 Նոյն պատճառով՝ հոս կը բացառուի Պըլտեանի վէպերը իբրեւ «բանալիով վէպ» ընկալող որեւէ

ընթերցում: Նոյնիսկ եթէ որոշ հեռաւոր կերպարներ կ՚երեւին իսկական անուններով:15 Պըլտեան, Գրիգոր. Հատուածներ հօր, անդ, էջ 51:16 Մէջբերումները քաղուած յաջորդաբար՝ Սեմեր, Նշան, Հարուածը գործերէն:17 Պըլտեան, Գրիգոր. Կրկնագիր մարդը. Երեւան-Պէյրութ, 2015:18 Պըլտեան, Գրիգոր. Նշան, էջ 253:19 Մէջբերումները յաջորդաբար՝ Վայրերէ, Մանտրաներէ, եւ Ակօս շաբաթաթերթէն (Իսթանպուլ,

թ. 990):20 Պըլտեան, Գրիգոր. Վայրեր, էջ 152:21 Պըլտեան, Գրիգոր. Հատուածներ հօր, անդ, էջ 62:22 Պըլտեան, Գրիգոր. Հարուածը, էջ 276:23 նոյն, էջ 124։

93 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

ԱԽԱԲԱՆ

Գրիգոր Պըլտեանի երեք պատումնե-րը՝ «Սեմեր», «Հարուածը» եւ «Նշան»,լոյս տեսան «Գիշերադարձ»ի առաջինհատորով, 2012-ին: Այս ինքնակենսագ-րական երեք պատումներով կը սկսիԳրիգոր Պըլտեանի «Գիշերադարձ»գրական լայն աշխատանքը, որուն ար-դէն ութը հատորները տպագրուած են:Պատումներուն վայրը Պէյրութի Հայա-շէնի բլուրն է, ուր կ՚ապրին օսմանեանտարբեր գաւառներէ հասած վերապ-րողներ: Պատումներուն նիւթը Աղէտնէ ու գլխաւոր տիպարները տարագրու-թենէն ազատածները: Անոնց պատմու-թիւնները գրող-պատմողին ականջնե-րը սնուցանած են մանուկ հասակին եւան կը վերակազմէ անոնց յիշողութիւ-նը իր ականջին մէջ կուտակուած պատ-մութիւններով:

Ձայն-Պատկեր-Պատում վերլուծու-մը սկսելէ առաջ, կ՚ուզենք յստակացնելպատում բառին իմաստը:

Յետ-ցեղասպանութիւն գրականու-թեան մէջ, Գրիգոր Պըլտեանի պա-տումները կը համարուին վիպում (fic-tion), որոնք կը ներկայացնեն ֆիքսիո-նացած իրականութիւնը ողջակէզին:Աղէտը իմաստ կը ստանայ «ապառ-նիացած անցեալ»ով, ինչպէս կ՚ըսէ գրո-ղը: Աղէտը կառուցելու համար, նախ

պէտք է գրողը զայն պատկերացնէ իրաչքերուն առաջ, կարծէք թէ ան տեղիչէ ունեցած տակաւին ու զայն կառուցէանցեալը վերածելով ապառնիի, այսին-քըն՝ ներկայ եղանակով:

Հետեւաբար, ա՛յս իսկ պատճառովԳրիգոր Պըլտեան կը դառնայ ապառնիվկան (le témoin au futur), ինչպէս կըհաստատէ Ֆրոզա Պուշըրոն,1 որով-հետեւ Գրիգոր Պըլտեանի բոլոր պա-տումները կառուցուած են ա՛յս տեսու-թեան հիման վրայ: Չափահաս տարի-քին, մանուկը իր մանուկ ականջին հա-սած արհաւիրքի պատմութիւնները կըմատուցանէ կարդացողին որպէս ա-պառնի վկայ:

«Գիշերադարձ» շարքը ունի ութըհատորներ.2 առաջինը՝ «Սեմեր»ը, կըսկսի Տրցակը նախաբանով: Գիրքինայս առաջին գլխուն մէջ, գրողը բոլորպատումներուն կենսական տարրերըյստակօրէն կու տայ ընթերցողին: Այս-տեղ է ուր Գրիգոր Պըլտեան կը յստա-կացնէ Ձայն-Պատկեր-Պատումը որ-պէս մտածումի մօտեցման եղանակ:Առանց ձայն-պատկերի, պատումը տե-ղի չի կրնար ունենալ:

Գրիգոր Պըլտեանի գրականութիւ-նը Աղէտին եղելութենէն արձակուելովկ՚ընդգրկէ ձեւի ու ոճի նոր հոլովոյթ մը,որ Աղէտը մտածելու նոր եղանակ մընէ հայ գրականութեան մէջ: Այս վեր-լուծումը նկատի ունի «Գիշերադարձ»

Ձայն–Պատկեր–ՊատուՄնաԶիկ նաթալի ԳարաՄանուկեան

Ն նազիԿ նաթաԼիԳաՐամանՈւԿեան

Ծնած է Հալէպ։ 1970-ականթուականներունգաղթած է ֆրանսա։Հետեւած է INALCO-իՀայկական բաժնիուսման ծրագրին եւ2015-ին ստացած էմագիստրոսի իրերկրորդ վկայականընիւթ ունենալով « La recomposition dela mémoire et la dy-namique du récit dansl’œuvre de Krikor Beledian»։

շարքին առաջին երեք հատորները`«Սեմեր», «Հարուածը» եւ «Նշան»:3

Տրցակը, «Սեմեր»ու նախաբանը,ընթերցողին կու տայ ձայնին ու պատ-կերին դերը, հասկնալու եւ խօսքի բե-րելու համար Եղեռնը եւ անոր ձգածանջնջելի հետքերը վերապրողներունեւ անոնց յաջորդող սերունդին մօտ:

Յիշողութեան մեքանիզմը ի գործդնելու համար, պատմողը իր ականջինմէջ կուտակուած ձայները կ՚ունկնդրէ.«ձայն է կ՚ըսեմ, բայց ճիշդ չէ ասիկա, չիգար մէկ տեղէ, այլ քանի մը տեղերէ,ինչպէս խլացող մը, ինչպէս ես յաճախաղմուկի մը մեկնակէտը չեմ կրնարորոշել եւ կը դառնամ զոհը լսողականպատրանքի մը […] բայց ձայնի մեկնա-տեղիին անորոշութիւնը կամ անորտպաւորութիւնը իր ճշմարտութիւնըունի, իրականութիւնը կու գայ այդպէս,բազմացած»։4 Լսողական պատրանքեւ մեկնակէտի անորոշութիւն պիտիտեսնենք նիւթին ծաւալման ընթացքին:

Ձայնին քովն ի վեր կայ պատկերը:Եթէ ձայնը դրոշմուած է պատմողիններքին ականջին մէջ, պատկերը տըպ-ուած է անոր ներքին աչքին մէջ: Պա-տումը, ներքին աչքով եւ ներքին ական-ջով է որ կը զարգանայ: Հոս ձայնէ դէպիխօսք աշխատանքն է զորս պիտի ներ-կայացնենք:

ԲԱԶՄԱՁԱՅՆՈՒթԻՒՆ(polyphonie)

Իրականութիւն մը վերակազմելու հա-մար պէտք է յիշել. իսկ յիշելու համարի՞նչ են պատմողին հնարաւորութիւն-

ները: Առնենք Լուտվիկ Վան Պեթհովէ-նի օրինակը, որ իր երաժշտական ըս-տեղծագործական աշխատանքը կը շա-րունակէ խլացումէն ետք ալ: Հոս է որՊեթհովէնը, հակառակ իր խլութեան,իր ներքին ականջին մէջ կուտակուածեղանակներով (motifs) կը յօրինէ: Այսբաղդատութիւնը պարզապէս ներքինականջին եւ լսողական ընդունարանինդերն է, որ կ՚ուզէ ընդգծել ձայներու մի-ջոցաւ վերյիշելու ու վերակազմելու լըս-ուած-մոռցուածը, չըսուածը, քօղարկը-ուածը եւ ձայնին ետին գտնուողանյայտը. «որովհետեւ գրելը յարաբե-րիլ է մութին հետ՝ մեզ ապրող: Կենսա-տեւո՞ղ»։5 Տրցակը-ին մէջ, պատկերնե-րու ծրարը փոխանցած ատեն ձայնըկը խօսի իր տուածին մասին: Պատմո-ղին համար, որ ծրարը ստացողն է, ձայ-նը առանձին չէ. «Լուսանկարին ետեւձայն մը կայ, որ կը թուի մենախօսել,բայց երբ կամաց-կամաց ականջս կըվարժուի անոր ընթացքին եւ նուազկարեւոր կը նկատեմ պատմածը, այնատեն կ՚ըմբռնեմ որ ան բնակուած էուրիշ ներկայութենէ մը, որ ներկայ չէխորքին մէջ, այլ կը կազմէ զօրութե-նական ներկայութիւն մը»: 6 Ըլլալովհանդերձ անհատի մը մասնայատուկյատկանիշը, ձայնը մասնաւոր դրոշմչունի: Պատճառը այն է, թէ ան բազ-մագոյն է «ամէն մէկ ձայն իր շեշտըունի, իր լարը, իր բառապաշարը, իրտենդն ու անդոհանքը, բայց բոլորն ալկը դիմեն կէտի մը որ բխող ձայնն է,ազատագրուած ասոր, անոր անձնա-կանութենէն, եղած չէզոք խօսուածքմը, որ ակամայ խորք մը կու տայ կեան-քիս»։7

ԲԱԳԻՆ | 94

ԹԻՒ 1–2 2016

Ա.

Այս չէզոք խօսուածքը, որ պատմո-ղական ձայնն է, անասելին կը վերածէասելիին, այսինքն` պատումի. «Իմ ձայ-նըս պիտի ըլ լաս, ի՛մ»։8 Ութերորդ հա-տորի այս տողերը կը լուսաբանենՏրցակը նախաբանին հետեւեալ տո-ղերը. «եւ անոր վրայ ձեռքս կը գրէ ա-նանուն, գուցէ կրկնագիր գրուածք մը,որուն տէրը ես չեմ, ո՛չ այլեւս»։9 Պա-տումն է, եւ ո՛չ գրողը, որ կը ստանձնէԱղէտը խօսելու պատասխանատըւու-թիւնը: Պատումի սեմին վրայ է, որ տեղիկ՚ունենայ Աղէտին վերյիշումը եւ անորգրական կառուցումը` «ձայնը՝ այդ ըլ-լալու կերպը»։10

Հոս կ՚ընենք մէջբերում մը յստա-կացնելու ձայնային հարցը. ԳրիգորՊըլտեանի պատումը ոլորաձեւ կառոյցմըն է: Առաջին երեք հատորները կըսկսին դէպքով մը, որ ձայնի միջոցաւկը զետեղուի ականջի ծայրագոյն կէ-տին վրայ: Դէպքը կը ծաւալի դէպիկեդրոն, դէպի պատմողին ներքին ա-կանջը, որ պրիսմակի նման կը կեդրո-նացնէ հեռուէն ու մօտէն եկող բոլորձայները ու անոնց արձագանգները:Հոս, պատմողը յետ-հայեցողութեանեղանակէն, որ անմիջանականօրէնկապուած է Աղէտին, կ’անցնի ներհայե-ցողութեան: Այս բոլոր կուտակուածձայները զինք կը մղեն ներքին փնտըռ-տուքի մը իր եւ իր ծագումին նկատ-մամբ: Ինք՝ որ սերած է վերապրողներէեւ է՛ անոնց ժառանգորդը. «հնաբանու-թիւն թէ ծագումաբանութի՞ւն կամ հեք-իաթի մուտք մը»։11 Գրիգոր Պըլտեանիր պատումներուն միջոցաւ մեզի կըփոխանցէ Աղէտը ու անոր ձգած հետ-քերը:

Այս փոխանցման արարքը ԺանինԱլթունեան12 կը կոչէ թարգմանութիւն:Թարգմանութիւնը ո՛չ վկայագրութիւնէ, ո՛չ յիշատակագրութիւն է: Անիկաոճային հարց մըն է կ՚ըսէ ան. «թարգ-մանութիւնը […] ձեւն ու կերպարն էփոխանցումի աշխատանքին, ոճը,ինքը, ըլլալով էութեան սկզբունքը:Թարգմանչական գործը ձեւի փոխան-ցում մըն է եւ ոչ՝ պարունակութեան»։13

Աղէտին իրականութիւնը ո՛չ ոք կը ժըխ-տէ, հարցը միայն ձեւն է. «փնտռել գեր-իշխան նախադասութիւնը», ինչպէսկը սահմանէ զայն Գրիգոր Պըլտեան:Ան գրական գործին առընչութեամբ«Տրամ»ին մէջ կը գրէ. «Իմաստը կայՍկիզբէն, «ստեղծագործ» հոգիին մէջ.կը բաւէ որ գտնէ յարմար կաղապարը,ձեւը…»։14 Իսկ անկէ առաջ «Ձեւը ար-տաքին կաղապարն է, որուն մէջ նիւթմը կու գայ ձուլուիլ. անիկա սահմանըչէ, որու սահմանադրումէն, շրջագիծէնկը սկսի նիւթը ըլ լալ»։15

Աղէտը ոչ միայն բնաջնջումն է,այլեւ անկէ վեր. «որովհետեւ աղէտըիմաստին ընդմիշտ ջնջումն է»։16 Ինչ-պէ՞ս ան կրնայ ջնջուած իմաստով կազ-մել միտքը երբ նոյն ատեն կ՚ըսէ թէ«իմաստը արտայայտութեան յարա-ցոյցն է»։17 Ինչպէ՞ս կարելի է կառուցելջնջուած իմաստը որ մտքին գործօննէ:

Իմրէ Քերթէս «Ողջակէզը որպէսմշակոյթ»18 գիրքին մէջ կ՚ըսէ. «Կրնամթերեւս ըսել թէ, յիսուն տարի ետք, ձեւտուի այն արհաւիրքին որ Գերմանիանսփռեց […] թէ ես զայն վերադարձուցիգերմանացիներուն գեղարուեստի ձե-ւին տակ»:

95 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

Իմաստը կառուցել աղէտէն փրկը-ուած լեզուով, մտածել ջնջումի լեզուով,գրել կրակէ ու անապատի այրուածքէնփրկուած, խլեակացած լեզուով, ողջա-կէզին նպատակին դէմ գեղարուեստա-կանացած յաղթանակն է. Գրիգոր Պը-լըտեանին համար մտածել եւ գեղար-ւեստականացնել մտածումը, ըլլալ կընշանակէ «Լեզուով Կ՚ըլ լայ Ինք (զինք)»։19

ԲԱԶՄԻՄԱՍտՈՒթԻՒՆ(polysémie)

Ունենալով ոլորաձեւ ու բազմաձայնկառոյց, Գրիգոր Պըլտեանի պատումընաեւ բազմանիւթ է: Իւրանքանչիւրհատորի մէջ տարբեր նիւթեր կան, ո-րոնք իրարու հետ եւ ուղղակի խորագ-րին հետ կապ ունին:

Առնենք «Սեմեր»ը, իր երեք գլուխ-ներով եւ երեք գլխաւոր տիպարներով,որոնք Աղէտէն վերապրող այրիներ են:Իւրաքանչիւրին պատմութիւնը կը ծա-ւալի եւ կ՚ամբողջացնէ միւսին պատ-մութիւնը, ներկայացնելով անոնց կեան-քը տարագրութեան ճամբուն վրայ, ան-կէ առաջ ու ապա Սփիւռքի սեմին: Այդսեմին վրայ է նաեւ որ կը ծնի պատումը:

Գրիգոր Պըլտեանի պատումներըկը ծնին գրականութեան սեմին. անոնցառաջին հատորը «Սեմեր»ը կը բանայշարքը պատումներու: Շարքը կը կրէ«Գիշերադարձ» ընդհանուր խորագիրը,որ կը կրէ նաեւ ինքնակենսագրութիւնպիտակը: Նախընտրելի պիտի չըլ լա՞ր«շողագրութիւն»ը (radiographie): Հոսնիւթը ցեղասպանութեան եւ բնաջըն-ջումի, վերապրողներուն եւ յաջորդ սե-

րունդին ու մինչեւ անկէ սերած անհա-տին պեղումն է: «Ինք» մասնիկը ինքնա-կենագրութիւն բառին, որքան որ կըվերաբերի հաւաքական «ես»ին, նոյն-քան ալ կը կապուի անհատական «ես»-ին: Այս պատումները ընթերցողին կըներկայացնեն ցեղասպանութենէն վե-րապրողները թէ՛ որպէս հաւաքականու-թիւն եւ թէ՛ որպէս եզակի անհատներ:

Երկրորդ հատորը՝ «Հարուածը», կըներկայացնէ երեք հայրասպանութիւն-ներ: Առաջինը՝ «հերոս» կարծուած, ա-ղէտէն վերապրող հօր դէմ, երկրորդը՝թատրոնին մէջ արքաներու արքայ հօրդէմ եւ կայ պատմողին խորհրդանշա-կան հայրասպանութիւնը, կամ ըսենք՝զաւկի մը ըմբոստութիւնը, խօսքն ումտածումը ջլատող հօր դէմ: Այս վեր-ջինը յիշողութիւնը խափանող հօր դէմէ, որ չ՚ուզեր կամ չի կրնար անասելինխօսքի վերածել: Այս ըմբոստութեամբզաւակը կը ջնջէ լռութեան օրէնքը ուկը դառնայ անլռելի: Ըլ լալու, գոյութիւնունենալու համար պէտք է նախ սպան-նել զինք ծնող հայրը: «Հարուածը» կըծաւալէ հայրասպանութիւնը, խորք կուտայ անոր երեք տարբեր մօտեցում-ներով ու զանոնք զիրար կը կապէ այսխորագրին տակ:

«Նշան»ը նոյնպէս կը պեղէ Աղէտէնվերապրող ժողովուրդը եւ անկէ սերածզաւակները, որոնք ցեղասպանութեանծանր բեռը կը կրեն որպէս անջնջելիհետք: Հոս նաեւ, կան բազմաթիւ նշան-ներ. մին որպէս ըմբոստութիւն մօրե-նական բարբառին դէմ, միւսը որպէսխախտում հայ աւանդական օրէնքնե-րուն, անտեսելով` ամօթի, վախի, ու յար-գանքի սկզբունքը:

ԲԱԳԻՆ | 96

ԹԻՒ 1–2 2016

Բ.

Կան նաեւ դրական նշաններ երի-տասարդ սերունդին մօտ, որ կը զանցէիր նախնիքներու նշանները, գտնելուհամար իր ճամբան ու ազատելու այնբեռէն որ տարագրուած ծնողները իրենյանձնած են որպէս ժառանգ: «Նշա-նա՛ծս» բացագանչութեամբ պատումըկը ծաւալէ բազմաթիւ տարբեր նշան-ներ, որոնք կը  շողագրեն Սփիւռքիկեանքը սահմանափակ միջոցի ուտարածքի մը մէջ (Բլուրը՝20 յիսունա-կան թուականներուն) ուր մարդոց անց-եալը, ներկան ու որոշ չափով ապագանկը միաւորուին:

եՐԱժշտԱԿԱՆ ԼեԶՈՒ

Պատումներու շարքին ընդհանուրթեման յիշելու գործողութիւնն է, որունվայրը գրականութիւնն է: Եթէ ձայննու պատկերը ազդակներն են յիշողու-թիւնը յայտնաբերելու, գրականութիւնըվայրն է ուր ան կ՚ըլ լայ, տեղի կ՚ունենայ:Կարեւորը, ձայն ու պատկեր դէպիխօսք ու գիր ձեւափոխումն է որպէսզիանոնք գրուին ու չմոռցուին:

Բազմաձայն հասած դէպքերը վե-րակառուցելու համար պատումը կը հը-նարէ չէզոք ձայնը, այսինքն` պատմողինկամ պատմողական ձայնը, որ կը ծաւա-լէ դէպքերու, պատահարներու շարք մը,որոնց վրայ կու գան տարածուիլ վե-րապրողներու՝ Մարիամի, Վերժինի, Ան-թիքայի եւ բոլոր միւսներուն ձայները:

Այս բոլոր ձայները երաժշտականեն անխուսափելիօրէն: Այս յօդուածըզուգահեռ մը կ՚առաջարկէ ձայնէն դէ-պի խօսք եւ երաժշտութենէն դէպի լե-զու եւ պատում: Կը սկսինք երեք պա-տումներուն՝ «Սեմեր»ուն, «Հարուա-ծը»ին եւ «Նշան»ին սկզբնական մուտ-քը վերլուծելով:

«Սեմեր»ու թեման կը սկսի Տրցա-կըի առաջին իսկ նախադասութենէն.

«Հը, նա՛» որուն կը հետեւի չէզոքձայնը բացատրելու լսուածը որ կու գայհեռուէն ու հինէն: Այս երկձայնութեանմէջ առաջինը կը թուի ըլլալ մօրենա-կան ձայնը՝ կտրուկ ու զօրաւոր, որունկը յաջորդեն չէզոքն ու բացատրակա-նը: Հոս կու տանք թեմայի մօրենականկտրուկ ձայնին ըսածները եւ չէզոքձայնին անդրադարձը:

97 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

Գ.

ՄՕՐեՆԱԿԱՆ ՁԱՅՆ ՉԷԶՈՔ ՁԱՅՆ

Հը, նա՛ Հոս հեքիաթ չկայնայէ՛ Լսողական պատրանք…, ձայնին անորոշ մեկնակէտը…, ձայնը կու գայ բազմացած ի՛նչ բերի վերակազմել ամբողջութիւնը այն անունին շուրջ, որ բացակայ է դո՛ւն պահէ զիս կը դնէ (պատկերներու) տրցակը պահելու պարտաւորութեան մը առջեւ

Մօրենական ձայնը պատումին ղե-կըն է: Երաժշտական զօրաւոր ժամա-նակը (le temps fort21), որ պատումինկառուցուածքը կը հիմնէ, Տրցակըինմէջ ան կը վերածուի լեզուական հրա-մայականի, (Հը, նա՛, նայէ՛, գրէ՛, ըրէ՛,բա՛ց): Ասոր քանի մը էջերը ընթերցողինկը յայտնեն պատումներուն հիմքն ուծրագիրը: Երկձայն այս էջերուն մէջ կըլսուին պատգամը եւ զայն ստանձնո-ղին դերը. իրագործել մօրենական պատ-գամը՝ գրել որ չմոռցուին:

Չէզոք ձայնը կը լսենք իբր récita-tif,22 որ տարբեր մասեր զիրար կապողեւ զանոնք իմաստի բերող տարրն է:Հոս, récitatif-ը հիմնական կեդրոնն էպատումին, կրնանք ըսել պատումինմիտքը, զայն կերտողը: Գրիգոր Պըլըտ-եանի գրականութիւնը զգացական եւմտային նոր հորիզոններ բացող գրա-կանութիւն է, որուն հիմնական տարրը

վերապրող պարզ ժողովուրդն է իր լեզ-ւով ու բարբառով: Պատումին մէջ, խը-ճանկարային ձեւով, տարբեր դէպքերու դրուագներ կը մտնեն բարբառայինդարձուածքներով, որոնք կը մատնենկառուցային խորունկ մտածում մը:

«Հարուածը»ը կը սկսի չէզոքձայնով, նախ, երրորդ դէմքով որ կըփոխուի առաջինի՝

«..Կ՚ըսէ,չեմ գիտեր ե՞րբ ըսին՝ Համբարձում

աղան մեռեր է»:23

Ու պատմութիւնը կը շարունակուիենթադրական եղանակով պատմելու,թէ մարդիկ նստած եղած են թթենիինտակ ու յանկարծ լռութիւն մը տիրածէ: Որուն յաջորդած է հօրը պոռթկումըպարտադրելով լռութիւն իր զաւկին,ուր պատումը կ՛անցնի երկրորդ դէմքի

«..սո՛ւս ծօ»:24

«Հարուածը»ը մենամարտ մըն է

ԲԱԳԻՆ | 98

ԹԻՒ 1–2 2016

մատիտ մը առ, գրէ՛, սակայն կը թուի թէ գրելը անհրաժեշտ է, որպէսզի […] խօսքի գալով հեռաւորուին, իրմէ, գրէ՛, չըլլայ՝ մոռցուին ինձմէ, քեզմէ բոլորովին անկախանան, ըլ լան առարկայական, ըլ լան վերջնական

անանկ մը ըրէ՛ որ ասոնք երեւին, (ան) ուղղուելով այդպէս ոեւէ մէկուն եւ ո՛չ թէ ինծի, մէկու մը՝անանկ մը ըրէ՛ որ ասոնք ապրին: որ կարենայ ստանձնել անանունութիւնը, լիանայ անով, մտնէ անհետացման կիրքին մէջ, յաջողի կրկնել առանց իսկապէս կրկնելու, երկնելով

անակ մը ըրէ՛ որ ասոնք ապրին: Թերթին առջեւն եմ եւ անոնք նստեր են բոլորակի,Բա՛ց երեւակայական շրջանակի մը վրայ,մէջի էջե՛րը գնա, կը սպասեն […] պատրաստ՝ որ մէկը լուսանկարէ տեսարանը:

երկու ուժերու միջեւ. չէզոք ձայնին՝նախ մանկական ու ապա պատանե-կան անորոշութեան՝ եւ հօրենականխօսքը արգիլող ձայնին: Ապագայինչէզոք ձայնը պիտի կազմէ իր «ես»ը,նուաճելով հօրենական օրէնքը՝ արգե-լումը

«..Այլեւս չկայ մանուկը: Չեն եղած միւսները, որոնք մեռան

առանց ապրած ըլ լալու: Ես կամ: Ա-նոնց անդոհով: Ե՛ս կամ»:25

Հոս կ՚անդրադառնանք՝ թէ ձայնինանորոշ մեկնակէտը, որուն մասին կար-դացինք Տրցակը-ին մէջ, կարեւոր էճշմարտութեան հասնելու համար, թէինչո՞ւ երեք դէմքերու (դուն, ան, ես)նոյնաժամ ներկայութիւնը անհրաժեշտէ: Պատումը կը զարգանայ տարբերմակարդակներու վրայ գրականութեանճամբով վերակազմելու հօր-զաւկի չգոյյարաբերութիւնը: Թէ ինչո՞ւ հայրը ու-զած է մոռնալ եւ այդ մոռացումը պար-տադրած է իր զաւկին: Հնարք մը ան-հրաժեշտ է պարզելու համար եղելու-թիւնը: Ուրեմն պատումը կը հնարէհայրասպանութիւն մը, որ կրնանքդիտել որպէս ոստիկանական վէպինիւթ: Ինքն իր ներհայեցողութեանծիրին բերելու համար հօր-զաւկի յա-րաբերութիւնը, պատումը պէտք ունիարտակարգ պատահարի մը՝ հայրաս-պանութեան, որուն հարցաքննու-թիւնն ու արձանագրութիւնը կը կա-տարուին նոյն ինքն պատմողին կողմէ:Աւելի՛ն. ան կու տայ հոգեբանականվերլուծումը սպաննուողին եւ ընտա-նիքի ամէն մէկ անդամին որ հայրաս-պանութեան հետ մօտէն կամ հեռուէնկապ ունի, որպէս գործօն տարր. ասի-

կա անոնց կու տայ մարդկային այն-պիսի կերպար մը, որ ներելի կը դարձնէիւրաքանչիւրին արարքը: Կրնանք հաս-կընալ récitatif-ի այս բոլոր դերերը, որպատմողը կը ստանձնէ անցնելով ես-դուն-ան-է՝ տալու համար յարաբե-րութիւններու խրթին պատկերը յետ-ցեղասպանական քաոսին:

«Նշան»ը կը սկսի սուր ճիչով մը, կըդառնայ ծիծաղ, որուն կը յաջորդենrécitatif-ի հինգ էջեր, որոնք նախա-բանն են թեմային ռիթմին (le tempsfort): Անոնք կարծէք կը պայթին որպէսպատումին բանաձեւը՝

«նշանա՛ծս, նշանա՛ծս»26

Վերջին գլուխը կը սկսի նոյն ձեւով «Նշանա՜ծս»27

Այս բանաձեւը՝ պատումի թեման,կ՚ընդգրկէ այն կիրքը, որ անուղղա-կիօրէն կը դիմէ սիրած տղուն, որունանունն է Նշան: Սակայն միաժամա-նակ կը դիմէ նաեւ այդ բոլոր նշան-ներուն, որոնք մաս կը կազմեն ցեղաս-պանութենէն ետք Բլուրին վրայ ա-պաստան գտած խեղճացած ընկերու-թեան, «այլայլումէ մը, այլափոխումէ մըետք եկող նշան, վերադարձող, որ թէ՛ինքզինք կը յուշէ թէ՛ ալ նոր հորիզոնմը կը խոստանայ»:28 «Նշան»ը այս այ-լափոխումներուն շողագրումն է:

Իսկ récitatif-ի մէջ տրամախօսու-թիւն եւ զրոյց փոխանակուած են կարճբարբառային ընդմիջումներով, որոնքխճանկարի սկզբունքով կու գան սահիլչէզոք ձայնին մէջ: Ասոնք նմանութիւնունին arioso-ի29 հետ՝ իրենց ազատկառուցումով եւ մանաւանդ կրկնու-թիւն չկրող ոճով: Ամբողջ թեմա մը կըտրուի կարճ բարբառային նախադա-

99 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

սութեամբ որուն վրայ չէզոք ձայնը կըհիւսէ պատումը: Օրինակները «Սե-մեր»ու երեք անձնաւորութիւններու՝Էլմոն-Մարիամի, Վերժինի եւ Անթիքա-յի ձայներն են:

Նոյն arioso-ի ձեւով կը կառուցուիհայրասպանութեան մասին քաղուածտեղեկութիւնը չորս անձերու մօտ,որոնց ամէն մէկը իր բարբառով կըվերակազմէ հերոսի մը` սպաննուողհօր տիպարը: Նոյն պատմութեան չորստարբերակները հոս կը վերստեղծենհերոս մը, որուն պէտք ունէր քայքայ-ուած հաւաքականութիւնը ինքզինքվերակառուցելու համար:

Չէզոք ձայնը ծայր կու տայ մտքիմը, որ միշտ կ՚ընդհատուի տարբերդրուագներով, դէպքերով եւ վերլու-ծումներով: Հոս է որ գրողին երաժըշ-տական զարգացումը ի յայտ կու գայ,որուն միջոցաւ ան նիւթին ծաւալումըկը բերէ այն կէտին ուրկէ սկսաւ: Կա-րելի է զուգահեռ մը գծել ել aria-ին30

հետ, մնալու համար ձայնային համա-կարգին մէջ: Սակայն բոլոր դասականերաժշտութիւնները նոյն օրէնքին կըհետեւին: Պատումը իր ներքին ինքնու-րոյն երաժշտութիւնը ունի որ գրու-թեան չափ ու կշռոյթ կու տայ: Շունչ,հեւք եւ լռութիւն կ՚ընդելուզուին գրու-թեան ներքին կշռոյթին մէջ: ԳրիգորՊըլտեան ե ՛ւ «երաժիշտ» է, ե ՛ւ գրող:Չմոռնանք թէ արձակին քովն ի վեր, աննաեւ բանաստե՛ղծ է որուն համար ա-կանջ, չափ եւ կշռոյթ երկրորդ բնութիւնեն:

Պատումը՝ որպէս նո՛ր հորիզոն կըկազմէ «մրմունջ մը, որ կը խորանայ,կը կազմէ քառեակը, որ կարծես ո՛չսկիզբ ունի, ո՛չ վերջ»:31 Քառեակը, ինչ-պէս Գրիգոր Պըլտեանի պատումը, պի-տի շարունակուի այնքան ատեն որզայն պատմողը կ՚ապրի, իսկ անոր թա-փանցելու համար ընթերցողը պէտք էյանձնուի պատումին ու մտովին լրա-ցընէ զայն: n

ԲԱԳԻՆ | 100

ԹԻՒ 1–2 2016

1 Frosa Pejoska-Bouchereau, Danilo Kiš ou le témoin au futur, in Enfant Shoah, puf .Définition le témoin au futur de Frosa Pejoska-Bouchereau:[Les témoignages des enfants se distinguent des témoignages des adultes rescapés. Si l’adulte estle témoin du passé qui narre les fait du passé et au passé, avec rigueur et de façon chronologique,l’enfant est lui le témoin au futur car sa perception de l’événement ne peut se matérialiser que dansune narration fictionnelle ; elle ne peut être que dans le futur de la fiction et, parfois, ne peut êtrenarrée qu’au futur.]Մանուկներու վկայութիւնները կը տարբերին չափահասներու վկայութենէն։ Եթէ չափահասըանցեալի վկան է, որ դէպքերը կը պատմէ անցեալին մէջ, կուռ եւ ժամանակագրական կարգով,մանուկը ապագայ վկան է, որովհետեւ դէպքին իր ունեցած ընկալումը կրնայ յայտնուիլ միայնվիպային պատմումով։ Անիկա կրնայ ի յայտ գալ միայն վիպային ապագային մէջ, կրնայպատմուիլ միայն ապագային:2 Պըլտեան, Գրիգոր. Սեմեր, 1997, Հարուածը, 1998, Նշան, 2000, Պատկերը, 2003, Անունը լեզուիստակ, 2003, Երկուք, 2006, Շրջում, 2012, Կրկնագիր մարդը, 2015։3 Պըլտեան, Գրիգոր. Սեմեր, Հարուածը, Նշան ( Գիշերադարձ Պատումներ), Երեւան 2012,Հրատարակչութիւն Սարգիս Խաչենց, Փրինթինֆո։4 Պըլտեան, Գրիգոր. Սեմեր, էջ 7.5 Գրիգոր Պըլտեան, Տրամ, Պէյրութ, 1980, Հրատարակչութիւն Աթլաս, էջ 508.

101 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

6 Պըլտեան, Գրիգոր. Սեմեր, էջ 16.7 Պըլտեան, Գրիգոր. Սեմեր, էջ 7.8 Գրիգոր Պըլտեան, Կրկնագիր Մարդը (Գիշերադարձ Պատումներ), Երեւան 2015,Հրատարակչութիւն Սարգիս Խաչենց, Փրինթինֆո, էջ 187.9 Սեմեր, էջ 16.10 Տրամ, էջ 187.11 Սեմեր, էջ 7.12 Janine Altounian, De la cure à l’écriture, l’élaboration d’un héritage traumatique, Mayenne 2012,Éditions PUF, p. 21.13 Antoine Berman, « Tradition, translation, traduction », Poésie, Paris Belin 1988, n° 47, p. 94.14 Տրամ, էջ 16.15 նոյն, էջ 15.16 նոյն, էջ 518.17 նոյն, էջ 16.18 Imre Kertesz, L’Holocauste comme culture, Arles, Éditions Actes Sud, 2009.19 Պըլտեան, Գրիգոր. Աղէտի լեզուով, լոյս տեսած «Ակօս»ի մէջ, Թուրքիա, 24.04.2015.20 Պէյրութի Հայաշէն թաղամասը21 Le temps fort – երաժշտական թեմա որ ստեղծագործութեան կշռոյթը կ՚որոշէ.22 Récitatif – մեներգ որ ձայնային ստեղծագործութիւններու մէջ պատմութիւնը կը պարզէ եւտարբեր մասեր իրարու կը կապէ.23 Հարուածը, էջ 239.24 նոյն, էջ 239.25 նոյն, էջ 480.26 Նշան, էջ 489.27 նոյն, էջ 470.28 նոյն, էջ 746.29 Arioso – ձայնային, լիրիք ստեղծագործութիւններու, մանաւանդ օփերայի մէջ կարճ մեներգ էառանց մասնաւոր թեմայի.30 Aria – եթէ րէսիթաթիֆը պատմողական ձայնն է, արիան ձայնային ստեղծագործութիւններու,մանաւանդ օփերային, տրամաթիք ձայնն է, որ յուզում կը պատճառէ ունկնդրողին:31 Նշան, էջ 746.

երբեքպիտի չապրիս

նե՛րսը

թող ամէն օրընթանայ խոտը խոհունարեւելքէն մայրամուտհորիզոնը փարատէ ստուերներէն հոգէառ

կանխէ՛ զայն

եթէ կրնասգնա՛ կամ կարողացիրերթալ մինչեւ Ցուլը ցրւումի կամ միացի՛րանոր թրթռունսրտին բայց երբեք չբնակիսներսը

լոյսի կեդրոնինմարմին մը կը կիզուիանարիւն

ԲԱԳԻՆ | 102

ԹԻՒ 1–2 2016

անՀնաԶանԴըԳրիԳոր Պըլտեան

Ա

ներսըգուցէ ըլ լասամէնէն ծայրայեղօրէնարտաքսուած

դուն որ խաւարը բառերունբանեցար լոյսով

ո՛չ աստուածորուն շուրջ ըլ լայինք մոլորակնագնացարբանեակներսփռող ամէնուր միակ մեծացուսցէն

սիրտն իմ սասանեալեւ ձեռք իմ ձեռատ

ո՛չ ալամրոց հոգիիմիգամածին մէջ մրրիկիոր ժամանակը քայքայեց էութեամբ

103 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

Գ

Բ

հրկէզ մորենի որուն մէջ կիզուեցանքառանց արիւնելու

մանկունքտէր իմ որ էին անտէրեւ անկեալ եւ տնանկարկեալ ի հնոցինհնոցի վանքին մէջի գոյէ ի՜նչ անգոյութիւն արտաքոյ

արքայութիւնը լռութեանկատարին վրայ քաքթուսիուր լոյսը միացաւ մոխիրին անարգանմատչելի լեզուինապօրէնեւ լոյսէն մնաց խաւարն ի խաւարի

ամէն աղաղակ եթէ թրթռացանպատասխան ականջիսաստեղային երաժշտութիւն առաջին շարժիչիեւ հովու ոգին փչեց պարապի բացերէնանբանութիւնը փառաւոր

անտեսանելին դարձաւանքաւելի անուն կորուստի

օ ինքնահերքում

անտեսանելին դարձաւծէս ապորդիեւ երեքը մէկ իր երկուքէն հատեալթլիփով

ԲԱԳԻՆ | 104

ԹԻՒ 1–2 2016

ինչպէս դուն ու եսհաստեալ հատումէ կամ նզովեալ վարդապետութենէանպիտանիշրջաբանողու բանող խորութիւնը մարմնիդ քաղցրութեան

բնակիլ միայն հոսերկրի անմարդ ամայքին հսկելգացողներուն կեցողներուներկի գիշերին ամէնօրհնեալ

դուրս սուգէնու ներումէն երանաւէտ

օ տառ վտարմանամենակէզ

կենալհեստ մնջութեամբ անվաւեր քերթուածի

Փետրուար 1994

105 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

կորստի ժաՄանակըսիրանոյՇ Դւոյեան

«ԻՍիՐանՈՅՇԴւՈՅԿեան

Դասախօս էերեւանի պետականհամալսարանի եւհիւր դասախօսՀայաստանիամերիկեանհամալսարանի:2001-ինպաշտպանած էթեկնածուականատենախօսութիւնը«ֆրանսահայպոեզիան 1920-1960-ական թթ»թեմայով: Կըդասաւանդէ 20-րդդարու հայգրականութիւն:Սփիւռաքահայգրականութիւնը,սփիւռքեան նորփորձառութիւններըանոր գիտականհետաքրքրութիւն-ներուն մաս կըկազմեն: Հեղինակն էմօտ երկու տասնեակյօդուածներու:Խմբագրած եւհրատարակութեանպատրաստած էարեւմտահայ եւսփիւռքահայհեղինակներուգործերը:

նչպէ՞ս կարելի է տուն մտնել»:

Այս հարցով է աւարտւում ԳրիգորՊըլտեանի «Հատուածներ հօր» գործիտպագիր հատուածը,1 որը կարծես թէանդրադարձող պատասխանն է գոր-ծի սկզբում հնչած մէկ այլ հարցի`

«Ինչպէ՞ս կարելի է մտածել»:

Ուրեմն, ի սկզբանէ, եւ ի վերջոյնաեւ, գործ ունենք անհնարինութեանհետ: Նախ մտածելու անհնարինու-թեան, որ խօսող ես-ի համար այլ բանչէ, քան ապրելու անհնարինութիւն, եւապա մուտքի` դէպի մի տարածութիւն,հարազատութեան մի տեղ, որտեղ խօ-սող ես-ը վերջնականօրէն կարող կըլինէր կազմաւորուել: Ուրեմն, ապրելուու ես-ի կազմաւորման անհնարինու-թեան արանքում է ծաւալւում հատ-ուածական այս պատումը, որ կոչւումէ` «Հատուածներ հօր»: Բայց միեւնոյնժամանակ հենց գոյաբանական ան-հնարինութեան հարց դնելով է, որ հնա-րաւոր է դառնում մէկ այլ` գոյութեանվերահաստատման երեւակայականայն արարքը, որ իրականանում է խօ-սելով:

Խորքին մէջ, գործ ունենք լռու-թեան ու համրութեան հետ տեւականառճակատման հետ: Լռութիւն եւ համ-

րութիւն, որ արդիւնքն են առանձնու-թեան եւ ինքն-իրեն-կպած ապրելու:Այդ պատճառով է, որ պատումը սկըս-ւում է դուրս գալու հրամայականով:

«Պէտք է կենամ, ելլեմ դուրս»:

Դրսութեան՝ ինքն իր առանձնու-թիւնը զանցելու արարքը երեւակայ-ուող երկխօսութեան հաստատմանհնարաւորութիւնն է: Գործը առնուա-զըն երեք ձայների փոխնիփոխ, երբեմնմէկից միւսին սահող-անցնող խօսքովէ ծաւալւում: Ձայները միշտ չէ, որ տար-բերակւում են. կարծես մէկը միւսիկրկնակն է, ոչ այնքան իբր մէկը միւսինլրացում, որքան խօսքի ծաւալման մէջմէկին յանկարծական շրջումը միւսին:Առաջինը, որ նաեւ վերջին ձայնն է, լուռէ, աւելի շուտ ներկայ է, քան մասնա-կից, լուռ ականատես: Երկրորդ ձայնըհամր է, բայց մասնակից, հրահրող խօ-սելու, գործօն է իր իսկ համրութեամբ:Երրորդ ձայնը, որ նաեւ պատումը ա-ռաջ տանող ձայնն է, խօսուն է եւ կրումէ լռութիւնն ու համրութիւնը բառերիբերելու պատասխանատուութիւնը:Այս առումով, առաջին եւ երրորդ ձայ-ները հակուած են մէկը միւսի շրջօնքըլինելու, մինչդեռ երկրորդ ձայնը առաւելփխրուն է եւ տրոհւում-բաժանւում էայս երկուսի միջեւ:

ԲԱԳԻՆ | 106

ԹԻՒ 1–2 2016

«Խցուող կոկորդդ քեզ կը բաժնէրերկուքի: Հատուեր ես: Գլխատուածմէկը, որուն իրանն ու գլուխը կըշարունակեն ապրիլ, անջատօրէն:Կ’ապրուին: Անոնց միջեւ կայ չորտարածութիւն մը լուսաւոր, բոլորո-վին չէզոք, անապատ: Մտածում մըթեթեւ, անիւրացնելի մտածում մը,անփոխանցելի, անընդունելի, քեզկը բեկէր կամ քեզ անվերջօրէն կըպարագրկէր: Պտուղներ կը բերեն,կը դնեն սեղանիդ վրայ եւ ի՜նչանապատ կ’ուզեն ծածկել, որ կըտարածուի, կը լուսաւորէ դէմքդ:Քեզմով կը մոռնայինք զայն, որ կընայէր մեզի: Զայն էիր»:

Երեք ձայներն էլ ներգործօն են:Լռութիւնն ու համրութիւնը բառերիբերելու ջանքերը կարծես գալիս ենանպարագրկելի մի սարսափից` ոչնչիաչքերի մէջ նայելու ու այդ պարապու-թեամբ ներկլանուելու բարբարոս ան-յայտացման սարսափն է դա: Ուստի,խօսքի եկող լռութիւնն ու համրութիւնըբառերի մէջ բացուող յանկարծակիթարթումներ են, որով կարծես ես-երըխլրտում են։ Լռութիւնն ու համրու-թիւնը լոյսին են գալիս ակնթարթայինբռնկումով: Ձայները, ինչպէս եւ նրանցցանկութիւնները յստակ չեն: Երկխօ-սութիւնն այստեղ կարծես հաստատ-ւում է այն ներքին սահանքներով, ո-րոնցով մի ձայնը ներհոսում է միւսիմէջ: Դրանք աւելի շուտ ձայների վարա-կիչ ծաւալւումներ են ներսում, որոնքանընդհատ միւսի հունի մէջ մտնելովբացւում ու տարածւում են:

«Բերնին մէջ` ետ մղուող, անդադարընկղմող, կլլուող շուք մը կար,խառն, խռպոտ, խման, մռլտուք մը,որ երկխօսութիւն էր կամ կռիւ` լռու-թեան դէմ թերեւս. եւ ձայնը առան-ձին, ապրող կը ջնջուէր, կը ճեղքը-ուէր վէճին մէջ, կը խորանար խըռ-չափողին, կը կորսուէր, պայքար`շուքը կու գար դէմքին, կ’աճէր, կըտարածուէր, մտաւ բերնիս մէջ, ամ-փոփ, կերաւ: Սենեակի մութը այնատեն շփոթուեցաւ լոյսին հետ»:

Ձայների գոյաբանական հիմքըդատարկութիւնն է: Դրանք առաձգա-կան, թափանցիկ տարողութիւններ են,զուրկ իրենցից իսկ:

«Եւ դուն դուն չունէիր»:

Ինքն իրենից այս դատարկութիւնըյուշում է ինքնութեան ինքնակառու-ցելի լինելու մասին: Սա հիմնականումերրորդ` խօսուն ձայնին է բնորոշ:Դժուար է մտածել, որ նրա դատար-կութիւնը նոյնն է, ինչ միւս երկուսինը:Երկրորդ ձայնի դատարկութիւնը զրկը-ուածի ու մերժուածի դատարկութիւննէ, ով կրում է դրանից դուրս գալուցանկութիւնը: Առաջինի դատարկու-թիւնը վերարտադրելին է, այն նախա-տիպ դատարկութիւնը, որն իր մէջկրում է պատկերի գալու ներուժը. այդիսկ պատճառով այն նաեւ վերջինն է:Բոլոր երեք ձայներն էլ ցնորային են.նրանք կան իբրեւ մէկը միւսի մէջ իրա-կանանալի նախատուեալ: Այսպէս է, որմի ձայնը անցնում է յանկարծ միւսին:Եվ մէկից միւսին անցնելու սահմանըբաց է լեզուականօրէն:

107 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

Միւս կողմից, որպէսզի խօսելուարարքը կայանայ, ես-ը զանցում էինքն-իրեն, մեռնում է: Սա այն չափա-զանցն է, որ խորքի մէջ վտանգաւոր է,բայց ոչ այս ես-ի համար:

«Ինչո՞ւ զրկեց զիս իրմէ եւ ժամա-նակը եղաւ ժամանակ, արձակ բա-ցութիւնը քաղաքին: …Այն ատենանհայրութիւնը եղող»:

Սա որբութեան փորձառութիւնն է:Որբութեան կապը դատարկութեանհետ ուղղակի է. այն ծննդեան կապ է:Լռութիւնն ու համրութիւնը ցոյց ենտալիս իրենց միւս երեսը` սնուող որ-բութիւնից, անտնութիւնից ու անհայ-րութիւնից: Կարծես թէ սա զրկուածու-թեան այն պահն է, անհրաժեշտ այնդատարկութիւնը, որը տեղ է բացումոչ-աշխարհի գոյութեան համար:

«Անունը փոխեցին, կարծես համրէր անանուանելիին հետ, որբու-թեան, կը մտնէր այլատարր օտա-րութեան: Ելաւ անօթի, վերադար-ձաւ զօրութեամբ խօսքին, որ թողահա միսի պէս կտրեմ բերնէս»:

Սահմանին կանգնածի խելագա-րութեան խօսքն է սա, որ անկարող էսահմանը անցնել, ինչպէս եւ անկարողէ վերադառնալ, քանի որ կորստովջնջուել է վերադարձի հնարաւորու-թիւնը: Սա կորուստն է «ինք»ի: Եւկորստի ուժգնութիւնը հաւասարա-կշռւում է խօսելու ահագինութեամբ:Բայց միւս կողմից, կորստով ձեռքբերուած խօսելու տեւականութիւնը

այս ես-ի համար արմատական անհրա-ժեշտութիւն է: Խօսելով է նա մերձե-նում այն լռութեանն ու համրութեանը,որը միւսների էութիւնն իսկ է:

«Գիտեմ, գիտցայ անոր համրութիւ-նը, անոր մունջ համբերութիւնըցաւին` բերնին մէջ, անոր համակ-րութիւնը լռութեան»:

Դժուար է այստեղ խօսել միայնմարմնական կամ միայն հոգեւոր փոր-ձառութիւնից: Աւելի շուտ այստեղ գործունենք սրբազան խելագարութեանժամանակակից մի փորձառութեանհետ: Խնդիրն այս պարագայում ձայնե-րի` մէկից միւսին անցնող հերթափո-խութիւնը չէ միայն: Այլ հենց դրա խոր-քում երրորդ ձայնի` միւսների, ինչպէսեւ իր, ուրուականային ինքնաշարժու-մին հետեւող` գոյաբանական դատար-կութիւնից մարմնաւորումն է: Մէկիմահուամբ մկրտուած ուժը միւսի մար-մինն է: Ինչպէս մէկի մարմնաւորումը՝միւսի մահը:

«Յանկարծ գիտցայ, որ գետնինվրայ էին ոտքերս, չկայի, կամ կըբխէի կոր հողէն դուրս, կը ժայթքէի,մարմնէս դուրս կու գայի եւ մարմինկ’առնէի. դէմքդ եղաւ, եկայ, կը դի-մադրէի դէմքիդ, մինչ կը յօրինեմքեզ հիմա ուր յարութիւն կ’առնեմմաս առ մաս, կը մարմնանաս, կըսրբուիս, որովհետեւ մեռայ: Դուն,եւ ըրիր խօսքը կարելի»:

Այդ ինքնացնող շարժումը իրակա-նանում է ոչ թէ միւսներին խօսեցնելով

ԲԱԳԻՆ | 108

ԹԻՒ 1–2 2016

կամ լեզու տալով, այլ ես-ի կազմաւոր-ման համար արմատական խզումը փո-խանցելով եւ նրանցից մնացած մնա-ցորդները կրելով:

«Ապաստանեցաւ զրկումին մէջ,մինչ կը կրէի, կը հագուէի այրողանոր շապիկը մնացորդ»:

Կամ`

«Յանկարծ արիւնեցաւ բերնիս մէջ,հոսեցաւ, սառեցաւ կարծես, կ’ուտէ-ինք, կը կոկորդէինք, կ’ապրէինքկոր, կերանք անոր մարմինը բաժ-նըւած մաս առ մաս: Ի՞նչպէս կե-րանք, երբ չկար»:

Այս փոխանցումները յուշում ենսուգի մի քաղաքականութիւն, երբ խըն-դիրը բնաւ էլ կորուստը յաղթահարելըչէ: Ես-ը անկարող է յաղթահարել կո-րուստը, քանի որ այն որոշակի տիպիհանրութեան գոյաբանական հենքն է:

«Կորուստը կ’աւանդէիր առանցխօսելու, առանց զայն քօղարկելու,առանց անկէ խուսափելու: Անորմէջ: …Հաւանաբար գիտէիր` ես ալդատապարտուած էի»:

Բոլոր ձայների կազմաւորման հեն-քում կորուստն է, սեփականի մահը:Ահա թէ ինչու է գրում` «Ծագումդ մահէր»: Խօսքը ոչ թէ սեփական մահուամբնոր կեանք ստեղծելու մասին է, այլսեփականի մահուան: Սեփականի այսհիմնովին ոչնչացումը ես-ին բերում էկորուստը ասելու անընդհատութեամբ

նոր ինքնութիւն կառուցելու կէտին:Եթէ կորուստն է միակ փոխանցելին,ուրեմն դա է միակ վերարտադրելին:Այս տեսանկիւնից դիտուած` ֆիզիքա-կան աւարտը դեռեւս մահ չէ:

«Ո՞վ գիտէ ո՞ւր մեռաւ, անյայտ,ձիաւոր: Այդ գիտենք: Անանուն:Առանց պատմութեան, առանց վեր-ջի, եւ արդէն բոլորը կը նմանինիրարու, նոյնն են: Առանց պատմու-թեան: Կամ չմեռաւ: Այո, չմեռաւ»:

Կորուստը վերարտադրելու հնա-րաւորութիւնից զրկուածութիւնն է, որնրան վերածել է ուրուականային գոյու-թեան: Գուցէ թափառող ու հանգիստչգտնող ոգի, «մեռելները կրնային ետգալ»: Այս ձայնը ամբողջ ընթացքումհատուածական է, որքան էլ այն ներ-կայանում է մարդկային կեանքի ուառօրեայ իրականութեան հատումնե-րում: Խման է, խռպոտ, կեղտոտ շապի-կով ու անլուայ մազերով, ահա նստածէ խմբի կենտրոնում` ասեղնագործուդը ձեռքին: Եւ միայն երգելու պահինէ, որ կարծես չքանում է հօր պատկերիդիւային հատուածականութիւնը:

«Պատկերը կը թուի ազատած ըլլալաղէտէ մը անթուական, բացակայ,հաճոյքի պահդ` բռնուած աչքիդմէջ, որ պէտք է այլեւս չտեսնել»:

Այս ամբողջացումը սակայն ակըն-թարթային է: Միեւնոյնն է, նա տեղ չու-նի: Ունի միայն ինքն իր մէջ ամփոփ-ուելու հնարաւորութիւն (կէտի փոխա-բերութիւնը հիմնական փոխաբերու-

109 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

թիւններից մէկն է այս գործում եւ այնմիայն այս ձայնի հետ կապուած չէ):Ասում է` «Մահդ չապրեցանք, որովհե-տեւ տոհմ չունէինք»: Առանձնացուածայս գոյութիւնը նշանակում է գոյութիւնառանց շարակարգի: Միեւնոյնն է՝համայնքը բռնուած է դիւայնութեանտենդով. նոյնիսկ եթէ ձայների լռու-թիւնն ու համրութիւնը խօսքի են գա-լիս, խօսքի անընդհատութիւնը դիւայ-նութեան նշանն է:

Երրորդ ձայնի ծաւալուող խօսքիընթացքը հասնում է իր ծայրագոյնինգործի նախավերջին հատուածում, որամբողջութեամբ յուղարկաւորութեանտեսարան է: Երրորդ ձայնը անուան-ւում է` գրող է: Բայց հենց միւսից ան-ուանուելով է, որ իրաւունք է ստանումմի տեսակ շարակարգելու ձայների յա-ջորդականութիւնը:

«…այն որ կու տաս, տարագրուողկամ անինքնացող անուն գրողի,հանգչող աստ եւ ի վիհ վաւերու-թեանն Գրիգորի, որդի Յակոբայ եւորդի Գրիգորի»:

Շրջւում է ձայների յաջորդակա-նութիւնը` երրորդը սկիզբ է գալիս ուառաջինը վերջ է գնում: Այս պահին էթերեւս մէկ անգամ եւս դիւայնութիւնըչքանում, որովհետեւ բոլոր ձայներըհաղորդակցւում են միմիանց: Ի հարկէսա երեւակայուող շարակարգում է:Հաղորդակցման գործողութեամբ` լուռվկայութիւնից մինչեւ խօսելու` բառերիեկող ցանկութիւն ու դրանք գրի վերա-ծելու կարողութիւն, վաւերացւում է միժամանակ, որը կորստի տեւականա-ցող ժամանակն է: n

ԲԱԳԻՆ | 110

ԹԻՒ 1–2 2016

1 «Հատուածներ հօր» գործը հրատարակուել է «Կամ» հանդէսում, թիւ 3-4, 1986: Ապահրատարակուել է առանձին գրքոյկով:

Գրիգոր Պըլտեանի «Մանտրաներ»ու ձեռագրէն էջ մը

ա. ալիքեանի հետ, վենետիկի ամառնայինդասընթացքներէն իր դարձին, Փարիզսեպտեմբեր 1991Ինչի՞ մասին կը խօսուէր այդ երեկոյին եթէ ոչ այնատեն անտիպ, «Սիպիր հոտող» Ծղրիդին։Այսինքն՝ բանաստեղծութեան որուն հրահանգինկ՚անսար մէկը, միւսը՝ կր հերքէր։ 1965-ին,«Բագին»ի շրջանակին մէջ «Բարեյուսոյհրուանդանը» եղաւ Ալիքեանին յայտնութիւնը։Յետոյ՝ մեր առաջին հանդիպումը՝ Մոսկուա, 1971-ին, հպանցիկ գրեթէ, այնքան Աբրահամկ՚ապրէր երկիւղը արգելքին։ Բանաստեղծ մը՝ որլքեց ամէն երկիր, դուրսն ու ներսը, եւ որուն միակերկիրը բանաստեղծութիւնը եղաւ։Բանաստեղծութիւնն ալ միակ տեղը ուր բառերունկը տրուէր առիթը երկրորդ անգամ ապրելու։Բառերուն վերապրումը ո՞վ պիտի արարէ եթէ ոչխօսողը։

Էլիզապէթին եւ Զարեհ որբունիին հետ,Փարիզ, 1971-1972Լուսանկարին հրաշքը անգամ մը եւս, որ կարելիկը վերադարձնէ բոլորովին մոռցուած պահ մը,կարծես ուրիշ մէկը քեզ յիշէր աւելի ճշգրիտկերպով քան դուն, եւ այդ պահուն ո՞վ, ի՞նչ էիր,չէիր տեսած անգամ Էլիզապէթին splendeur-ը,Որբունիին ակներեւ ցանկութիւնը քննելունկարողը, ապա տրուելու գործիքին։ Առաջինանգամ իր Վեցերորդ թաղամասի աշտարակայինեօթներորդ յարկի տան մէջ եղեր էինք ՅարութիւնՔիւրքճեանն ու ես, Սորպոնի մերդասընթացքներու մէկ ազատ ձգած ժամուն1967-ի նոյեմբերին կամ դեկտեմբերին։ Յետոյ՝դարձանք գրեթէ դրացիներ, Սէնի երկու ափերէն։«Մենք»ի սերունդին թերեւս միակ գրողը որյաջողեցաւ նորոգել ինքզինք, ի ՞նչ կ՚ըսեմ, եղաւգրեթէ նոր, ժամանակակից գրող մը,«Թեկնածուն»ով, «Ասֆալթը»ով, «Սովորական օրմը»ով։ Ուսանելի։ Վերջին անգամ եկեր էր զիստեսնելու հիւանդանոց, 1980-ի հոկտեմբերին,ձեռքին «Եւ եղեւ մարդ»ուն մասինուսումնասիրութիւն մը, որ մնաց անտիպ։ Գոհ կըթուէր, բայց անձկոտ։ Խօսողէ աւելի կարդացող,մտիկ ընող մըն էր Որբունի, որուն օրը կարծես թէտակաւին չէ ծագած։

ՀինԳ նկարի ՊատՄութիւն

ա. ալիքեանի հետ, վենետիկի ամառնայինդասընթացքներէն իր դարձին, Փարիզսեպտեմբեր 1991

Էլիզապէթին եւ Զարեհ որբունիին հետ,Փարիզ, 1971-1972

ասատուրի հետ, Փարիզ 2001Հին մեղսակցութիւն մը՝ սկսած 1967-ին, Փարիզ։Հին ու մշտակայ հրապոյրը պատկերին։ Երբեք, ոչմէկ էջ պիտի կարողանայ ըսել ինչ որ կայպատկերին մէջ ու կը մտածէ անով, անոր մէջ, անորետին։ Բանաստեղծութիւնը կը բախի պատկերիլռութեան, նկարչութիւնն ալ լեզուի ձայնեղութեան։Ասոր համար թերեւս մուսաները յոգնակի են։ Նմանխնդիր թափանցելու համար գրեր էի Objets etdébris-ն։ Յետոյ Հատուածներ հօրը։ Ասատուրինկարչութեան զօրութիւնը կու գայ բոլոր ջնջուած,չքացած բաներէն։ Պատմութիւն՝ զերծ յիշողութենէու յիշատակէ։ Դէպի խորք մը անպեղելի, դէպիտեսնելիութիւն (1997)։

յովհաննէս Գրիգորեանի եւ վահէօշականի հետ, Փարիզ, նոյեմբեր 1992Եզակի հանդիպում մը՝ այդ օր, երբ ՎահէՕշականը Սան-Ֆրանսիսքոյէն, ՅովհաննէսԳրիգորեանը Երեւանէն ժամաներ էին իրամէբոլորովին անտեղեակ։ Արդիւնքը՝ եռաձայն զրոյցմը պիտի ըլ լար հայ բանաստեղծութեան շուրջ։Վահէն, առաջին անգամ լսած եմ «Բագին»իկազմակերպած ընթերցումներէն մէկուն, Պէյրութ1965-ին, երբ Այբբենարանի մէկ հատուածը պիտիդատուէր։ Ո՛չ Պատուհանը կարդացած էի, ոչՔաղաքը։ Մարդ երբեմն երկար ժամանակի պէտքունի հասնելու համար այսքան մօտիկ ու մնայունբանի մը։ Յովհաննէսին, Հայաստանի 60-ականբանաստեղծներուն նման, ծանօթ էի ընթերցումով։Մարդը տեսայ Երեւան 1987-ին, երբ գրած էիարդէն «Յ.Գ. ժամանակին դիմաց» անզետեղելիյօդուածս։

արփիկ Միսաքեանի եւ արթօՉաքմաքճեանի հետ, «յառաջ»իխմբագրատան մէջ, 1997Խմբագրատունը տեղ՝ ուր կրնայիր հանդիպիլոեւէ մէկուն ու բոլորին։ Փարիզը այս է։ Ոեւէ մէկնու բոլորը։ Երբեմն նաեւ ոչ ոք։ Հոս աւելի կէս դարօրագրողը որ օր մը նետեց գրիչը ձեռքէն, քովը՝նոյնքան ալ յարատեւ քանդակագործը։ Լրագիրըյաճախ ժամանակ չունի մտածելու ժամանակը։ Կըփակի անոր։ Իսկ Արթոյի շնորհիւ կը հասկնաս ինչէ եւ ինչ չէ քանդակ մը։ Ատաղձ ու ձեւ,կերտուածք, կանգնում՝ այն որ կը կոչուի«Կոմիտաս» կամ «Նարեկացի», կամ «ՇաւարշՄիսաքեանի դիմանկար» կը յօրինէ տարածքըիբրեւ միջոց։ Մեր նայուածքը հոն տեղ կը գտնէ ուկը բնակի։

յովհաննէս Գրիգորեանի եւ վահէօշականի հետ, Փարիզ, նոյեմբեր 1992

արփիկ Միսաքեանի եւ արթօՉաքմաքճեանի հետ, «յառաջ»իխմբագրատան մէջ, 1997

ասատուրի հետ, Փարիզ 2001

ԲԱԳԻՆ | 114

ԹԻՒ 1–2 2016

այլուն պատկերանշարժ

կը կենար մակերեսին վրայկը կապուէր բոլոր

մակերեսներունխորութեան խաբկանքով»1

…

ՐԱ-—-Եւ միւս գիրքերը, ամէն անգամ որ պատում մը կը գրես մի՞շտ հարց մըկ՚ըլ լայ։

ԳՊ-—-Միշտ հարց մը կայ, միշտ հարց մը կայ։ Պատմութիւն պատմել ինքնիրենհամար զիս բան չ՚ըներ, չէ։ Պէտք է խնդիր մը ըլ լայ ետեւը։

ՐԱ-—-Հըմմ…

ԳՊ-—-Եւ այդ խնդիրը զիս աւելի կը հետաքրքրէ, որովհետեւ պատումը այդխնդիրը կը դարձնէ մատչելի։ Գիրքեր կան օրինակ, որոնց մէջ զիս կը հետա-քըրքրէ ձայնը։ Մարդկային ձայնը։ Կամ ուրիշ բան մը` պատկերը։ Պատկե՛րը։Պատկե՛րը։ Եւ ուրեմն պատկերները այնքան բան են …

ՐԱ-—-Պատկերը կեդրոնական բան մըն է, այսինքն «Սեմեր»ը կը սկսիպատկերով, հատոր մը կայ ամբողջ «Պատկեր»ի։ Ամբողջ բան մը կայ…

ԳՊ-—-Այո՛

ՐԱ-—-Մարկին երկրորդ հատորին մէջ պիտի կարդանք։2 Քու քովդ ին՞չ է պատ-կերը։ Ինչո՞ւ համար այդ պատկերի վրայ կեդրոնացումը։

ԳՊ-—-Պատկերը երկդիմի բան մըն է։ Այսինքն առանց պատկերի կարելի չէմտածել։ Արիստոտելը կ՚ըսէ «չես կրնար մտածել առանց պատկերի»։ Ուրեմն ասբանով պատկերը մտածելու կերպ մըն է։ Պատումն ալ մտածելու կերպ մըն է։Բայց կայ նաեւ պատկերամարտութիւն կոչուածը, որ պատկերին դէմ է, պատկե-րը ջնջելու։ Երկուքն ալ կը բանին թեքստին մէջ։ Եւ պատկերը անշուշտ… գիրքե-րը կը մեկնին պատկերէ, բայց երբեք չեն բաւարարուիր պատկերով։ Պատկերըտեսակ մը անցման տեղ մըն է։ Յետոյ պատկերը նաեւ կը մեռցնէ այն տեսա-րանը, որուն մասին է։ Ամբողջ ճիգդ պիտի ըլ լայ պատկերին կեանք տալ, այդ

ԲաՌ, Պատկեր, ժաՄանակՀրայր E անՄաՀունի

ՀՐաՅՐ E անմաՀՈւնի

Ծնած ՊէյրութԼիբանան,Համազգայինի ն.Փ.ճեմարանիշրջանաւարտէ:Հայկազեան Գոլէճիմէջ թուաբանութեանեւ բնագիտութեանհետ կարճ ընդհարումէմը ետք անցած է ALBAճարտարուեստիծրագրին։ 1984-ինփոխադրուած Սանֆրանսիսքոյ ուր SanFrancisco Art InstituteիBFA եւ MFAծրագիրներըաւարտած է,մասնագիտանալովփորձարական ֆիլմիմէջ։ Գործերըցուցադրուած,պաստառուած եւսփռուած են Սանֆրանսիսքոյ, Լոսանճելոս, նոր եորկ,Փարիզ, երեւան, ArtDubai, Sharjah Biennale,Pratt Manhattan։Խմբագրած է նորեորկի ArteEastի 2014-ի Spring 2014-ի թիւը,նիւթ ունենալովԼիբանանահայարուեստագէտները եւՔաղաքացիականՊատերազմը։ ։Հիմնադիրներէն է SanFrancisco ArmenianFilm Festivalին, ինչպէսնաեւ նոր եորկիDesnelle Collectiveին։Հարցազրոյցի նիւթն էմարկ նշանեանի ԿամՀանդէս թիւ 6-ին։ներկայիս կ՚ապրի Լոսանճելոս։www.ehrayr.com

«Փ

պատկերին կեանք տալ պատումի շնորհիւ։

ՐԱ-—-Հըմմմ

ԳՊ-—-Պատումը կու տայ կեանք այդ պատկերին մէջ, հայերէն ֆիժէ (figer) բառըչունինք…

ՐԱ-—-Սառած…

ԳՊ-—-Սառած, սառած բանին, որ կայ, որ միեւնոյն ատեն պատկերը տեսքի կըբերէ, երեւելի կը դարձնէ բան մը որ այլապէս պիտի չըլ լար։ Ուրեմն պատումըիբրեւ խօսք, դրուագներու շարունակական ընթացք մը եւ պատկերը իբր կըտ-րըւած բան մը, ատոնք զիրար ամբողջացնող, ես այդպէս կը մտածեմ։ Երբեքչյանձնուիլ պատկերին։ Օրինակ կը մտածեմ անմիջապէս որ պատկերը կ՚ըլ լայ`պատկերին մէջ կ՚իյնան մարդիկ, պատկերը տեսակ մը անկում է։ Միեւնոյն ատենմիակ ձեւն է բաները փրկելու, այսինքն պահելու։

ՐԱ-—-Յիշողութի՞ւնը փրկելու։

ԳՊ-—-Հա՛ փրկելու կամ պահելու։ Հետեւաբար այնքան միանշանակ բան մը չէ։

ՐԱ-—-Յիշողութեան տեղը կ՚առնէ, պատկերը կը դառնայ յիշողութիւն։ Ձեւ կուտայ յիշողութեան։

ԳՊ-—-Այո։

ՐԱ-—-Բայց գիրն ալ յիշողութեան ձեւ կու տայ։

ԳՊ-—-Այո, բայց նոյնը չէ։ Պատկերը ունի անմիջականութեան պատրանքը։Պատկերը…

ՐԱ-—-Դիմացդ է

ԳՊ-—-Կ՚երեւի։ Պատկերը կ՚երեւի, գիրը չ՚երեւիր։ Երբ որ կ՚ըսենք գրուածպատկեր: Օրինակ՝ բանաստեղծական պատկեր։ Ի՞նչ է ատիկա չեմ գիտեր։ Պար-զապէս բաներ որոնք բառերը կը յուշեն, բայց երբ քու առջեւդ ունիս այսինչը կամայնինչը բոլորովին տարբեր բան մը կը ստեղծէ, երեւելիութիւն կու տայ մտովինքու տեսածիդ։ Աւելի ճիշդը երեւելիութիւն կու տայ մտովին տեսածիդ, այն որդուն մտքով կը յիշես եւ ան որ դուն կը տեսնես, օրինակ՝ ենթադրենք Անթիքանայնպէս որ մտքիդ մէջ կայ եւ ինչ որ կայ պատկերին վրայ առարկայականկերպով երբեմն հիմնովին տարբեր են։

ՐԱ-—-Ընդհանրապէս պատկերը տեղը կ՚առնէ միւսին, այսինքն կը յիշես ինչ որպատկերին մէջ կայ։

ԳՊ-—-Պատկերը թոյլ կու տայ որ սբագրես մէյ մը եւ նաեւ տեսնես բաներ, որոնքերբեք տեսած չէիր։ Օրինակ, Էլմոնի, աւելի ճիշդը Վէրժինին պատկերին մէջ թաշ-կինակը չէ՞, այդ թաշկինակը պատումին մէջ շատ բան չէ, բայց երբ պատկերինվրայ կը տեսնես կը հասկնաս ամէն բան։

115 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

ԲԱԳԻՆ | 116

ԹԻՒ 1–2 2016

ՐԱ-—-Նաեւ պատկերի դէմ բան մը ունիս, պատկերի տիրապետութեան, մերժամանակը ձեւով մը պատկերի տիրապետութեան ժամանակն է։

ԳՊ-—-Կան բաներ, թեքստեր գրած եմ ուր բնաւ պատկէր չկայ։ «Էր»ին մէջը, մէկերկու կտոր կայ ուր ջանացած եմ առանց պատկերի գրել։ Այսինքն նոյն ատենառանց ածականի, առանց բաներու, առանց այդ յաւելեալ բաներուն, որոնքխօսքը կը պատկերաւորեն։ Միայն բայերով։ Հիմա ասանկ, պիտի ըսես` աս ինչէ, մարդը ժամանակ ունի եւ ասանկ բաներով կը զբաղի։3

01:35:08

ւ ինծմէ անշուշտ պէտք է խնդրուէր որ գրէի առանց պատկերի գրակա-նութեան յղացքին մասին։ Ոչ թէ hակա-պատկերին, այլ որպէս խնդիր՝

քերթուածէն կամովին զեղչուածին։ Խնդիր մը, որ պատասխաններ կրնայ ունե-նալ, բայց` ոչ լուծում։ Խնդիրը այս իմաստով ինքն իր լուծումն է, այսինքն եթէ լուծ-ուի պէտք է նոր խնդրի վերածուի։ Կեանքի մնացած խնդիրները երբ լուծուինայլեւս խնդիր ըլ լալէ կը դադրին, առանց անպայման պատասխան ըլ լալու։

Նախքան այդ, քիչ մը նաւարկենք կառուցականութեան եւ յետ-կառուցա-կանութեան ալեկոծ ջուրերուն մէջ, որովհետեւ հոն կը տեղաւորուի գրողինկողմէ գրութեան խնդրականացումը: Տարազումներ, որոնք կը պատկանին նաեւկերպարուեստի աշխարհին։ Modernism անուանուածը, շարժումը եւ ոչ թէ բա-ռին ենթադրած իմաստը, լաւագոյն օրինակն է։ Այն որ տասնամեակներէ ի վերարդէն կը նախատուի որպէս ազգայինի կամ մշակոյթներու նկատմամբ անտար-բեր, յօնքերը բարձրացուցած, քիչ մը վերերէն թռչող, ոչ մէկ ընկերային արժէքու օգուտ ունեցող, ոչ տառապող ոչ ալ տառապեցնող, տիրապետող մշակոյթիքաղքենի ժամանց մը, այսինքն ազգային մշակոյթները, պատմութիւնը ու անորբարձրացուցած մտահոգոթիւնները զանցելով` կ՚արտայայտուի մարդկայինիմակարդակին վրայ, այնպէս մը որ ամբողջ մարդկութիւնը միեւնոյն հարթակիվրայ է արդէն եւ ուրիշ մտատանջութիւն, անձկութիւններ ու ներքին նուաճում-ներ չունի։ Իմ կարծիքովս, ասիկա ամէնէն պարզունակ եւ միամիտ քննադատու-թիւնն է, որովհետեւ ոչ մէկ արուեստի գործ կայ որ մշակոյթէ մը, կամ զայնխնդրականացնողէն չէ բխած, ոչ ալ ազգային մշակոյթէ մը եկած գործ կայ որկառոյց չունի։ Երկուքն ալ պէտք է յարատեւ հարցաքննուին, նորոգուին։ Հետա-քըրքրական է որ այս քննադատութեան հիմը binary-ն է, կա ՛մ այս կա ՛մ այն,կա ՛մ մեզի հետ կա ՛մ մեզի դէմ, երբ բազմազանութիւն կ՚ուզէ առաջարկել։ Յետ-կառուցականութիւնը կամ յետ-արդիականը երկու այդ մօտեցումներուն մէկ-տեղումն է։

Հիմա այսքան միայն, բայց պարզապէս տակաւին չգիտցողներուն համար եսկու գամ կերպարուեստի աշխարհէն որ պէտք է բացատրէ քիչ մը վերոնշեալ«անշուշտ»ս։

Ե

117 | ԲԱԳԻՆ

Եւ քանի կու գամ այդ աշխարհէն, ուրեմն պէտք է գիտնամ թէ ինչ է պատ-կերը, որ տեսանելի է եւ գիրը որ անտեսանելի է։ Բայց մինչեւ հիմա դուք գիրերսչտեսաք, ոչ ալ բառերս ոչ իսկ պարբերութիւնները, Բագինի այս թիւը, մինչեւհիմա ձեր կարդացածները, հակառակ անոր որ դարերով՝

«Մութը ինկաւ տողին վրայ»Իսկ կերպարուեստը որ կը տեսնէք ու չէք կարդար։ Չէք մտածեր իսկ կար-

դալ, ոչ այս լեզուով ոչ ալ իր իսկ բնիկ լեզուով։Պէտք է հարցաքննեմ։ Պատկերին նկար՞ն է որ տեսաք, թէ նկարին պատ-

կերը։ Այս փոխաբերումը մէկ ուղղութեա՞մբ է միայն թէ երթուդարձը արտօն-ուած։ Իսկ պատկերացումը, պատկերացուածը որ մարմնացած չէ տակաւին։Այն որ սահմանուած տեւողութենէ կախեալ չէ, բացի կեանքէդ, շրջանակիչ՚առնուիր, կրնայ գոյակցիլ զանազան պատկերացումներուդ հետ նոյն պահունզուգահեռներու խառնիճաղանճին լայնքին ու երկայնքին։ Պատկերացումըկրնայ կախեալ ըլ լալ նախագոյ պատկերէ մը, եւ կամ բոլորովին յղացքային,երբեք հարազատ, եւ կամ տակաւին mimesis-ի չհասած անարատ, բիւրեղ։ Կամալ մերկացնող, ցանկահարոյց, հեշտագին, սիրաբանող։

«Այսքան հեռու եկանք Որպէսզի քեզ կորսնցնեմ»

(Էր, էջ 21)

Հոս պատկերացում կայ բայց պատկեր չկայ։Կայ նաեւ ժամանակ։ Իսկժամանակը, big bang-ին այս կողմի ցարդ դրականը, առանց պատկերի գոյութիւնկրնա՞յ ունենալ։ Big bang-ը միայն ժամանա՞կն է որ գոյացուցած է թէ պատկերնալ հետը։ Պատկերուածը, ոչ թէ իրը։ Պատկերը գիտակցութեան պէտք ունի,որպէսզի պատկերանայ եւ պատկերացուի։ Այսինքն, ինքն իր պատկերացումինպէտք ունէր որպէսզի ըլլար։ Գիտակցութեան Big bang-ը եղած է։ Կը ներէք հոսեզակի Big bang կը գործածեմ, հակառակ անոր որ բազմաթիւներու տեսաբա-նութիւնը աւելի տրամաբանական կը գտնեմ, որուն ամէն մէկը իր առանձինժամանակն ու տարածութիւնը ստեղծած է։

Մտքի ոստումի մը պէտք ունէինք, որպէսզի նաեւ ընդունէինք ժամանակիառաձգականութիւնը, դարձդարձիկ, ձգուող պրկուող, արագացող-դանդաղող,տակաւին տարածուող, եւ ոչ թէ միայն ծնունդէն մահ միապաղաղ one way գծիկմը։ Գրականութիւնը եւ մասնաւորաբար բանաստեղծութիւնը շատ աւելի ատակէ ժամանակի այս երեւոյթները ընդգրկելու, արտայայտելու, մարնմաւորելու քանֆիլմը եւ երաժշտութիւնը, արձանագրուածը, բացայայտ միջատարերը։

Եր՞բ հասանք այսքան հեռուները։ Ամէն կարդացող կարդացած վայրկեանին կը հասնի հոն։ Հոս ժամանակը

քուկդ է, գրողինը չէր։

ԹԻՒ 1–2 2016

ԲԱԳԻՆ | 118

ԹԻՒ 1–2 2016

«մութն է զիս խօսողեւ գիրերը անցնող իմ միակ տեւողութիւնը կարելի»

(Հակաքերթուած, էջ 32)

Իսկ բառի՞ն ժամանակը։ Ոչ թէ տեւողութիւնը։ Ոչ ալ բային գործողութեանը։ Գրելո՞ւ, կարդալո՞ւ եւ կամ ըլ լալու ժամանակը։ Ժխտականէն դրական անհունը,եթէ անհունը այդ օրէնքներուն կ՚ենթարկուի։ Յղուացուածի՞նը։ Շարադրուածըինքն իր տեւողութիւնը կը ստեղծէ, բայց ժամանա՞կը։

«աքսորը քեզմէուր չկաս

այս աքսորը քեզմով» (Էր, էջ 21)

Անկարելի աքսորը որ վայրազուրկ է։ Ոչ մէկ տեղէ ոչ մէկ տեղ։ Ոչ մէկ տեղ ոչ մէկտեղէ։ Միաժամանակ հեռացուիլ մը եւ հեռացում մը։ Բռնի։ Ակամայ եւհամակերպ։ Ամչնալէն։

«դուն որ ունիսխոհուն

ոչ մէկ անուն» (Էր, էջ 21)

Հայերէնը որ գետին չի կոխեր, մանաւանդ Սփիւռքի մէջ։ Չունի որ կոխէ։Հողեր ունի բայց ոչ սահմաններ, սահմանադրային իրաւունքներ։ Շատ actionֆիլմներ ալ չունի։ Դէպի ներս կ՚արշաւէ։ Հո ՛ն է որ արկածախնդրութիւններ,ասպատակութիւններ կը փնտռէ։ Ցանկապատուած՝ ցանկութեանց շուրջ պատքաշած։ Կը կրէ։ Կրաւոր է։ Պոռչտալով կը մրմնջայ, կ՚ողբայ, բայց չի բնորոշեր,չ՚անուաներ։ Գերակայ ուժերուն կ՚աղերսէ, հիմա ալ digital շերեփ մը ձեռքին։

«եւ կը կռթնիս այս լեռներու առընչութեան

ծովուանապատին

եկարկը յօդես

կը ներբռնեսկը յանձնես»

(Էր, էջ 21)

119 | ԲԱԳԻՆ

Դո՛ւն, հապա ո՞վ։ Հիմա, հո՛ս, ա՛յս անապատային տարագրութեանդ մէջ:Դիմացդ բացուած էջի ինքն իր Վերոնիքային։4

Ձա՞յնը բայց… : Տարաձայնութիւնը, տիեզերական շողարձակումին մէջ առա-ջին օրէն բռնուածը։

«աւազագնացհեռաւորէն զիս աւելի՛ հեռաւորին

օդինբացուեցաւ միջոցը օդին

կը բացուիսթռիչք խորտակման

կը սլանասուսս ի վար կը հակիս

կոչունքինկոչումին քեզբզկտողեւ կ՚առբերեմ բարձըր քու քայքայումըդ կենդանի

օդինո՛չ մէկ օդինոր կը գոցուիվերին շնչառութեան

նրբանցքիննեղութեան, ձայներ»

(Էր, էջ 21-22)

Առաջին ստորակէտին հետ շունչ մը առնելու եւ լսելու, մտիկ ընելո՞ւ։«Արուեստագէտը այն է որ կը լսէ, ոչ թէ այն որ կը գրէ, այսինքն գիրքերէ

առնուած ճշմարտութիւններ է որ մեզ կը փոխանցէ»։5

«այսքան հեռու կը քանդակեն արձաններ հնչողութեան

կ՚արձակենքեզ մատներէս դէպի երկիր

դէպիդրախտ մը հրդեհի ու ջուրերու

կար հոսկար հոն

կար անդինանկարելին» (Էր, էջ 22)

ԹԻՒ 1–2 2016

ԲԱԳԻՆ | 120

ԹԻՒ 1–2 2016

Եւ ահա, պատկերի մը տեսարանը հազիւ ուրուագծուելու, ուռճանալուսկսած՝ «կը յօդէ» կը ներբռնէ, կը յանձնէ հոն, անդին, անկարելին, եւ կը դադրիամբողջանալէ, կազմաւորուելէ ու շրջանակուելէ։ Մտքիդ մէջ ուռճացող balon-ըկը պայթի եւ կը վերադառնայ նախ քեզի, ընթերցողին, բառերուն հագածիմաստներէն կախուած հարցական շուարած նայուածքիդ, IQ-իդ, գիտցած եւչգիտցած գրականութեան պատմութեանդ։ Վիարաւորուած եսիդ։ Մտաւորա-կան երեւակայական զգայարանային ոլորտներէդ կ՚անցնի, նախակրթարանէնզմռսուած հաւասարները կը ցնցէ, խմբագրին կարդացած առօրեայ ասպարէ-զինը կը թօթափէ։ Ետքը էջին տեսքին տողադարձներէն ու կարդացողնայուածքէդ կը ցատկէ ու խորունկ կը ներշնչէ։ Կը բաղդատէ, կը բազմապատկէշալկած հետը գաղթակայանէ-գաղթակայան փոխադրած ցուցչականին հետ։ Ուդարձեալ տողին մութին մէջ կ՚իյնայ։

«այսքան հեռուկը մտնեմ անհունօրէն քու ջլատիչ մտերմութեանեւ քու

վերջէն ահարկուկը սկսիմ մեծ այլայլումը վերջինթերեւս ըլ լայ նորէն ներդաշնութիւն անդաշնձայնին միջեւ ու մոռացմանօ դուն-ոչ-ոք-ամենայն-չեղելութեանօրհնեալ ըլ լայ քու ոչինչը օրհնեալահա ցերեկն աւելի մութեւ գիշերը կիզիչ աւելի»

(Էր, էջ 24)

Իսկ այս պարագային ի՞նչ ըսել է պատկերամարտ ըլ լալ, երբ արդէն իսկզեղչուած պատկերն է որ կը քանդուի, անոր դէմ է մարտը։ Եւ ոչ միայն մարտիկ՚երթայ գրականութեան անդրադարձնել տալու թէ այդ է որ կը քանդէ, այլ կ՚ընէինչ որ աւելի դժուար է, կը քանդէ կառուցելու իսկ ընթացքին։ Անժամանակ։

Տօնական խզումով։ n

1 Հակաքերթուած, էջ 32։2 Մարկ Նշանեանի մամուլի տակ գտնուող հատորին՝ Պատկեր պատում պատմութիւն հատոր 2,Ակտուալ Արուեստ, Երեւան 2016։2 Հարցազրոյց Գրիգոր Պըլտեանի հետ։ Տե՛ս https://www.youtube.com/watch?v=aUcYsYD3sWg.3 Թորինոյի պատանքին լատինական անունը, Vera Icona, Իսկական Պատկեր արտայայտութեանվրայ հիմնուած։4 Գրիգոր Պըլտեան, «Վահէ Օշական՝ Միջնարար» վաւերագրականէն (1994-2016)։

ԱղԱկԱտԱրԱՅիՆ վէՊ

Ծրագիրը բերինք իր աւարտին։ «Պատ-կեր»ի խոր հուրդին տրամադրեցինքմեր ու շա դրութիւնը։ Վկայութեան եւինքնակենսագրու թեան փոխադարձպայմանաւոր ուա ծու թեան շաւիղնե-րուն հետեւեցանք։ Բացատրեցինք ինչ-պէ՛ս վէպը ստիպողու թեան տակն էտեւաբար՝ իր էութիւնը եւ իր ծնունդըպատ մելու, որպէս ժառան գորդը վկա -յութեան։ Ցոյց տուինք, որ մէկն ու միւ-սը կը պատմուին անդադար, վի պաշա-րին մէկ վէպէն միւսը, ծայրէ ծայր, ինք-նակենսագրական տար բերակ նե րով,որպէս անցք, որ պէս ուրացում եւ սուգ,որպէս վերընկալում, որպէս վեր յառ -նում, որպէս ազա տա գրում պատկեր-ներու աշխարհին մէջ զբօսաշրջիկիիրավի ճա կէն, որ պէս մոռա ցու թիւնըյիշելու պարտականութիւն։ Ինչ որ կըմնայ գրելիք յաւել ուա ծական բնոյթ պի -տի ունենայ, հետեւաբար։ Բայց ի՞նչն էպակասը։ Շար քին երկ րորդ վէպին՝«Հար ուածը»ին, շատ տեղ չտրուեցաւ

նախորդ էջերուն մէջ։ Կար ծես շարքինկատարածին՝ վիպական փորձընկա-լումին կարելի ըլ լար հետեւիլ մին չեւծայ րը առանց այդ մէկ վէպին, երկրոր-դին, կամ ալ՝ այդ մէկը դուրս ըլ լար շար -քէն, տարբեր՝ միւսներէն։ Այո՛, շատ տեղչտուինք հարուածին, սկզբ նական էջե-րէն անդին։ Ընթերցողը կը յիշէ, որ«Հարուածը»ի առաջին տողերուն ընդ -մէջէն ուզե ցինք ցոյց տալ վաղակա-տարի նշա նակութիւնը Պըլտեանի վի-պա շարին մէջ, վա ղա կատարին կարե-ւորութիւնը իր վի պա կան կիրառումինմէջ։ Հոն վաղակատա րը առնչուած էրձայներուն, բլուրի կինե րուն, ընդհա-նուր բամբա սանքին, գրեթէ անանունպատումին, ուրեմն նաեւ բերա նա ցիաւան դու թեան, բա նաւորի գերա կշռու -թեան։ Հեղինակը այդտեղ կ՚օգտուէրարեւ մտա հա յե րէնի ըն ձե ռած մէկ բախ-տաւորութենէն (բախտաւորութիւն,զոր արեւ մտահայերէնը կը բաժնէ թըր-քերէ նին հետ եւ խորքին մէջ՝ փոխառած է թրքերէնէն), որպէս գործիք, որ-պէս ուղենիշ, վէպին սահմանը գծելուհամար կրկին, ծնունդ տա լու համար

121 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

երկու եԴիՊոսներըՄարկ նՇանեան

մաՐԿ նՇանեան

Ծնած է Փարիզ։Ուսողութեանդոկտորականըաւարտած է Փարիզ,փիլիսոփայութեանըՍթրազպուրկիհամալսարանը։1995-էն 2007վարած է նիւ եորքիԳոլումպիահամալսարանիհայագիտականամպիոնը, որմէ ետքմինչեւ 2015դասաւանդած էիսթանպուլիՍապանճըհամալսարանը ։Հեղինակ էբազմաթիւուսումնասիրականյօդուածներու ուգիրքերու, որոնցմէնշենք «Կամ» հանդէսվերլուծական (վեցթիւ՝ 1980-2005),Âges et usages de lalangue arménienne(1989), “Writers ofDisaster” (2002), “LaPerversionhistoriographique”(2006), “Entre l’Art etle témoignage։Littératuresarméniennes au XXesiècle” շարքէն երեքհատոր (2006-2008),“Le Sujet de l’histoire”(2015) եւ «ՊատկերՊատումՊատմութիւն»շարքի ա. Հատորը՝«Փիլիսիփայականբարեկամութիւն մը»խորագրով (2015)։այժմ կ՚ապրիԼիզպոն։

Վ

2010-ին գրեցի Գրիգոր Պըլտեանի վիպաշարին (աւելի ճիշդ՝ վիպաշարիառաջին հինգ հատորներուն) մասին «Քայքայումի ժամանակը»վերնագրուած աշխատասիրութիւն մը, որ լոյս պիտի տեսնէ Պատկեր,պատում, պատմութիւն շարքիս 2-րդ հատորին մէջ (Ակտուալ Արուեստ,Երեւան, 2016)։ Այդ աշխատասիրութեան վերջին բաժինն է, որ կըներկայացնեմ հոս։ Նկատի կ’առնէ վիպաշարին երկրորդ միաւորը եւանոր մէջ պատ մուած «հարուած»ը։

վիպական կարո ղու թեան եւ կարողա-կանութեան։ Գրականութիւնը պէտքունի ան դադար վերասահմանելու ինք-զինք, կարծես չգիտնար ինքն իր էու-թիւնը, ան հրա ժեշտութիւնը զգար նո-րանոր բեմադրութեամբ բնորոշելու իրիւրայատ կու թիւնը, օրինակ՝ պատու-մին, պատկերին եւ պատմութեան դէմյանդիման, ու այդ բնո րո շումը կատա -րելու այսօր աւե լի քան երբեք, երբ մէկկողմէ՝ պատմութիւն, պա տում եւ

պատ կեր կը գրաւեն գիտակցական ամ-բողջ դաշտը, ու միւս կողմէ՝ վկայու-թիւն կոչուածը կը ստանայ նոր օրի-նավիճակ։ Բայց մուտքի բացատրու -թիւնը բա ւարար չէր։ Շատ կանուխէններմուծուած ըլ լալով, պէտք ունէր շըփ-ուելու վէպի կիրառումին հետ, ինչպէսոր զարգացուեցաւ ան յաջորդ էջերունմէջ, մաս նա ւո րաբար «ինչպէ՞ս դարձայգրող» հարցումին եւ հարցադրութեանհետ, վէպի ծնուն դին ինքնակեն սագրա-կան տարբե րակ ներուն հետ, վկայու-թենէն ժա ռանգելու արար քին հետ, նա -եւ յիշողութեան եղա նակ ներուն հետ,«ի՞նչ է պատ մութիւնը առանց յի շո ղու -թեան» հարցականին տրուած արձա-գանգներուն հետ։ Այո՛, բայց ո՛չ միայնայդ։ Սկիզբէն նաեւ գիտէինք, որ բա-ցա տրութիւնը անբա ւարար էր, որով-

հետեւ ան հաս կնալի կը մնար պատմո-ղին բաժանումը ինքն իր միջեւ, առա-ջին տողի «կ’ըսէ»էն սկսեալ։ Ո՞վ որուկ’ըսէ, կը հարցնէինք։ Մա նո՞ւկը չափա-հասին, պատմո՞ղը գրո ղին։ Շատ լաւգի տէ ինք, որ այդ լուծումները գոհացու-ցիչ չէին, եւ ամէն պա րա գայի պէտքունէին առնչուելու ինքնակենսագրա-կան դարձի եւ վիպական ծնունդի հար -ցերուն հետ։ Եւ ու րեմն պէտք է կար -դալ «Հար ուա ծը», յաւելուածական ըն- թեր ցում մը նուի րել անոր։

«Հարուածը» վէպին հանգոյցը հայ-րասպանութիւն մըն է, դէպք մը, որպատահած է պատմողին լսողութեանեւ հասողութեան դաշտէն ներս, իրմանկութեան, դղրդած է բլու րի ման-րաշ խար հը, թերթերուն մէջ լուրի նիւթդարձած է, թէեւ նուազագոյն չա փով,յետոյ տարիներու ընթացքին՝ մասամբմոռցուած, մասամբ՝ առասպե լա կա նա -ցած։ Քիչ ետք ցոյց պիտի տամ, թէ ի՛նչձեւով վէպը կը պեղէ դէպքը, անոր նա -խա տուեալները եւ անոր ար ձա գանգ -ները։ Բայց ահաւասիկ ի՛նչ որ սոյնվէպը կը զատո րոշէ շարքի միւս միա-ւորներէն։ Ճիշդ է, որ անոնց պէս՝ այսմէկն ալ տեղ կու տայ մանրաշխարհիմեծ բերանին, ճիշդ է, որ դէպքը առիթկը դարձնէ բլու րին բնա կիչ ները նկա-րագրելու ինչպէս որ էին, զի րենք խօսե-ցընելու ինչպէս որ կը խօսէին, տա լովհարազատութեան փնտռ տուքի մըտպաւո րու թիւնը, ճիշդ է վեր ջապէս, որդէպ քին ծուէնները հաւա քողը ինք-զինք (եւ իր որոնումը) կը բեմա դրէ, ինչ-պէս միւս վէպե րուն մէջ։ Եւ սա կայն կըտարբերի անոնցմէ։ Միակն է, որ դէպ-քի մը պեղումին կը ձեռնարկէ։ Միակն

ԲԱԳԻՆ | 122

ԹԻՒ 1–2 2016

Գրականութիւնը պէտք ունի անդադարվերասահմանելու ինքզինք, կարծեսչգիտնար ինքն իր էութիւնը,անհրաժեշտութիւնը զգար նորանորբեմադրութեամբ բնորոշելու իրիւրայատկութիւնը…

է նաեւ, որ նիւթ կը դարձնէ հայրական«կողմ»ը։ Միւս վէպերուն մէջ հայ րըկար անշուշտ։ Օրի նակ՝ շարքին չոր-րորդ միա ւորն ալ, «Պատ կերը», հայրա -կան կողմը կը բերէր յառա ջա բեմ։Բայց հայրը կը մնար խեղդուած, շուքմը գրեթէ, անցնելու դատապար տուած,անխօս եւ չէինք գիտեր թէ ինչո՛ւ։ Հոս«հար ուած»ը կը հասնի հօր, ուղղակիկամ ան ուղղակի։ Այդտեղէն կը սկսիվիպա սա նութիւնը։ Ա՛յդ է, որ ստիպուածենք հիմա նկատի առ նելու։ Կարծեսվիպաշարի մուտ քին, երկրորդ իսկ վէ-պով, հեղինակը ուզէր իր հա շիւը մա ք-րել հօրը հետ, հօր բար ձրացուցած ար-գելքին եւ արգիլումին հետ։ Կարծեսգրելը, եւ ուր եմն ժա ռան գե լը, վկայու-թիւնը խօսեցնելը, լռութիւնը գիրի վե-րածելու կարո ղու թիւ նը ձեռք ձգելը, են-թալեզուն աճեցնելը, քայ քայումի ժա-մանակին նուիրուիլը, մոռա ցու թիւնըյի շե լը (նշելու համար միայն վէպի յատ -կա նիշ ներէն ոմանք) կապ ունե նա յինհօր կրած հար ուածին հետ։ Այս ամ-բողջը պար տինք հասկնալ։ Բայց ար-դէն «Նշան»ին մէջ, Արե ւիկը չէ՞ր ըսողը՝«Մի՛ գրեր»։ Կը գրուէր «Մի՛ գրեր»ը։Լռութեան հրամայականը կը դառնարգրառութեան աղ բիւրը։ Ո՞րն է սակայնհօր կրած հարուածը։ Պիտի գիտ նա՞նքարդեօք երբեք։ Եւ վերստին (նոր հար-ցում) ի՞նչ կապ ունի այս ամբողջը պատ- մութեան եւ պատ մա կանութեան հետ։

Ացում

Վէպը ունի վեց բաժին։ Առաջին բա-ժինը կը ներկայացնէ դէպքը, եւ անմի-

ջապէս՝ տղուն ուղղուած հայրականարգելքը, լռելու պարտադրանքը։ Դէպ-քին դերա կա տար ները երեւան կու գանմէկ առ մէկ, սպաննուած Համբարձումաղան, ոճրա գործ որդին՝ Յովհանը, մայ-րը, մինչեւ իսկ հարսը՝ Թեփորան, ո-րուն մասին բամ բա սանքը անարգա-կան բառերով կը խօսի։ Բայց սկիզբէնիսկ, նաեւ, կայ տար բերութիւնը։ Մէկըկարծես՝ կը պատմէ։ Երկրորդ մը կար-ծես՝ կ’արձանագրէ, կը գրէ, կը վիպա -գրէ։ Մէկը կը մեկնի վկայութիւններէն,պիտի հաւաքէ զանոնք, հետզ հետէպիտի վերստեղծէ համագիրը, որունմէջ, ի դէպ, ինքն ալ կայ, հաւաքողը,պիտի վերա կազ մէ դէպքը, նախատըւ-եալներու հիման վրայ, պիտի պատճա -ռա բանէ, պիտի մեկ նա բա նէ, եւ այդ ամ -բողջը ընելէ առաջ՝ պիտի յիշէ, պիտիմտնէ դէպքի առքին մէջ, դէպ քի յափըշ-տա կու թեան մէջ։ Իսկ մի՞ւսը։ Միւսինմասին բացարձակապէս ոչինչ գիտենք։Ոչինչ գի տենք, որովհետեւ միւսը նոյննէ, որպէս արձանագրող, գրող, վի պա -գրող։ Համագրել, համադրել, վերակազ-մել, մեկնա բա նել, ասոնք բո լորը պատ -մա գէտին (կամ հոգե վեր լուծողին,կամ ոստիկանին) գոր ծերն են։ Ան-շուշտ, երբ դէպքին հոգեբանպատմա -գէտը ինքը կը մտնէ դէպքի դաշ տինմէջ, կացութիւնը կը փոխուի քիչ թէշատ, բայց ո՛չ ըստ էութեան։ Հա մա -գրելէն, հա մադրելէն, վերակազմելէն,մեկ նաբանելէն անդին, ըստ երեւոյթին,կայ եզր մը եւս։ Այս մէկը անուն չունի։Ենթադրենք, որ առաջին եզրը վկա-յին եզրն է՝ ըստ պատմագիտութեան։Երկրորդը նոյն վկային եզրն է, այս ան -գամ՝ ըստ գրա կա նու թեան։ Բայց պէտք

123 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

Բ

չէ խաբուիլ անուններէն։ Այս չի նշանա-կեր, թէ գիտենք գրակա նութեան ի՛նչըլ լալը։ Պէտք է հասկնալ տարբերու-թիւնը ըսողին եւ արձա նա գրողին մի-ջեւ։ Գոր ծա ծելով վի պա պաշտներունբառապաշարը՝ պէտք է հաս կնալ տար-բերութիւնը, բաժանումը, պա տու միերկ րորդ եւ երրորդ կարողու թիւն նե -րուն միջեւ։ Եւ ամէն պարագայի՝ եզ -րե րուն միջեւ չկայ բովանդակայինտար բերու թիւն։ Վէպին երկրորդ բաժ-նին մէջ, պատմող-հաւաքողը կ’անցնիգործի, կը հար ցա պնդէ վկաները, կըկատարէ հաւա քո ղի իր պաշտօնը, այ-ցելութեան կ’եր թայ վկա նե րուն մօտշատ աւելի ուշ շրջանի մը, ըսենքսպանութենէն տասը տա րի ետք, կ’ար-ձա նագրէ վկայութիւնները տետրակիմը մէջ, կը կազմէ արխիւ մը։ Կըխօսեցուին այս ձեւով Անթիքան, Նշա-նը, Վարսօ Տու տուն։ Ամէն մէկը իրվարկածը ունի ոճիրին եւ դերակա-տարներուն մասին։ Հետզհետէ կը հաս-կըցուի, որ հայրը աչք ունի եղեր հար -սին վրայ, որ սպաննուողը յայրատկողմ մը ունի եղեր, բայց նաեւ, որպատմողին հօրը ընկերն է եղեր ատե-նօք (էջ 83, «է՛ն լաւը պապադ գիտնալուէ, հեչ չե՞ս հար ցուցած, չէ՞ր խօսեր մի,պապայիդ ըն կերն էր…»)։ Հոս է, որառաջին անգամ ըլ լա լով բացէ ի բացխօսք կը նետուի հարսին. «Ըմմա ինչտե սակ Հռիփսիմեանցցի ըլ լալու է քիկը ձգէ ատ էփած աղուէսը մտնէ ծոցը,հաւ տալս չի գար» (էջ 87), եւ ա՛լ աւելիյստակ, նոյն էջին վրայ. «Այնքան որոշ,նորէն վերջնա կան, որքան դատավճիռմը։ Կարծես տեսած ըլ լար, տեսած՝ այդկրկնուող տեսարանը, երբ այդ Համ-

բարձումը, կէսօրէ ետքերը պիտի քնա-նամ, կ’ըսէ եղեր, եւ ահա մարդը կըմըտնէր անոնց սենեակը, ինք տեսեր է,շատ շատ անգամներ, ինք գիտէր»։ Ար-խիւային նօթերու այս կազ մու թիւնը կըվերջանայ էջ 90, բայց յետոյ ունինքքանի մը էջ, ուր արխիւը կազմողը կըխորհրդածէ իր կատարած աշխա տան -քին մասին՝ զայն բաղդատելով հին քրո-նի կա գիր ներու ըրածին. «Կարծես չեմգացած մինչեւ ծայրը, չեմ գտած շրջա-գիծը, ուզած եմ պատմու թիւնը փրկելմոռացումէն, ինչպէս կ’ընէին ատենին,երբ, լուրջ, պատաս խա նատու, կարծեսկրելով ազգին բո վանդակ ճակատագի-րը իրենց փետուրին վրայ, կը բանայինմա գա ղաթին առաջին էջը…» (էջ 92)։Պէտք է յիշել, որ «պատմութիւնը փրկելմոռա ցու թե նէն» նաեւ Արամ Անտոն-եանի գործածած արտայայտութիւնն է«Մեծ Ոճիրը»ի առաջին էջերուն մէջ։Այդ խորհրդածութիւնները կատարո-ղը հեղինակը չէ։ Ո՛չ իսկ պատմա սաննէ, այսինքն՝ այն մէկը, որ կը պատմէ ինչոր վէպը կը պատմէ մեզի։ Կարդանքայս ապշեցուցիչ տողերը, էջ 93. «Ամե-նէն խոցելի կէտը այս խծ բծուած գրու -թեան անտաշ ըլ լալն է, որովհետեւ,կ՚ըսէ, աններելի միամտութեամբ մը,տար ուեր եմ վա ւերականով, ստոյ գով,նոյնիսկ բարբառային նախնական գոյ-նին կա րելի, եր բեմն անտեղի վեր ար- տադրութեամբ, բայց չեմ հասցուցածայդ հա կու մը առար կայական պատու-մի մը։ Ապրեր եմ կարծես առասպելովմը, այդ մար դոց պէս ես ալ մնացեր եմերկրի մը մէջ որ վիպումի երկիրն է։Չեմ գացած գրա ռումէն ան դին…։ Իրա-րու դէմ նետ ուած, իրարու անյարիր,

ԲԱԳԻՆ | 124

ԹԻՒ 1–2 2016

երբեմն սոսկապէս ենթակա յա կանվկայութիւնները դար ձեր են վերջնա-կան հաստատումներ…» (ընդ գծումըինձմէ, Մ.Ն.)։ Հաւաքողը կ’ուզէ ուրե-մըն գրել պատմութիւնը, ինքն է, որ կըխորհր դա ծէ իր կատարած աշ խա տան-քին մասին, ինքն է, որ ինքնիրմէ առար-կա յա կա նու թիւն կը պա հանջէ, բայցնաեւ կարգ մը, թերեւս գիտակա նու -թիւն մը։ Իր հաւաքածները թերի են,որովհետեւ դէպ քի պատմա-հոգեբա-նական վերակազ մու թեան չեն հաւա-սարիր։ Ինքը կը ձգտի այդ վերակազ-մութեան։ Եւ քանի որ վէպին մեծ մասըայդ տեսակի վեր ակազմութիւն մը կըպատրաստէ եւ յետոյ կը հրամցնէ,մենք ալ մեր կարգին, ան դա դար, վերա -նո րոգուած ձեւով, ստիպուած ենքհարց տալու, թէ ո՞վ է հոս խօսողը, վե -րա կազ մու թեան ձգտողը, ամբողջ աշ -խա տանքը կա տարողը, պատմահոգե-բանա կան վերլու ծում ները առա ջար -կողը։ Կամ հակա ռակը՝ ո՞վ է այդ ամ-բողջը ընկալողը։ Եւ եթէ նո՛յնն են մէկնու միւսը, այն ատեն՝ ի՞նչ է այդ ճեղ-քըւածքը, այդ ծերպը, նոյնին եւ նոյնինմի ջեւ։ Պատ մողը, վերա կազ մողը, պատ-մահոգեբանը, «ըսող»ը յայտնօրէն բո-լոր ժանրերը, բոլոր սեռերը, բոլոր մե-թոտները, բոլոր մօտեցումները, բոլորմար զերը կրնայ որդեգրել փոխն իփոխ։ Պատմաբան է, դէպքին պատմա-բանը, հոգե վեր լուծող է, արխիւներ հա-ւա քողն է, բլուրին ազգագիրն է, կրնայնաեւ բանաւոր պատ մութեան մասնա-գէտն ալ ըլ լալ։ Բոլորը միասին։ Ընտ-րովի կամ միաս նա բար։ Ամէն ինչ է,բայց չէ՛ վի պա գիր։ «Ես գրող չեմ»։ Եւհոս «վէպ», «վիպային», «վի պագիր» բա -

ռերը ընդունել պէտք է կարելի եղա ծինչափ ժխտական իմաստով։ Մին չեւ իսկհոգե վեր լու ծող ները պիտի չըն դու նէին,որ իրենց կատարած վերա կազմոթեանաշխա տան քին մէջ «վիպային»ը որեւէդեր ունի։ Բացէ ի բաց ըս ուած է. «Եւհիմա փորձել հատուածային ճանա -չումէն հասնիլ ընդհանուր պատ կերիմը համար ժէք է վե րա կազ մելու պատռ -տուած, բզիկ-բզիկ եղած լուսանկար մը,որուն շատ մը մասերը կը պակ սին, եւորքան ջանամ իրարու առնչել ատոնք,կը մնան ծակեր, պա րապ ներ, որ կրնամանշուշտ ամբողջացնել թափ տալովերեւակայութեանս թռիչ քին,… ինչպէս

ատե նին երբեք չնկարուած մարդոցկենդա նա նկարը կը յօրինէին…։ Այդվիպային պատկե՞րն է ուզածս» (էջ 94)։Ո՛չ անշուշտ։ Ուզածը առարկայականնէ։ Բոլոր մարզերը որոնց անուններըշարեցի հոս, մինչեւ իսկ հոգեվերլու-ծումը, իրենց վերա կազմած պատ կերը,ըլ լայ մեկ նա բանութեան թէ վերլուծու-մի ար դիւնք, կը հաս կնան ու կը հրամ-ցընեն որպէս պա տահած։ Թէական թե-րեւս, բայց պատահած։ Այո՛, մինչեւ իսկհոգե վեր լուծումը։ Ֆրէոյտ ինքը՝ երբեքչէ շեղած այդ սկզբունքէն։ Ճշմարիտըեւ իրականը կը զու գա դիպին, անքակ-տելի են։ Եւ քանի որ վերակազ մուածը

125 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

Պատմողը, վերակազմողը,պատմահոգեբանը, «ըսող»ը յայտնօրէնբոլոր ժանրերը, բոլոր սեռերը, բոլորմեթոտները, բոլոր մօտեցումները,բոլոր մարզերը կրնայ որդեգրել փոխնի փոխ։

պատահած է, ուրեմն պատ մական է։Եւ ունինք այսպէս վերակազմուածիպատ մակա նու թեան սկզբունքը, որմէորեւէ շեղում աղիտալի պի տի ըլ լար,նշեալ բոլոր մար զերուն համար։ Հո գե -պատմաբանը այդ սկզբունքին կը հա-ւատայ, այդ սկզբուն քին համաձայն կըգործէ, կը փնտռէ, կը հաւաքէ, կը մեկ-նաբանէ, կը վե րա կազմէ։ Եւ մեր օրե-րուն «բանաւոր պատմութիւն» կոչ-ուածն ալ այդ նոյն սկզբունքը կը տանիծաղրանկարային համե մա տու թիւն նե -րու։ Կը կրկնեմ. չկայ ատկէ որեւէ շե-ղում։

Հոս կարծեմ բացատրել ուզածիսհան գուցային կէտին հասած եմ։ Արդէնիսկ։ Չկայ որեւէ շեղում նոյնիսկ «Հար-ուածը» գրող վիպագիրին համար (չեմուզեր ըսել Գրի գոր Պըլտեանի անձը,

կ՚ուզեմ ըսել այն մէկը, որ կ’ըսէ՝ «կ’ը-սէ»)։ Եւ այդ է պատ ճառը, որ Պըլըտ-եանի վէպերը կատարեալ յեղափոխու-թիւն մը կը ներկայաց նեն «գրա կա նու -թիւն» ըսուած ոլորտին մէջ։ Վէպը հոսկը մերժէ «վիպային»ը առաջին անգամըլ լա լով։ Ուրեմն ի՞նչ, պիտի հարցուի։«Վիպային»ը մերժելով, կը նոյնանա՞յարդեօք հո գեպատմաբանի ուզածինեւ կատարածին հետ, կը դառ նայ հոգե-վերլուծո՞ւմ, կը դառնայ բա նաւորպատ մութի՞ւն։ Կը հպատակի պատ մա -

կա նութեան սկզբունքի՞ն։ Ո՛չ անշուշտ։Կը ցուցադրէ զայն։

Գիտե՛մ։ Անհարկի կերպով արագա-ցուցի ընթացքը։ Կը գտնուինք տակա-ւին վէպի երկրորդ հանգրուանին։Բայց անցնելէ առաջ երրորդին, կ’ու-զեմ բան մը եւս աւել ցնել, հոգեվերլու-ծումի մարզին վերաբերեալ։ Ըսի վերը,թէ Ֆրէօյտ եր բեք չէ շե ղած պատմա-կանութեան սկզբունքէն։ Համառօտ-ուած ձեւ մըն էր ար տա յայ տուե լու։Խոր քին մէջ ինչ որ կը նկարագրուիհոս, վէպին ներքին յեղափո խու թիւ նըեւ պատ մականութեան սկզբունքինցուցադրումը, կատարելապէս ան կա-րելի պի տի ըլ լային առանց հոգեվերլու-ծումին յառաջացուցած յեղա շր ջումին,պատմո ղա կան արարքէն կախեալ բո-լոր մարզերուն մէջ։ Այո՛, տե ղա շարժմըն է, որ տե ղի ունեցած է Ֆրէյօտիհնարքին դրդումով, գաղտնի տե ղա -շարժ մը ի հար կէ, որ փողով ու շե-փորով ծա նու ցումի չէ արժանացածմիջազ գային մամուլի էջերուն մէջ։ Այդտե ղա շար ժը կը հաս նի մինչեւ վկա յու -թեան վերասահմանումը եւ Պըլ տեանիվէ պե րուն թա քուն ծրա գրա ւորումը։Ֆրէօյտ ինքը անձամբ՝ այս ձեւով հաս-կըցուած տե ղա շարժին շատ ուշ ան - դրադարձած է, իր կեանքին ամենա-վերջին գրութիւններուն մէջ՝ «Մովսէսեւ մի աս տ ուածութիւնը» գիրքին (որյատ կա նշական կերպով՝ «Վէպ մը» են-թախորագիրը կը կրէ), եւ Die endlicheund die unend liche Analyse (Վերջաւորեւ անվերջ հոգե վեր լուծումը) վերնագ-րըւած յօդ ուածին մէջ (որ իր կենդա -նու թեան լոյս տեսած վեր ջին աշխա-տա սի րութիւնն է)։ Երկուքին մէջն ալ,

ԲԱԳԻՆ | 126

ԹԻՒ 1–2 2016

Պըլտեանի վէպերը կատարեալյեղափոխութիւն մը կը ներկայացնեն«գրականութիւն» ըսուած ոլորտին մէջ։Վէպը հոս կը մերժէ «վիպային»ըառաջին անգամ ըլլալով։

կ՚ուզէ մինչեւ ծայրը հաւատարիմ մնալպատ մականութեան սկզբուն քին, եւերկուքին մէջն ալ՝ ըրածը ձերբազատ-ուիլ է այդ սկզբուն քէն, ուրկէ՝ երեւու-թական հակասու թիւն մը, որ համա-հաւասար է սկզբունքի ցուցա դրու-թեան։ Այս մասին՝ աւելի հան գամանօ-րէն ու րիշ առիթով։

ռԱջիՆ Եւ Երրորդ դէմՔ

Եւ այսպէս կը հասնինք «Հարուածը»իերրորդ բաժնին։ Հոն նախ ոստիկանա-կան կամ դատական քննութեան մա-սին է խօսքը։ Բայց շատ արագ կ’անց-նինք ինք նա կեն սա գրական պատու-մին, գերեզմանատան այցելութեամբ։Պատմուածը միշտ պատ մա հո գեբանիդիտանկիւնէն է։ Ինքն է այցելողը, ինքնէ այցելութիւնը պատ մողը, կամ իր մա-սին է պատմուածը։ Եւ քանի որ հոսշփոթութիւնը կրնար ըլ լալ ճակա տա -գրա կան, հեղինակը կը բազ մապատկէ«կ’ըսէ»ները։ Բայց ահա ւասիկ քա նի մըտող, գրե թէ առանց «կ’ըսէ»ի, ուրառաջին եւ երրորդ դէմքերը կը մի ջա -մտեն փոխն ի փոխ (էջ 114). «Այդ կամնման կիրակնօրեայ պտոյտներու ըն -թաց քին կը հանդիպէր դամ բան ներու,որոնց տէրերուն անունները գիտէր,պարոն Խա չատուր, որ մեռած էր իմծննդեանս տարին…, քովը՝ պարոն Ար-տաշէս, որուն դէմ քը աղօտ կերպովմնացեր էր մտքիս մէջ, կ’ըսէ»։ Եւ վախ-ճանած ուսուց չուհիի մը դամ բա նինառջեւ՝ «… ահա հիմա, վերջին անգամ,գրատա-խտակին առ ջեւ, հե գելու պա -

հը, երբ կը փորձէ ճանչ նալ տառերը, կըվարանի, կը նայի Օրիորդ Թա գուհիին,կը պսպղան աչքերը, կլոր թարթիչներըկը դողան. չէի գիտեր որ այն ատենանկարող էին արդէն կրելու արեւն ուապրելուն մեծութիւնը…»։ Քիչ մը ան-դին՝ «Քարերը կ’արձակէին մէջս պառ-կող առասպելին հա տա կոտորը…» (ընդ -գըծումը ինձմէ)։ Եւ այս պէս՝ անդադար,էջերով։ «Իր» մասին կը խօսուի, բայցեր բեմն «ինք»ն է, որ կը խօ սի առաջինդէմ քով։ Գիտեմ. նոյնիսկ երբ առաջինդէմ քով է, կայ ուրիշ մը, որ կ՚արձա-նագրէ այդ առաջին դէմքին ըսածը,ուրիշ մը, որ զայն՝ այդ առաջին դէմ քովխօսողը կը դարձնէ վէպին դե րա կա-տարներէն մէ կը, գլխաւոր դերակա-տարը։ Բայց արդիւնքը ապշեցուցիչ է։Այս (կամ նման) այցե լութեան մը ըն-թացքին է, որ պատմողը կը տեսնէ ի՛րհօրը գե րեզ մանը։ Ինչո՞ւ սա կայն այսայցելութեան եր կար տեսարանը։ Ո-րովհետեւ պէտք է հաս նինք այն պա -հին, երբ դէպքը յանկարծ կը վերա-դառնայ, երբ պատմող դերա կատարըՄայ րե նիին՝ քսան տարի առաջ իր տը-ղուն ձեռքով սպաննուած Համ բարձու-մին կնոջ գե րեզմանը կը տես նէ։ Դէպքըկը քսուի իրեն, կը յայտնուի երկ վայր -կեան մը, կրկին կ’անհետանայ։ Վա ղա -կա տարով՝ «Կ՚ըսէ, չէ իսկ կա րեւորու-թիւն ընծայեր այդ բո լո րին, ելեր է գե-րեզ ման նոցէն, գոհ ինքն իրմէ, հան -գիստ, թե թեւ ցած, մտեր է քա ղաք, ապ-րողներու աղ մուկին մէջ» (էջ 118), եւհոս՝ ո՛չ միայն երրորդ դէմքով կ՚ըսուիառաջին դէմքին ապ րածը, այլ նաեւ,այո՝ վաղակա տա րով, արձա նա գրողըամ բողջովին օտարացնելով պատմո-

127 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

Ա

ԲԱԳԻՆ | 128

ղէն։ Ու յաջորդ էջին սկիզբը, անմի -ջապէս, ստեղ ծագործ, պահպանող մո-ռացումի մը մասին այս տողերը. «Սա- կայն չեմ գիտեր ինչպէ՞ս, ինչո՞ւ, դէպքըչէ եղած ան հետ։ Մոռցեր էի, բո լորովինմոռցեր, բայց հիմա, կ’ըսէ, կը թուի, որայդ մո ռացումը տեւական չէր, խորքինմէջ, այսօր կրնամ ըսել, որ այդ մոռա-ցումը ու րիշ բան չէր եղած եթէ ոչ ան -յի շո ղութիւն մը, աւելի խորունկ վեր-յիշումի մը սկիզբը, մոռցեր էի, կ՚ըսէ,վերյիշելու համար եւ այդ անյիշողու-թիւնն էր որ դիւ րացուցեր էր մտա բե -րումը, մտաբե րու մէն անդին՝ մտա լըլ-կումը, երբեմն»։ Հաս կնալի է. յետա-մղուածն է, որ ազդեցիկ է, կ’ապրի խո -րերը թաղ ուած, խլրդային կեանքով մը,ու աւելի ուշ կը վե րադառնայ, աւելիուժ գին։ Յետամղումն է, որ զինք պիտիմղէ խորացնելու դէպքին պարա գա -ները, զայն պատ մականացնելու, հա-մագրայնացնելու։

Իսկ թէ ինչո՞ւ դէպքը պէտք է մտա-լըլկում դառնար, այդ մէկը բացայայտկերպով չէ ըսուած մին չեւ վէ պին վեր-ջին էջերը, բայց հայրը, անձնականհայրը, հեռու չէ դէպքի վայ րէն։ Զոհըհօր ընկերն էր։ Եւ հայրը բացարձա-կապէս կ՚արգիլէ, որ խօսուի դէպ քինմա սին։ Այդ արգիլումին դէմ է, որ գրա-ռութիւնը կը ծնի, անկէ կը ստանայ իրթա փը։ Որդին կը գրէ արգիլումին մօ-տիկը։ Բայց այնքան ատեն որ արգի-լումը չի մտներ որ դիին մտորումներուծիրին մէջ, կամ կը մտնէ միայն որպէսլռութիւն, պատ մողը եւ արձանագրողըկը մնան երկու, բաժնուած իրար մէ։ Այսամբողջը յստակ է արդէն իսկ գերեզ-մանի տեսարանին մէջ. «Հայ րի կիդ հար-

ցնէիր, ըսեր էին, երբ հետաքր քրու -թեան նշաններ ցոյց տուեր էի. իսկ հայ -րի կէն մնացած էր միայն մէկ տպա-ւորութիւն. սո՛ւս ծօ, ըսուած կտրուկ,ապ տակի մը պէս, եւ լռութիւնը» (էջ119), կամ՝ «հայրիկին հետ այս հեռաւորառն չո՞ւմն էր արդեօք որ զինք մղեր էր,առանց իսկապէս անդրա դառ նալու ա-րարքի նշանա կու թեան, խօ սեցնելուդէպքին հե ռուէն կամ մօտէն տե ղեակմարդիկը» (էջ 120)։ Այս երրորդ գլուխինմէջն է ամէն պարագայի, որ կը սկսինքհարց տալ թէ ուրկէ՞ կու գայ տղունհետա քրքրութիւնը, մտաբերումն ումտա լ լկումը հայրա սպանութեան դէպ-քին նկատ մամբ։ Ճիշդ է։ Մտա լ լկումըկու գայ, ենթադրենք, սպաննուած հօրեւ անձնական հօր մօտիկութենէն, լռու-թենէն, խլուրդի գո յու թեամբ ապրող յե -տա մղուածէն, ան յիշողութենէն։ Բայցասիկա պատմողին մտա լ լկումն է։ Իսկարձա նագրո ղի՞նը։

տոՅԳիՆ որոՆումը

Պատմահոգեբանական ծրագիրին լըծ-ուած տղան կ’ուզէ ուրեմն ձերբազատ-ուիլ ե՛ւ պաշտօնական տարբերակէն,ե՛ւ մասամբ բանաւոր փոխանցումի են-թա կայու թե նէն, ըսենք, կամ վիպայինհանգամանքէն։ Չ’ուզեր երեւակայել,զինք հետաքր քրողը ճշմար տութիւննէ։ Ճշմարտութիւնը պատմական է։ Յա-ջորդ գլուխին մէջ պիտի այ ցելէ միակվկային, որ ողջ մնացած է, այսքանտարիներ ետք, իմա՝ հար սին՝ յու սալով,որ անկէ պիտի կարենայ քաղել վճռա-

ԹԻՒ 1–2 2016

Ս

կան մանրամասնութիւն մը, կամ գուցէլման ճշմարտութիւնը։ Հարսին այցելու-թեան երթալու գաղափարը սա կայնհետեւանքն է յայտնութեան մը։ Հին,մոռցուած, յիշողութիւններուն մէջ թաղ- ուած դէպքին վկա ներէն մէկն է, թաղինբնակիչներէն մէկը՝ Մեխակ Հայ կուհին,որ ճամբան ցոյց կու տայ, «երբ պիտիմեկնէի տունէն ու քաղաքէն» (էջ 125)։Վեր ջին վայրկեանի յայտ նութիւն մը ու-րեմն, գրեթէ պատահական, որմէ կըսկսի դէպքին վերադարձը։ Ան ցեալն է,որ կը վերադառնայ՝ ստեղծելով այդտա րօրի նակ զգացումը, որ ունինք, երբվիպային անցեալը, կորսուած, առաս-պելի վիճակին վե րա ծ ուած անցեալ մըկը խու ժէ ներկային մէջ։ Ես/ինք ըսողը,պատմողը կը տեսնէ ուրեմն կինը, նախ-կին հարսը, Հայ կուհիի պատուհանէն.«Որքան կի նը կը քալէ զառիվերէն, իսկես կը ծռիմ պատշ գամէն, հետեւելուհամար անոր դանդաղ քայլուածքին,այնքան կը հակիմ զգա յու թիւններուայն տարտամ ու խուլ ցանցերուն, որկը յայտնուէին մէջս, երբ կը դիտէիվարէն պատշգամի բազրիքին կռթնածհարսը« (էջ 133)։ Եւ քանի որ այս եր-րորդ գլուխը մոռացումի եւ վեր յայտ -նութեան տարտամ խաղին նուիր ուածէ, ահաւասիկ յայտնութիւն մը եւս, հի-նէն լսուած խօսք մը Համ բար ձումինմա սին, խօսք մը, որ մոռցուած գացածէր, եւ որ հիմա յանկարծ իմաստ կըստանայ, խօսք մը, որ այդ Համբար-ձումը մօտիկը կը դնէ Սեդօ հօրեղբօր,այն մէկուն, որ (1918-1920 տա րինե-րուն) կինը Հալէպ ձգեր է, Կիլիկիա գա-ցեր է կռուելու եւ հոն էշ նահատակեղեր է։ Անոր «խենջար»ը Համբարձու-

մը բերեր է եւ յանձներ է հօր, որ մինչեւիր մահը պահեր է զայն, պահեր է որ-պէս նշխարք մը։ Հոգեվերլուծող ներըայդ առարկային նշանա կութիւնը թողվերբերեն։

Վերյայտնութեան նուիրուած գլու-խէն ետք, ահաւասիկ նախկին հարսին,դէպքի հարսին՝ Թեփորային յատկաց-ուած գլուխը։ Պատմողը այլեւս զան-ցած է մոռացու թիւն ը։ Մտած է վերըս-տին պատմութեան մէջ։ Այցելութեանկ’երթայ այդ «վաթ սուն նոց» կնոջ (էջ155), միակը, որուն համար դէպքը ա-ռասպելական չէր ու չէ՛։ Ի՞նչ պիտի ըսէոճիրին մասին, իրենց ընտանեկան խա-ղաղ կեանքը նկարագրելէ ետք։ Ժա -մանակաւոր նոպայ մը, կ’ըսէ, կը կրկնէգրեթէ բառ առ բառ պաշ տօ նականտարբե րակը։ Մինչեւ իսկ սուտ կը խօ-սի՝ ըսելով, որ ինքը հոն չէր ոճիրին օրը։«Բայց ինչ պէ՞ս, կ’ըսէ, ինչպէ՞ս գիտնալստուգապէս»։ Ստոյգը այն է՝ ինչ որ կըհակադրուի վի պայինին։ Բան մը շա-հած է սակայն այդ այ ցելութեամբ, տե-սակ մը մտերմութիւն տռամի մասնա-կիցներուն հետ։ Եւ հոս ար դէն իսկ կըսկսի վեր ստեղծել, պիտի ըսէի գրեթէ՝հնարել, պատրաստելով ինչ որ պիտիգայ հինգերորդ բաժնին մէջ։ «Ինչպէ՞սվերակազմել այն տարտամ զգայութիւ-նը, որ ունեցայ պահ մը, չանդրադար-ձայ բո լո րովին ատոր, այն հե ղուկ, քողինմանող ու զիս պա րուրող գրգիռը, հոսքմը գրե թէ, որ կը բխէր, կ՚ար տածփարմիայն ոճիրի, հեշ տութեան, վայելքի ուբրտութեան աղ բիւրէն ու կը տարած-ուէր սենեակին մէջ» (էջ 187)։ Ոճիրը՝լաւ, բայց հեշտու թիւնն ու վայելքըուղղակի վերակազմուած ճշմարտու-

129 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

թեան մաս կը կազմեն։ Ճշմար տու թիւ -նը հոս արդէն իսկ՝ դարձած է իրականու-թիւն։ Այցելութենէն կը մնայ միայն «պա -րապ» մը, «այդ պարապը, կ՚ըսէ, այդ լե-ցուն պարապն էր որ կը մնար, այն որկ’ամ բարուի, ինքզինք կը պահ պանէ,ինքզինք չտուող, էջի մը պէս» (էջ 190)։

Եւ այսպէս կը հասնինք հինգերորդբաժնին, այն մէկուն, որ նուիրուած էոճիրի հո գեպատմական վերակազմու-թեան։ Պէտք չէ մոռնալ մղիչ ուժը այսքննար կու մին։ Սո փոկլէսի Եդիպոսիննման, պատմողը հոս կը քալէ ոճիրի մըհետքերուն վրայ, առանց անդրադառ-նալու, որ այդ հետքերը կը վերադար-ձընեն զինք դէպի իր անձը։ Կա ռոյցըանշուշտ աւելի բարդ է, քան այն մէկը,որ կը կազմակերպէ Եդիպոս Արքան,քանի որ պատմողի եւ արձանագրողիճեղ քուածքը կայ այստեղ, ան հրա ժեշտճեղ քուածք վկայութեան դարուն, այ-սինքն այն դարուն, երբ պատ մա կանու -թեան սկզ բուն քը իր տիրութիւնը ըն-դարձակած է բոլոր մարզերուն վրայ,եւ երբ գրա կա նու թեան կը մնայ միայնմէկ բան, բայց էականը. այդ սկզբուն-քին ցուցա դրումը, պա տումը բար ձրա-ցնելով երրորդ կարողութեան։ Վերա-կազմու թիւ նը ստիպ ուած է նկա տի առ-նելու ընթացիկ մեկնաբանու թիւնները,ու վերստեղ ծե լու ցանկութան եւ ոճի -րի ամբողջ շրջածիրը, ընտանեկանտռամային բոլոր բա ղա դրիչ ները մէկառ մէկ իրարու զօդե լով։ Ամէն ինչ կըսկսի Համբարձումի ան դիմադրելի ցան -կութեամբ իր հարսին հա մար, երբ իրկնոջ մէջ շատոնց պաղած էին այդկրակները, եթէ երբեք գո յու թիւն ու -նեցած էին։ Բա նաւոր առասպելի վկա -

ներէն մէկուն խօսքը կը յիշուի, «տաքփուռը գտաւ, մէջը մտաւ» (էջ 210), եւպատմողը արդէն իսկ իր մեկ նա բա -նութեան մանր հիւս քով սկսած է պա-տել դե րա կատարները, ամէնէն փոքրնշան նե րու հիման վրայ. «Այն տենդին,այն ար տա կարգ բայց քաղցր կիրքինար ձագանգը չի՞ գտնուիր Թե փո րայիխոստովա նու թեան մէջ, շատ կը սիրէրինծի, հոգի կու տար»։ Եւ ուրեմն որոշ -ուած է։ Վերա կազմութիւնը անկողինիտեսա րաններ կը ստեղծէ հարսին ուկես րայ րին միջեւ։ Յով հանը, ապագայոճրագործը, որ հարսին առքին մէջբռնուած է ինքն ալ, կը տեսնէ զիրենք(վերակազմողին համաձայն), կը խեն -թա նայ, չի խօսիր։ Կամ (տար բեր մեկ-նաբանութեամբ մը) Յով հանը եւ հար-սը կը հա մակրին իրարու, կը զուար -ճանան, կը խա ղան ձեռքի խաղեր, մին-չեւ որ հայրը ան դրա դառնայ վտանգինեւ սաստէ երի տասարդը, արգիլէ։ Եր -կու մեկ նա բա նու թիւն ները կը գոյակ-ցին, կը յար մարին իրարու։ Երբ տղանկը տեսնէ զու գա ւո րումը հօր եւ հար-սին միջեւ, «այն ատեն գիտցաւ, կ՚են-թադրեմ, որ քայքայումը սկսած էր» (էջ220)։ Հասնելու հա մար կնոջ, տղանպէտք է ջնջէր այդ խոչընդոտը, որ լե-րան մը պէս կը ցցուէր դիմացը։

իՊԱՅիՆը Եւ վիՊԱկԱՆը

Այս վերակազմութեան ընթացքին,զարմանալի չէ, որ հայրերը շփոթին,արդէն այն քան մօտ էին իրարու։ Տղուն(ոճրագործ տղուն) մտքին մէջ կը յառնէ,

ԲԱԳԻՆ | 130

ԹԻՒ 1–2 2016

Վ

իբր թէ, ուրիշ տե սարան մը, «երբ գի-շերը, մութին մէջ, շատ առաջ, շատառաջ, արթնցեր էր աղ մուկէն, չէր գիտ-ցած ո՞ւր էր, նստեր էր, դարձեր էր մօրկողմը, եւ այն ատեն տե սեր էր հսկայշուք մը որ հակած էր անոր վրայ,կարծես կը բզքտէր, որ դարձեր էր մէ -կէն, իր կողմը, / սո՛ւս ծօ, ըսեր էր հօրձայնով» (էջ 222)։ Երբ գիտենք որ «սո՛ւսծօ»ն պատ մողին հօր խօսքն է, որ կըկրկնուի քանի մը անգամ վէպին մէջ,լռու թիւն պար տադրող, լռութեան մէջսուզուելու եւ խեղդուելու խոստումով,այս մէկ «սո՛ւս ծօ» իս կապէս ընթերցո-ղի ու ղե ղին մէջ ալիքներ ու արձագան-գներ կը ստեղծէ։ Այս ամ բողջը, որպէս-զի վերա կազ մուի ինքնաբերաբար այնպահը, երբ մեռցնելու որո շու մը կը կա-յանայ տղուն մէջ։ Բիրտ, գրեթէ անաս-նական հօր մը պատկերը կը կեր պա -րան ուի իր (թէ մե՞ր) աչքին առջեւ։ Բայցմայրն ալ իր պա տասխանատուութեանբաժինն ունի եղեր։ Բաժնած է իր ան-կողինը, զզուած է այդ մար դէն, ինչո՞ւինքը չըլ լար տղան ոճրային արարքինմղողը։ Եւ ահաւասիկ վարկածը դար-ձաւ իրա կա նութիւն։ Հոս ալ, պատմողը(եւ արձանագրողն ալ իրեն հետ) ի՛ր մօրմասին չէ՞ որ կը խօսի, տպաւորիչ էհատուածը, մօրը մասին է. «Չէ՞ր բաւերշարժիլ բնազդով, ըմ բռնել տղուն հո-գեկան խախուտ դրութիւնը, լա րել,ստեղծել կլիման, տեւական գան գատը,տեւական անէծքն ու վար կա բեկումըմարդուն, որ ո՛չ հայր էր, ո՛չ ամուսին,ի՞նչ էր որ ան, ինչո՞ւ առի, երանի չառ -նէի, եթէ ալամին բերանը իյնալը չըլ լար,կը ձգէի, կ՚առնէի տղաքը ու կ՚երթայի։Այս պէս լսեր եմ մայրիկը, անդադար

դժգոհ, անդադար փորձող խզումիքայլը եւ ետ կեցող» (էջ 232)։ Վերջիննախադասութեան մէջ անցքը կա-տարուած է։ Պատ մո ղին մօր մա սին է,ո՛չ թէ ոճրագործ տղուն մօրը։ Թողըլ լայ բաղդատութիւն մը միայն, կա-ցութիւնը հասկնալու համար ծանօթվիճա կի մը յիշա տա կումը միայն։ Եւ հոսամէն պարագայի՝ ետ քայլ մը կը կա-տարէ պատմողը, եթէ ինքն է տակաւինխօ սողը։ Կարծես ինքնզինք կը մեղադ-րէ, քիչ մը շատ հեռու գացած ըլ լալունհա մար, ըսի-ըսաւներու լպրծուն զառի-վարին անձ նա տուր. «Կը հետեւիս, չեմգիտեր ինչո՞ւ, առանց վարա նու մի,քուկդ կը դարձնես բամ բասանքներունվկա յու թիւնը, կար ծես թէ այնքան դիւ-րին ըլ լար օրինազանցումը։ Գրեթէտարւած՝ քու կարգիդ ատոնց թելադ-րած գայ թա կղե ցուցիչ վէպէն, որունմէջ ապրելէն կը հեշտա նայ թաղեցին»(էջ 235)։ Ուրեմն վէ՞պ էր, վիպայինի՞իմաստով։ Պէտք չէ՞ տարուեր ինքը այդ«վէպ»ով արդեօք։ Այսքան դժուա՞ր էուրեմն վի պա յինէն ձերբազատ ուիլը։Եւ պէտք է նշմարել «քու կարգիդ»իերկ րորդ դէմքը, մտեր մութիւնը պատ -մողին եւ ար ձանագրողին միջեւ, նոյն-ու թիւնը գրեթէ, որ պիտի հաս նի իր կա -տարին վերջին բաժ նին մէջ։ Հոն չենքհասած տա կա ւին։ Վերա կազմութանմէջն ենք, ասոր տարօ րինակ օրինավի-ճակին յանձ նուած, վիպայինին եւ վի-պա կա նին միջեւ։ Ազդարա րութիւն մընէ ինչ որ կարդացինք։ Միշտ կայ վտան-գը հո գե պատ մականին սահմանը զան-ցելու, անցնելու միւս կողմը, վիպայինինկողմը։ Բո լոր հո գե պատմական մար զե -րը (հոգեվերլուծում, ազգագրութիւն,

131 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

բանաւոր պատ մութիւն) այդ վտան գինենթար կուած են։ Վէպը (պըլտեանա-կանը) հոգե պատ մա կանի սահ մա նինվրայ կը յառա ջա նայ, կը վերափոր ձար -կէ զայն, կը յանձնէ ինք զինք սահմանիհակասական կամ յարա կարծականտեղա գրութեան։ Եւ վէպ բառը այս ան -գամ կը գոր ծա ծեմ վիպականի, ո՛չ թէվիպայինի, իմաս տով, հասկնալու եւընդունելու պայ մա նաւ որ վիպականըստի պո ղութեան տակն է ան դա դարինքզինք սահմանելու, ինք զինք սահ-մանելու վիպա յինին դէմ, հոգեպատ-

մականի սահմա նին վրայ։ Սահ մա նու -մը երբեք չէ տրուած։ Վէպն է, որ կըկատարէ զայն, իր ըն թացքով։ Բայցքանի որ նոյն բառն է, քանի որ երկուքնալ «վէպ» են, ե՛ւ վիպա յինը, ե՛ւ վիպա-կանը, մո լո րումը դիւրին է։ Կրնայի մին -չեւ իսկ ըսել որ մո լորումը օրէնք է։ Այդէ պատճառը, որ արձանագրող-պատ-մողը (հոս, այս հան գու ցային պահին,չեն զանազանուիր իրար մէ, հիմա հաս-կընալի է, թէ ինչո՛ւ) կը զգու շանայ վի-

պայինէն, բայց չի սրբա գրեր, կը շա-րունակէ նոյն ըն թաց քով։

Հոգեպատմաբանը հօր եւ որդիինմի ջեւ յարաբե րու թիւն ները նորովի կըփորձէ ուրեմն մեկնաբանել (հայրը կ’ու-զէր հերոս երեւիլ տղուն աչքին, մինչ-դեռ խղճալի էր միայն), եւ յանկարծ, էջ239, վերստին հայ րիկն է, պատմողինհայրը, որ կ՚առ նուի որպէս չափանիշ,«ինչպէս հայրիկը, միշտ իր ամրափակհեղի նա կու թեան մէջ պահ ուը տած,միշտ գիտցողի, իրաւացի եղողի կըտ-րուկ շեշ տով, որ կը սպաննէ ու ոչինչկ՚աճեցնէ»։ Հոս հայրերը զանա զանելիչեն։ Հայրը կ’երեւի ինչպէս որ է, մերկ,ծի ծա ղելի, «վերէն վար մերկ, առանցայն շուքին, որ հայ րու թիւն կոչուածըդնելու է շուր ջը եւ որմէ կ’ակնածիս»(էջ 241)։ Յետոյ կայ յի շա տակը այն զըզ-ուելի պահուան, երբ հայ րը տղուն ամոր-ձիքներուն կը դպի, վստահ ըլ լալու հա-մար որ «իջած են», ատե լութեան վերա-կազմուած սկզբ նա ւորութիւնը, այդ գե-րա գոյն վիրաւո րան քը, տղուն վրայ իշ-խելու կարողութիւ նը։ Եւ այս ամբողջըբացատրելէ ետք, «ան կա րե լի չէ քեզիմօտենալ վերջին տեսա րանին։ Պէտքէ բե մադրես կրկին, խմբագրես զայն»(էջ 246)։ Այս երկրորդ դէմքով յորդորինմէջ, պատմողին եւ արձանագրողինտարբերութիւնը անհետա ցած է։ Ան-շուշտ պի տի չգտնուի բուն, միակ, վերջ-նական պատ ճառը, բայց կարե ւորը հո-գեպատ մական վերակազմութիւնն է·«Բայց դուն կրնաս դնել այդ հայրն ուորդին դէմ դիմաց, վերջին ճակատումիմը ատեն»։ Մէկը կ’արգիլէ, միւսը կ՚ուզէաշխարհը մաքրել այդ աղտեղութենէն։Եւ ահաւասիկ վեր ջին հանդի պու մի

ԲԱԳԻՆ | 132

ԹԻՒ 1–2 2016

Միշտ կայ վտանգը հոգեպատմականինսահմանը զանցելու, անցնելու միւսկողմը, վիպայինին կողմը։ Բոլորհոգեպատմական մարզերը(հոգեվերլուծում, ազգագրութիւն,բանաւոր պատմութիւն) այդ վտան գինենթարկուած են։ Վէպը(պըլտեանականը) հոգեպատմականիսահմանին վրայ կը յառաջանայ, կըվերափորձարկէ զայն, կը յանձնէինքզինք սահմանի հակասական կամյարակարծական տեղագրութեան։

տեսա րանը, ուր եմն. «Ծօ նորէն հոս ի՞նչգործ ունիս, ըսած պէտք է ըլ լայ Համ -բարձում աղա, ինչ պէս վա նե լու շեշտովըսած պէտք է ըլ լայ հայրիկը, երբ ըլ-լայի հոն ուր չէր սպա սեր, ինչ պէսկ՚ընեն այս մարդիկը երբ իրենց հասունմար դու իշխանութենէն վար կը նա յինու կը դատեն տղոց արարքները» (էջ248)։ Հոս հասկնալի է, թէ ինչու պէտքէ մեր կարգին դանդաղ յառաջանա-յինք։ Եթէ ոչ՝ ան կարելի պիտի ըլ լարհետեւիլ հայ րե րու այս զուգամիտու-թեան, այն հատուածին մէջ ուր, զուգա-դի պութեամբ, պատ մողն ու արձանագ-րողը չեն զանազանուած այլեւս։

Եւ հիմա հայրն է այլեւս կեդրոնը։Գիրքին վերջին էջերն են։ Հարուածըպիտի հաս նի իր թիրախին (էջ 264)։

սո՛ւս որ կ՚ըսէր, կը լսէի, կը թուէրթէ կը լսէի կլոր պարապ մը լեզուինտակ, չըսուած բա ներու բովանդակմը թելադրող, որ այլեւս մաս կըկազմէր իր ձայնին […]. Մինչեւ վեր-ջը այդ լռութիւնը պահպանեց, կո-կորդէն բռնուած, խեղդուեցաւ այդմնջութեամբ։ Չես կրնար չմտածել,արդեօք ան չմեռա՞ւ անհասկնալիհար ուածէն։ Եւ ասոր համար է որչես կրնար չըմբոստանալ,… ար-դեօք ան չէ՞ր տա ռա պեր անձնա-պէս գաղտնիքէն, որպէս թէ իրնըլ լար եւ զայն քողարկելով կ՚իւ րա -ցնէր զայն բայց կը մեռնէր անով,թերեւս անկէ զար նուած։

Այո՛, բայց ինչո՞ւ հարուածը պիտիհասնէր հօր, անձնական հօր, սեփա-կան հօր, պատ մող-արձանագրողինհօր։ Պահ մը պէտք է յիշել շարքի չոր-

րորդ վէպին՝ «Պատ կերը»ին կորսուածլուսանկարը, անգտանելին, այն մէկը,որ մէջտեղէն վեր ցուեր էր, թեր եւս մօրձեռքով եղած ճարպիկ ջնջումով, այնլուսանկարը, որուն ընդմէջէն տղան,պատմողը, պիտի ունենար փաստըհայրիկին երիտասարդական տարի նե -րուն։ Կապ մը կա՞յ երկու լռութիւննե-րուն միջեւ։ Եւ ինչո՞ւ վերջին հաշ ուովհայրը «այնքան խորունկէն խռոված»ըլ լար, «որ անկարող էր դիմա դրե լուհար ուածին առանց լռելու, որով լռու-թիւնը պաշտպանութեան ձեւ մըն էր,սուգի ձեւ մը» (էջ 261)։ Հարուածը հա-սած է հօր, առանց ո՛չ մէկ յաւելեալբացատրու թեան։ Լռութեան համար բա-ցատրու թիւններ կը փնտռուին, սուգ,անկարողութիւն դիմադրելու։ Բայցհարուածի՞ն համար։ Շատ մօտիկընկերն էր, ա՞յդ է պատ ճառը։ Բայց չէինտես նուեր, կ՚ըսուի, տարիներէ ի վեր։Ուրեմն վէպի տրամաբանութեան հա-մաձայն կայ բան մը, որ բացատրու-թիւն չունի, այն, զոր կը կոչէ «գաղտ-նիք»ը։ Հարուածը կը մնայ անհասկը-նալի մինչեւ իսկ այնքան նուրբ եւ այն-քան հմուտ կեր պով ոճիրին տե սար ա-նը վերակազմողի աչքին։ Գաղտնիքըկը խուսափի հոգեպատ մական մօտե-ցու մէն։ Կը գտնուի լռութեան եւ արգի-լումին ետեւ, այն նոյն ար գի լու մին, որխեն թե ցուցած է միւս տղան, ոճրագոր-ծը, ու զայն մղած է սպա նու թեան, հայ-րա սպա նու թեան։

Այս վերջին գլուխին մէջ, որ մի-մի-այն հօր գաղտնիքին նուիրուած է, հոն,ուր հար ուածը կը վերադառնայ տուն,ուր հայրերը կը շփոթուին, այլեւս բա-ցարձա կա պէս չկայ նաեւ պատմողին

133 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

ու արձանագրողին միջեւ գաղտնի հե-ռաւորութիւնը։ Չկայ ոչ մէկ «կ՚ըսէ»։Փոխարէնը քանի մը անգամ կայ «կ՚ը-սես» մը, կայ երկրորդ դէմ քին մտեր-մութիւնը, որով պատմող-արձանագ-րողը կ՚ուղղուի ինքնիրեն, «կը նա յիս,կը մօտեցնես, իրարու քով կը բերես…»(էջ 266), «այս է որ քեզ կը խռովէ, վրի-պած որդին» (էջ 276)։ Նիւթը հօր տկա-րութիւնն է, հօր թշուառութիւնը, արգել-քը, զոր յարուցանելէ առաջ որդիին դէմ՝յարուցած է ինքն իր դէմ, եւ որմէ մեռածէ, կ՚ըսէ, որդիին փոխանցելով ե՛ւ տկա-րութիւնը, ե՛ւ լռութիւնը, ե՛ւ արգել քը, ե՛ւուրեմն զա նոնք հասկնալու անհունպարտականութիւնը։ Պատմող-արձա-նագրողն է, մէկ անձ եղած այլեւս, ինք-նիրեն հասած, իր ինքնութեան որպէսգրող, որ կ՚ըսէ ինքն իր մա սին, անշուշտերկրորդ դէմքով (եւ ոչ վաղակատա-րային երրորդ դէմքով մը). «Դուն ալ,շատ ուրիշներու պէս, կարող չես այդելքին, Յովհանի արիւնոտ ելքին, չեստես ներ, չես տեսած հարուածը, որ ըզ-գետնէր հայրիկը, եւ իր կոկորդէն բռնը-ուած ու վիրա ւոր այդ մարդը անկարողես խորտակելու կամ կրելու» (էջ 267),եւ անդին «կարծես քու պատ-մութիւնդըլ լար…» (էջ 268), ու նորէն «կար ծեսքու արարքներդ ըլ լային, որ յիշէիր, կըկրկնէիր զանոնք…» (էջ 270)։

կԱՅութԵԱՆ կԱռոՅցը

Ինչո՞ւ այսքան յուզում։ Մտալ լկումըի՛մս է հիմա, եւ սակայն պէտք է փակել։Կ՚ու զէի շարքին վէպերէն մէկը քննել,

յետոյ՝ համադրել, եզրակացնել։ Վէպըկը սկսէր ոճիրով մը, հայրասպանու-թեամբ մը։ Ոճիր մը գործուեր էր հոն,անցեալին մէջ, ըսենք՝ յիսունականթուականներուն սկիզբը, քովի դուռը,գրեթէ։ Պէյրութ ենք, մեր մանկութիւննու պատանեկութիւնն է, եւ ամէն պա-րագայի մենք ենք բոլոր վէպերուն հե-րոսը, շեշտուած կերպով, հատու կեր-պով ինքնակենսա գրա կան։ Ո՞վ՝ մենք։Անուն չունինք։ Մանրաշխարհի մըբնակիչն էինք, հիմա չենք։ Դարձած չա -փա հաս, ոճիրին շուրջ կը սկսինք հե-տախուզական աշխատանք մը, հետըզ-հետէ աւելի մտալ լկիչ։ Վկա ներուն կըդիմենք, մէկ առ մէկ, վկայութիւններ կըհաւա քենք, կ՚արձանագրենք։ Պէտք էվերակազմենք դէպքը, վերստեղծենքդե րակա տար ները, երե ւակայենք ըն-տա նեկան ու ընկերային համա գիրը,վերա կա ռու ցենք դրդա պատ ճառները,որոնք այդ տղան մղած են հօրը վրայկրակելու, երեք ան գամ։ Պատմագէտենք ու հոգե վեր լուծող միաժամանակ։Եր կու մարզերը կը միա ցնենք մէկ ան-ձի մէջ։ Կ՚ուզենք ստոյ գին հասնիլ, իրա-կանութեան ստոյգ կռուանին, խարիս-խին, չենք բա ւարարուիր ըսի-ըսաւնե-րով, բամբասանքով, վկա ներու կամբանիմացներու շաղա կրա տութեամբ,տա րած ուած առասպելներով, ո՛չ իսկդատական քննութեան եզրա կացու-թիւններով, դէպքին շուրջ։ Կ՚ուզենքգոր ծածել բանաւոր աւանդութիւնը,ան կէ ցուցանիշներ քա ղելու հա մար, ուվերա դառ նալու համար բուն պատա-հածին, վե րա կազմելու համար ստոյգիրողու թիւ նը, հրամցնելու համար զայնմենք մեզի որ պէս վարկածային, բայց

ԲԱԳԻՆ | 134

ԹԻՒ 1–2 2016

Վ

անհեր քելի իրա կանութիւն։ Եւ այդ ընե-լու համար բացար ձա կապէս ուրիշ նա-խա տուեալ չու նինք։ Ունինք միայն այն,ինչ որ բանաւոր աւան դու թիւնը հիւ-սած է ու տակա ւին կը հիւսէ դէպքինշուրջ այս մանրաշխարհին մէջ, զոր նա-եւ ու միեւնոյն առիթով կը նկա ագրենք։Վկաներու խօսքը, վստահելի կամ ան -վստահելի, այդ խօսքէն բխած մանրա-պատումները մեր միակ արխիւը կը հան -դիսանան։ Բայց արխիւ մըն են, անոնցհետ կը վարուինք որպէս արխիւ մը,որուն փո խանցած տեղեկութիւններըսա կայն պէտք է գիտնանք մեկնաբա-նել, ի կատար հասցնելու համար մերհե տա խու զական վերակազմութիւնը,իր եռակի բնոյթով, գրեթէ ոստիկանա-կան, գրեթէ պատ մական ու պատմա-գիտական, գրեթէ հոգեվերլուծական։

Մինչեւ հոս ոչի՛նչ որ ըլ լար յեղա-շըրջական։ Շատ մը վիպագիրներ նոյննախա պայ մաններով աշխատած են,նոյն ծրագիրը մշակած են։ Այո՛, բայցուշադիր՝ խօ սեցայ յոգնակիով, ըսի«մենք»։ Ինչո՞ւ «մենք», ո՞վ ենք մենք։ Ո՞վէ հետախու զումը կատա րողը, վկանե-րուն քով գացող ու զանոնք խօսեցը-նողը, տետրակի մը մէջ նօ թա գրողը,վերջին բուն վկան հետապնդողը, ետ-քը՝ վերակազմութեան ձեռ նարկողը։Անուն չէ տրուած իրեն։ Կոչենք զինքը(ինչպէս ըրինք մէկ անգամ նա խորդէջերուն մէջ) Եդիպոս, պայմանականանուն, կրնար ըլ լար որեւէ ուրիշ անունմը։ Ուրեմն Եդիպոս հետախուզականաշխատանքին յանձնուած է։ Իր էու -թիւնն է, ինք հետա խուզողն է։ Վէպիննիւթը այդ հետախուզումն է։ Եւ ու-րեմն, խորքին մէջ, կրկնակի վէպ մըն է

մեր կարդացածը։ Ունինք նախ ոճիրինպատմութիւնը, որ կը յստականայ հե-տըզհետէ, զոր կը տեսնենք մեր աչքե-րուն առջեւը, վերակազմուած, լման,համոզիչ վեր ստեղ ծումով մը։ Բայցունինք նաեւ այդ վերակազմութեանտա նող լման հե տա խուզական որոնու-մին պատմութիւնը։ Եդիպոսն է միշտ,երկու բեմի վրայ միեւ նոյն ժամանակ։Կայ ոճիրին տեսա րա նը։ Եւ կայ երկ-րորդ տեսարան մը, այն մէկը, ուր կէ ինքկը դիտէ ոճիրը, որ հետզ հետէ կը վերա-կազմուի իր ջանքերով, ի՛ր ու մե՛ր աչ-քին առջեւ։ Եւ հոս ալ, իրա կանութեանմէջ, մասնաւոր նորութիւն մը չկայ։ Իվերջոյ ուրիշ ի՞նչ ըրած են մէկուկէսդարէ ի վեր՝ մարդկային կոչուած գի-տու թիւն ները, գերմաներէն բա ռով մը՝die Geisteswissenschaften, եթէ ոչ ի-րենք իրենց համար փնտռել գիտա կանօրի նա ւորութիւն մը։ Ինչո ՞ւ։ Չունէի ՞նօրինաւորութիւն։ Ո՛չ իբրեւ գիտու թիւն,իբ րեւ պատմողական մեկնաբանու-թեան գիտութիւնները։ Հո գե վերլուծու -մով եւ Ֆրէօյ տի ինքնահարցադրու-թեամբ չէ՛, որ սկսած է ստոյգին ձգտողայդ արկա ծա խն դ րութիւնը, հոն ուրկար ու կայ միմիայն վկայութիւնը։ Սկը-սած է ԺԹ. դարու բա նա սիրութեամբ,բանասիրական կրթանքներով, եւ առա-ջին հերթին՝ համեմա տական առասպե -լա բա նու թեան գիտութեամբ։ Պատու-մին եւ պատ մուա ծին հետ գործ ունէինայդ գի տու թիւնները։ Պէտք է մեկնա-բանէին, հասնէին ստոյ գին, պա տումինընդ մէ ջէն, միայն ու միայն պատումինընձեռած ցու ցա նիշ նե րով։ Կը վերա-կազ մէին ան դադար ոճիրին տեսարա-նը, եւ այդ իսկ վերակազ մութիւնը կը

135 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

դարձ նէին դի տար կումի առարկայ։Ճիշդ է, հոգեվերլուծումով է, որ լիո վինյայտ նի դար ձած է այս կառոյցը, երկումա կարդակով եւ երկու տեսարանովկա ռոյցը։ Հում նիւթը միշտ եղած էրվկայութիւնը։ Եւ վկայութիւնը միշտ կըխօսէր ոճի րի մը մասին։ Ֆրէոյտն է, որլման կառոյցը երե ւան բերած է (բայցանշուշտ առանց զայն խնդ րոյ առար-կայ դարձնելու որպէս կա ռոյց), հայ-րասպանութեամբ իր մտալ լկու մով,գործին մէկ ծայրէն միւսը, բայց նաեւերկու մակարդակով տե սա րանի կազ -մա կերպութեամբ, եւ ան շուշտ վկայու-թիւն/մեկնաբանութիւն զոյգին տա լովքա ղաքացիական լման իրա ւունք։ Ոճի-րին բեմը, վե րա կազմութեան բեմը։ Եր-կու բեմ։ Միշտ եր կու։ Բայց արդէն եր-կու չէի՞ն Սոփոկլէսի Եդիպոսէն ի վեր։

Հնարաւոր է ուրեմն ոճիրին պարա-գաները վերակազմել մեր ձեռքին տակեղած ցու ցանիշներէն մեկնելով, բանա-ւոր վկայութեան արխիւը գործածելով։Ուշադիր. բա նաւորը, բամբասանքը,առասպելը, իրենք իրենցմով արխիւ չենկազմեր, բնա կան է։ Արխիւ կը դառնանայն պահուն, երբ նկատի կ’առնուինորպէս վկայու թիւն, որմէ կը մեկնի ստոյ-գին փնտռտուքը, եւ այդ փնտռտուքըկրնայ միայն մէկ ձեւ զգե նուլ, մեկնա-բանութեան ձեւը։ Ուրիշ ո՛չ մէկ շօշա-փելի տուեալ։ Ուր եմն ոճիրը, ոճիրինպա րագաները, պատմական եւ հոգե-բանական վերստեղծումով կը վերա -կազմենք ու կը հրամցնենք որպէսստոյգ։ Որեւէ մեկնաբանութեան ետինկայ պարտադրաբար ստոյ գին հրամա-յականը։ Ֆրէոյտ երբեք ուրիշ բան չէըսած ու չէ ըրած, կ՚ըսէի վե րը, յե տոյ

թեթեւ կերպով մը սրբագրելով այդբանաձեւը։ Բայց սրբագրութեամբ կամառանց սրբագրութեան, յստակ է, որհոգե վեր լու ծական մեկնաբանութիւնըչի կրնար հրամցնել ինքզինք որպէսվիպային, որպէս առաս պել, որպէս հնա-րովի պատ մութիւն։ Ստոյգին հրամա-յականը կը սկսի այն իսկ վայրկեանէն,երբ բամբասանքը եւ բա նա ւոր աւան-դութիւնը կը դարձուին վկա յութիւն։Ա՛յս է, որ վերը կոչեցինք պատ մակա -նու թեան սկզբունքը։ Մեկնաբա նականգիտութիւններու սկզբունքն է։ Եւ հոսհա յե րէն բառ մը կը պակսի ինծի։Անշուշտ պատմականութեան սկզբուն-քը պատ մա կա նա պաշտ (historiciste)սկզ բունք մըն է։ Եդիպոս կը վերակազ-մէ ոճիրին իրակա նութիւնը, շատ լաւ։Բայց Եդիպոսին իրականութի՞ւնը, ուր-կէ՞ գիտենք զայն։ Հոս պէտք է մոռնալպահ մը, որ ոճիրին իրականութիւնը եւԵդիպոսին իրա կա նութիւնը նո՛յնն են։Այնքան ատեն որ ոճիրը չէ վերադար-ձած տուն, Եդիպոս փնտռողն է, գի-տունն է, պատ մա գիտական եւ հոգե-բանական բոլոր մեթոտները կի րար-կողն է, մեկ նաբա նու թեան բոլոր նրբու-թիւնները գործադրողն է։ Կը կրկնեմուր եմն. ուրկէ՞ գիտենք Եդիպոսի փըն-տըռտուքին մասին։ Ամէն ինչ հրապա-րակային չէր ի վերջոյ, հա սա րակաց գի-տու թիւն չէր, նոյնիսկ եթէ ինքը թագա-ւորն էր Թէբէի։ Պէտք է ինքը պատմածըլ լայ, պէտք է մէկու մը պատմած ըլ լայ։Ուրեմն անգամ մը եւս՝ իր իրա կա -նութիւնը, հետա խու զական աշխա-տանքին իրականութիւնը, կը ճանչ -նանք վկայու թեան մը ընդմէջէն, ի՛ր իսկվկայութեան ընդմէջէն։ Չէինք կրնար

ԲԱԳԻՆ | 136

ԹԻՒ 1–2 2016

բանի մը հասու ըլ լալ առանց մէկու մըվկայութեան, նախընտրաբար դէպքինու արարքին ամէնէն մօտիկը գտնուողանձէն բխած վկայութեան։ Եւ ո՞վ աւելիմօտիկը կը գտնուի ե՛ւ դէպքին, ե՛ւարարքին, եթէ ոչ ինքը՝ Եդիպոս։

Ահաւասիկ ունինք այս ձեւով«վկայութիւն» եւ «վկայ» կոչուածին եր-կու մակար դակ ները։ Կան ոճիրին վկա-ները։ Վէպին մէջ բազմաթիւ են անոնք,բոլորն ալ հեռ ուէն կամ մօտէն կրնանիրենց վկայութիւնը բերել։ Բայց կայնաեւ արարքին, հե տա խու զական ա-րարքին վկան։ Եւ ո՞վ կրնայ ըլ լալ այդվկան եթէ ոչ ինքը՝ հե տախուզողը։ Յոյ-ները, երբ Եդիպոս անունին տակ՝ կըստեղծէին մէկու մը կեր պարը, որունգի տու թիւնը կը հաւասարէր ոճիրին(ըսինք՝ ոճիրին իրականութիւնը եւ հե-տա խու զումին իրակա նու թիւնը վերջինհաշուով նոյնն են), կը պարզէին էա կանհանգոյցը մեկնաբանական գիտու-թեան, այո՛, բայց միաժամանակ կըպարզացնէ ին զայն։ Խոր քին մէջ կ՚ան -գի տանային վկայութեան այս երկումակար դակները, կ՚ու զեմ ըսել՝ որ պէսվկայութեան մակարդակներ։ Եդիպոսըորպէս վկայ, որպէս ինքն իր վկան, որ -պէս իր արարքին, իր հետախուզումինվկան, որո՞ւ պատմած է արար քը՝ փըն-տռտու քը, հետախուզումը։ Սոփոկլէ-սի՞ն։ Բայց Սո փոկլէ սէն առաջ առաս-պելը չկա՞ր։ Պատ մած է մէկու մը, որ իրկարգին մեզի կը պատ մէ պատ մու -թիւնը, խե լա գար որոնումի, մտալըլ-կումի այդ պատ մութիւնը, մին չեւ ոճի-րին լման վերա կազ մութիւնը, մինչեւ որոճիրը հասնի փնտռողի եւ վերակազ-մողի դրան առջեւ։ Ունինք հիմա եր-

րորդ մա կար դակ մը։ Առաջին՝ ոճիրը եւոճիրին բեմը։ Եր կ րորդ՝ հետա խուզա-կան աշխա տանքը որպէս արարք, որնաեւ ոճիրը պատմելու արարքն է, եւանոր բեմը։ Երրորդ՝ հետախուզու-թեան (եւ հետա խուզողին) մասին խօ -սելու-պատմելու արարքը։ Այս եր րորդմակարդակին վրայ պա տա հածն է, որապշե ցուցիչ է։ Եդիպոս ինքնիրենպատմեր է իր իսկ կա տա րած հետա-խու զու թիւնը։ Ինքն իր որոնումին ման -րա մաս նութիւնները հաղոր դեր է։ Բայցինքն է նաեւ, որ իր պատ մածը ըն կալերէ (լսեր է, ար ձանագրեր է)։ Ինչ պէ՞ս գի-տենք, որ ինքնիրեն պատմեր է, հա-ղորդեր է։ Գիտե՛նք, քանի որ ինքն է, որպատմուածը, հա ղորդուածը կը փո-խանցէ (կը բեմագրէ ու կը բե մադրէ)։Կայ այսպէս խե լա գա րեցնող կրկնակի-ութիւն մը։ Նոյն Եդիպոսն է հոս եւ հոն։Ինքն է, նոյնն է, եւ սա կայն ինքնիրմէտարբեր է։ Պատ մողն է, ար ձանագրողնէ, եր բեք շատ հեռու ինքնիրմէ, ինչպէսբերանն ու ական ջը, եւ սակայն ինքն-իրմէ բաժ նուած, տարրական երկ պա-ռա կու մով մը։ Հեռու՝ մօտիկութեանմէջ։ Օտար՝ ընտա նու թեան մէջ։

Եդիպոս այստեղ՝ ինքն իր վկան է։Վաղակատարը կը թարգմանէ վկայու-թեան կա ռոյցը։ Եւ քանի որ, ամենայնհաւա նականութեամբ, այս երկուու-թիւնը եւ այս մէ կու թիւնը (երկու Եդի-պոս բայց մէկ վկայ, կամ հակառակը)բնորոշ են վկա յութեան կա ռոյցին հա-մար, ընդհանուր առմամբ եւ մասնաւո-րապաէս, կ՚արժէ քիչ մը եւս մանրա-մասնել։ Սոյն ուսումնասիրութեան ներ-ածական բաժնին մէջ ինչ որ ըս ուե ցաւայս մասին ժամանակաւոր բնոյթ ունէր

137 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

միայն, ընդհանրու թիւն նե րու հար թա -կին կը մնար։ Եւրոպական վէպիներրորդ դէմքն էր, որ (կ՚ըսէր ՄոռիսՊլա նշոյ) կը սկզբնաւորէ գրականու-թիւնը։ Պատմասանին աննկատելիյայտ նու թիւնն էր վէ պին առաջին էջէնիսկ։ Ժամանակի մը խորացումն էրփնտռտուքի ան ցեալին եւ արձա նա-գրութեան ու գրառութեան ներկայինմիջեւ։ Ասոնք ճիշդ էին բո լորը, բայց էա -պէս անբաւարար, որովհետեւ կ՚անգի-տանային վկայութիւնը, վկա յելու ա-

րարքը, ինքն իր վկան ըլ լալու տարօրի-նակութիւնը։ Ուրեմն հոսկէ պէտք էվեր սկսիլ ու վեր ջին վերաքաղ մը կա-տարել։ Այն վայր կեանէն սկսեալ, երբվաղակա տարը կը մի ջա մտէ, Եդիպոսկը պատմէ ինչ որ Եդիպոս պատմած էիրեն։ Կոչենք զանոնք Եդիպոս Ա. եւԵդիպոս Բ.։ Եդիպոս Ա. պատմաբան-հո գեվերլու ծողն է, այն մէկը, որ կըպրպտէ, հետա խու զու թիւնը մինչեւծայրը կը տանի, վկաները կը հարցու-փորձէ, ոճի րին համագիրը կը վերա-կազմէ, եւ վեր ջա ւորու թեան կ՚անդրա-դառնայ, որ հայ րա սպանութեան լմանպատ մութեան մէջ վեր ջին հաշ ուովինքն ալ դեր մը ունի, թէկուզ անուղ-ղակի։ Տեսա րանը կը գոցուի ինքն իրվրայ, կը պարփակէ զինք։ Ոճիրին տե-սարանը աղէտի մը տե սա րանն է։ Չկայ

աղէտի գիտութիւն, աղէտի պայման-ներու հետապնդում, որ չմաս նակցի իրկար գին աղէտի տեսա րա նին։ Որպէսհոգե վեր լուծող եւ պատմաբան, որպէսմարդ կա յին գիտութիւններու հիմնա-դիր կերպար, յի շողութեան արխիւա-ցումի օրէն քին ենթարկուած, ԵդիպոսԱ. կը հրամցնէ Ոճիրին վերակազմու-թիւնը որ պէս ստոյգ, ունենալով ան-շուշտ մինչեւ ծայրը խոր կաս կած ներիր կատա րա ծին գի տականու թեան մա-սին, այս ինքն պարզապէս՝ վերակազ -մուածի ստուգու թեան մա սին։ Բայցայս ամբողջին ետեւը կայ Եդիպոս Բ.ը,որուն գո յութեան հե տե ւանքով սկիզ-բէն Ա.ը վե րածուած է վկայի։ Իր միակմիջա մտու թիւ նը այն է, որ վա ղա կա -տարի հրաշ քին շնոր հիւ՝ ի՛նքը կը փո-խանցէ Եդիպոս Ա.ին փնտռ տու քը,կաս կածները, ձայնը։ Ենթա դրենք օրի-նակ, որ Ֆրէյօտ դարձած ըլ լար վիպա-գիր եւ ինքն իր մասին պատ մէր երրորդդէմ քով եւ վաղակատարով, ուրեմնինք զինք դարձ նէր ինքն իր աշ խատան-քին ու ինքն իր փորձառութեան վկան։Այդ է մօտա ւո րապէս կա ցու թիւնը Պը-լըտեանի վէպին, որուն մէջ մանրա-շխար հին բնա կիչ ները կը գործածուինորպէս վկայ Ա.ին կողմէ դէպքը վե -րակազմելու նպատակով, բայց Ա.ն ալիր կար գին կը գործածուի որպէս վկայԲ.ին կող մէ հետախուզութիւնը պատ -մելու նպա տակով։ Գրողական բարդկառոյց մը կ՚երեւի առաջին ակնարկով,բայց կը ծա ռա յէ միմիայն հետախու-զողը վկայի վերածելու։ Միմիա՞յն։

Ըսի, որ վերջին քառորդ դարըապրած է վկայութեան մտալ լկումով։Տեսաբանու թիւններ հրամցուցած է,

ԲԱԳԻՆ | 138

ԹԻՒ 1–2 2016

Ոճիրին տեսարանը աղէտի մըտեսարանն է։ Չկայ աղէտի գիտութիւն,աղէտի պայմաններու հետապնդում, որ չմաս նակցի իր կար գին աղէտիտեսարա նին։

լաստակերտած է, որքան որ կ՚ուզենք։Անշուշտ վերա պրո ղին եւ վկային փոխ-կապակցութիւնն է, որ ասոնց մէջ խընդ-րոյ առարկայ էր։ Եւ այդ տեսաբա-նութիւնները ամէն անգամ՝ մեկնաբա-նական դիրքէ մը մեկնած են։ ՃորճօԱկամպէն կը հիմնուէր Փրիմօ Լեւիիվերջին գիրքին վրայ, բա ցա տրելու հա -մար (կ՚ամփոփեմ մէկ նախադասու-թեամբ), որ բուն վկան վերապրողը չէ,եւ ուրեմն վկայութեան պաշտօնը վկա-յել է վկայելու անկարելիութեան մա -սին։ Վկայութիւն ըսուածը, որպէսզիարժանի ըլ լայ այդ յորջորջումին, պէտքէ իր մէջ բովանդակէ իր իսկ ժխտումը։Ժագ Տեռիտան առնուազն երկու ան-գամ բացայայտօրէն ան դրա դարձած էվկայութեան խնդրին, մէյ մը ՄոռիսՊլանշոյի L’Instant de ma mort (Մահ-ուանս պահը) կարճ գրութեան, մէյ մընալ՝ Փոլ Չելանի բա նաստեղծութեանառիթով։ Հոս ալ եթէ կ՚ուզեմ համառօ-տել, առաջինին ամփոփումը պիտիըլ լար այն, որ ո՛չ մէկ վկայութիւն զերծէ վիպային եզրէ մը, չափումէ մը, վիպա-յին տարո ղու թենէ մը, երկրորդինն ալթող ըլ լայ Չելանի այն իսկ տողը, զորՏեռիտա կը գործածէ որպէս վերնագիրեւ որպէս բնաբան. «Ո՞վ պիտի վկայէվկային համար եւ վկային մասին»։ Պը-լ ըտեանն ալ իր կարգին վէպերէն դուրսանդրադարձած է վկա յութեան հարցին,մէկ անգամ, Յակոբ Օշականի քննադա-տական արտա դրու թեան շուրջ ու սում - նա սի րութեան մը առիթով։1 Աւելորդ էըսելը, որ ե՛ւ Ակամ պէնի, ե՛ւ Տե ռիտայիմօ տեցումները ուժեղ առարկութիւն-ներու արժանա ցան, տարբեր տեսակիառար կու թիւններու, որոնց կորիզը սա-

կայն միշտ նոյնն էր։ Ինչ որ վտանգը-ուած էր այդ մօ տեցումներուն մէջ՝«իրողութիւն»ն էր, աղէտը որպէս իրո -ղութիւն։ Առար կող նե րը «ստոյգ»ին պա-հապաններն էին, եւ աւելի ճիշդ՝ պատ-մականութեան սկզ բուն քին պա հա -պանները, այնքան բացայայտ էր, որստոյգը պատմութեան եւ պատ մա գի -տու թեան մասնագիտութիւնը կրնարըլլալ մի-միայն։ Ահաւասիկ Տեռիտայինբա ռերը. «l’acte testimonial est poétiqueou n’est pas, dès lors qu’il doit inventersa langue et se former dans un perfor-matif incommensurable»,2 «վկա յելուարարքը եթէ է՛, վի պա յին է՝ տրուած ըլ-լալով, որ ստիպուած է իր լեզուն ստեղ - ծե լու եւ կազ մուելու խօս քի եւ արարքիանհա մե մատելի զուգադիպութեամբմը»։ Ընթերցողը կ՚ան դրա դառնայ, որյարասական թարգ մա նու թիւն մըն էառաջարկածս։ Նուազ յարասականթարգմա նութեամբ՝ վկայութիւնը արա-րողական է, կ’արարէ իր լե զուն։ Կրկնա-կի արա րում եւ արարողականութիւն,քանի որ վկայութիւնը միշտ կ՚ըսէ՝ «պա-տահած է», բայց պատա հածին պատ-մա կանութիւնը կը վիպայնացնէ նոյնպա հուն եւ նոյն արար քով։ Ստոյգինպայմանն է այս մէկը։ Նաեւ՝ վկա յու -թեան կա ռոյցն է։ Երկու մօտե ցում -ներով ալ, վկա յու թիւնը չի հպատակիրպատ մա կա նու թեան։

Բայց այս ամբողջը, որքան ալ էա-կան, կ՚անտեսէ (կամ բաւական բացա-յայտ չի դարձներ) վկայագրականացու-մի գործո ղու թիւնը, հետազօտողին եւհետախուզո ղին վկայի վերածուիլը,ինքն իր վկան դառնալը։ Ահաւասիկ ու-րեմն վիպա կան եռամա կարդակ տրա -

139 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

մաբանութիւնը։ Դէպք, արարք, վէպ։Ոճիր, հետախուզութիւն, գրառու թիւն։Վէպը, այսինքն՝ դէպքի լեզուական ա-րարումը, այս երեք մակարդակ ներունվրայ կը բանի։ Մակար դակները իրա-րու առնչուած են վաղակատարով,վկայութեան ժա մանակով։ Եթէ վէպըառաջին կամ երրորդ դէմքով գրուածըլ լար, երեւան չէր գար վկայութեանկառոյցը եւ ուրեմն վկայա գրականա-ցումը։ Հետա խուզողի մը վէպը չէ՛, որկը պատմուի (անծանօթ պատ մա սանիմը միջամտութեամբ), պի տի ըլ լարգրա կա նութիւն։ Ո՛չ ալ առաջին դէմ քովպատմահոգեբանի մը վկա յութիւ նը, որհպա տակէր պատմական սեռին եւկապ չու նենար գրականութեան հետ։Վկայա գրա կանացումի գործողու-թիւնը կը կատա ր ուի (կամ կը բացա-յայտուի) հոս Եդիպոսի կրկնակի ու -թեամբ։ Հետախուզութեան Եդիպոսըեւ գրառու թեան Եւսի պոսը կը միա նան,երբ Ոճիրը կը վերադառնայ տուն, երբերեք մակարդակները կը դադրին զա-նազանուելէ, երբ գրառութիւնը կըյայտնուի որպէս հայրական ար գի -լումին գրա ռումը։ Եդիպոս ինքզինքդարձնելով ինքն իր վկան, կը ցուցադրէիր վկա յի երեսը՝ որպէս պատ մահոգե-բանի, ինքն իր պատմա բանը, ինքն իրհո գե վեր լու ծողը, պատմա կանութեանսկզբունքին հաւատարիմ։ Եւ հոս է վէ -պին ամ բողջ նրբու թիւնն ու ամ բողջդժուա րութիւնը։ Որովհետեւ երկուԵդիպոս ներու նոյնացումը, նոյնութիւ-նը, երկու ձեւով կարելի է կարդալ։ Մէկկողմէ, այո, վէ պը կը ցուցադրէ, կը բա-ցայայտէ պատ մո ղական մեկնաբանու-թեան գիտութիւններու պատմա-պաշ -

տու թիւ նը։ Կ՚ազա տա գրէ վկայութիւնըպատմութե նէն։ Կը գործադրէ լեզուա-կան արա րո ղականութիւն մը, որ վկա-յագրական արա րում մըն է։ Կը վի պայ -նացնէ պատ մականը։ Կը բեմադրէստոյ գին պայմանը եւ պայմանակա նու -թիւ նը։ Այո, կ՚ընէ այս ամբողջը։ Բայցհա կա դար ձաբար այս ամ բողջը կրնայընել միմիայն ենթար կուե լով պատմա-կանին, ստոյ գի պատ մահոգե կան հե-տա պն դու մին, միաժամանակ հակադ-րելով եւ նոյնա ցնե լով եր կու Եդիպոս-ները։ Ան խու սափելի նոյնա ցում։ Որով-հետեւ մէկ էին առա ջին վայրկեանէնիսկ։ Եւ որով հետեւ առանց վա ղակա-տարով երեւան բերուած ներ քին պա - ռակ տումին, վկա յա գրա կանացումը եր -բեք տեղի պիտի չունե նար, հետա խու-զողը եր բեք երեւան պիտի չգար որպէսվկայ, որպէս ինքն իր վկան։ Եւ սա կայնպատ մականութեան սկզբունքին բնո-րոշ պայ մանակա նութիւնը կարելի էցու ցա դրել միայն պատ մա կանութեանհետ նոյնա նա լով։ Այս երկու երեսներըան քակ տելի են, ինչպէս երկու Եդիպոս-ները։ Ազա տա գրուելու համար պատ-մութեան եւ գրա կա նու թեան ամուլ հա-կարութենէն, ջնջե լու համար մէկուն եւմիւսին փոխա դարձ կա պակցութիւնը,այդ վտանգին են թար կուիլ պէտք էր։Վկայութիւնը պիտի չդա դրի եր բեքըլ լալէ պատահածին ձայ նար կումը, վի -պա յի նին հակերեսը, միշտ ստու գու -թեան ձգտող եւ միշտ ան ստոյգ։

Վկայագրականացում։ Բառը տար-օրինակ է։ Զայն գործածեցի կարծեսառանց զգու շա ցնելու իր կազմութեանմասին եւ զգուշանալու անկէ։ Իր մէջկը պարու նակէ վկա յութեան կամ վկա-

ԲԱԳԻՆ | 140

ԹԻՒ 1–2 2016

յագրու թեան վերածուիլը, բայց նաեւգրականա ցումը, որ հակառակ ու հա -կադիր շարժումն է։ Մէկը կախեալ էմիւսէն։ Հոն, ուր ենթական կը սահման-ուի որպէս վկայ, եւ ուրեմն պարտադ-րաբար ինքն իր վկան, կարկինը կըբացուի ու կար կինին միւս սլաքը այսանգամ նոր սահմանում մը կը ստանայ։Բայց այդ մէկը անուն չունի։ Եթէ Եդի-պոսը Ա.ը ինքն իր վկան դար ձած հե-տախուզողն էր, ո՞վ էր Եդիպոս Բ.ը, որմինչեւ ծայ րը կը սպասէր, կը գրէր, կ՚ար-ձանագրէր, վէ պին մէջն էր եւ վէպէնդուրս։ Կը բանար գրակա նու թեան նորդար մը, վկային դէմ յանդիման, իրմէստա նա լով իր տեղեկութիւնները եւ իրինք նութիւնը, ինքն ալ վկայ վերջինհաշուով, այն մէ կը, որ կը խօսեցնէլռութիւնը, երբ միւսը կը մեկնաբանէրցու ցա նիշները, կը վերա կազմէր դէպքը,եւ իր մեկ նա բա նութիւնը կը հրամցնէրոր պէս ստոյգի փնտռտուք. այն մէկը,որ կը վիպայնացնէ, երբ միւսը վկա-ներու խօսքին վիպայ նու թիւնը կ՚ուզէրչէ զո քացնել. այն մէկը, որ կը ստեղծէու կ՚երեւակայէ, երբ միւսը հաւատա-րիմ կը մնար ման րաշխարհի բնակիչ-ներուն եւ անոնց «մ՚ույ տուրեր» հրա -մայականին, այն մէկը, որ կը գրէ հօրաղէ տը, ստացած հարուածը, կը գրէգրելու արգիլումը, վկայելու անկարո-ղու թիւնը եւ անկարելիութիւնը, երբմիւսը կը հիմ նուէր ըսուածին վրայ, իհարկէ գործածելով մեկնաբանականերեւակայութիւն մը։ «Ո՞վ է Եդիպոս Բ.»հարցում մըն է, որ կը վերաբերի վկա-յութեան, վկա յա բա նու թեան, վկայա -գրու թեան, բայց նաեւ եւ փոխադար-ձաբար՝ գրականութեան, այս ինքն՝ գը-

րա կա նութեան արարո ղա կան ինքնա -սահ մանումին, վկայութեան դարուն։Այդ է, որ կ՚ը սէ ինք վերը։ Վկայու թեանդարո՞ւն։ Որ է՛ նաեւ բանաւոր պատմու-թեան, մեկ նա բանական գի տու թիւն-ներու, ամենակարող պատմաբանու-թեան դարը։ Բայց այն պա հուն իսկ,երբ հարցումը դրուի, այն պահուն իսկ,

երբ կը սկսինք եր կու Եդիպոս ներունմա սին մտորել եւ մտալ լկուիլ, Եդիպո-սին մասին որպէս ինքն իր վկան, այնատեն «վկա յութիւն» բառն իսկ կըդառնայ կասկածելի։ Վկա յութիւնը առ -նուազն կը դա դրի ըլ լալէ ինչ որ էրմեկնաբանական գիտու թիւն նե րունհամար, եւ պատմու թեան հա մար առա-ջին կարգին։ Կը դադրի հպատակելէպատմականութեան սկզ բուն քին, որբոլոր այդ գիտութիւնները գաղտնա-բար տնօ րի նողն է։ Վիպայ նու թիւնը կըդառ նայ ճշմարտութեան պայմանը։ Ե-րեւան կու գայ վկայա գրա կա նա ցումըորպէս գործողութիւն։

Այդ վայրկեանէն սկսեալ ամէն ինչկը փոխուի։ Կը կարծէինք գիտնալվկայու թեան ի՛նչ ըլ լալը։ Եւ ի հարկէգիտէինք բառին շերտաւորուած պատ-

141 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

… վէպը կը ցուցադրէ, կը բացայայտէպատմողական մեկնաբանութեանգիտութիւններու պատմապաշտութիւնը։Կ՚ազատագրէ վկայութիւնըպատմութենէն։ Կը գործադրէլեզուական արարողականութիւն մը,որ վկայագրական ար րում մըն է։Կը վիպայնացնէ պատմականը։

մութիւնը, դա րերու ընթացքին զգեցածնրբերանգները, արդիական գործածու-թիւնը, բանա ւոր պատու մին հետ ա-ռընչութիւնները, ապրուած փորձառու-թեան մը տարողու թիւ նը, որ կը հնչէբա ռին մէջ, «պատահած»ին եւ ստոյգինարարողական հնչե ղու թիւ նը, վերա -պրողի խօս քին եւ լռութեան հետ անորցուցաբերած արդի կա պակ ցու թիւ նը,եւ շատ մը նման բա ներ։ Բայց կ՚ան-գիտանայինք գործողութեան մը ար -դիւնքը ըլ լա լը։ Մոռցած էինք այդպէսըլ լալը։ Մոռցած էինք, թէ որպէս այդ՝նո րա գոյն աւան դութիւն մը ունի «վկա -յու թիւն»ը, որ կը սկսի Գերմանիոյ Վի-պա պաշտ ներով, աւան դութիւն մը, որ

վկա յա գրա կանացումի մէկ բեւեռը կըդարձնէ կամ կը նկատէ զայն, միւս բե-ւեռը ըլ լա լով այդ պարա գային՝ գեղա-գիտացումը։ Ինչ պէս բնա գէտ ներուտեսաբանութիւնը տեսա նելի նիւթինհետ կ՚ենթադրէ անտե սա նե լի հակա -նիւթի մը գոյութիւնը, գե ղա գի տա ցումնալ վկայութեան անտեսա նելի հակա -նիւթն էր, վկայութեան գաղտ նի հա կե -րե սը։ Կ’անգիտանայինք, որ Յա կոբՕշական, երբ «Հա մա պատկեր»ի հա-տորները կը գրէր, իր կեանքի վերջինտարի նե րուն, գրաւի սե ղա նին վրայ կըդնէր բանա սի րու թեան լման ճակատա-գիրը, եւ ու ր եմն գրակա նու թեան ինչ-

պէս մեկնաբանական գի տու թիւն ներուարդիական սահ մա նումը, երբ ինքն իրանձը, որպէս գրող, որպէս նշխարք,կ՚ենթարկէր նոյն գոր ծողութեան, վկա -յագրականա ցումի գործողութեան։ Այսամ բող ջը բացա տրած եմ շատ տար բերառիթներով։ Եւ ուրեմն «վկայութիւն»ըչէ՛ր այն՝ ինչ որ էր այդ քան պարզ եւանմիջական ըմբռնումով պատմողա-կան մեկ նաբանու թեան գի տու թիւն նե-րու դիտանկիւնէն, ստոյգի տեսադաշ-տին մէջ ներ առ նուելիք եւ վիպա յինէնազա տա գրելիք պատում մը։ Գործողու-թենէն գրաւուիլ պէտք էր, որ պէս զի գը-րաւը յա ջո ղէր, տեղ մը հասնէր, բացա-յայտէր վկայութեան եւ գեղա գի տա ցու-մի փոխ-կա պակ ցու թիւնը, ապակառու-ցէր զայն, դառնալով անոր արտադրու-թեան աղ բիւրին։ Հոս ջու րերը պղտորեն, անտարակոյս։ Կողմնացոյցներըանկարող են կողմ նո րո շ ելու։ Եւ ինչ որալ ըլլան նիւթին եւ հականիւթին ա-նունները, էականը անոնց կազ մածանքակտելի զոյգն էր, անոնց ամուս-նական օրէնքը։ Այնքան ատեն որ բա -նա սի րու թեան (եւ պատմողական մեկ-նաբանութեան) աւանդութեան մէջնէինք, հակա նիւթին անունը «գեղագի -տու թիւն» էր։ Գե ղա գիտացումը նոյնգործողու թեան հա կա դիր երեսն էր։Ապակառու ցումը միշտ կրկնութիւն մըկ՚են թադրէ, եւ կրկնու թեան մէջ՝ նաեւհաստատում մը։ Այդ է, որ վերը երկուԵդիպոսներու նոյ նա ցու մին ան խու -սափելի վտանգը կը կոչէինք։ Եւ հիմակրկին նոյն փորձըն կա լումն է։ Նոյն զոյ -գէն գրաւուած ենք։ Նոր գրաւ մը կըսկսի այդ ձեւով, որ մեր ամբողջ պատ -մութիւնը կը փոխէ։ Այդ գրաւումին,

ԲԱԳԻՆ | 142

ԹԻՒ 1–2 2016

Ապակառուցումը միշտ կրկնութիւն մըկ՚ենթադրէ, եւ կրկնութեան մէջ՝ նաեւհաստատում մը։ Այդ է, որ վերը երկուԵդիպոսներու նոյնացումինանխուսափելի վտանգը կը կոչէինք։

գրաւին եւ գրաւա կանին մէջ նետուիլկը նշա նակէ յանձ նուիլ անոր մեքենա-յին, նուիրել անոր ինչ որ կը կո չենք«ինք զինք», այդ «ինք»ը, որ կը դառնայերկու, ինքն իր վկան, եւ որուն միւսերեսը այ ս օր անուն չու նի, չի կոչուիրվէպ, գրակա նու թիւն, գե ղա գիտացում։Տե սանելի է միայն ինք նա կեն սագրա-կան բա ժինը, կեանքի մը հսկայ քաոսը,այդ մե քե նային նուիրուած, մեքե նա յիմը, որ կը պա հան ջէ միշտ աւելին։ Տե-սա նելի է «ձեւ»ին մի ջամտութիւնը, ան-հրա ժեշտ մի ջա մտու թիւն, որպէսզի այդքաո սը կազ մակեր պուի, դառնայ ըն -թեռնլի։ Եւ հին սովո րու թեան մը հպա-

տա կե լով, խելայեղ կեր պով հրամ ցուածինքնա կեն սա գրա կանի այդ կազմակեր-պութեան կը շարու նա կենք գեղար -ուեստի անունը տալ։ Այդ ընելով՝ այո,կ՚անգիտանանք վկա յա գրակա նացու-մը որպէս գոր ծողութիւն, որ պէս աղ-բերային ժայթ քում։ Ինչ պէս կ՚ըսէր Տե -ռի տան Մոռիս Պլանշոյին յղուելով, հոս,վկա յա գրա կանացումի այս նորագոյնփորձընկալումին մէջ, ամբողջ եւրո պա -կան արդիա կա նութեան փոխ ա նունու -թիւ նը կայ։3 Փոխանունութիւնը լեզուիստակ։ Ես ապրեցայ իմ մահս։ Ես իմվկաս եմ։ Ահաւասիկ ինչպէ՛ս դարձայգրող։ Ահա ւասիկ ինչպէ՛ս ծնաւ վէպը։n

143 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

1 Տե՛ս Giorgio Agamben, Ce qui reste d’Auschwitz, trad. Pierre Alfieri, Ed. Payot et Rivages, 1999;Jacques Derrida, Demeure. Maurice Blanchot (Փարիզ, Galilée, 1998), եւ ասոր դէմ յուզիչ եւ ապ շե -ցուցիչ առար կու թիւնը Geoffrey Hartmannի կողմէ. «But if testimony has an ine vi t able rhetorical com -ponent, indeed, if it can be shown that it is not exempt from the laws of fiction, what happens to itsauth or ity as direct transcription of a historical event?» («Բայց եթէ վկայութեան մէջ անխու սա փե լի -օրէն հռե տորական բա ղադրիչ մը կայ, եթէ կարելի է ցոյց տալ որ զերծ չէ ան վիպային օրէնք նե րէն,այն ատեն ո՞ւր մնաց անոր հեղինակութիւնը, պատմական դէպքի մը որպէս անմիջական ար տա -գրու մը») («The Ethics of Witnessing. An in terview with Geoffrey Hartman», Վկայութեան բա րո յականը,Ճոֆրի Հարթ մանին հետ հարցազրոյց։ Rebecca Comay, Lost in the Archives, Alphabet City, Toronto,2004, p. 507). Պէտք կա՞յ յիշեցնելու, որ Ճոֆրի Հարթման Եյլ համալսարանի For tu noff հիմ նարկիտնօրէնն է (For tunoff Video Archive for Holocaust Testimonies)։ Հրաւիրուած էր 2010 Ապ րի լին Ժընեւիմէջ կազ մա կերպուած գիտաժողո վին, Témoignage et Sur vi vance. Տե՛ս իմ “De l’Ar chive III. Le Secret.Ou: Borges à Yale” աշխատա սի րութիւնը։ Վերջապէս տե՛ս իմ «La structure du témoignage»վերնագրուած գլուխը, Le Sujet de l’histoire գիրքիս վերջաւորութեան (Lignes, 2015)։2 Demeure, էջ 109։3 “… toute la mémoire de la modernité européenne vient se métonymiser.” Տե՛ս Demeure, էջ 109։

«CinquantE ans dE littératurE arméniEnnEEn FranCE : du mêmE à l’autrE»Բալասան Մը ԴիւրինյոԳնող թարԳՄանիՉիՄը ՀաՄարՃԷնիՖըր Մանուկեան

«CճէնիֆԸՐմանՈւԿեանը

հայերէնէ անգլերէնթարգմանիչ է։Վկայուած էՌաթկըրզ (նիւճըրզի) եւ Գոլոմպիա(նիւ եորք)համալսարաններէն՝գրականութեան եւպատմութեանասպարէզներունմէջ։ անոր առաջինթարգմանութիւնը`զապէլ եսայեանի«Սիլիհտարիպարտէզները» (TheGardens of Silihdar),լոյս տեսաւ 2014ին,իսկ յաջորդը ՝զարեհՈրբունիի«թեկնածուն» (TheCandidate), լոյսպիտի տեսնէ 2016իաշնան։

inquante ans de littérature ar-ménienne en France» («Ֆրանսայի հայգրականութեան յիսուն տարիներ») հա-տորը կը կարդամ իբրեւ հայ գրակա-նութեան նախաճաշակս զարգացնողճոխ ցուցակ մը։ Երբ անհանգիստ կըզգամ հայերէնէ անգլերէն թարգմանու-թիւն մը վերջացնելէ ետք, երբ կըձանձրանամ հայերէն դասագիրքերումէջ Գրիգոր Զօհրապի եւ Դանիէլ Վա-րուժանի նկարներուն յաճախակի երե-ւումէն ու երբ կը զայրանամ մաշած ուտափակ արձակ կարդալէն՝ ԳրիգորՊըլտեանի «Cinquante ans de littéra-ture arménienne en France»ը մտավի-ճակս կը փոխէ, եւ կը զգամ, որ ժամա-նակը անբաւարար պիտի ըլլայ գիրքինմէջ նկարագրուած այս բոլոր գործերըթարգմանելու, որովհետեւ գիրքը կ’ոգե-ւորէ զիս գիւտի սարսուռով մը, արեւ-մըտահայերէնէ թարգմանութիւններուկարելիութեան սարսուռով մը։

Արեւմտահայ գրականութեան ինք-նատիպութեան հանդէպ հակասական

զգացումներս կը նուազին, երբ կը կար-դամ բաձառիկ գրագէտներու մասին,որոնք այնքա՛ն կը հաւատային մտա-ծողական գրականութեան, գրելու ա-րարքին, վերլուծութեան եւ կ՚ուզէինարեւմտահայերէնը զարգացնել, ար-դիականացնել այնքա՛ն, որ նոյնիսկկրցան գրական շարժում մը ստեղծելիբրեւ գաղթականներ՝ անկայուն պայ-մաններու մէջ։ Անոնց մասին կարդա-լով, կը մղուիմ Պըլտեանի աշխատան-քը շարունակելու անձնական ձեւով մը՝թարգմանութեան միջոցով։ Արդէն եսզիս կը տեսնեմ լսարանի մը առջեւ, Պը-լըտեանին պէս, սակայն թարգմանու-թիւն մը ձեռքիս, որ նպատակ ունի մոռ-ցըւած եւ հմուտ գրագէտներ ներկայա-ցընելու թէ՛ հայերուն եւ թէ օտարնե-րուն, որպէսզի արեւմտահայ գրակա-նութիւնը կաթիլ առ կաթիլ մտնէ հա-մաշխարհային գրական գիտակցութե-նէն ներս։

«Cinquante ans de littérature ar-ménienne en France» կը ներկայացնէ

ԲԱԳԻՆ | 144

ԹԻՒ 1–2 2016

պատմութիւնը ֆրանսահայ յառաջա-պահ գրական սերունդի մը, որ կը տա-րուբերէր ֆրանսական եւ հայկականաշխարհներուն միջեւ՝ 1922-1972 թը-ուականներուն։ Ան բաժանարար գիծմը քաշած է իր եւ իր գրական «հայր»ե-րուն միջեւ՝ սփիւռքահայ կեանքէն ներ-շընչուած նոր գրական արժէքներ, նիւ-թեր եւ ոճեր ստեղծելու համար։ Այսգրագէտները կեդրոնացած չէին անց-եալի տառապանքին եւ վիշտին վրայ,զանոնք թողնելով գրութեան լուսանց-քին։ Անոնք օտարութենէն չէին վախ-նար, ֆրանսացի գրագէտներու գոր-ծերը կը կարդային եւ անոնց ոճերն ուգաղափարները կը փորձարկէին արեւ-մըտահայերէնով։ Անոնք չէին նայեր այ-լուր. իրենց տունը հաստատուած էրՍփիւռքի մէջ։ Բայց այս բեղմնաւոր,յուսավառ շրջանի հարիւրաւոր գիր-քերէն միայն երկու հատը տպագրուածեն անգլերէն թարգմանութեամբ՝ Նիկո-ղոս Սարաֆեանի «Վէնսենի անտառը»եւ Շահան Շահնուրի «Նահանջը ա-ռանց երգի»։1

Այս գրագէտներուն գործերուն մէջնկատուող ազգայինի եւ համամարդ-կայինի միջեւ պրկումը արդէն թարգ-մանելի նախանիւթերու ազդարարու-թիւնը կու տայ։ Միշտ կը փնտռեմպատմուածք մը, որ աւելի պատմէ ներ-քին, մարդկային, ո՛չ միայն հայկականապրումներ։ Միշտ կը փնտռեմ պատ-մուածք մը, որ ընթերցողի մտքին մէջմնայ կարդալէ ետք, թերեւս մոռնալուաստիճան, որ գործը նախ միայն հայե-րու ուղղուած էր, քանի որ արձակինգեղեցկութիւնը եւ իմաստութեան խոր-քը կ՚անհետացնեն գործին ազգային

յատկութիւնները։ Այս յառաջապահն-երը ստեղծեցին գրեթէ մոռցուած ժա-մանակակից գրականութիւն մը, որ հի-մա թարգմանիչներու կը սպասէ։ Գոր-ծերուն նոր ընթերցողները հայեր պի-տի չըլ լան միայն։ Թարգմանական ա-րարքը մեծարանքի բաժին մը ունինաեւ տաղանադաւոր գրագէտներուհանդէպ, որոնք ընդհանրապէս գրեթէաննշմար անցան իրենց կեանքի տեւո-ղութեան ընթացքին, ու զանոնք կըներկայացնէ թէ՛ ոչ-հայերու, եւ թէ այնհայերուն, որոնք յարաճուն թիւով այ-լալեզու կը դառնան։

«Cinquante ans de littérature armén-ienne en France»ին հանդիպեցայ Զա-պէլ Եսայեանի մասին համալսարա-նական առաջին աւարտաճառս գրելուժամանակ։ Այդ ժամանակ զիս աւելի կըհետաքրքրէր Պըլտեանի՝ ֆրանսահայգաղութի, քան թէ ֆրանսահայ գրա-

գէտներու հետազօտութիւնը։ Սակայն,մղուած զարմանքէ, որ ուրիշ տեսակհայ գրականութիւն մը կա՛ր, մանա-ւանդ սփիւռքահայ գրականութիւն մը,երկու ժամ նստայ գրադարանը եւ գիր-քին ելեկտրոնական պատճէն մը ըրի։Այնուհետեւ, այդ օրինակը ամենամա-շած պատճէններէս մէկը պիտի դառ-նար (եթէ ելեկտրոնական պատճէն մըերբեւէ կրնայ «մաշիլ»…)։ Ան վստահելիտեղեկատու աղբիւր եղաւ երկու ու-

145 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

…արձակին գեղեցկութիւնը եւիմաստութեան խորքը կ՚անհետացնենգործին ազգային յատկութիւնները։

սումնասիրութեանց համար եւ ներշըն-չեց կատարելու նաեւ երկու անգլերէնթարգմանութիւններ՝ Նիկողոս Սա-րաֆեանի «Իշխանուհին» վէպէն հատ-ուածներ եւ Զարեհ Որբունիի վէպը՝«Թեկնածուն»։

Բայց Պըլտեանի գիրքը ի՞նչպէս կըտարբերի գրական ուրիշ պատմագիր-քերէ։ Ինչո՞ւ այդքան լաւ գործիք մըն էթարգմանիչի մը համար։ Նախ, ինչ որշատ յստակօրէն կարելի է տեսնել, անթարգմանիչին կու տայ ոչ յաճախ յիշ-ուող գրագէտներու ցանկ մը, նո՛ր նիւ-թեր, նո՛ր ոճեր, որոնք արեւմտահայե-րէնէ բնաւ թարգմանուած չէին։ Գիրքըկը ներկայացնէ նոր գրական կանոն(canon) մը, որուն նիւթերը եւ ոճերըՕսմանեան շրջանին գրուած գործերէն

աւելի ժամանակակից են, աւելի ազա-տագրուած են սովորոյթներէն ու ա-ւանդութիւններէն եւ մանաւանդ՝ աւելիկապ ունին «օտար» երկիրներու հետ։Այս վերջին կէտը կարեւոր է ո՛չ միայնսփիւռքահայերու համար, որոնք գրե-թէ չունին ընդհանրապէս ժամանակա-կից գրականութիւն, որ արեւմտահայե-

րէնով իրենց ապրումները եւ վիճակըպատմէ, բայց նա՛եւ «օտար» ընթեր-ցողներու համար, որպէսզի իմանան,որ հայերը միայն անցեալին չեն պատ-կանիր։ Թարգմանիչը մեծ դեր կրնայխաղալ այս մակերեսային, արտաքինտպաւորութիւնը այժմէականացնելու,կամ, եթէ չկայ արդէն, նորը ստեղծելուուղղութեամբ։

Բայց թարգմանիչ մը չի կրնար ամ-բողջութեամբ իր թարգմանելի գործըհասկնալ, եթէ գրագէտը չի ճանչնար։«Cinquante ans de littérature armén-ienne en France» կարդալէ ետք, թարգ-մանիչը ծանօթ կ՚ըլ լայ այս շրջանիգրագէտներուն կեանքի ներքինգիծերուն ու մտերիմ պահերուն։ Պը-լըտեանի արխիւային ընդարձակ ու-սումնասիրութեան շնորհիւ, գիրքը յա-գեցած է գրագէտներու օրագիրներէնփրցուած տեղեկութիւններով, զրոյց-ներէն, հազուագիւտ ինքնակենսագ-րական գրուածքներէն մէջբերումնե-րով, որոնք գրողին ընդարձակ, գրեթէհամապարփակ պատկերը կը գծեն։Թարգմանիչը գրագէտին քաղաքականձգտումներուն, անձնական իւրայատ-կութիւններուն, թշնամութիւններուն եւսեւեռումներուն մասին կը սորվի։ Չըն-չին կ’երեւի, թերեւս, բայց թարգմանիչըայս տեսակ տեղեկութիւններու պէտքունի, եթէ տեւական յարաբերութիւն մըպիտի ստեղծէ գրագէտի մը հետ։

Գործնական տեսակէտէն, Պըլըտ-եանը գործերու երկար նկարագրու-թիւններ եւ թարգմանութիւններ կ՚ըն-ծայէ թարգմանիչին։ Գիրքին այս ան-սովոր տարրը անհրաժեշտ է, որով-հետեւ գործէն մաս մը կարդալով, թար-

ԲԱԳԻՆ | 146

ԹԻՒ 1–2 2016

Բայց Պըլտեանի գիրքը ի՞նչպէս կըտարբերի գրական ուրիշպատմագիրքերէ։ Ինչո՞ւ այդքան լաւգործիք մըն է թարգմանիչի մը համար։Նախ, ինչ որ շատ յստակօրէն կարելի էտեսնել, ան թարգմանիչին կու տայ ոչյաճախ յիշուող գրագէտներու ցանկ մը,նո՛ր նիւթեր, նո՛ր ոճեր, որոնքարեւմտահայերէնէ բնաւթարգմանուած չէին։

գմանիչը կրնայ արագօրէն կողմնորոշ-ուիլ, եթէ կարդացը զինք կը մղէ զայնթարգմանելու։ Եւ քանի որ առհասա-րակ հայերէն բնագիրներուն ձեռք բե-րումը դիւրին գործ մը չէ, գրականնմոյշներու ընթերցումը ժամանակիհնարաւոր կորուստէ եւ յուսախաբու-թենէ զերծ կը պահէ զինք։

Այս նկարագրութիւններուն մէջ,Պըլտեան յաճախ կը բացատրէ, թէգործերը ինչպէ՞ս կապուած են միջազ-գային գրական շարժումներուն՝ գեր-իրապաշտութեան, ապագայապաշ-տութեան, արդիապաշտութեան եւայլն։ Այս բաղդատութիւնները օգտա-կար են թարգմանիչին, մանաւանդ եթէկ’ուզէ, որ թարգմանութիւնը ոչ-հայ-կական հրատարակչատան մը բովէնանցնի։ Հրատարակչատան խմբագիր-ները ընդհանրապէս պիտի ուզեն գիտ-նալ, թէ թարգմանութիւնը ի՞նչ ձեւովկրնայ հետաքրքրել ընթերցողը, թէ անի՞նչ կապ կրնայ ունենալ այլ գրողներուու շարժումներու հետ, եւ թէ ինչպէ՞սկրնայ ընդգրկուիլ գրականութեան դա-սերուն մէջ։ Այս բոլոր հարցումներուննախնական պատասխանները կարելիէ գտնել «Cinquante ans de littératurearménienne en France»ին մէջ։2

Պըլտեանի գիրքը կրնայ նաեւ մը-ղում հանդիսանալ ֆրանսահայ գրա-կանութեան՝ մամուլին մէջ մնացած եր-կերու ժողովումին։ Սփիւռքահայ գրա-կանութեան կարեւոր գործեր—Զարու-հի Պահրիի «Լուիզէթ» («Ազատ խօսք»),Վարդան Եղիշէեանի «Կամուրջին խոր-հուրդը» («Արեւ») եւ այլն—դեռ կը մնանանտիպ կամ թերթերու էջերուն մէջ։Այս շրջանին աւելի ծանօթ գրագէտնե-

րու պատմուածքները եւ նորավէպերընոյն ճակատագիրը կ’ապրին։ Պըլըտ-եանի ուսումնասիրութիւնը արձանագ-րած է այս գործերուն առաջին հրատա-րակութեան բոլոր անհրաժեշտ տըւ-եալները՝ թերթերը եւ թիւերը, դիւրա-ցընելով անոնց հաւաքումը թէ՛ թարգ-մանիչներուն, եւ թէ հայ բանասէրնե-րուն ու ընթերցողներուն, որոնք կըվախնան, որ սակաւածանօթ, բայց տա-ղանդաւոր գրագէտներու գործերը—օրի-նակ՝ Հրաչ Զարդարեան, Փայլակ Սա-նասար, Մաննիկ Պէրպէրեան եւ Էլ լէնԲիւզանդ—մոռացութեան մատնուին։

«Cinquante ans de littérature ar-ménienne en France»ի մէջ թէ՛ ընթեր-ցումի, եւ թէ թարգմանութեան կոչ մըկը լսեմ։ Զանազան ճաշակներ գոհա-ցնող գիրքեր ներկայացնելով—ՎազգէնՇուշանեանի սիրոյ պատմութիւնները,Նշան Պէշիկթաշլեանի աստուածաշըն-չական դիւցազներգութիւնները, Զա-րեհ Որբունիի փորձառական վէպերը,Նիկողոս Սարաֆեանի բանաստեղծա-կան վիպակները, Ղեւոնդ Մելոյեանիproto-queer վէպերը եւ այլն—Պըլըտ-եանի գիրքը, լռելեայն կը խթանէ նոյնտեսակ աշխատանքին շարունակու-թիւնը թարգմանիչներուն կողմէ։ Անառաջին քայլը առած է մոռցուած գրա-գէտներու վերայայտնութիւնը ապահո-վելով. յաջորդ քայլը կը պատկանիթարգմանիչին։

Քանի մը ամիս առաջ հանդարտ յետ-միջօրէ մը անցուցի Ապրիլ գրատանմէջ (Լոս Անճելոս)։ Գալով նմանօրինակմեծ հայերէն գրատուներէ զրկուածՆիւ Եորքէն, գրականութեան բաժնի

147 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

դարակներէն գիրք առ գիրք անցայ՝անակնկալ գիւտերու յոյսով։ Թարգ-մանութիւն մը նոր վերջացուցած էի,ոգեւորող ուրիշ գիրք մը կը փնտռէի։Ծալապատիկ նստած գրախանութիտախտակամածին վրայ, Յակոբ եւ

Վահէ Օշականի գիրքերով լեցուն վեր-ջին գրադարակին առջեւ, ծունկերուսվրայ գտնուող դէզ մը գիրքերուն նա-յեցայ. Շուշանեանի, Նարդունիի եւ Պը-լըտեանի գործերը։ Յաջորդ թարգմա-նութիւններս… n

ԲԱԳԻՆ | 148

ԹԻՒ 1–2 2016

1 Nigoghos Sarafian, The Bois de Vincennes, trans. Christopher Atamian (Dearborn, MI: Armenian Re-search Center, 2011) եւ Shahan Shahnour, Retreat without Song, trans. Mischa Kudian (London: Mash-tots Press, 1982)։2 Իմ շարադրանքս կը կեդրոնանայ արձակին՝ վէպերու եւ պատմուածքներու վրայ, բայց այսշրջանին բանաստեղծութիւնները (էջ 409-429) եւ թատերախաղերը (էջ 347-362) նոյնպէս արժանիեն թարգմանութեան։

Գրիգոր Պըլտեանի նօթատետրէն էջեր

ԲԱԳԻՆ | 150

ԹԻՒ 1–2 2016

նՈՐՎան աՐՔ.զաՔաՐեան

Ծնած է Պէյրութ։ 1967-ին անցած էֆրանսա եւ 1970-ինձեռնադրուածվարդապետ։ 1970-1974աստուածաբանութիւնուսանած է ՓարիզիԿաթողիկէ հիմնարկինմէջ, ինչպէս նաեւպաշտօնավարածՓարիզի Ս. Յովհաննէսմկրտիչ մայրտաճարին մէջ։ 1982-ին ձեռնադրուած էեպիսկոպոս։ իրջանքերով 2007-ին կըկազմուի ֆրանսայիթեմը, ու կը դառնայառաջնորդ, պաշտօնմը, որմէ կը հրաժարի2013-ին։ Հեղինակ էշարք մը գրական ուկրօնականուսումնասիրութիւն-ներու։ առաջինանդրադարձողներէն էԳրիգոր Պըլտեանիգրականութեան։ 1987-ին հրատարակած է«Յաղագս ԳրիգորՊըլտեանիքերթողութեան»իւրայատուկաշխատութիւնը, որդուռը կը բանայՊըլտեանի գործիընթերցմանաշխատանքին։ անորյաջորդած է«մօտեցումներ»հատորը կրկինՊըլտեանի մասին՝1999-ին։

րձակի շարքէն Գրիգոր Պըլտեանի«Կրկնագիր մարդը» ութերորդն է,

լոյս տեսած 2015 սեպտեմբերին Հա-մազգայինի «Վահէ Սէթեան» տպարա-նէն։ Հատորին առաջին ներկայացումըկատարուեցաւ հրատարակութենէնքանի մը օր ետք, Պէյրութի մէջ, Յա-րութիւն Քիւրքճեանի կողմէ։ Իմ աշ-խատանքս այստեղ գիրքի նմանօրի-նակ ներկայացում մը պիտի չըլ լայ։Միւս կողմէ չեմ խորհիր, որ առաջինընթերցում մը բաւական է թափան-ցելու անոր։ Ուրիշներ ալ պէտք են, որ-պէսզի կարելի ըլ լայ ճիշդ գաղափարմը կազմել մեզի առաջարկուած գիր-քին մասին։ Առ այժմ՝ մեկնելով իմ տը-պաւորութիւններէս, կ’ուզեմ անդրա-դառնալ անոր մէջ արծարծուած քանիմը խնդիրներու, որոնք զիս հետաքըրք-րեցին։

Ծաւալուն, լայն տարածքով գործիմը առջեւ կը գտնուինք։ Մուտքին՝ գիր-քի հատորին մէջ գործածուած տառէնտարբեր տառով «Յառաջաբան» մը։Յետոյ՝ հայերէնի կողքին, խօսակցու-թեան մէջ, ֆրանսերէն, սպաներէն,անգլերէն։ Առաջին գլուխէն, փարիզ-

եան ճաշարան մը, ուր կը յայտնուիպատմողը, կը սկսի տպաւորիչ համայ-նանկարը։

Ընթերցումը ոստում մը պէտք էընէ, որ կարենայ համապատասխանելայցելութեան մը՝ Միքէլ Անճելոյի Սիքս-թինեան տաճար։ Փոխանակ դիտելուայն կոթողային որմնանկարը, որ կը ցո-լացնէ առաստաղէն մինչեւ չորս պա-տերու ընդհանուր մակերեսին վրայտարածուած աստուածանչական պատ-մութեան գլխաւոր դրուագները, դուքպիտի տարուիք ըմբոշխնելու որմնա-նկարային միեւնոյն շքեղութեամբ օժտ-եալ վիպական հսկայ գրութեան մըերեսուներկու դրուագներու ընթերցու-մը, փռուած՝ վեց հարիւր պատերու,դուք հասկցէք էջերու վրայ։

Գրիգոր Պըլտեանի գրականու-թեան ընծայուելու համար, անհրա-ժեշտ չեն անպայման նախնական ծա-նօթութիւններ։ Լաւագոյնը պիտի ըլ-լար տարուիլ գիրքի թափէն։ Անհրա-ժեշտ կը նկատեմ ըսել, որ «Գիշերա-դարձ» կոչուած պատումներու շարքէնամէն նոր գործ կրնայ կարդացուիլառանձին, իբրեւ առանձին միաւոր, որ

աՌաՋին ընթերցուՄԳրիԳոր Պըլտեանի«կրկնաԳիր ՄարԴը»նորվան արՔ. ԶաՔարեան

Ա

իր ներքին աշխարհը ունի, իր խնդիր-ները։ Բայց նոյն ատեն կը յարաբերիամբողջի մը հետ, որ միւս պատում-ներով կազմուած է։ Էլմոն մը կամԱնթիքա մը կամ ուրիշ կերպարներկ’երեւին առաջին անգամ շարքի առա-ջին հատորին՝ «Սեմեր»ուն մէջ։ Ամէնբան այնտեղ տրուած է կարդացողին։Բայց անիկա շատ պիտի շահի, եթէծանօթ ըլ լայ յաջորդ գործերուն՝ օրի-նակ «Նշան»ին կամ «Պատկեր»ին, ուրայդ կիները նորէն կը յայտնուին տար-բեր տեղեր ու տարբեր վիճակներումէջ։ Երկրորդ անգամ երեւելով անոնքկը դառնան աւելի լիարժէք կերպար-ներ, որովհետեւ քանի մը հարիւր էջէետք անոնք խորացած են։

Առաջին գործերը կը վերաբերինգրող-պատմողի մանկութեան ու պա-տանութեան շրջանին։ Աւելի ետքիննե-րը կը բերեն երիտասարդական շրջա-նը, իսկ վերջինները՝ «Շրջում», «Կրկ-նագիր մարդը» կը լուսաւորեն արդէնհասունութեան տարիները։ Պէտք էսակայն նկատի ունենալ կարեւոր կէտմը. այս շրջանները, այս ժամանակներըանջատ-անջատ չեն գար, անոնք կըխառնուին իրարու, կը մտնեն իրարումէջ, ինչպէս մեր յիշողութեան մէջ ար-ձանագրուած դրուագները անպայմանչեն հետեւիր ժամանակագրական խիստկանոններու։ Մեր մտածումներն ալազատ կ՚ընթանան։ Ազատ կը շրջին։Պէտք է խորհիլ, որ ժամանակի կտորմը մինակը չէ. անոր տակը կամ մէջըկը գտնուի միւսը։ Մեծ վարպետ մըն էԳրիգոր Պըլտեան՝ մտքի ներշրչումովիջնելու դէպի վար, դէպի անցեալ, եւգործօն, ինքնագիտակից վերելքով մը,

բռնելու անոր ներքին, ինքնուրոյն ժա-մանակը եւ պահելու զայն գրութեանժամանակին մէջ։ Բոլոր ժամանակներըմիասին են ուրեմն՝ յանուն ներկային։Ներկան ալ գիրքի ժամանակն է։ Այսձեւով հասկնալի են բայերու ժամա-նակներուն յանկարծակի փոփոխու-թիւնները, ներկայէն յարակատարիանցեալը կամ անցեալ ապառնին։

Մենք այստեղ նկատի ունինք մի-այն այս վերջին հատորը։ Մեր նպա-տակը հոս չի կրնար ըլ լալ թափանցելԳրիգոր Պըլտեանի գրականութեան

մէջ առկայ բազմաթիւ թաքուն ծալքե-րուն, որոնցմէ մէկն է, օրինակի համար,այդ արձակին յարաբերութիւնը բանաս-տեղծութեան հետ։ Այս բանաստեղ-ծութեան փորձած եմ մօտենալ ուրիշհատորներու մէջ եւ չեմ ուզեր վերա-դառնալ։ Ուրիշ թաքուն ծալք է նաեւբանաստեղծականին կապը պատու-մին հետ։ Խնդիրը ներկայ է «Գիշերա-դարձ»ի բոլոր հատորներուն մէջ։ Յիշա-տակեմ թաքուն երրեակներ.– Ձայն/խօսք/լեզու. Սկիզբ–ծագում/Ծնունդ–զարգացում/Վերադարձ–էութիւն.Գիշեր–մութ/Լոյս–արեւադարձ/Գիշե-րադարձ–շրջում։ Ասոնցմէ ամէն մէ-կուն նիւթը կրնայ դառնալ առանձին

151 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

Մեծ վարպետ մըն է Գրիգոր Պըլտեան՝մտքի ներշրջումով իջնելու դէպի վար,դէպի անցեալ, եւ գործօն,ինքնագիտակից վերելքով մը, բռնելուանոր ներքին, ինքնուրոյն ժամանակըեւ պահելու զայն գրութեանժամանակին մէջ։

ԲԱԳԻՆ | 152

ԹԻՒ 1–2 2016

քննութեան առարկայ։ Ասիկա մեր ծը-րագիրէն դուրս է։

Երսի ԱզԳԱԳրութիւՆ մը

Պիտի չպատմեմ «Կրկնագիր մար-դը»ին բովանդակութիւնը։ Երկու խօս-քով կ’արժէ ըսել արտաքինը։ Ազգա-գրութեան ուսանող մը, որ պատմու-թիւնը պատմողն է, փարիզեան ճաշա-րան մը կը յաճախէ համալսարանա-կան աշխատութեան մը համար։ Հոնկը հանդիպի մեքսիքական հին լեզուի,«նաուաթլի» մէկ մասնագէտին, որ կըփնտռէ այդ լեզուի պատկերանշան-ներուն գաղտնիքը։ Գիրքը կը ծնի այսկէտէն։

Պատումին աշխարհը դուրսէն տես-նըւած հայկական չէ։ Առաջին անգամչէ, որ Պըլտեան օտար տիպար մըկ’ընտրէ. «Շրջում»ին մէջ կային Ժան-Լիւքը եւ Սառան, ուրիշներ ալ։ Անմի-ջական շրջապատը Փարիզն էր, ինչ-պէս ներկայ պարագային։ Վերջին պա-տումին մէջ այս ձգտումը գացած էաւելի հեռու։ Գլխաւոր կերպարը մեք-սիքացին է, ասոր գիւտը, ասոր լեզուն,ասոր ժողովուրդին պատմութիւնը ա-ռանցքն է գիրքին, Նոր աշխարհի գրա-ւումէն ետք եւ այդ մեծ Ազթէք կայս-րութեան անկումէն։ Ասիկա տեսակ մըխորքը կը կազմէ եւ շատ մը կէտովհանգիտութիւններ կը պարզուին հե-տըզհետէ հայաշխարհին հետ, ինչպէսգրուած է հատորին մէջ։ Գիրքին մէջազգագրութիւնը, գաղթատիրութիւնը,չքացող համայնքները, օտար աշխարհ-ներու նուաճումները շատ մեծ տեղ կը

գրաւեն։ Կը սխալի՞մ եթէ ըսեմ, որ ազ-գագրութիւնը մեկնակէտն է։

Գրիգոր Պըլտեան ինչո՞ւ կը նախա-ձեռնէ ազգագրութեան թեմայով այսկոթողային գործին։ «Իբրեւ յառաջա-բան»ին մէջ որոշ չափով տրուած էպատասխանը այս հարցումին։ Եթէմէկը սկիզբէն հետեւած է Պըլտեանիգրական կեանքի հետքերուն, կասկածչ՚ունենար, չի վարանիր եզրակացնելու,թէ անոր ստեղծագործութեան ընթաց-քը պիտի յանգէր այս կէտին։ Բանաս-տեղծականէն արձակին դարձը պիտիքօղազերծէր, համարձակութիւն տարդուրս գալու, ըսելու այն, ինչը որդժուար թէ բանաստեղծականին միջո-ցով յաջողէր դրսեւորել։ Ազգագրու-թիւնը, իմ հայեցակէտովս, կը դնէ տար-բերութեան խնդիրը, օտարի հետկապի խնդիրը, օտարութիւնը՝ ընդհան-րապէս։ Ասոնք թեմաներ են, որոնցընթերցողը հանդիպեր էր արդէն հեղի-նակին միւս գիրքերուն մէջ, «Վայ-րեր»ուն կամ «Մանտրաներ»ուն։ Տե-սաբանական ձեւերով ալ կը գտնուէրհեղինակի ֆրանսերէն հատորին՝ֆրանսահայ գրականութեան յատկաց-ուած։ Ազգագրութիւնը հատորին մէջկապուած է Սփիւռքի հարցին, օտա-րութեան հետ շփումի խնդիրին։

Ինչպէս միւս բոլոր գործերուն մէջ,«Կրկնագիր մարդը»ին մէջ աւելի բա-ցայայտ, խնդիրը զետեղուած է խորքիմը վրայ, որ ամբողջ ժողովուրդի մըմշակոյթն է, հաւաքական գոյութիւնը։Իսկ այդ գոյութիւնը սերտ կերպով շըղ-թայուած է կորուստին, մահուան, աղէ-տին։ Նոր չէ բնաւ. գրելը Պըլտեանիմօտ, իբրեւ արարքը խօսքին, սեւեռա-

Ն

կէտ ունի հաւաքական սպանդը, աղէ-տը, ուրկէ կը սերի ամէն ինչ հեղինակինհամար, գրականութիւնը ներառեալ։«Կրկնագիր մարդը»ի «Յառաջաբան»էջին մէջ, որ ուրիշ բան մը չէ, եթէ ոչ մեք-սիքացի Խոագին-Յովակիմի ինքնա-կենսագրական գիրքին յառաջաբանինգրուած քանի մը պարբերութիւնները(գլուխ ԻԹ. գիրքը ի վերջոյ պիտի չը-գրուի, ձեռագիրներն ալ պատմողը պի-տի ուզէ ղրկել տիրոջը, Յովակիմին,բայց Յովակիմ կը մեռնի…), ըսուած էհետեւեալը. «Ասիկա համեստ աշխա-տանքն է մարդու մը որ զարմացած էեւ կը շարունակէ զարմանալ թէ ինչպէ՞սամբողջ քաղաքակրթութիւն մը, իր մը-շակոյթով, իր լեզուով եւ լեզուն արձա-նագրելու միջոցներով չքացաւ քանի մըտարիէն։ «Իմ նախնիներս…» (ԿՄ, էջ 10)։

Ուրեմն՝ սկիզբը գոյութիւն ունիքաղաքակրթութեան մը անկումինաղէտը։ Անոր առջեւ գիտնականը կըսգայ այս չքացումը, բայց չի վհատիր.ինքն ալ չափով մը ժառանգորդ է, այդքաղաքակրթութեան վերջին վկանե-րէն մէկը. կարծէք վրէժ կ՚ուզէ լուծելանկումի հեղինակներէն։ Ուշադրու-թեան կեդրոնին կը գտնուի այդ հինմշակոյթի պատկերանշաններու վեր-ծանումի խնդիրը, որովհետեւ ազթէքմշակոյթի ոչնչացումի ընթացքին այ-րած են նաեւ ձեռագիրները։ Շատքիչեր փրկուած են։ Կորսուած է նաեւպատկերանշաններու բանալին։ Ասորփնտռտուքը ունի մէկ նպատակ. հեր-քել մահը նախնիներուն, որովհետեւաւերումին հաստատումը չի բաւարա-րեր զինք, վերադարձ մը լեզուին նա-խապայման է, լեզուն բանալու կորսը-

ուածին, կորսուածը վերագտնելու։ Խըն-դիրը, կը տեսնէք, մեզի ծանօթ նիւթ կըշօշափէ։ Սփիւռքեան գրականութեանպըլտեանական ուղեգիծը այս չէ՞ր, սե-ւեռել աղէտի շրջումը, իսկ աղէտին շըր-ջումը կը յաջողի, եթէ յաջողի կրկնագ-րել ներկայի մէջ ազգագրութիւնը։«Կրկնագիր մարդը»ի ծրագիրը կըհիմնուի ասոր փորձառութիւնը ընելու։

Ո՞վ է այս մարդը, որուն ածականկը տրուի կրկնագիրը։

Որքան գիտեմ, կրկնագիր կը կոչ-ուի մագաղաթէ գրչագիրի մը գրուածինտակ եղող ուրիշ ձեռագիր գրութիւն մը։Երբ հին մագաղաթ մը կը գործածուիերկրորդ անգամ, գրիչը կը ջնջէ նախ-կին գրութիւնը եւ կը գրէ նոր մը, որհինին հետ որեւէ կապ չ՚ունենար։Նման երեւոյթներ կան մեր հին մատե-նագրութեան մէջ։ Բանասէրը, օրինա-կի համար Ներսէս Ակինեան—որուն ա-նունը կայ գիրքին մէջ—հին գրութիւնը

կը յաջողի վերծանել կարդալով անորձգած հետքերը մագաղաթին վրայ։Գոյութիւն ունի օրինակ Ագաթանգե-ղոսի կրկնագիր մը, զոր բանասէր մըյաջողած է վերծանել։ Իմ հասկցածովսհեղինակը այս իմաստը փոխադրած էգիրքէն մարդուն։ Յովակիմ գիտնակա-նը ազթէքեան հազուագիւտ գրչագիր-ներուն տակ կը փնտռէ պատկերա-

153 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

…գրելը Պըլտեանի մօտ, իբրեւ արարքըխօսքին, սեւեռակէտ ունի հաւաքականսպանդը, աղէտը, ուրկէ կը սերի ամէնինչ հեղինակին համար,գրականութիւնը ներառեալ։

ԲԱԳԻՆ | 154

ԹԻՒ 1–2 2016

նշաններուն լեզուն. կորսուած այբու-բենը։ Մեր պատմող-ուսանողը կը ջա-նայ գրել Յովակիմի ինքնակենսագ-րութիւնը, ինչպէս Կորիւն Սքանչելիգրած էր Մաշտոցի Վարքը։ Այն տպա-ւորութիւնը ունիմ, որ դէմքի մը տակուրիշ դէմք մը գոյութիւն ունի, ինչպէսոր երեւելի գրութեան տակ՝ աներեւոյթձեռագիր։

Հակառակ ներքին խախտումնե-րուն՝ հատորին գլուխները կը հետեւինժամանակագրական կարգի մը։ Այսկէտին մէջ «Կրկնագիր մարդը» տար-բեր կ’երեւի «Շրջում»էն, ուր դրուագ-ներուն միջեւ ժամանակագրական կա-նոնը չէր յարգուած։ Նշեցի, որ ժամա-նակները յաճախ կը խառնուին, ընդհա-նուր գիծը պահպանելով հանդերձ։ Ա-սիկա ընթացք մը կ՚ըսէ, ուղեցոյցի դերկը կատարէ։ Այսպէս է, որ հատորը կըսկսի ինքնակենսագրական գիրքի մըծրագիրով, կը շարունակուի գիրքի եր-կունքին պատրաստութիւններով, յե-տոյ, գիրքի նախավերջին գլուխին մէջկը կարդանք անոր վիժումը։ Երկարնամակ մըն է ասիկա, ուր պիտի ուզէիանդրադառնալ ուրիշ ընթերցումով մը։

Ըսի արդէն վէպը կը բացուի ճա-շարանի մը պատկերով։ Խօսողը կըխօսի երկրորդ դէմքով, ինքնիրեն. երկ-րորդ դէմքով մենախօսութիւն։ Մար-դաբանական‐ազգագրական դասըն-թացքի ուսանողը, շաբաթը քանի մըանգամ կը յաճախէ այդ ճաշարանըտարբեր օրեր տարբեր ժամերու։ Հոնտեղի կ՚ունենայ հանդիպումը ՍենեօրՅովակիմ անուն, մարդաբան‐ազգա-գրագէտ գիտնականին, որ իր ինքնա-կենսագրութիւնը գրելու առաջարկ կը

ներկայացնէ օր մը։ Երկար վարանում-ներէ ետք, տատամսումի անձկութեանժամեր եւ օրեր կ՚անցընէ պատմողը,մինչեւ որոշում տալը։ Որոշում տալուդժուարութիւնը պիտի գար նաեւ այնհարցման նշաններէն, զորս ինքզինքինուղղած էր ազգագրութեան դասապա-հերուն, եւ որոնց պատասխանը չէրգտած տակաւին։ Դասախօսը օր մըըսեր էր.‐

«…ազգագրութիւնը կոպեռնիկեանշրջում մը պէտք է կատարէ. միայն հե-ռաւոր տոհմերու կամ ազգախումբե-րու գիտութիւն մը չի կրնար ըլ լալ ումնալ, էքզոթիքը՝ տարաշ-խարհիկը մերառօրեային մէջ է» (ԿՄ, էջ 12 )։

«…Մեթոտոլոժիք այլուրութիւն մըպիտի ստանձնէիր, կէտի մը վրայ պի-տի համընկնէիր անոր, նոյնա-նայիր,պիտի տարաշխարհուէիր՝ մնալով հան-դերձ այն որ էիր. առանց նոյնացման ի՞նչազգագրական ճանաչում» (ԿՄ, էջ 18)։

Կատարելիքը ներքին ազգագրու-թիւն մըն է։ Խնդիրը այլեւս հեռաւորերկիրներ երթալուն չի վերաբերիր։Մօտիկ աշխարհն է այլեւս տարաշ-խարհիկը։ Ասիկա թելադրանքի մըբնոյթը ունի գրողին համար. գրելըմօտիկին մերձենալ է իբրեւ թէ անիկաայդ մօտիկը հեռուն ըլ լար։

ՐջԱՊտՈՅտՆեՐ

Մինչ այդ՝ տատամսումի այս հոգեվի-ճակը պիտի ստիպէ պատմող-ուսա-նողը, որ հանդիպելու երթայ ծանօթվիպասան՝ պարոն Ղեւոնդին անորկարծիքը շօշափելու համար։ Պարոն

Շ

Ղեւոնդ արդէն անգամ մը երեւցած էր«Շրջում»ին մէջ։ Ասիկա անոր երկրորդգալն է։ Տատամսումը կը բացատրուիանով, որ պատմողը ներքնապէս կիսովչափ յօժարած է արդէն ընթացք տալուեղած առաջարկին։ Այլապէս ի՞նչ ի-մաստ ունի տատամսիլը։ Իսկ ինչո՞ւհաստատակամ չէ, արդեօք նիւթի՞ն ծա-նօթ չէ։ Ընդհանրապէս մարդ կը խորհիթէ ամէն վարանում յառաջ կու գայճանաչումի պակասէն։ Բայց այս պա-րագային հակառակն է։ Գրողը հեռու էվերջնական որոշում առնելէ, որով-հետեւ կը ճանչնայ առաջարկին մաս-նայատուկ դժուարութիւնը։ Հետեւա-բար, պիտի ըսէի որ վարանումը յառաջկու գայ ոչ թէ ճանաչումի պակասէն,այլ ճանաչումէն։ Կենսագրութիւն չէ որպիտի գրէ։ Կենսագրութիւնը կը գրուիերրորդ դէմքով։ Պիտի գրէ ինքնակեն-սագրութիւն։ Ուրիշ խօսքով, պիտի գրէգիտնականին եւ մարդուն մասին, ըսելկ՚ուզեմ մարդուն “ինքզինքութեան”մասին։ Պէտք է ձեւացնէ որ Յովակիմգիտնականը ինք կը գրէ. պէտք է ըսէԵս։ Ինքնակենսագրութիւնը կը գրուիառաջին դէմքով, ընդհանրապէս։ Եթէմիայն գիտնականի կամ անոր գիտա-կան աշխատութեան վերաբերէր, շատհաւանաբար այդքան տատամսելուպատճառ պիտի չըլ լար. բայց ճանա-չումը, գիտակցութիւնը ինքնակենսագ-րական նիւթի անտիրապետելիութեանմասին, պիտի մղէ պատմողը դիմելուփորձառու մարդու կարծիքին։ Վիպա-սանի՛ն։ Այս գրառումը թելադրութիւնմը կ՛ենթադրէ։ Կը թելադրէ թէ գրող մըմիշտ պէտք է ունենայ իր գրածին տի-րապետութիւնը, որ կը պայմանաւոր-

ուի ընելիքին կատարեալ ծանօթու-թեամբ եւ ճանաչմամբ։ Իսկ ի՞նչպէս կա-րելի է ձեռք բերել այդ տիրապետու-թիւնը։ Պարոն Ղեւոնդի կարծիքը այնէ թէ գրելը արկածախնդրութիւն մըն է,որուն պիտի նախաձեռնես, վճռակա-մութիւն կը պահանջէ եւ պիտի ճակա-տիս ձեռք բերելու համար զայն։ Ահաինչ կ՚ըսէ փորձառու վիպասանը սրճա-րանի մէջ երկար խօսակցութեան մըընթացքին. «… Ես տեղդ ըլ լամ այդ գոր-ծը հայտէ‐հայտէ կ՛առնեմ, ինչո՞ւ պիտիվարանիմ, ա՛ռ ու նետուէ՛, եղաւ գնաց,յետոյ ատեն կ՚ունենաս մտածելու…հա՞րց ըսիր, ի՞նչ հարց, տղայ, ինքնա-կենսագրութիւնը խնդիր է՛ կ՚ընդունիմ,ապստրէ խնդիր, անոր կարելիութեանպայմանները՝ այնպէս ինչպէս կ՚ըսէք,դուք, փիլիսոփաներդ… աս ալ գիտցի՛րոր գրողի մը համար միայն գրած ատե-նը խնդիրը կը լուսաբանուի, առաջուը-նէ չըլ լար, փորձառութիւնը հո՛ն է, եթէոչ ինքզինքդ պատի առջեւ կը դնես. մերհայաստանցիները աղուոր բառ մըունին՝ դուն քեզ կը խցկես» (ԿՄ, էջ 95)։

Վիպասանի կողմէ արկածախընդ-րութեան թելադրանքը շատ հաւանա-բար պիտի քաջալերէ գրողը վճռակամորոշում տալու։ Միւս կողմէ կը խորհիմոր գրողը պիտի տրամադրուի, որով-հետեւ ինքնակենսագրութեան մասինիր ունեցած թէորիք տեսակէտը գործ-նականապէս ճանչնալու առիթ պիտիըլ լայ։ Ուրեմն՝ ինչո՞ւ չգրել ինքնակեն-սագրութիւնը մէկու մը, որ ինք կարողչէ ատիկա ընելու եւ դիմած է ուրիշի մըօգնութեան։ Ինչո՞ւ այս «նեկրի» խաղըչխաղալ։ «Նեկր» կը կոչուի Ֆրանսայիմէջ ուրիշին հաշուոյն գրողը, որ գործ

155 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

ԲԱԳԻՆ | 156

ԹԻՒ 1–2 2016

մը չի ստորագրեր իր անունով։ Գրիչիդեր կը կատարէ առաւել կամ նուազչափով, ասիկա կախում ունի պատուի-րատուէն, որ պիտի ստորագրէ գիրքը։Բայց այս սովորական դարձած երեւոյ-թը պատմող-ուսանողին համար խըն-դիր կ՚ըլ լայ։ Ինքնակենսագրութիւնըկարելի՞ է։ Գրական գործի մը մէջ ի՞նչչափով գրողը կրնայ մտնել տիպարինմէջ, որքա՞ն կրնայ այդ մարդուն ի՛նքըկենսագրել։ Պէտք է նշմարել, որ հեղի-նակը շատ լաւ կը գործածէ հայերէնիերկու երրորդ դէմքով դերանուններունտարբերութիւնը. Ան եւ Ինք։ Մէկըդուրսի մարդն է, միւսը ներսինը, ինչ-պէս պիտի ըսէր Պօղոս։ Կենսագրողըդուրսէն նկարագրողն է, ինքնակեն-սագրողը ներսէն խօսողը։

Ի դէպ գաղափարի փոխանակում-ները վիպասան Ղեւոնդի հետ, տեղիկ՚ունենան շրջապտոյտով Փարիզի փո-

ղոցներուն մէջ եւ սրճարաններ յաճա-խելով։ Ընդհանրապէս Գր. Պըլտեանիգրութիւններուն մէջ պտոյտները յա-տուկ տեղ կը գրաւեն, մասնաւոր ի-մաստ կը զգենուն, կարծէք ճեմարա-նական վարժութիւններ են, դասըն-թացքներ, ուր բաներ կը սորվիս, կը

յայտնաբերես։ Օրինակ վայրեր, տեղեր,մարդիկ, մանաւանդ Փարիզը։ «Շըր-ջում»ը ատոնք կը գործածէր արդէն։Մեր հիները կը գործածէին ասաց-ուածք մը, որ կ՚ըսէր, կեանքի դպրոցըփողոցին, շուկային մէջն է։ Իսկ պրն.Ղեւոնդ պիտի ըսէ.‐ «…գրելը քիչ մըփողոցէն քալել է, մտածել, բաղդատելնորը հինին, նորագոյնին…» (ԿՄ, էջ 87)։Ինչ որ վիպասանը կ՚ըսէ կրնանքնկատել վէպին անհրաժեշտ մտածո-ղութիւն։ Անոր ըսածը վէպին ըրածինշատ մօտիկ է։ Իսկ հարուստ կենսագ-րութեամբ օժտուած պրն. Ղեւոնդինկերպարը գեղարուեստականօրէն քան-դակուած, այնքա՜ն հարազատ է, որ մեկ-նակէտ ծառայած տիպարը մեր միտ-քին կը ներկայանայ նուազ փայլով։Ստեղծուած կերպարը աւելի բարդ է,քան իր բնատիպը. ասիկա չէ՞ կրկնա-գիրը։ Հայաշխարհը, հեղինակին համարշտեմարան մըն է կարծէք ուրկէ կ՚առնէինչ որ կ՚ուզէ, զայն կը վերածէ վէպիատաղձին եւ կը կերպարանափոխէ։Այս ստեղծումն է անշուշտ, որ կշիռ կուտայ Գր. Պըլտեանի արուեստի ընկալու-մի գործառոյթին եւ ծանրութեան։

Խօսակցութիւնները, նոյնիսկ պա-տահական նկատուողները, ճիշդ կըբանին գիրքի ուղեծիրին մէջ։ Դիպուա-ծով տրուած մանրամասնութիւն մըյանկարծ նշանակութիւն կը զգենու։«Կրկնագիր մարդը» վիպական կոթո-ղային որմնանկար մըն է, կ՚ըսէի, որով-հետեւ իւրաքանչիւր էջի մէջ, նոյնիսկամէնէն աննշան կարծուածին, այնքանիմաստ կայ թելադրութիւն։ Նախքանսրճարանի հանդիպումը՝ վիպասաննու պատմողը կը քալեն Փարիզի թաղե-

Հայաշխարհը, հեղինակին համարշտեմարան մըն է կարծէք ուրկէ կ՚առնէինչ որ կ՚ուզէ, զայն կը վերածէ վէպիատաղձին եւ կը կերպարանափոխէ։Այս ստեղծումն է անշուշտ, որ կշիռ կուտայ Գր. Պըլտեանի արուեստիընկալումի գործառոյթին եւծանրութեան։

րէն եւ կը հասնին քարափի պուքի-նիստներ։ Հոն սովորաբար գրավաճառ-ներու կողքին կ՚ըլ լան նաեւ նկարիչներ։Վիպասանը կը յիշէ Աւետիս մը, որ ա-տենին հոն իր նկարները կը վաճառէր։Տեսէ՛ք սա հատուածը, հայ նկարիչի մըժխտական կերպարին ընդմէջէն, որ-քա՛ն ուսանելի է դրական թելադրան-քը.- «… այդ մեր աւանակ Աւետիսը, ի՞նչաւետիս, ի՜նչ աւետում, հազարաւորմղոններով հեռու էր անունէն, ահա մէ-կը որ փառասիրութիւն չունեցաւ, ո՛չ,մեռաւ չծնած…/… ամէն մարդ զինքըգիտէր, ինքն ալ բոլորը, միայն թէ մէկանգամ բերանը չբացաւ, հայ եմ չըսաւ,հասկցա՞ր, ինքն իրմէ ամչցող տեսակէնէր, վախկո՜տ…» (ԿՄ էջ 84)։ «Վախկո՜տ»։Բառ մը չէ միայն ատիկա հոս գոր-ծածուած։ Ամբողջ հոգեխառնութիւնմը կը վերակենդանացնէ համայնքիկարեւոր մէկ զանգուածին ներաշխար-հը կազմող, անոր ներքին իրականու-թիւնը։ Այդ օրերուն միայն նկարիչԱւետիս մը չէր՝ հայ եմ չըսող, կար ամ-բողջ խաւ մը ենթարկուած՝ այդ հոգե-բանութեան։ Այդ հոգեխառնութիւնը,Սփիւռքի մէջ ուրիշ տեղեր ալ ներկայ,նոյնքան կենդանի իրականութիւն կըդառնայ այստեղ գրուելով, կը թար-մանայ, կը վերակազմուի, կը թրթռայ,ընթերցողը կը գտնէ իր առջեւ շրջանիմը մտայնութիւնը, որ տարաւ այլասե-րումի։ «Վախկո՜տ»։ Վիպասան կը պա-խարակէ բոլոր անոնք, որոնք կը մեր-ժէին իրենց իսկ իրականութիւնը։ Ի-րենք զիրենք կը հերքէին։ Ինչէ՞ն կըվախնային Աւետիսը եւ Աւետիսին նը-մանները, երբ կը բացակայէին արտա-քին վախազդու, մահազդու սպառնա-

լիքներ։ Ուրկէ՞ այս կրաւորականու-թիւնը։ Ներքին բարդոյթէ՞ մը, որ կըջնջէր Աւետիսի մը ինքնութեան հպար-տութիւնը, փառասիրութիւնը՝ իր իսկծագումին հարազատութեան։

Աւետիսի նման տիպարի յիշատա-կումը կապուած է ինծի համար օտա-րութեան մէջ ապրելու խնդրին։ Աւե-տիսներ իրենց ինքնութիւնը կ՚ապրինամօթի ձեւին տակ ու կը ջանան զայնծածկել։ Անոր կողքին կան ուրիշ ար-ուեստագէտներ։ Անոնք ալ կը յիշուին.Լեւոն Թիւթիւնճեան, Մելքոն Քէպապ-ճեան, Նշան Պէշիկթաշլեան… Պիտիգրուին շրջապտոյտի այս ընթացքինպրն. Ղեւոնդի տպաւորութիւններըփարիզահայ դպրութեան մօտակայանցեալի ներկայացուցիչներու կամգրողներու մասին, Արշամ, Խաչիկ,Զարեհ, Մեսրոպ, Փայլակ, Նիկողոս։«Ի՜նչ ժողովներ ըրինք «Հրահաւին»համար, անունը Նիկողոսը գտեր էրշատ գոհ էր ատով, կրակին մէջէն ան-ցեր էինք բոլորս, հոս ափ առեր էինք,գետը կը հոսէր, կը տանէր մեր խոր-տակուած անցեալը, ի՜նչ ծրագիրներ,ազգը, գրականութիւնը պիտի փրկէ-ինք… հայութիւն պիտի կերտէինք…»(ԿՄ, էջ 88)։ Իմ համեստ կարծիքով,«Կրկնագիր մարդը»ի կարեւոր գլուխ-ներէն մէկն է հինգերորդ գլուխը, որով-հետեւ «…ազգագրութիւնը խառնակներկայի խնդիր» (ԿՄ, էջ 56) արդէն կըսկսի ուրուագծուիլ ծրագիրը այս գլու-խով։

Շրջապտոյտի ուրիշ ձեւ մըն է թան-գարանի այցելութիւնը, ուր կը տիրէտարբեր մթնոլորտ մը, բոլորովին տա-րբեր շրջանակ մը. ազգագրութիւնը

157 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

ԲԱԳԻՆ | 158

ԹԻՒ 1–2 2016

հոս կապուած է գաղթատիրութեան,հակասեմականութեան, ազգայնա-պաշտութեան։ Պատմող-գրողը կը թա-փանցէ այդ աշխարհին, որ ամբողջհաստատութեան մը ներքին միջա-վայրն է։ Գրողը շփումներ կ՚ունենայԹանգարանի պաշտօնէութեան հետ(հոն կայ կիներու եւ այրերու արքունիքմը, որ կը ներկայացուի մեզի), կը քալէնրբանցքներէն, գրասենեակներէն,կ՛անցնի կղպուած գրադարաններուառջեւէն, պահեստարանի անցքերէ,ուր ցուցադրուած են Պօրօրօ, Ցիմ-ցիան, Եանոմամ, Տոկան, Թահիթի, Ա-մազոնեայ եւ այլ քաղաքակրթութիւն-ներէ, անհետացած ժողովուրդներէ մը-նացած զանազան իրեղէններ.‐ «Կըթուէր, թէ կը կտրէիր ամբողջ ազգագ-րութեան պատմութիւնն ու միջավայրը,արեւելքէն արեւմուտք» (ԿՄ, էջ 107)։

«Արեւելքէն արեւմուտք», աշխար-հիս մէկ կողմէն միւսը, մէկ մշակոյթէնմիւսը։ Ներքին, ներկայ ազգագրու-թիւնը որ գրուելու ընթացքի մէջ է, ա-յլեւս չի կրնար միայն արեւելեան բնոյթունենալ, անիկա հրամայականօրէնօղակուած է այսուհետեւ արեւմըտ-եանին հետ։ Ներկայ իրականութիւննէ։ Մտածումը կը սնանի այդ իրականու-թենէն։ Թէեւ ազգագրութիւնը իբրեւգիտութիւն արեւմտեան է։ Եւ կարծէքդէպի անոր բացայայտումը կը կատա-րէ պատմողը շնորհիւ Յովակիմին, որնոյնպէս կը կատարէ այդ քայլը։

Գրողը թանգարանի մասնաւորաշխարհին մէջ կը յայտնաբերէ այդմարդկային գիտութիւնը, որ օտարիճանաչումին կը ձգտի եւ կ՚ուզէ զայնպահպանել, արխիւային նիւթի վերա-

ծել, իւրացնել։ Անցեալ քաղաքակրթու-թիւններու թափանցումի մէջն է գրողը,որովհետեւ ատիկա անհրաժեշտ էՅովակիմի գիրքին համար։ Հին աշ-խարհի հմայիչ մշակոյթներու առջեւըկ՛ապրի պահեր, ուր մանկութեան յիշա-տակներ կը վերադառնան իրեն, համե-մատութիւններ կը կատարուին, թաղիմօտաւոր անցեալի ծանօթներուն եւհնադարեան այս իրերուն միջեւ, որոնքյանձնուած թանգարանի պաշտպա-նութեան մարդկային կեանք մը կըներկայեն, կը վերադառնան ներկայիմէջ։ Կը յիշէ ծանօթները, մոռցուած-ները, անհետացածները, լքուածները,որոնք թէեւ չարժանացան թանգարա-նի պաշտպանութեան, բայց յանկարծկրնային փողոցի ու մահուան քուլիս-ներէն յայտնուիլ։ «Անոնք ալ բառերուպէս էին, կը վերադառնային, մեռեալլեզուով» (ԿՄ, էջ 115)։ Հոս կարճ հատ-ուածի մը մէջ, շրջանի մը հայոց պատ-մութիւնը կը կազմուի, ոչ գիրքերուվկայութիւններով, այլ մտքին աչքերո-վը, շրջանի մը մարդոց, որոնց կեանքըեղաւ մահուան կսկիծը։

Թանգարանային, անսովոր միջա-վայրին մէջ գրողը կորսուած չէ, աչա-լուրջ կը հսկէ իր շուրջը, կը հետեւիաշխատաւորներու վարմունքին, մտայ-նութեան, անոնց նկարագրի գիծերուն,վարպետօրէն գծագրելով անոնց կեն-դանագիրը։ Կարծես կ՚ուսումնասիրէազգագրութեան տեղերը, այդ ամերի-կագիտութեան հաստատութիւնը։ Ի՞նչընկալում ունին օտարականէն։ Կրնա-յի՞ն զանազանել օտարական ազգա-գրագէտը օտարական կենսագրողէն,որոնք նոյնազգի չեն։ Ազգագրագէտը

եւ գրողը գոնէ իրենք գիտէին անիկա,եւ թերեւս ասոր համար ալ աւելի մօտեն իրարու։ «Բոլոր օտարականները…եղբայր չե՞ն, յայտարարեր էր Յովակիմ,կը հաւատար ատոր,» (ԿՄ, էջ 128)։Ազգագրագէտը որպէս քաղաքակրթու-թիւնը տարրալուծող վարժ է հետաքըր-քըրուելու, փնտռելու, ճանչնալու օտա-րը, օտարին մշակոյթը, մանաւանդ երբբոլորովին անծանօթ է կենսագրողիմշակոյթին, լեզուին։ «Կարելի՞ է… կ՚ու-զեմ ձեր լեզուով գրուած գիրք մըտեսնել» (ԿՄ, էջ 129)։ Յովակիմին այսխնդրանքը քաղաքավարական հետա-քըրքրութիւն մը չի թուիր, հաճելի երե-ւելու համար չէ եղած, նոյնիսկ եթէ գիտ-նական մեքսիքացին, սկիզբը, տա-րաշխարհիկ կը գտնէ պատմող ուսա-նողին մշակոյթը, լեզուն, այբուբենը։ Կըհիանայ այդ լեզուին, կը հաւնի զայն,նոյնիսկ պահ մը կը ցանկայ սորվիլ, երբգրողը ոտանաւոր տողեր կ՚արտասա-նէ։ Մարդ կը կարծէ, որ Յովակիմինհամար պատմողը իր կարգին կը նմա-նի բնիկին, որ ազգագրագէտները կ՚եր-թան ուսումնասիրելու։ Պէտք է ըսել,թէ Յովակիմն է, որ կը մղէ պատմող-ուսանողը հետաքրքրուելու իր իսկ լեզ-ուով, իր մշակոյթով, ասոր հիմնադիր՝Մաշտոցով։ Ասիկա կ՚ըլ լայ այն ատեն,երբ կը խնդրէ պատմողէն որ թարգ-մանէ քանի մը էջ Կորիւնի գիրքէն։

տԱՐՈՒթԻՒՆԸ ՍՈՐՎԻԼ

Ջանանք հետեւիլ այս շրջափոխու-թեան։ Ըսենք վերացական կերպովխնդիրը։ Ազգագրութիւնը կը հիմնուի

երկու բեւեռներու վրայ. մէկը՝ բնիկն է,հարազատութիւնը է, միւսը՝ ուրիշը,օտարութիւնը։ Ազգագրութիւնը մօտե-ցումն է օտարին։ Անիկա այս վէպինմէջ կը կազմէ սփիւռքեան վիճակի շըր-ջանակ։

Նախ՝ ըսեմ, որ Գրիգոր Պըլտեանիգրականութեամբ մարդ կը սորվի օտա-րութեան իսկութիւնը։ Կեդրոնականթեմա է իր մօտ։ Առաջին անգամը չէ,

որ կ՚արծարծուի անիկա։ Այս վէպինմէջ սակայն օտարութեան փորձառու-թիւնը բիւրեղացած է։ Սփիւռքի մար-դուն համար օտարութիւնը գոյութիւնէ։ Չես կրնար ձերբազատիլ։ Այնքա՜նիրաւ են տողերը, երբ Գր. Պըլտեան,բանաստեղծական իր առաջին երկե-րուն մէջ կը գրէ,‐ «…լամբ կեդրոնականուր կը ծնիմ շուքերու պաղ օտարու-թեան» (Հատուածներ «սենեակի» մա-սին, էջ 13)։ Իսկ դուք գիտէ՞ք որքանդժուար էր սերունդի մը համար, որմերն էր այդ օրերուն, ստանձնել օտա-րութիւնը, երբ կ՚արգիլէին ամէն յարա-բերութիւն օտարին հետ, երբ բառըհոմանիշ դարձած էր թշնամութեան։Ազդուած ազգայինի պաշտպանու-թեան մտավախութենէն, այս մտայնու-թիւնը կը փոխանցուէր ո՛չ միայն ըն-

159 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

Օ

Ազգագրութիւնը կը հիմնուի երկուբեւեռներու վրայ. մէկը՝ բնիկն է,հարազատութիւնը է, միւսը՝ ուրիշը,օտարութիւնը։ Ազգագրութիւնըմօտեցումն է օտարին։ Անիկա այսվէպին մէջ կը կազմէ սփիւռքեանվիճակի շրջանակ։

ԲԱԳԻՆ | 160

ԹԻՒ 1–2 2016

տանեկան յարկերէն ներս, այլ նաեւ՝ազգային վարժարաններու։ Մեր թաղիհայկական վարժարանին մէջ ես ունե-ցած եմ ուսուցիչներ՝ որոնք մեզի կըքաջալերէին արաբերէն չսորվիլ, միշտմիեւնոյն մտավախութեամբ, որ չըլ լայթէ այլասերինք։ Սփիւռքի արեւմտեանհատուածին մէջ չկար շփոթը օտարու-թիւնը թշնամութիւն հասկնալու, բայցկար հակապատկերը, հայ մնալուն վա-խը։ Տեսանք նկարիչ Աւետիսի պարա-գան։ Իսկ հեղինակին համար՝ խնդիրըօտարութեան ծնիլն է, ո՛չ միայն անորմէջ ծնունդ առնելը։ Պըլտեան գիտա-կից է, որ ի ծնէ յարաբերութեան մէջենք այլեւս օտարութեան հետ։ Կ՚ուզէճշմարիտը ճանչնալ, վախ չունի անորիրականութենէն, ահա իր մտասեւե-ռումը։ Օտարութեան եւ հարազատու-թեան հանդէպ երկդիմութիւնը կ՚ուզէլուծել, օտարութիւնը չի հակադրեր հա-րազատութեան, զայն չի նկատեր վը-տանգաւոր, սպառնալից, որովհետեւ

մեր ապրած իրականութեան մէջ հա-մատեղ գոյութիւն ունին անոնք, եւ մը-տածել տարանջատել զանոնք կը նշանա-կէ մերժել իրականութիւնը, իսկ մերժելիրականութիւնը պիտի նշանակէր ան-դամալուծել «հարազատ»ին ապագան,ինչ որ գրողին փնտռածին ճիշդ հակա-ռակն է. փրկել «հարազատութիւն»ը

սփիւռքի մէջ։ Դնել «օտարութիւն»ը եւ«հարազատութիւն»ը երկխօսութեանմէջ, ահա ճիգը գրողին։ Պըլտեան այսնիւթին փիլիսոփայական սահմանու-մովը գոհացողը չէ, կը սիրէ անորփորձը ընել, ապրեցնել արձակին մէջ։

Այս գիրքը լուծումն է անորոշու-թեան դատապարտուած սերունդի մըլուսաւորման։ Ինքզինքի գիւտին։ Խառ-նածին սերունդի մը զաւակներուն մխի-թարական գիրքն է ասիկա։ Միտքս ա-ւելի լաւ բացատրելու համար ստիպ-ուած եմ մանկավարժական լեզու գոր-ծածել։ Օրինակի համար ծնեալի մըկողմերէն մէկը հայ է եւ ոչինչ ունիժառանգած հայկականութենէ. կ՚ապրի՞երբեւիցէ իր հայկականութիւնը իբրեւօտարութիւն ի դիմաց իր ֆրանսացիհարազատութեան։ Կա՞յ ճիգը ճանչնա-լու այդ օտարութիւնը, որ իրն է։ Եթէգիտակից է ենթական, ամենայն հաւա-նականութեամբ երկխօսութիւնը կըր-նայ տեղի ունենալ ֆրանսական հարա-զատութեան եւ հայկական օտարու-թեան միջեւ, որուն ընդհարումին ժա-մանակ կ՚որոշուի իր իսկ օտարութեանընդունուիլը կամ մերժուիլը։ Պիտի ար-տայայտէ համակրանքն կամ հակակ-րանքը։ Բայց ինչպէ՞ս կարելի է հա-կակրիլ օտարութեան մը, որ քուկդ է։Արդեօ՞ք այս պարագային հակակրան-քը կրնայ հականիշը ըլ լալ համակրան-քին։ Երկու աշխարհներն ալ սեփականեն։ Հրաժարիլ անոնցմէ մէկէն կը նշա-նակէ չգտնուիլ իրաւութեան մէջ։ Որ-քան ալ մէկը զօրաւոր ըլ լայ մերժելուիր իսկ օտարութիւնը որ մասնիկն է իրհարազատութեան, չի կրնար իրմէանջատել օտարութիւնը։

Այս գիրքը լուծումն է անորոշութեանդատապարտուած սերունդի մըլուսաւորման։ Ինքզինքի գիւտին։Խառնածին սերունդի մը զաւակներունմխիթարական գիրքն է ասիկա։

Կա՛յ օտարասիրութիւնը, որ կը հա-կակրի հարազատութեան, անիկա երբոչ իմացեալ օտարասիրութիւն է, վը-տանգուած է ինքնութեան հարազա-տութիւնը, նոյնիսկ ճակատագրուածջնջուելու։

Արդ՝ «Կրկնագիր մարդը» կոչ մը կըթուի՝ յանուն իմանալի օտարասիրու-թեան։ Ըսել կ՚ուզեմ, որ անիկա կ՚ըլ լայիմացական կերպով, իմացական սէրովմը։ Իսկ ի՞նչ հանգամանք վերագրելուէ օտարութեան։ Պըլտեանին համարչկայ բացարձակ օտարութիւն։ Ազգա-գրագէտ դասախօսը օր մը Ամազոն-իայի անտառներուն մէջ նոր ցեղա-խումբ մը յայտնաբերելէն ի վեր, ասորբարբառին կու տայ ուրիշութեան չա-փանիշ օրինավիճակ մը, զայն կը դար-ձընէ բացարձակ օտարութիւն։ Կենսա-գրողը սակայն.‐ «իսկ եթէ բացարձակէր օտարութիւնը՝ ինչպէ՞ս դարձեր էրմատչելի։ Գոնէ անգա՛մ մը միայն։ Այնատեն չէ՞ր դադրեր օտարութիւն ըլ-լալէ» (ԿՄ, էջ 131)։ Եւ կը բերէ չափանիշմը իր ժողովուրդէն, որ կրնար ազգա-գրագէտին համար նոր ցեղախումբիմը յայտնաբերումը ըլ լալ. Աստուա-ծատուր, Սուրմակ, Սրապիոն. գիւղա-ցիներ, թաղին ժողովուրդը, Նազար,Կարապետ, Փիլիպպոս, Արեւիկ, Ան-թիքա, եւ մանաւանդ պարոն Յովակ,որ բանալիներու շղթան տափի մը պէսշարժելէն «կը շարունակէր արձակել իրնշանաւոր Բէնէլի՜ս, Բէնէլի՜ս միշտ հա-յերէն նոյնիսկ արաբական թաղերունմէջ» (ԿՄ, էջ 132)։ Եթէ ազգագրագէտըայս յայտնաբերէր, այ՞ս ալ նկատիպիտի ունենար որպէս ուրիշութեանչափանիշ եւ ա՞յս ալ իբրեւ բացարձակ

օտարութիւն։ «Ստահակները՝ տանիք-ներէն, պատշգամներէն Յովակի՜ն‐Յովակի՜ն կը կոչէին» (էջ 132)։ Կարծէքկենսագրողը ազգագրագէտին ներքինլռութեամբ մը եւ քիչ մըն ալ հեգնականկը պատասխանէր. միթէ այ՞ս ալ բա-ցարձակ օտարութիւն է։

ՆՔՆԱԿեՆՍԱԳՐՈՒթԻՒՆԸ եՒՀԱՅԱշԽԱՐՀԸ

«Կրկնագիր մարդը» գործ մըն է մշտա-տեւ արարող, բանող, շրջող։ Անոնք, ո-րոնք առիթը ունեցած են կարդալուհեղինակին «Շրջում» վէպը, այն տպա-ւորութիւնը կ՚ունենան, թէ առաջինըերկրորդին շարունակութիւնն է։ Մենքկ՚անցնինք մէկ տեղէն միւսը, մէկ օտարպատկերէ ուրիշ մէկ հարազատի։ Եզ-րերը անդադար կը շրջուին։ Արդէննշմարեցինք, թէ ինչպէ՞ս Յովակիմ ա-նունը կը բերէ փականագործ Յովակըեւ ասոր բանալիները կը յիշեցնեն մեք-սիքացի գիտանականին փնտռտուքըմեքսիքական հին այբուբենի գաղտ-նիքներուն։ Ասիկա օրինակ մը չէ՞ կրկ-նագրութեան։ Ուրիշ պարագայ մը եւս.Մաշտոց չէ՞, որ կը փնտռէր հայոց լեզ-ուի բանալին, անոր այբուբենը, անորգաղտնիքը։

Հարազատը կրկնագիրը չէ՞ օտա-րին։ Հասկնալի է, պիտի չթուեմ բոլորը.անցեալ, ներկայ, ապագայ կը գործեն,կը բանին ներկայի մէջ։ Այլազան ժա-մանակներու դէպքերը, հեռաւոր կամմօտաւոր անցեալի, ներկայի հանդի-պումները կամ գալիքի ծրագիրները,տարբեր վայրերը, երկիր, Պէյրութ, Փա-

161 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

Ի

ԲԱԳԻՆ | 162

ԹԻՒ 1–2 2016

րիզ, շրջապատը կ՚ընդելուզուին, ամե-րիկագիտութեան իրականութեան կող-քին կամ դիմացը կը յայտնուին հայա-գէտ, արուեստի պատմաբան մարդիկ,նոյնիսկ հանրածանօթ գրավաճառ մը։Կը գրուի հայկական մատենադարանիմասին, խօսակցութիւնը կը դառնայփարիզեան Հայաստանին է՛ն մեծ գիտ-նականին մասին, Պոլիսէն եկած (անու-նը վերջը պիտի տայ), յետոյ օրդ. Սի-րարփիին՝ մանրանկարչութեան մաս-նագէտի մասին, ուսանողական միու-թեան կազմակերպած դասախօսու-թիւններուն «…երբ մշակոյթ, քաղաքա-կրթութիւն, նորոգուող հայութիւն սեր-տել ու կիրարկել կը հետապնդէինք»(ԿՄ, էջ 144)։ Կը շարունակուի էջին մէջգրուիլ դասախօսութիւնը մանրանկար-չութեան վերաբերեալ, Մլքէ թագուհիիաւետարանին, Աղթամարի սուրբ խա-չի, արուեստի սկզբնաւորութեան, Ե-րուսաղէմի ձեռագիրներու գողութեանեւ անհետացման եւ տակաւին ուրիշդէպքերու մասին։ 144-էն մինչեւ 151-իէջերը ցոյց կու տան Պըլտեանի գրա-կան իրագործումի վարպետութիւնը։Շրջում մը, պիտի ըսէի, կրկնագրու-թեան շուրջ։ Այսպէս՝ կը գրուի ներքինազգագրութեան միախառնուած ար-տաքին ազգագրութիւնը։

Կ՚անցնիմ տակաւին այն փայլունէջերուն վրայէն, ուր պատմողը կ՚այ-ցելէ Librairie Orientale-ի խնդիր ՎարքՄաշտոցիի օրինակին, կամ այցելու-թիւն մը տիկին Արտայի բնակարանին։Բանաստեղծուհի, ազգային գործիչ,համայնագիտարանի աշխատաւոր, տի-կին Արտան, վիպասանէն շատ տար-բեր կերպար մըն է, հայաշխարհի, ինչ-

պէս կ՚ըսէ հեղինակը, ներկայացուցիչ-ներէն մէկը, որուն ստեղծագործականկեանքը հասած է ձախողութեան։

Այդ այցելութիւնները կապուած են,ըսի, Կորիւն Սքանչելիի «Վարք Մաշ-տոց» գրքի փնտռտուքին։ Որպէսզիհասկնայ այս պատմող-օտարականը,Յովակիմ կ՚ուզէ հայոց լեզուն ճանչնալ։Ահա պատրուակը. «Օր մը գրախա-նութի մը առջեւէն անցած ատենս…տեսած եմ, յետոյ համայնագիտարանընայեցայ, ինչպէ՞ս կը գրէք, ձախէն ա՞ջ,թէ արաբական ոճով, ձայնաւորո՞վ, թէ՞…քանի՞ գրանշան ունիք, …., պատկերըգեղեցիկ է, տարբեր» (ԿՄ, էջ 239)։ Վէ-պին մէջ կայ պատմողին փորձերըմօտենալու գիտնականի կերպարին եւկայ գիտնականին ցանկութիւնը ճանչ-նալու այս իրեն օտար պատմողի աշ-խարհին։ Կենսագրողը կ՚անցնէ դժուա-րին պահեր աշխատելով ազգագրա-գէտին կենսագրականին վրայ եւ կա-տարած աշխատութիւններուն։ Որպէս-զի գրէ անոր ինքնակենսագրութիւնը,կ՚ուզէ թափանցել մէջը, կը յաջողի ա-նոր արտաքին վարպետութեան, հըմ-տութեան մօտենալ, որովհետեւ արտա-քինը ունի յայտարարող հանգամանք,իսկ այն ինչ որ աներեւոյթ է, ներքինհմտութիւնը, վարպետութիւնը, որ չենքգիտեր ի՞նչպէս կը բանի, ի՞նչպէս կը լսէներքին խօսքը, ի՞նչ զօրութեամբ կըկատարէ անգտանելիին գիւտը, ասիկամատչելի չէ դուրսէն պատմողին։

Հոս հարցում մը կը ծագի մէջս։Մեքսիքացի գիտնականը ինչո՞ւ կ՚ըն-տրէ իր ինքնակենսագրութեան իբրեւգրագիր կամ գրիչ՝ մարդաբանութեանայս ուսանողը։ Արդեօ՞ք, անմիջապէս

կռահեց այս կենսագրողի մօտ արտա-կարգ յատկութիւն մը, որ իր հերթինժառանգորդ մըն է ներքին հմտութեան,որ միայն անիկա ատակ է իրեն պէսգիտնականի մը ինքնակենսագրութիւ-նը կենսագրելու։ Պէտք է ըսել, որ աւելիուշ, պիտի անդրադառնայ սխալին,երկու օտարականներ զիրար չեն կըր-նար ճանչնալ անպայման. նմաններընոյնը չեն։ Ըսեմ նաեւ, որ գիրքը կ՚ա-ւարտի խզումով, ձախողութեամբ։Պատմողը այն մարդը չէր որ անհրա-ժեշտ էր։

Անկէ առաջ՝ կենսագրողը հետըզ-հետէ կը նկատէ երկուքին միջեւ հա-սարակաց կէտեր։ Երկու ժողովուրդ-ներու ճակատագիրները նմանութիւն-ներ ունին։ Նկարագրուած են ատոնքէջերով բացառիկ գեղարուեստակա-նութեամբ։ Հեղինակը Լաստիվերցիիբառերով կը նկարագրէ Մեքսիքօ քա-ղաքին անկումը, օրինակ։ Վարպետօ-րէն կ՚անցնի մէկէն միւսը, խառնելովգրաբարը աշխարհաբարին ու սպա-ներէնին։ Այսպէս՝ երկու ժողովուրդնե-րուն մօտ կը տեսնուի, ի հետեւանքվայրագ ցեղերու ասպատակութիւննե-րու, քաղաքակրթութիւններու չքացու-մը, անհետացումը, կատարուած գի-տակից եւ սիստեմաթիք կերպով։ Ան-կարելի չէ, որ ակնարկութիւններ ալգտնէ ընթերցողը 1915-ին, մանաւանդերբ յիշենք, որ գիրքը տպուած է հա-րիւրամեակի տարին։ Հակառակ իրար-մէ շա՜տ հեռու եւ օտար մշակոյթներուիրողութեան, «Կրկնագիր մարդը»իգրողը կարծէք կը փնտռէ ազգայինճակատագիրին հանգիտութիւններըուրիշ, խորտակուած ժողովուրդի մը

ճակատագիրին հետ։ Նմանութիւններըտարբերութիւններու համար են վստա-հաբար։ Միանալ, նմանիլ, նոյնանալկամ ինքնանալ։ Այս երրեակը, գրողիաչքին, նշաններն են, կնիքը կարելիու-թիւններու եւ անկարելիութիւններու,որով ի յայտ պիտի գայ օտարութեանիսկութիւնը։ Անշուշտ այս երրեակին կըհետեւի ուրիշ երրեակ մը. ըլ լալ,ճանչնալ, կամենալ։

Կենսագրողին համար իր քովըգտնուող գիտնականի անձին հետ միա-նալու եղանակը տեղի կ՚ունենայ երե-ւակայական ստեղծագործութեամբ։Ասիկա փարատոքսալ կրնանք խորհիլ։Մեզի մօտիկ բաները անմատչելի չենքկարծեր։ Կը խորհինք, որ երեւակայելուպէտքը չունինք միանալու կամ ինչպէսգրողը կ՚ըսէ համընկնելու համար։ Ա-սոր բազմաթիւ փորձերուն կը հետե-ւինք գիրքի գրեթէ ամբողջ մէջտեղի

մասերուն, երբ ան կ՚ուզէ վերջապէսյաղթահարել խոչընդոտները.‐ «Ապայաջողիլ մտնել այդ ես‐ին մէջ, որ քեզինեղ, շատ անձուկ ծխնելոյզի խողովակմը կը թուի, մե՛րթ պիտի իջնես անորմէջ, սողաս, հպիս շունչին, սահիս բոցիմը երկայնքին, մերթ պիտի մագլցիսանոր մէջէն, հասնիս տեղ մը ուր չես

163 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

Միանալ, նմանիլ, նոյնանալ կամինքնանալ։ Այս երրեակը, գրողի աչքին,նշաններն են, կնիքը կարելիութիւններուեւ անկարելիութիւններու, որով ի յայտպիտի գայ օտարութեան իսկութիւնը։Անշուշտ այս երրեակին կը հետեւի ուրիշերրեակ մը. ըլլալ, ճանչնալ, կամենալ։

ԲԱԳԻՆ | 164

ԹԻՒ 1–2 2016

կրնար կենալ, կանգ առնել, նայելուհամար շուրջդ, դիտելու, ըմբռնելուանոր տեսանկիւնէն…» (էջ 340)։ Միա-նալու փորձը այս մակարդակին, որով-հետեւ ինքնակենսագրութեան կը վե-րաբերի, ցոյց կու տայ նոյնացումինանկարելիութիւնը.‐ «…որմէ անդին կըսկսի ուրիշ ներկայութիւն, ուրուակա՞նթէ՞ մարմին, որ չես գիտեր ինչպէ՞սընկալել, թափանցել, ինչպէ՞ս դուն քեզտալ անոր։ Պէտք է այդ եսը գրաւէ քեզամբողջութեամբ» (ԿՄ, էջ 341)։ « … կըմնայ ձայնը… ուրիշ լեզուի ստուերըկրող կենդանի ձայնը որ քեզ կը նեղէ»(ԿՄ էջ, 341)։ «(Ինչպէ՞ս փակագիծերումէջ դնել սկզբնական անվաւերութիւ-նը)» (ԿՄ, էջ 342)։ Սկզբնական ան-վաւերութիւն ըսելով հեղինակը, կար-ծեմ, նկատի ունի մեկնակէտէն իսկանկարելի յաւակնութիւնը մէկ ուրիշինմիանալու, անոր սիրտն ու հոգին, մտա-ծումներն ու զգացումները դրսեւորե-լու։ Քանի որ ատոնք պիտի ընէ երե-ւակայութեամբ՝ ուրեմն մասամբ յերիւ-րածոյ պիտի ըլ լայ արդիւնքը։ Ասիկաինքնակենսագրութեան մը համարմեղք մըն է։

Պարզ կենսագրութեան պարագա-յին միանալու խնդիր մը պիտի չըլ լար,կենսագրողը պիտի կարդար գիտնա-կանին գիտական արտադրութիւնները,հասկնար գաղափարները, բաժնէր ա-նոր կարծիքները, ունենար մտածում-ներու հետ հաղորդակցութիւն մը։ Կեն-սագրողը կը մնար դուրսը։ Պիտի ճգնէրմիայն նմանիլ։ Նմանիլը միանալունպէս ունի սահմաններ, որովհետեւ կայնմանաբանութեան օրէնքը կեանքիմէջ։ Մարդերը կը նմանին իրարու իբ-

րեւ մարդ։ Բայց նոյնացումը կամ ինք-նացումը ի՞նչպէս կարելի է։ Նմանաբա-նութեան օրէնքին մէջ իսկ, պարզ,առարկայական տեսանկիւնէն դիտածնմանները չեն նոյնանար։ Ծառի մը ճիւ-ղին իրերանման տերեւներն անգամ,երբ առանձին առանձին բաղդատու-թեան դրուին, կը հաստատուի, որ եր-բեք տերեւ մը միւս տերեւը չէ։ Նմանըտարբեր է նոյնէն։ Ինքնակենսագրողըպիտի չբաւարարուի նմանութեամբ,պիտի ուզէ ստեղծել նոյնութեան տպա-ւորութիւնը։

«Չես համարձակած ըսելու որ ո՛չկը մրցիս, ո՛չ կ՚ատես, նոյն կալուածիմարդիկը չէք, նոյնիսկ եթէ կացութեաննմանութիւն կայ, նմանութիւնը նոյ-նութիւն չէ, համաքաղաքացի, համագո-յակից, հոմանուն, համապատիւ, միա-շունչ չէք, ինչպէս կ՚ուզէ միսթիք մեր-ձեցումը…» (ԿՄ, էջ 449)։

Նոյնացումի, ինքնանալու-ինքնա-ցընելու ճիգը պիտի կրկնուի ամբողջգրքի երկայնքին եւ փորձարկուն յու-սախաբ՝ իր հրայրքով կատարած տըք-նաջան աշխատանքէն, պիտի տեսնէարդիւնքին ի դերեւ գալը, քանի որանկարելի կը դառնայ նուաճումը ան-նուաճելիին։ Աննուաճելի՞ն… սա ձերդիմաց նստող մարդն է։ Այս փորձա-ռութիւնը կը հաւաստիացնէ ո՛չ թէփորձարկողին ճիգի անկարողութիւնը,այլ նոյնացումի ըստ ինքեան անկարե-լիութիւնը. «սկզբնական անվաւերու-թիւն»։ Միւս կողմէ այդ ճիգը պիտիլուսաւորէ հարազատութեան արժէքը։Լեզուին վերադարձով։

ՐԿՆԱԳԻՐԻ՝ ՍՈՒՐԲՄեՍՐՈՊ ՄԱշտՈՑԸ

Վերը խօսեցայ շրջափոխութեան մա-սին։ Ասոր յանգման կէտը Մաշտոցն է,շատ, շատ հեռուներէն պատրաստը-ուած։ «Շրջում»ին մէջ Մաշտոց յիշա-տակուած էր, Սողոմոնի մէկ նախա-դասութեամբ. «Ճանաչել զիմասութիւնեւ զխրատ…»։ Մաշտոց գիր ու լեզուստեղծող։ Բազմաթիւ էջեր, հատուած-ներ յատկացուած են Կորիւն Սքանչե-լիի «Վարք Մաշտոց»ին. մեքսիքացիազգագրագէտի հետ գրաբարէն ֆրան-սերէնի, անգլերէնի, սպաներէնի խառ-նակ թարգմանութեան նիստերը, Թան-գարանի մէկ աշխատասենեակին մէջ,Էյֆէլեան աշտարակին դիմացը, կըպատրաստեն Մաշտոցի կերպարինմուտքը։ Գրքին ԻԲ. գլուխը մեզ կը փո-խադրէ երեւակայական հինգերորդդար մը։ Սակայն անկէ առաջ անհրա-ժեշտ է արձանագրել լեզուին տեղը եւայդ տեղին վրայ եղած մտաւոր աշխա-տանքը։ Կարդալով «Կրկնագիր Մար-դը», Գր. Պըլտեանի գրականութեանամբողջութիւնը կը պայծառանայ եւվերջապէս ընթերցողը այդ գրականու-թենէն կը քաղէ հետեւեալ հանգանա-կը.‐ խօսքը կ՚առարկայանայ լեզուով,ուրեմն լեզուն առարկայացումն է խօս-քին, ձայնը նշանն է լեզուի կենդանու-թեան, իսկ գիրը նիւթականացումը,թանձրացեալ գոյացութիւնը խօսքլեզուին։ Գր. Պըլտեանի արձակին առա-ջին վեց հատորները, որոնք կ՚ամփո-փեն մեր ժողովուրդի որոշ մէկ հատ-ուածին կեանքը, իր շրջապատով, մշա-կոյթով եւ ժամանակաշրջանով ազա-

տած են կորուստէ, եւ անհետացումէ։Ահա գիրին եւ վաւերական, հարազատգրականութեան կախարդանքը։

«Կրկնագիր մարդը»ին կենսա-գրող-պատմողը անդադար կը վերսկսիաշխատանքը։ Կռիւ մը լեզուին հետ։«Սկսիլ զերոյէն», կ՚ըսէ. այս դարձը-ուածքն ալ հեղինակի գրականութեանյատկանիշերէն մէկն է։ Իր գրականու-թիւնը բանելով նմանաբանութեան օ-րէնքով, բայց ինչպէս ըսինք՝ նմաններըչեն նոյնանար, իր հատորներն ալ չեննոյնանար։ Մանաւանդ երբ անոնք կըփակեն ժամանակաշրջան մը։ «Շրջու-մը» եւ «Կրկնագիր մարդը», կը բանաննոր ժամանակաշրջան։ Ասոր համար«սկսիլ զերոյէն»ը կ՚առնէ մասնաւորիմաստ եւ պիտի տեսնենք, թէ ինչպէ՞սայս հատորներուն մէջ լեզուն կը փոխ-ուի բոլորովին, մեզի յիշեցնելով իրմէ

այլ դարձուածք մը «լեզուն կրկին յօրի-նելի» («Մանտրաներ», հատոր Ա).։ Պատ-մողը Յովակիմի կերպարին համար կըճգնի կերպեր գտնել, հեղինակը կ՚ընէմօտաւորապէս նոյնը։ Գր. Պըլտեաննախանձելի հնարամտութիւն մը ունիգրական իր լեզուն մշակելու, իսկ մշա-կել լեզուն չի նշանակեր անպայմանյղկել քերականութիւնը կամ գեղեցկու-թիւն տաշել։ Գիտէ երբ պահել անտաշ,

165 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

Կ

…խօսքը կ՚առարկայանայ լեզուով,ուրեմն լեզուն առարկայացումն էխօսքին, ձայնը նշանն է լեզուիկենդանութեան, իսկ գիրընիւթականացումը, թանձրացեալգոյացութիւնը խօսք–լեզուին։

ԲԱԳԻՆ | 166

ԹԻՒ 1–2 2016

կոշտ լեզուն իր տիպարներուն, այսհնարքը իր մօտ գրական լեզուի մշակ-ման մաս կը կազմէ։ Այս կէտին մէջՊըլտեան առաւելութիւն մը ունի Յ.Օշականէն։ Իր գործերը կը կրեն նաեւնոր ժամանակներուն եւ նոր շրջապա-տի մէջ ժողովուրդին յօրինած լեզուն։

Առաջին վեց հատորներուն մէջ,տիպարները կը խօսին երկրէն բերածլեզուներով, բարբառներով եւ լիբանա-նեան շրջապատի մէջ յօրինուած լեզ-

ուով։ «Շրջում»ը եւ «Կրկնագիր մարդը»լեզուական ուրիշ ոլորտ մը կը ստեղ-ծեն, երկուքն ալ ժամանակակից օտարլեզուներու հետ կապ կը հաստատեն։Մեր իրականութիւնը այդպէս չէ՞ ինք-նին։ Մեր լեզուն կը գտնուի միւսներունդիմաց։ Շատ անգամ նահանջողի դիր-քին մէջ է։ Այսպէս՝ վէպերը ցոյց կուտան լեզուին այսօրուան ողբերգականվիճակը, եւ լեզուական շրջուած այսիրականութիւնը խռովիչ պատկեր մըկը պարզէ որ կ՚անհանգստացնէ աքսո-րի գրականութեան գիտակից մշակը,գրողը՝ որ պիտի մտահոգուի շրջելուշրջուած այս իրականութիւնը։ Կարծէքկը սկսի զերոյէն։ Կը վերադառնայ հայդպրութեան ծագումին, հաշուի նստե-լու մեծ վարդապետին հետ, լեզուի եւմշակոյթի չքացման, կորուստին դէմփրկութեան ճանապարհներ որոնելով։

Ո՞վ է վերջապէս, այս օտար, մեք-սիքացի ազգագրագէտը, գիտնականըոր կը զբաղի իր նաուա ժողովուրդիանցեալի կորսուած եւ անհետացածմշակոյթի, քաղաքակրթութեան եւ լեզ-ուի ուսումնասիրութեամբ, եւ կը գրաւէվէպին ամբողջ սիրտը։ Կերպարա՞նքը,կրկնանկա՞րը սկզբնատիպին՝ Մաշտոցանուն գիտնականին։ Գուցէ։ Իր կեր-պարը չի՞ նմանիր միթէ օտար երկիրթափառող Մաշտոցին։ Ան որ գիտու-թեան պիտի հասնէր այցելելով Միջա-գետքի գրադարանները, եւ աւելի հա-րազատ էր իր ժամանակին օտար լե-զուներու, մշակոյթներու եւ գիրին,մինչդեռ օտարական մըն էր իր իսկհարազատ լեզուին, անգոյ դպրութեան.իր այբուբենի գիւտն ալ ըրեր էր երկրէնդուրս, ինչ որ կը զարմացնէ Յովակիմը։Մաշտոց կ՚ըսէ. « երբ ականջդ օտար-ուի կրնաս նայիլ դուն քեզի…» (ԿՄ, էջ485)։ Մեր գրականութիւնը պիտի գայօտարութենէ, թարգմանութենէ. « …մտանել ի թարգմանութիւն, զայն դար-ձընել տուն, ընտանիք, կոչունք, բարե-կամութիւն, հոգեպատում փոխասա-ցութիւն։ Տառերն ընդմիշտ այս շրջումըպիտի թելադրէին։ Թէեւ գիտէր, իսկզբանէ, հարկաւոր էր բան թարգ-մանութեան» (ՄԿ, էջ 486)։

Գիրքին 26-րդ գլուխը, մօտաւորա-պէս 40 էջ, յատկացուած է ՄեսրոպՄաշտոցին։ Գրուածքը, ոճը, նիւթըզարգացնելու ձեւը տարբեր են նա-խորդ գլուխներէն։ Կրնամ սխալիլ, բայցկը կարծեմ որ գրքին կեդրոնը այսգլուխն է։ Ասոր է, որ կը յանգինմիւսները։ Էջ 480-ը կ՚ընդգծէ հայերէնլեզուի այսօրուան ճակատագիրը։ Այն-

Պըլտեան առաւելութիւն մը ունի Յ.Օշականէն։ Իր գործերը կը կրեն նաեւնոր ժամանակներուն եւ նորշրջապատի մէջ ժողովուրդին յօրինածլեզուն։

քան լաւագոյնս ներկայացուած է խըն-դիրը, որ կը նախընտրեմ արտագրել,քիչ մը երկար այս հատուածը, ուրպատմական վէպի մը հերոսին նման,Մեսրոպ Մաշտոցն է մենախօսողը.‐«պիտի իրենց հայրենական աւանդու-թիւններէն արտաքսուին», խօսքը կըվերաբերի այսօրուան հաւաքակա-նութեան, «պատկերներէն, կուռքերէն,դրոշեալ տիպերէն ձերբազատին, ար-մատախիլ ըլ լան, մտնեն տեղաշարժի,գաղթի հոլովոյթին մէջ, տարուին ներ-քին մրրիկէն, զտուին,խառնուին, նուա-ճեն տեսակ մը վերին պարապ, օտա-րութիւն, ապրին ընդմիշտ հեռաւորու-թեան մէջ, թարգմանութիւն ըլ լան. բը-նաւորը ուրիշին թարգմանութիւնն է,բնաւորը միայն այդպէս կրնայ ըլ լալ,գոյաւորուիլ, ոչ թէ պահպանուիլ, Տէրիմ Աստուած, բայց ուրիշ ելք չկայ, ար-դէն գրեթէ ուշ է… ազգը գրագէտ դար-ձընելու ժամանակը անցնելու վրայ է,ինչպէս ազգը ինք… ասիկա վերջինփորձն է աղէտն ու փոշիացումը դիմա-կալելու, պատմութիւն մը սկսելու հա-մար, որպէսզի քու‐իմ‐մեր լեզուին մէջեղածը, անոր իւրայատուկը յայտնուի,ձայները ծնունդ տան իրենց մէջ կազ-մըւող, օրկազմուող ձեւերուն. ամէնէնդժուարը ըմբռնել է, ըմբերանել, թէինչպէս այդ ձայները բոլորը միասինկան նոյն ձայնագրին մէջ, կը խօսինմիասին, կը մտնեն իրարու մէջ, կը մը-նան անշփոթ» (ԿՄ, էջ 489‐490)։

Մեսրոպ Մաշտոցի կողքին կայաշակերտը՝ Կորիւն, ապագայ կենսա-գիրը։ Ասոր վերապահուած է մեծ վար-դապետը յաւերժացնելու գործը։ Ու-սուցիչին եւ աշակերտին յարաբերու-

թիւնները բարդ են, շատ հակասական,երբեմն ալ կը նոյնանան։ Կարճ հատ-ուածներու մէջ մեր դպրութեան այսերկու մեծերը կը խօսին, կը վիճին իրա-րու հետ։ Շատ անգամ զրուցողները կըշփոթուին։ Ե. դարէն Ի. դար կ՚անցինք։Մեսրոպ‐Կորիւնի եւ Յովակիմ‐Կենսա-գրողին մէջ բացառապէս խորունկխնամութիւն մը կայ։ «Կրկնագիր մար-դը»ի հեղինակը գիրքը կը գրէ այսզուգահեռին վրայ։ Ասիկա կը նշանակէոր նոր նշանակութիւն կու տայ մեզիծանօթ սուրբ հայրերուն ու դէպքին։Կարելի է մտածել, թէ Յովակիմի կրկ-նագիրը Մաշտոցն է, Կորիւնի կրկնա-գիրը պատմողը։ Կարելի է նոյնպէսբոլոր այս անունները շրջել, ամէն մէկըմիւսին տակ պահուտողը նկատել։ Մերօրերն ալ նոյնքան վտանգալից ենորքան Ե. դար մը։ Ժողովուրդի գոյու-թեան սպառնացող մտահոգութիւնընոյն է այսօր, ինչպէս որ էր Մեսրոպ

Մաշտոցի ժամանակ։ Վերադարձ մըդէպի գիրի ծագումը, ստեղծելու համարզգայնութիւն մը մշակոյթով, եւ գրա-կանութեամբ փրկուելու գաղափարը։

* * *Գրական գործի մը տարողութիւնը, չի՛չափուիր միայն իր անմիջական այս-

167 | ԲԱԳԻՆ

ԹԻՒ 1–2 2016

Գր. Պըլտեան ինչ որ ստեղծեց այսգործով եւ կը փոխանցէ գալիքսերունդին հոյակապպատկերագործութիւն մըն է,կոթողային որմնանկար մը, նուաճումմը՝ որ աքսորի գրականութիւնը մինչեւօրս երբեք չէր արձանագրած։

օրուան թելադրանքներով։ Արդարեւ,ան կը գտնէ յաջողութիւն ժամանակա-կիցներուն մօտ՝ անիկա սակայն նոյն-քան, եթէ ոչ աւելի, պիտի վերապրի եւազդեցութիւն գործէ յետագայ սերուն-դի մօտ։ Գր. Պըլտեան ինչ որ ստեղծեցայս գործով եւ կը փոխանցէ գալիքսերունդին հոյակապ պատկերագոր-ծութիւն մըն է, կոթողային որմնանկարմը, նուաճում մը՝ որ աքսորի գրա-կանութիւնը մինչեւ օրս երբեք չէրարձանագրած։ Միտքերու եւ գաղա-փարներու այլազանութիւնը եւ առա-տութիւնը կը պատասխանեն բոլորհարցերուն որոնք կրնան կապ ունենալսփիւռքի ապագային հետ։ Առանց վար-դապետական քարոզի։

Կը գտնուինք եզակի գրական գոր-ծի մը առջեւ՝ որ կը պատմէ ինքնա-կենսագրական ուրիշ գործի մը ձախո-ղութիւնը, բայց ինք կը կազմաւորուիանոր վրայ, կարծէք թէ ան իր կրկնա-գրութիւնն է։ Այդ ինքնակենսագրականգործէն կը մնայ մեզի հրամցուած յա-ռաջաբանը, որ գրողը զետեղած էգիրքին սկիզբը։ Ասոր համար՝ անիկա

գիրքին իսկ յառաջաբանը կ՚ըլ լայ։ Այս-պիսի բարդ կառուցուածքի չէինք հան-դիպած Գրիգոր Պըլտեանի շարքի նա-խորդ հատորներէն ոչ մէկուն մէջը։ Այդհատորներուն մէջ երբեմն կը գուշա-կէինք գիրքին գրուիլը կամ անոր պատ-րաստութեան համար կատարուածաշխատանքը։ Հեղինակը այդքան հե-ռու չէր գացած։ Եզակին այն է որ գիր-քին գրուիլը կ՚երթայ մինչեւ այբուբե-նին յօրինողը։

Գիրքը տեսիլքը ունի լեզուին։ Հեղի-նակը կ՚ապրի դժբախտութիւնը լեզուիչքացման։ Մեսրոպի տեսիլքը լեզուի եւգիրի, եթէ յոյս եւ յաղթանակ ներշնչեց,ապա «Կրկնագիր մարդը» կ՚ահազան-գէ վտանգը կորուստին, մաշտոցեանտեսիլքը ձեւափոխելով։ Գր. Պըլտեանհասկցած է, որ դարմանը լեզուն է, պա-րըսպելու, ժողովելու ցրուեալ հաւաքա-կանութիւնը։ Հայկականութիւնը կայգրականութեամբ։ Լեզուի վերածը-նունդով կը պաշտպանուի, պիտի հա-մարձակիմ ըսելու, կը ստեղծուի հաւա-քականութիւնը։ «Կրկնագիր մարդը»ասոր ոգին է։ n

ԲԱԳԻՆ | 168

ԹԻՒ 1–2 2016

Հրատարակութիւն՝ՀամազգայինիԿեդրոնական վարչութեան