PALAESTRA - culturaclasica.comaetas aedilicia, quam ex Manutii sententia statuunt triginta septem annorum (Pitis-cus, Lexic. Antiq. s. v. aetas). De variis humanae vitae gradibus 67

PALAESTRAL A T I N A

ANNI X X V (Frfsc. II) - N . 150

M J U N I O - A M C M L V

www.culturaclasica.com

PALAESTRA LATINATrimestres litterarum Latinarum commentarii

BARCINONE edendi

P r e l i u m m i t t a t u r o p o r t e t a d A D M I N I S T R A T O R E M : l . a u r i a , «j, A p a r t a d o 1 0 ^ 2 • B A R C E L O N A

S c r i p t a a d M o d e r a t o r e m : C o n d e , 2 - B A R B A S T R O ( H u e s c a )

I N D E X

L. SANSEGUNDO, De variis humanae vitae gradibus . . . . 65P. MENNA, Num Latinus sermo Gramm iticorum legibus ac praecep

tis sit c o m p a r a n d u s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78C. ADRAGNA, De Romae atque Athenarum insignibus rebus . . . 841. GONZALEZ, Nova et Vetera: Castellum . . . . . . . . 90M. MOLINA, Cursus Gymnasticus: D iffugere nives, jam re d e u n t g ram ina

campis (Hor. Carm., 4, 7 ) ..... .. . . .. . .. . . .. . . .. . .. . . . . . . . 94J. HOLZER, Epistularum inter socios commercium. . . . • . 100R. VALLS, L. Ae. Tubero ex A[rica repellitur . . . • • • • 106A. LUCESOLE, Somnium s o m n i a v i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . • • • • 109]. GARCIA, Per O r b e m . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . • • • 110]. GARCIA, C ollectanea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112AVENARIUS, N arra tiuncu la .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113Soci(s et alumnis responsa d a n t u r . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . • • • » 114BIBLIOGRAPHIA: M olina, G o n z á le z , Aspa, G arc ía , S idera . • • • 115PALAESTRA ADULESCENTIUM:

Paedagogus, Visne la tine scire? Lege...: P ra e c e p ta v itae in fo rm a n d a e ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121

M. MOLINA, Rusticus aulicos irridet . . . . 122Paedagogus, Miscentes utile dulci: Face te , sap ien ter , a c u tedicta; Lemmata im pera torum ; Sap ien tium dicta 123Flavia D o m i t i l l a ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124

C O M A S -F O R C A N O , Alumnorum exercitationes . . 126A enigm ata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127Curiosa et {o c o s a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128


PALAESTRA LATINAL I T T E R A R U M L A T I N A R U M C O M M E N T A R I I

A n n . X X V ( f a s c . II) — N . 150 M. J u n io A. M C M L V

DE VARIIS HUMANAE VITAE GRADIBUS

Q u a m q u a m e ju s m o d i a r g u m e n t u m scr ip tores bene m u l to s exercui t , q u i p p e q u o d p e rm a g n i s e m p e r fuer i t et m o m e n t i et ut i l i tat is , non pigebi t id i ter u m versa re , im m o ve ro ad ob ru ss a m exigere, ut variae, quas n u n c u p a n t , h o m i n u m a e t a t e s 1 p lane l egen t ibus l iquean t . Jamvero , ut a l iqua via et rat ion e no s t r a p roceda t oratio —ingens en im sese m ih i offert ad p lur ima dec la randa c a m p u s —, pr im o de vari is vi tae t em p o r ib u s general i t er disse ram, s u b inde de s ingu l i s p rae c ipua p a n d a m . M ul ta po r ro auc to rum tes t im onia dabo, quae q u id e m , u t credo, c o n d u c e n t rei t u m e x p la n a n d a e tu m confirmandae. Volu i t a m e n lec to rum fastidio se rvire in hac parte : i taque, plura tes t im on ia mit to p r u d e n s , ne paulo h u m a n i o r i v i d e a r soli lum e n inferre.

A t q u e in p r im is

I . D e h o m i n i s v i t a e f i n i b u s g e n e r a t i m

Varro ( a p u d C e n s o r i n . De Die N at. 1 4 , 2 ) p r im am aeta tem missam fac iens , n e m p e in fan t iam, defini t pueritiam a vi tae pr inc ip io ad a n n u m q u i n tu m d e c im u m ; adulescentiam, u s q u e ad v ices im um ; juventutem au tem ad q u i n t u m et q u a d ra g e s im u m ; seniores vero u s q u e ad a n n u m sexages imum appel lat ; inde- q u e senectutem ad f inem vi tae.

O v i d i u s N a s o , ex altera par te —q u e m ju v a t i tem reierre, ne poétas prae te r i re v i d e a m u r —, in bAet. 15, 200-212, hasce q u a t t u o r aetates compara t q u a t tu o r a n n i t e m p o r ib u s in h u n c m odum :

N a m t ene r et l a c t ens puerique s i m i l l im u s aevoV ere novo est . . .T r a n s i t in a e s t a t em pos t ver robustior annus,Fi tq ue v a l e n s juvenis; n equ e en im robustior aetas...Exc ip i t a u t u m n u s , pos i to fervore juventae;


66 Leo M. Sansegundo, 0 . S. B.

M a t u ru s mi t i sque , i nt er juvenemque senemque Tempe r i e med i u s ..Inde senilis h i ems t r emulo veni t hor r ida pa ssu. . .

Uti vides , pueritia veci, aestati adulescentia, juventus au tu m n o , h iemi se' nectus confe run tu r . I tem Florus (in Prooem. lib. 1) om nem popu l i Romani aetatem aetati hom in i ass imilat . Infantia sub regibus fuisse dici tur; adulescentia sub consu l ibus pe r ducen to s qu in q u ag in ta a n n o s u sque ad Ap. C la u d iu m et Q. Fu lv iu m consules; juventutem inde ad Caesarem A u g u s t u m ; postea ad sua usque tem pora senectutem const i tui t . Similia habe t A m m i a m . 14, 6 , 3*4.

Ce te rum , C. T u b e r o (apud G e l l . Noct. Att. 10, 28, 2), dici t Serv. T u l l ium tres t an tum aetatis g radus posuisse , et pueros appe l lasse u sque ad a n n u m dec im um sep t im um ; juniores vero ad q ua d ra ge s im um sex tum , et sup ra eum a n n u m seniores. H anc d iv is ionem tangi t U l p i a n . Dig. 2, 15, 8.

Hippocra tes in su p e r (apud C e n s o r i n . De Die Nat. 14, 3-4) sep tem aeta-tes enumerat :

I infantiam ad s e p t i m u m a n n u mII pueritiam ad d e c im u m q u a r t u m

III adulescentiam ad v i c e s im um o c t a v umIV juventutem ad t r i c e s i mu m q u i n t u mV virilem aetatem ad q u a d r a g e s i m u m sec u nd um

VI senectutem ad q u i n q u a g e s im u m se x t u mVII decrepitam s ive senium ad vi tae f inem.

A n im ad v e r te ju r i sconsu l to s eam fere ae ta tum d iv is ionem sequi , qua m t rad i t Isidorus, nisi q u o d in te rdum s ingul is ae ta t ibus suos s u p e r a d d u n t gradus . Ceteri vero Latini sc r ip to res p l e rum que ad V a r ron i s aetates respic iunt .

Deinde alia q u o q u e ae ta tum dis t inct io sive usu vel consue tud ine , sive legum ordina t ione o b t inu i t a pud Rom anos ad certas res jure defini tas pe ra gendas accommodata . Hinc:

1. aetas adoptantis oc todec im a n n i s major debeba t esse, q u a m ejus, qui a d o p t ab a tu r ( M o d e s t in . Dig. 1, 7 , 4 0 , 1).

2. aetas ad nuptias c o n t r a h e n d a s gen e ra t i m in femini s a n n u s d uo de c im us habeba tu r , in vi r is dec i m us q u a r t u s (mu l t i s locis a p ud jur i s consu l t os ) .

3. aetas bona adm inistrandi, legibus con s t i t u t a pro bonis ad m i n i s t r an d i s .4 . aetas pro adeunda hereditate (Ju s t in . Inst. 1, 2 0 , 6 ) .5. aetas minor, s ive pupillaris a u t imperfecta.6 . aetas perfecta a u t legitima ( J u s t in . Inst. ib id . ) .7. aetas robusta, quae s t a t u i t u r vigint i q u i n q u e a n n o r u m ( U l p ia n . Dig. 48, 5, 15, b).8. aetas ambigua, dic t a de puer i s qui modo adu lt i s un t , n o n a u m t a m e n perfect i vir i

(cfr. G e l l . Noct. A tt. 15, 20, 3).

Eadem rat ione legibus certa aetas erat cons t i tu ta pro m u n i i s publ ic is q u ibusda m capessendis . 2 Inde haben tu r :

1. aetas aedilicia, q u a m ex M a n u t i i s en t en t i a s t a t u u n t t r ig in t a s ep t e m a n n o r u m ( P it is - cus, Lexic. A ntiq . s. v. aetas).


De variis humanae vitae gradibus 67

2. aetas consularis, erat tertius et quadragesim us annus (Cic. Phil. 5, 17).3. aetas m ilitaris, quae, ex Livio, 25, 5, 3, erat an n us decim us sept im us (cf. etiam N e p .

A le . 3); quae vero vacationem a militia dabat, annus quadragesimus quintus.4. aetas praetoria, quadragesim us erat ex quorundam sen ten t ia (vide P it is c u m , loc.

mem.).5. aetas quaestoria et tribunicia, quae parum quidem certae su n t (cfr. P m sc . , ib id .).6. aetas senatoria, ut est apud T a c it . H ist. 3, 9.7. aetas vigintiviratus, quae statuitur ad m unus exseq uen d um , cui v ig in t iv ir i praeerant,

(cf T ac . A n n . 3, 29 et Cíe- A tt. 9, 2, 2).

Porro aetas, qua qu ís m u n i i s in u rbe a d m o v e b a tu r , a n n u s erat v ices imus sep t im us ; d e b e b a n t en im cives Rom ani , qu i m ag i s t r a tum a l iquem u r b a n u m a p p e te b a n t , decem a nnos , nul la vaca t ione in te rposi ta , a pr im o mili t iae anno, s t i pe nd io meru isse . Et illa aetate id longo re rum usu h o m in e s so len t esse consecut i , ut alios apte regere po s s in t ( P o l y b . H . R. 16, 17, 4).

De inde , ad s im i l i tud ine m g r a d u u m ae tat is h u m a n a e , ena ta es t e t iam d is t inctio ae tat is quae i n v e n i t u r a p u d m y th o lo g o s Graecos et Lat inos. Q u i h o m in u m tempora, quae h i s to r iam p raeces se run t , in plu re s t em p o r u m t rac tus par t i t i s u n t , a metal l is cognom ina tos . Sic aetates m u n d i q u a t t u o r facit O v i dius , Met. 1, 89-150:

1. au r ea m ( O v i d . M et. 1, a vers . 89; T ib u l l . 1, 3, 35 sqq. )2. a rgen re am, su b Jove (Juv. Sat. 2, 6. 24; O v i d . loc. mem.)3. ae n ea m (Juv. Sat. loc. mem.; O v i d . M et., 1, 125; cf. S u e t . Ner. 2)4. f er r eam ( L a c t a n t . Inst. 5, 5, 2; Juv. Sat. loc. mem. 25)-

q u i b u s voc ibus s ign i f ican tu r mores h o m i n u m p r im u m sane s impliciss imi , a u ro q u e s imiles exst i t is se; de in d e m in u s p ro b an d i au t degeneres ; tum aliq u a n to deter iores , pos t rem o c o r r u p t i s s i m i . 3

Sed et La t inae l inguae fata ad h u m a n a e vi tae e x e m p lu m comparata s un t , ut ei et sua esse t infantia, adulescentia, virilis aetas, senectus, senium.4

A t vero, ut redeam unde aberravi t orat io, ad aetatem n i m i ru m str ic to sensu a nobis s u m p ta m , hoc est, q u a te n u s varia hom in i s vi tae tem pora n o tat, haec paucula subdam, quae a pud scr iptores r ep e r iu n tu r : Var ro ( S e r v . Aen 5, 295) aetates om nes ita dispesci t: infantiam, pueritiam, adulescentiam, ju~ ventam, senectam. Haec tamen s ingulae t riplic iter d iv id u n tu r : ut s i t pr ima vi r i dis praeceps (cf. I r e n . 2, 24, 4). A d haec, Gel l ius (Noct. Att. 10, 28, 1-2) ait: « . . .pueros esse exist imasse, qui minores e ssen t ann is sep tem decem, a tque inde ab a nno sept imo decimo, quo idoneos jam esse reipubl icae a rb i t ra re tu r , mil ites scr ipsisse , eosque ad a n n u m qu a d ra g e s im u m se x tu m jun iores supra- q u e eum a n n u m seniores appellasse». Haec ille. Fraeterea D. A m b r o s i u s (De Abr. Patr. 2, 9, 65), ita habet : « Q u a t tu o r aetates s u n t hominis : pueri t ia , a d u lescentia, juven tu s , matur i t as» . ( I t idem cf. M a r t . Cap. 7, 734, et O v i d . Met. 15, 200). D. au tem A u g u s t in u s (Divers. Quaest. 58, 2), hosce ae ta tum fines invexi t : infantiam, adulescentiam, juventutem, gravitatem et senectutem. (Cf. i tem Ps. A u g u s t . Serm. 91, 1; I s i d . Orig. 11, 2, 2).

Ex his, aequa lance pondera t is , facile nobis e r i t haec vi tae t em pora praest ituere , an tequam ad ea dec la randa p rogrediam ur:

j Infantiam ( «Pr ima ae t a s i n f ant i a est , quae po rr i gi t ur in s ep t em annos»Pueritiam I s i d . Orig. 11 , 2 , 3 ; G e l l . Noct. A tt. 1 0 , 2 8 , 1 -2 ).

j j Adulescentiam ( «Tr ig in t a a n n o r u m ae ta s p r ima indol is es t j uven i s» I r e n 2 , 2 2 ,Juventutem 5; O v i d . Fast. 3 , 7 7 4 ; Liv. 4 0 . 6 , 3 ; S a l l . Cat. 4 9 , 2 ) .M ediam aet. ( «Huic ae ta s i n t e r j u v e n e m q u e s en emque , v i s j uv ena l i s erat»Virilem O v id . Mei. 12 , 4 6 4 ; G e l l . Noct. A tt. loc. laud .).Senectutem («A qu in q ua ge s i m o a n n o dec l i na t in a e t a t em sen ior em» I r e n . 2,Senium 22, 5; C o l u m . 2, 1, 2. «U squ e f inem vitae. . . a e t a te co rpus sen io

laborat» V a r r . apud C e n s o r , loc. m em.).


III

IV

Sed jam paulo q u id e m e n o d a t i u s

II. D e s i n g u l i s v i t a e t e m p o r i b u s

agam. Et in tanta locorum copia, in tan ta o p in io n u m divers i t a te , ad t ru t i nam revocandi nobis s u n t loci praecipui . N e q u e en im, ut vides , u n u m idem- que sen t iu n t omnes , sed in var ias a b e u n t sentent ias , adeo u t difficile s it et om niu m placita concil iare et in u n u m illa redigere. A t q u e ut c lar ius a p p a reant quae sub inde d i sp u ta n d a sun t , en tibi conspec tum , ubi tot ius rei s u m ma licet intuer i:

1.P U E R I T I A

\ I /Infant ia — Pue ri t ia — Adu le sc en t i a


De variis hum anae vitae gradibus 69

2 .J U V E N T A

\ I /A d ul e sc en t i a — Vi r i l i s a etas

3.M A T U R I T A S

\ ¡ /Vi ri l i s a e t a s — Sen ec t u s — S en iu m

A t q u e im pr im is

I. D e P u e r i t i a

Q u a e d ic i tu r a na t iv i t a te u s q u e ad p u b e r t a t e m , vel ad a n n u m q u i n t u m d e c im u m (a p u d nos puericia, niñez, edad comprendida entre la infancia y la adolescencia, albor de la vida, menor edad). Sic Cicero de Archia 4: «Ut p r im u m ex pue r i s excess i t A rch ia s* . Et Orat. 1, 1: «Ad eas artes , q u i b u s a pueris dedi t i fu im us» , (cf. Cic . Senect. 2, 4; P l a u t . Truc. 2, 5, 1; T e r . Adelph. 4, 1, 21; Cic . Rose. Am. 53, 153; P l in . N . H. 30, 8, 2).

Sed vo c a b u lu m pueritia la t iu s patet , n a m ex classicis sc r ip to r ibus cons ta t puerum dici e t iam n o n n u m q u a m de his qu i dec im um q u i n t u m a n n u m exces s e ru n t , hoc est, s u m p t a virili toga, q u o d pr im ae adu le scen t iae t e m p u s est; q u a de re M a n u t i u s ad i l lud C ice ron is ad Fam. 2, 1, 12: «Nis i meis puer olim f idel iss imis consi l i is pa ru is ses» . Id. Ibid. 12, 25, 5: *Puer egregius p raes id ium sib i p r im u m , et nobis , de in d e s u m m a e reipub l icae comparav i t» ; hoc est, C ae sa r O c ta v ia n u s , q u i exe rc i tum collegerat pr ivato consil io e t pecunia , a nnos n a tu s undev ig in t i , u t ex Tac i to , Ann. 13, 6, et V e l l . P a t e r c . 2, 61, cons ta t , ( v ide F o r c e l l i n i , s . v . aetas).

Sed pueritia t res alias t e m p o r u m ser ies com prehend i t :a) Infantiam (a pa r t i cu la in e t fari), s ive primam pueritiam, quae q u id em a

na t iv i t a te ad a n n o s sep tem iere p ro d u c i tu r ( I s i d . Orig 11, 2, 2). H i s p a n i dicimus : infancia, niñez, puericia, p>imera o tierna edad, edad de la lactancia. U l p i a nus , Dig. 27 , 7, 1, ait: Est h o m in i aetas qua n o n d u m fari coepi t , vel si loqu i tu r , n o n r a t ionab i l i t e r t am en et con g ru e n te r . A sc r ip to r ibus fere appe l l a tu r «prima aetas» (vide Cic . Fam. 4, 4 ,4 ; Q u i n t . Inst. 9, 3, 74; S u e t . ]ul. 30; S en ec . Ep. 99, 31, cet.) vel e t iam «pueri l is aetas» (Cic. Orat. 3, 85; C aes.B. G. 6, 18, 3; N ep. Att. 1, 2; V i t r . 1, 1, 11; V a l M a x . 6, 1, pr. 9, 3, cet.). N o ta haec ve rba Q u in t i l ia n i , Inst. 1, 1, 19: « Q u a n t u m in infantia p r a e s u m p t u m est tempor is , adu le scen t ia a cqu i r i tu r» . H inc de lab im ur in

b) Pueritiam, quae a s e p te m a n n i s p r o t e n d i tu r ad decem et septem. Sa l lus t ius (Frag. Hist. 2. 1): «G e n u s m il i tum s u e tu m a pueri t ia la t rocin i is». S u p p e t u n t au c to ru m test imonia q u a m p lu r im a : Cíe. Rep. 1, 6, 17: «Nisi eum


70 Leo M. Sansegundo, 0 • S. B.

vitae cu r sum tenu is sem a pueri t ia , per que m eques t r i loco n a tu s perveni rem ad hono rem ampl is s imum ». . . (cfr. H o r . Od. 1, 36, 7; S a l l . Jug. 67, 4; Cic. Fam. 1, 7, 4; T a c . /4nn. 14, 3; I d . Hisf. 4, 14). 5

Idque est cons ide randum inter pueri t iam et adu lescen t iam adesse sp a t ium non sat bene praef ini tum, q u o d incip i t a nno sept imo decimo et p r o d u c i tu r ad adulescen t iam, s ive primam juventutem. Ita, ut sup ra dixi, A u g u s t u s appe l la tus est pue r cum jam und e v ic e s im u m aetat is a n n u m ageret (Cic . Fam.12, 25, 3); Scipio au tem cum v ices imum ( S i l v . Ital. 15, 33 et 34). Igitur, p u e ritia stricte sum pta est secunda pars h u j u s vi tae tempor is in tres par te s d i s t ribut i .

Eten im apud pr iscos puer est hom o qui libet , sive m ascu lus s ive femina (Cf. P a u l . Dig. 50, 16, 161). I tem, non raro u s u r p a t u r sensu filiifamilias, v o c abu lum jur is proprium, quod q u idem des ignaba t var ias l iberorum aetates, infantiam, pueritiam, adulescentiam, donec puer paterfamilias evasisset , vel cer te ab om ni tutela l iber fuisset om nino . Ex inde puer, s ensu lato, o p p o n i tu r v o c a bulo tpater», vel ut ve r ius dicam


«Puer . . . j u v e n i s q u e v ider is et media es t aetas inte r u t r u m q u e tibi» (F a s t . 3, 774). Et Iren . 2, 22, 5: T r ig in ta a n n o r u m aetas pr ima indolis est juven is . Q u i n et iam a Larinis sc r ip to r ibus i n t e r d u m adu le scen tes d icun tu r , qu i a n n u m t r i ces im um excesse run t , ut a C ice rone (Orat. 2, 2): adu le scens voca tu r L. Crassus , qu i t r iginta q u a t t u o r a nnos n a tu s erat; a Sallust io (Cat. 49, 2) C. Caesar , qu i t r iginta tres, vel ut alii vo lun t , t r iginta q u i n q u e ado le scen tu lus n o m in a tu r ; et a Nep. Att. 8 et 16; i t e m q u e a Cic. Phil. 2, 44, B ru tu s et C a s s ius , q u o a nno p rae tu ram gerebant , hoc est, aetat is quadrages im o, adu le sc en tes n u n c u p a n t u r . A d d e et iam Cic. Phil. 2, 46 et Catii. 1, 8. M a n u t iu s au tem, a n t iq u i t a tu m vir longe per i t is s im us , ad Cic. Fam. 2, 1, 2, ita habet : «His ta men , a l i isque locis, quae afferri pos sen t , non tam aetatis a n n o s no ta re vo lu is se v i d e n t u r q u a m ejus v igorem f loremque; vel d i c e n d u m , adu le scen tes vocari hom ine s tam g randes na tu , ra t ione, seu respec tu sen io rum , q u i b u s c u m vel l o q u u n t u r vel c o m p a r a n t u r . S e n u m en im mos est jun io re s se adu le scen tes a p p e l l a r e » . 9

Alioqui , a du le scens (joven, mozo, chico, muchacho, adolescente) is d ic i tu r un ive r se qu i in vi ta es t u t a u g e a tu r vel i n c r e m e n t u m accipiat . Spec iat im vero ad hom in i s ae tatem refertur , id est, de illo qu i pueri t iam u t ique excessi t , et eo t em pore est, quo m ax im e crescat , sed n o n d u m ad j u v e n t u t e m pe rv e n i t seu vir i lem ae ta tem. C i c e r o (Fam. 11, 7, 3): «A du lescens , vel p u e r po t ius» ; (Id. T u s c . 4, 25, 40): «Adu lescens p e rd i tu s et d i sso lu tu s» .

C e te ru m , pa r t ic ip ium p rae se ns adolescens ae tatem m atu r io rem des igna t q u a m adultus. S iqu idem vox illa no ta t h o m in e m qu i jam in pos tr emis ann is se habe t , hoc est qu i j am crescere des in i t ; ad u l tu s au tem prae se ferre v id e t u r t e m p u s infant iae qua vir coepi t i n c r e m e n t u m accipere. Sic figurate d ic i m u s «adulta nocte , adul ta aestate» (T a c . Hist. 3, 23 et Ann. 2, 23), quae q u i dem locut iones idem s o n a n t a tq u e «media nox, media aestas», i taque d im i dium, n o n au tem f inem e x p r im u n t .

Difficile autem di ctu est q u i b u s a n n i s adulta aetas cons t i tua tu r . Ex dictis conjicere licet eam incipere plus m in u s ab a nno decimo ad d u o d e c im u m . Q u a n d o q u i d e m «adul ta aetate puer» n o n d u m es t adulescens nec multo m i nu s juvenis. 10

Q u a e de his pueritiae f inibus d ix im us , mul t is auc to rum suffragi is probare p o s s u m u s : S en ec . A d M are. 21, 7: «Infant iam in se pueri t ia convert i t , pue r i t iam pubert as , pu b e r t a t e m j u v e n tu s , j u v e n t u t e m senec tus abstul i t» . (Cic. De Rep. 2, 11, 22: «Vide t i sne igitur u n iu s viri consi l io non so lum o r tum n o v u m po p u lu m , ne q u e u t in c unabu l i s vag ien tem rel ictum, sed a d u l tu m jam et paene puberem?» T a c . Hist. 1, 31; CiC. Brut. 7; T a c . Ann. 1, 46. Sed haec hac tenus . P ue r i t am excipi t



2. J u v e n ta

quae proprie est aetas juveni lis , adulescent ia , florens aetas (Ia juventud, la edad juvenil). Pl in ius ( N . H. 7, 2, 21): «In j uven ta cand ido capil lo, qu i in se nec tu te nigrescat». Livius (35, 42, 3): «N on ita se a j u v e n ta eum gessisse». Mart ia lis (2, 90, 6): «Quint i l i ane , vagae modera to r s u m m e juven tae» .

Nota /uvento a juventate et juventute differre. N a m q u e juventa d ic i tu r q u a m max ime de aetate; Juventas au tem est dea, quae j u v e n t u t i seu f lorenti aetati praeesse p u t a b a tu r (cí. P lin . H. N . 35 , 3 6 , 4 4 et Liv. 36 , 36 , 2); juventus vero est m ul t i tudo ju v en u m , ut i praeter alios docet N o n . 5, 4 2 , q u a m v i s revera d isc r imen hoc non observar i ab o m n ib u s vide tu r : cf. C ic . Orat. 3, 24; P l a u t . Mostel. 1, 129; C u r t . 1. 1, 38, cet. Hic praeter i ri n o n po tes t locus ille Pl ini i (N . H . 10, 23 , 3), qui ad rem nos tr am facit. «U t c iconias nem o a d v e n i r e senti t , sed advenisse , nemo discedere, sed discessisse, q u o d noc tu c lancu lum faciunt u t rum que , ita j u v en tu te m nemo intell igit di scedere, sed d iscessisse , et senec tu tem non s e n t im u s advenire , sed advenisse» .

Age nunc , juventa complect i tu r cum adulescentiam t u m virilem aetatem 11, exc ludi t au tem pueritiam s t r ic to sensu, et senectutem. U t i videtur , incipi t a n n o circiter vicesimo, et ad qua d ra g e s im u m produci tu r . U t adulescent ia p ro p iu s accedi t ad in fant iam, sic j u v e n t u s ad viri lem aetatem sive s enec tu tem . A u d i a m us Ciceronem (Senec. 10, 33): «Infi rmitas puero rum , et ferocitas j u v e n u m , et gravi tas jam cons tan t is aetatis». Et locus ille Livii m om ent i q u idem maximi ad id suffragandum: (40, 6, 5): «Perseus jam tr ices imum a n n u m agens, D e met r iu s q u i n q u e n n i o minor; medio j u v e n ta e robore ille, hic flore». H a u d ali ter Juvena l i s (Sflf. 13, 55): «Hoc g rande nefas.. . Si juven i s ve tu lo non assur rexerat , et si Barbato c u ic u n q u e puer», (cf. P l i n . Epist. 6, 26, 3; T a c i t . Ann. 14, 55).

Et pr ius quam gradum profero, t ibi ante oculos d e n u o subj ic iam locum i llum Ciceronis, (Senect. 2, 4) quem jam curs im memorav i : «Qui en im ci t ius adulescent iae senec tus , q u a m pueri t iae adu le scen t ia obrepit?» U b i adulescentia complec t i tu r totam vi tae pa r tem, quae po r r ig i tu r inte r pueritiam et senectutem . Al iis verbis , omnia ambire v idetur , quae a nob is exprim i solet ope vocum adulescens, juvenis et vir. I l lud etiam Senecae a p p o n a m (Epist. ad Lucii. 70, 3): «In hoc cu r s u rap idiss imi tempor is , p r im u m pueritiam ab s co n d i mus, de inde adulescentiam, de inde q u i d q u id est i l lud in te r j u v e n e m et s enem medium, in u t r iu sque confinio pos i tum, de inde ipsius senectutis op t im os a nnos : nov iss ime incipi t os tendi publ icus finis generis h u m a n i* . — Sed pergo jam ad ter t ium h u m a n a e vi tae spa t ium .

3. M a tu r ita s

quae partirvi virili aetate par t im senec tute consta t . Maturitas idem est ac tempestivitas sive tempor is m a tu r u m , di ci tu r au tem de tem pore et h o m in u m



aetate. Plura exempla s u p p e d i t a n t auc tores (V ide C o lu m . 4, 34, 4 et C ic . Nat. Deor. 2, 46, 93, cet.). N u n c nonnu l la s c r ip to rum a t t exam , q u i b u s facile v i d e m u s maturitatem ad aetatem quae est in tra j u v e n t u t e m se n e c t a m q u e per t i nere: M a n i l . 2, 850: «maturae t em p o ra vi tae». R u fin . Orig. in Cant. prol. 62, 23: «Nis i qu i s ad ae tatem perfec tam m a t u r a m q u e pervener i t» . A m bros. He- xam. 4, 9, 66 . «Aevi maturos . . . c it ius senescere», (cfr. T a c . Ann. 1, 4, 3; R o m u l. Epist. Aesop. 4; S u e t . Cal. 44, 1; O v id . Met. 15, 210) .

Im m o vero, a l iqua ndo —et q u id em non raro— m atu r i t a s pe r t ine t ad se nec tu tem . L ucr. 3, 1039: «M atu ra v e t u s t a s » . O v id . Met. 3, 347: «Maturaesenectae* . H o r . Art. P. 115: « M a tu r u s senex». V ide et iam Ju st . 41, 5, 5;C la u d . 28, 557; Liv. 7, 1, 8; alios.

a) De virili aetate. H o r a t i u s Art. P. 179: «Ne forte seniles m a n d e n t u r j u v en i partes, p u e ro q u e viri les*. Et N ep o s , M iit. 1. 1: «ea... esse t aetate, u t confidere c ives possen t» . O v i d i u s au tem, Met. 12, 464: «Huic aetas in te r j u v e n e m q u e s e n e m q u e , vis juvena l is erat». A l i q u a n d o et iam aetas h u j u sm o d i a ppe l l a tu r media ( P l a u t . 2, 3, 21; P h a e d r . 2, 2, 3; C o lu m . 11, 1, 3; Sen . Epist. 78, 27); confirmata (Cic. Fam. 10, 3, 2); firmata ( V e r g . Ecl. 4. 37; C e ls . met. 3, 22; L u ca n . 2, 631); corroborata et robusta ( V a l . M a x . 8, 13, 3; Q u in t . Inst. 1, 12, 1); valida (T a c . Ann. 6, 46; 13, 1; 14, 56), sufficiens, solidior cet.

J a m q u e p o s t r e m u m h u m a n a e vi tae s p a t iu m , conci ta to , ut a jun t , pede t a n g e n d u m nobis est. .

b) De senectute. — «A q ua d ra ge s im o et q u in q u a g e s i m o a n n o —ait Iren. 2, 22, 5 — dec l inat jam in ae ta tem sen io rem».

N o t a n d u m est d i sc r im e n in te r senectam, senium et senectutem.12 A d rem Isid. Differ. 1, 531: tSenectus es t grav io r aetas pos t j u v e n tu te m succedens, senium au tem ul t ima aetas pos t g rav i ta tem ven iens . Sic senex et senior. Senecta au te m est ipsa sors, s ive condicio senec tu t i accedens*. Senecta ig i tu r —quae s e n s u m s e m p e r ab s t rac tum prae se tul isse c o n s t a t — no ta t quasi finem vi tae; senectus au te m qu id mora le s ign i f ica t ;13 senium vero a u d i t p o n d u s vel o n u s senec tu t i s ( a p u d H i s p a n o s decrepitud) in quo qu i s u n t senes proprie a p p e l l a n tur, q u o d c o rpus senio laborare v idea tu r . Sic D o n a t , ad T e r e n t . Eun. 2, 3, 10: «Plus dici t s e n iu m q u a m senem; et senex ad ae ta tem refer tur , s e n ium ad conv ic ium». Pa tr io s e rm o n e d ic imus ancianidad, vejez, senectud, edad provecta, decrepitud, longevidad, chochez...

Praeterea homo vetus se h a be t t a n q u a m locu t ionem mere phys icam , senex au tem mora lem, et ut ita dicam aestheticam, s ive in bonam sive in malam pa r tem, q u a t e n u s scilicet in p raes tan t io re loco pon i t dotes s e n iu m v e qual i ta tes . Vetus homo o p p o n i t u r vocabu lo juvenis, senex vero voci «vir». Porro juventa ad qua d ra g e s im u m circiter a n n u m f inem habe t ; virilitas ad sexages im um ; senex vero m ajorem senec tu tem in n u i t q u a m vetus homo. Discr imen a V ar rone n o ta tu r (C e n s o r , de Die N at. loc. mem.) in te r vocem in h u n c m o d u m : ho m o senior ae ta tem des ig na t in te r qua d ra g e s im u m q u i n tu m et sexa



ges im um annum , senex vero a sexages imo a n n o ad finem usque . Re tam en vera, d i sc r im en ejusmodi non obse rva tu r ab sc r ip to r ibus Romanis . C e te rum , Seneca (Consol, ad Mare. 11, extr.) ait: «Hoc q u o d senec tu s vocatur , paucis u n t c i rcui tus a n n o ru m » .

H om o dici tu r e t iam grandaevus (a grandis et aevum), qu i est grandis aevi, seu provect ior is aetat is (h ispan ice de mucha edad, viejo). P l i n . N . H. 2, 5, 3: «Deos alios esse grandaevos , se m p e rq u e canos; alios juvenes a tque pue ros» . T a c . Hist. 3, 33: «grandaevi senes*. Cf. O v i d . Met. 5, 99 et 7, 160; V e r g . Aen. 1, 125 . H inc nom en abs tractun grandaevitas idem sona t a tque aetas p ro vectior (edad provecta), A c c iu s a p u d N o n . 2, 3 65 .

D en iq u e juvab i t a liqua expe nde re de voc ibus longaevus et annosus. P r io r est vox poética a longus et aevum (quod a l t e rum vi compos i t ion is in ad jec t i v u m migravit ); propr ie es t annosus, senex, longi aevi (viejo, de larga edad) (Cf. V e r g . Aen. 3, 169 et 2, 525) . Mart ia l is 14, 27, 3: «Longaevi capilli», et P r o per t ius 4, 1, 52: « longaevum capu t» . A b s o l u t e longaeva d i c i tu r anus : O v i dius Met. 10, 462: «C u n c ta n te m longaeva m a n u de d u c i t (nu tr ix )» . Praeterea, a pud cadent is aetat is scr ip tores , usu v e n i t et longaevitas (longevidad). Cf. M a c r . Satur. 7, 5.

Altera vox de qua agimus est annosus, ad je c t ivum a voce quae est annus no ta tque v i rum m u l to ru m a n n o ru m . O v i d . Fast. 2, 571-' «annosa anus» . I d . Mei. 7, 237: «annosa senec tus». Dici tur e tiam de rebus: P l i n . N . H. 24, 1, 2; «annosae arbores» H o r . Sat. 2, 3, 274: «annoso palato» ( ag i tu r de feris).

His igitur rite pe rpens is , fas erit g rada t ionem s ta tuere hu juscem odi:

1. senec tus [a 55° ad 7 0 um] 2. s e n ium [a 70° ad finem]

| ve tus hom o — senior — senex | | g r andaevus — longaevus — a n n o s u s |

Senectus , vel po t ius senium idem est a tque infi rmitas, na m abesse ha n c aetatem a sepulcro negant» (Cic. Att. 16, 7, 7), et adeo p rox im a mort i est, u t «por tus propior hu ic aetati» (Cic. Att. 14, 19, 1) v idea tu r ; ideoque «mori mel ius» est (Cic. Att. 14, 22, 2). Et Caeci lius Com. 29: «In senecta . . . d e p u to mise rr imum sent i re ea aetate e u m p s e esse odiosum alteri» 14. Ergo, «adules cent iam florem aetatis, senec tu tem occasum vitae» (Cic. Top. 32) esse dici t orator Romanus , qu i in opere de Senectute s u m m is laud ibus senes extolli t .

Jam vero ex dict is patet , opinor , q u o t fuer int a p u d Romanos h o m in i s vitae gradus, et qu id u n u s q u i s q u e sibi veli t om nino . N u n c q u a e fusius de l i bata, paucis pers t r ingam. U t v id im us , pr inc ip io s ta t im ven i t in m e d iu m p r i ma vitae pars, hoc est, pueritia, e vest igio s e q u i tu r altera, id est, juventa; suc cedi t suo ordine tertia, maturitas. Q u a s q u id em in sex alias d i s t r ibu i partes , jux ta sc r ip to rum sen ten t iam, videl icet : 1) infantiam, 2) pueritiam, 3) adulescentiam, 4) virilem aetatem, 5) senectutem, 6) senium. Sed ita t am en , u t aliae in aliis sese in ferant et c o m p r e h e n d a n t 15. Sic, pueritia tria com plec t i tu r tempo-



ra, ita u t ab infantia ad adulescentiam p ro t r a h a tu r , juventa a u te m con t inea t ru r su s adulescentiam et a l iquo t a nnos virilis aetatis; maturitas vero ambia t virilem aetatem et senectutem, q u a m senium excipiat , q u o d jam aetatem devexam frac- t a m q u e designet . Q u a e q u id e m om nia , u t mel ius ad ocu lum pa teant , hanc sub j i c iam tabu lam. In qua tam en te m o n i t u m vel im non esse mih i in an imo hisce vi tae g rad ib u s cer tos o m n in o fines praes t i tuere —q u o d fieri nul lo modo p o t e s t —, sed so lum q u o s d a m vi tae te rminos adumbrare , ut legent ibus m orem geram, f ac iamque t i ron ib us satis. A t q u e idcirco quos hic ae ta tum f inibus n u m e r o s subjeci , n o n esse, u t per se l iquet, o m n in o praefini tos, sed t a n t u m e x antea dictis, p lus m in u s sup p u ta to s .

IP U E R I T I A fa 1 ad 28J

IIJ U V E N T A

fa 20 ad 45]

IIIM A T U R I T A S

[a 45 ad 60f

In fantia a 1 ad 7

| imbellii aet.]

Pueritia a 7 ad 14

[aet. adulta et

puber ta i : 14 in

vir. i a in iem.l

Adulescentia a 14 ad 30

[floreat aetai]

Virilis aetas a 30 fere ad 55[act. confirmata]

Senectus fere a 55 ad 70

[aet. ingravescens]

Senium a 70 ad f inem

[aet. confet ta]

i n f a ns puer adu l e scens(fi l ius fami l ias) a d u l t u s (10-12) adu le scen t i o r

ep h e b u s / uv en i spus i o / un i o rpu be r

vi r v e tu r h om o g r an dae vus(pa t e r famil i as ) sen io r l ongaevus

senex an n o su sn a tu major — grav ior

Q u i n e t i am operae p r e t i um dux i hic a t t exer e fines a e t a tum, qui a p ud H i s p a n o s fere vigent , u t cum eis qu i a p u d L a t i nos u su v e n e r u n t confer re comm od e poss is

IPer iodo de C R E C I M I E N T O

[1 a 20]

IIPer. I N T E R M E D I O

[20 a 55]

IVPer. de D E C R E C I M I E N T O

[55 a 70]

In fancia Puericia Adolescencia Virilidad Vejez Decrepitud1 a 7 7 a 14 14 a 30 30 a 55 55 a 70 70 a...[niñee] [ a . 4 infancia] [mocedad] [viril 0 adulta*] [senectud] [senilidad]

i 12-18 mujer 25-55 m 55-65 m. 65 m.Pube r t a d j 14 20 ho m b re - 30-60 h 60 -70 h 70 h

Ju ve n t ud 18-25 mu/e r 20-30 ho mb re

Edad m ad u r a o provect a: la viri l c u a n d o se acerca a la an c i a n id ad . A etas matura vel provecta: virilis autem, cum ad senectutem accedit.



Ac t andem sis to ca lamum: m etuo en im ne tu n im iu m putes . De cetero, fateor equ idem mul ta adhuc des iderar i in hac co m m e n ta t io n e posse, quae qu idem hic adscr ioere non gravarer, nisi brevi t a t i c o n s u l t u m vellem. Spero tam en fore ut tota res sat is a b u n d e s it enodata .

Leo M .a S a n s e g u n d o , O. S. B.

N O T A E

1. Aetas, -atis f. con tr ac t i o ab aevitas. A n o m i n e adjec t ivo aivos exole to d e r i v a tu m esse v idetur . «An t iqui . . . aevi t as . . . d i c eb an t ab aevo» P r is c . Gramm. 2 , 81, 6 . Et Is i d . O ng. 5, 38, 3: «Dicta ae ta s quas i aevi tas , id e s t s im i l i t udo aevi . Aevitas: Lex X I I T a b ; G e l l . Noct. A tt . 2 0 , 1, 25; Cic. Leg. 3, 7 et 3, 9.

Aetas t o t u m vi tae s p a t i u m significat . Cf. S e r v . A uct. A en. 10, 6 3 . Propr ie a u t e m d i c i t u r de h u m a n a e v i t ae tempore. T rans l a t e occur r i t per prosopopoeiam, e t t u n c ad v i t am p op u lo r um refer tur: Cic. Leg. 2, 9 : «quae vis. . . senior es t q u a m ae ta s p op u l o r u m et c i v i t a t i um » . I d . Brut. 3 9 ; «ut popul i Roman i aetas est», cetera. V ide e t i am P l i n . Paneg. 10; S t a t . Silv. 1, 2, 1 8 7 . Adde, sis, Th. L. L. s. v. aetas, 1 1 2 3 -1 1 3 8 . Dict. Etymologique de la Langue Latine, E r n o u t -M e il l e t , Paris, 1 9 3 9 , s. v. aevus-i.

2. D e aetate ad certa m un era apta, v id e in ter a l io s , U l p . Dig. 26, 2, 32, 2; P c m p . Dig. 27, 7, 1; M o d e s t in . Dig. 46, 1, 41; 34, 3. 20, 1; S p a r t . Did. 1, 4. I tem cf. q u a e de V e s t a l i b u s d ic it U l p . Dig. 50, 5, 2 et H ie r . Epist. 60, 10s « ju v en i lem ae ta tem in c o n g r u a m sa cerd o tio c a u s a b a tur», cet.

3 . A p u d c h r i s t i a n o s s e x m u n d i a e t a t e s n u m e r a r i s o l i t u m , t e s t i s e s t A u g . Civ. Dei. 1 0 , 1 4 , 2 e t 1 6 , 4 3 , 1; Chat. Rud. 1 2 , 3 9 . I t e m I s id . Orig. 5 , 3 8 , 3 9 e t C a s s io d . Var. 1, 1 0 , 5 .

4. V ide Alm a Roma, A n n . V i l i , fase. III, pp. 47-48: «De l a t i nae l i nguae ae t a t i bus» , ex sc r ip t i s I . B . Vico recognovi t C . R o n c h e t t i .

5. U t fere fit, in om n i b u s vi tae spat i i s , pue ri t i a a dd i t i on ib us p re s s iu s def ini tur . Ita, verbi causa : «Inde ab i neun t e aetate» ( S u e t . N er. 22; Inscr. Chris. Gali. L e B l a n t , 545, p. 1127-41). « Q u a n t u m mih i puer i l i s ae ta s for enses feriae conces se r i n t» (Cic. De Orat. 3, 85). V ide e t i am V it r u v . 1, 1, 11; C e l s . M ed. 5, 28, 15; P a u l . Dig. 50, 16, 204. N o n i nu t i l e er i t consu l e r e e t i am Cod. Just. 6, 61, 8, 3.

6. Juva t atferre quae nos t e r R a y m u n d u s d e M ig u e l in suo «Tratado de Sinónim os» hac de re d i sput avi t : *Puer, infans, liberi: Puer, en el l a t í n an t i guo, es u na exp re s ión común , que s u s t i t u ye u n a s veces a filius y o t r as a filia. F r ecu en t eme n t e des igna al n iñ o con relación a sus padres , y sobre todo al n iño de condic ión líbre. Puer, como t é r mi no popu lar , es s i n ón im o de filius ̂ familias, exp res ión jur ídica para de s igna r la edad de la de pendenc i a civi l , que ab raza la infantia o prima pueritia (desde el na c im ien to h a s t a los sie te años) , la pueritia p rop i a men te tal (desde los siete ha s t a los diez y siete), y au n la adolescentia que du ra h a s t a que el puer v iene a ser paterfamilias, o por lo menos queda e n t e r am en t e l ibre de toda tu t ela . Pueri e ran p rop i amen te ha b l a nd o los hi jos de la casa, pero por u n eu femi smo se dio d e s pué s la m i sm a d e no m i n ac ió n a los de má s miembros su b o r d in a do s a ella, en vez de servi o fa m u li... In fans (de in p r i va t i va y fa r i) el infante, el niño, h a s t a la edad de siete años» . Nuevo Diccionario Latino-Etimológico, M a drid, 1857, pág. 54, *Tratado de sinónimos».

7. A voce puer f o r m a n t u r plura su b s t a n t i v a : pusus ( P o m p o n , a pu d Varr L. L. 7. 3, 28), putus (Ib id .), pullus ( H o r . Sat. 1, 3, 45 et S u e t . Calig. 13 in fin .) , pupus (S u e t Ibid.) et puber. Pusio e t puber n o t a n t q u o d d a m inf an t i ae t e m p u s bene pr aef in i tum, hoc est , i l lud q u o inc ipi t v i r i l i t as vel puber t as . Sed pusio po t i us i nd i ca t florem aeta t i s , d u m puber i p sum ae t a t i s robur . E. B a r r a u l t in suo *Traité des Synonymes de la Langue Latine», Paris , 1853, p. 471, ait : «Le pusio es t m ü r pou r l ' amour; le puber, pou r les a rmes et les au t r e s a ccupa t i o ns s ér i eu ses». Et mox in-



fra: *Pubes e s t à pubertas com me le s u b s t a n t l f co i l ec t i f juven tus e s t au s u b s t a n t i f ab s t r a i t juventa. La pubertas es t p r e sque au s s i é t e n d u e qu e la juventa . Le puber a déjá les qua l l t é s viri les; le j u - venis les a encore . Le adolescens es t n éc e s s a i r e m e n t puber».

8 . R a y m u n d u s nos t e r (op. mem. p . 3 ) ) has ve rb o r u m d i f ferent ias s t a t u i t : « Adulescens, p a r t ic i p io de p re sen te , señal a por u n cap r i cho del i d ioma u na edad m a s ade l a n t a da que adultus par t i c i p io de p re t ér i to EI puer adulta aetate no es todaví a adulescens. Difícil es d e t e r m i n a r la aetas adulta; tal vez deba fi jarse a los d i ez o doce años por p u n t o genera l . Pusio y púber d e s i g nan el t é rmino de la pueritia: el p r im e ro env ue l ve cier ta idea des f avo rab l e (Pusio i n t e r d u m im p u d i c u m qu id sapi t , u t a i t F o r c e l l in i , s . v pusio); el s eg u nd o es s i n d i s p u t a más noble».

9. € Adulescentia pecul i are e t s u u m a l i quod et p r i v a tu m t e m p u s ae t a t i s comp lec t i t u r , u t et pueritia. Juventus vero acc ip i t u r g en e ra t im saep ius , et pro t r ipl ic i aeta te , ut s ecum am ba s p ri ores Inc luda t : Trojana juventus» .A u s o n iu s P o p m a , De D ifferentiis verborum, Neapol i , M D C C L X X I X , p. 30.

10. V ide quae cl. vir . L u d w ig D o e d e r l e in , in suo opere H andbuch der leteinischen Synony- mik (Leipzig, 1849), p 187-188 d ic i t de va ri i s h o m i n u m ae t a t i bus . *Puer [itcru; im we i t e r en S inn ist der M e n s c h in den abhàng igen J ah re n , so lange er noch n i c h t Fa mi l i env a t e r se in k a n n oder ist , als Junggesse l l , i n drei Per i oden: ais in fans, K ind , v^itioc itai&tov, vom e rs ten Jahr ; als puer im engern S inn , Kn abe , irate, vo m s i e be n t e m Jah r ; als an f an g en d e r adolescens, Jùng l ing, jieipa- xtov, vsavtae vom se c h z e h n t e n Lebensj ahr . Juvenis im we i t e r en S inn i s t er, so lange er in d e n kr àf t igs ten J ah ren s t e h t , e twa von de r Ze i t der M ù n d i g ke i t bis zu den e r s ten Spu ren des Al- ters, w ie de r j unge M a n n , véo

NUM LATINUS SERMO GRAMMATICORUM

LEGIBUS AC PRAECEPTIS SIT COMPARANDUS

T u , Q U A M C U M Q U E D E U S T I B I F O R T U N A V E R I T H O R A M ,

G r a t a s u m e m a n u . . .

O p u s c u l u m in Certamine Capitolino V, Romae me ns e

apr i l i a nn o M C M L I V habi t o , publ ic a l aude o r n a t u m

T a m e t s i om nes artes et di sc ip l inas in dies procede re l it teris a eque ac rei publ icae op ibus et imperio augeri g lor iosum a tque ut ile es t semper , t am en , uti c ivi ta tes ob nimiam rectorum cup id i ta t em n o n raro decrescunt , sic l i t te rae ob n im ium g ram m at ic o ru m s tu d iu m pa u la t im s e nesc un t .

N ih i l de varia et diversa Platonicae Per ipa te t icaeque ph i lo soph iae fo r tu na di sputo : u t raque e n im tum d e m u m au t corru i t au t cer te p l u r i m u m de tr i ment i cepi t cum impoten t i s ec ta to rum s tud io ad s u m m u m pe rduc ta , sua ipsius mole laboraverit . U n a m i llam Lat ini ta t is t r a d e n d ae ar tem, qua m g r a m maticen vulgo appe l l an t , pe rsequor ; opus e x iguum a tque tenue , sed ob immodera tam h o m in u m in d u s t r i a m adeo ampl if ica tum est ut omnia percur re re cup ientes in g ram m at ico rum l ibros tota vi ta sua ingen ia exercean t . Q u o d si haec p raes tan t ium v i ro rum t en tam ina eo s p e c t a n t u t Lat ini s e rm o n is q u a e dam historia exstet , n o n r ep re he nde r im , qu in im m o laudaverim ; si a u te m ea Latini ta tis di scendae causa mihi o s te n d a n tu r , t a n t u m a b e s t u t ipsa sequar , ut effici non possit q u in reiciam, u tpo te quae nu l l iu s m o m e n t i u t i l i t a t i sque sint.

Pr ima enim illa G uar in i V e r o n e n s i s r u d im e n ta corr igendi a tque i l lu s t r an di causa boni praeceptores ita c o r r u p e r u n t ac d e p r a v a r u n t ut qu i Lat ine scire vellet, a g ramaticorum insidi is praec ipue caveret . Q u o d u t ev incam, cum mihi necesse sit de g ram m at ic o ru m tricis et ambagibus a l iquan to l iberius di sputa re , quaeso ob tes to rque vos, carissimi audi tores , ne me hones t i s s im o h o m in u m generi in fensum a tque in im icum exis t imet is , qu i et na tu ra ipsa ad benevo lent iam compara tus , o m n em invidiae susp ic ionem d i l igent is s ime fugio et pro suscepto vitae in s t i tu to eorum in pr imis amore delector , q u i de l it teris bene merer i sum m a ope n i tu n tu r . E ten im s u n t e o rum lucubra t iones, etsi ad recte l oquendum non necessariae, t am en ad c ognosce ndum non illiberales: neque ego hanc in dus t r iam cum e rud i t ione ac doc tr ina c o n ju n c t a m spe rno , sed ad Lat inae orat ionis u sum non conferre censeo. Et sane, ubi p u e r s ingu-


Ntirn Latinus sermo Grammaticorum. 79

las n o m i n u m ac v e rb o r u m dec l ina t iones memor iae m anda v i t , pauca illa in u n i v e r s u m praecep ta perdidici t , in q u i b u s quas i cap i t ibus tota Lat ina l ingua ve r t i tu r , q u id est cu r ipsi non o p t im u s sc r ip to r s ta t im trada tur , q u e m noctu rn a d i u t u r n a q u e m a n u verse t h a b e a tq u e ve lu t i u n u m ex fami l iar ibus, quo- c u m magis tr i ope ad ju tu s quas i lo q u a tu r ac vivat? C u m is en im m ax im a m diei pa r t e m in schol is c onsum a t , qu id causae est cu r pe rpe tua rerum La t inar u m t rac ta t ione Lat ine m in im e discat, domi vero exerc i ta t ione m ulto m in ore m i n u s v e accurata a pa ren t ibus , a nu t r i c ibus , a ve rn is domes t icam l inguam as se q u a tu r? Ego vero ita mih i pe rsuadeo t eneros a n g u s to s q u e p u e ro r u m an i m os im m ensa a tque infini ta p raecep to rum , a pp e n d ic u m , s c ho l io rum que m u l t i t u d i n e terrer i a tque oppr im i, u t ne respirare q u i d e m poss in t , n e d u m se expl icare m odo Lat ine in te r rogan te s m odo r e s p o n d e n te s audean t . N a m q u e , ut i sub i t a r iu s miles si in medios hos te s s ta t im im m it ta tu r , pericul i m a g n i tu d ine a tq u e inso len t ia a n im u m desponde t , su iq u e p ro r s u s obl i tus , te lum vix expedi t ; ita l i t t e ra rum palaestrae t i r uncu l i ingen tes g ram m at ic o rum c o m m e n ta t iones aggredi ausi, cogi ta t ione ipsa difficul tat is ac laboris e x a n im a n t u r s p e m q u e o m n e m e vadend i s ta t im abic iunt . H i n c scholae t a e d ium , hinc q u a e siti saepe morb i , h in c im p a t i e n s a s tudi is vacand i des ide r ium, h inc qua e que c o m m e n ta illa n o n m odo ad o t iu m ca l l idiss ime excogi ta ta , v e ru m et iam ad ignav iam i m p u n e fovendam . Q u a e si p robem, ad nuces s ine dub io redire v idea r p u e r i s q u e s imilia facere: sed t a m e n q u o t i e s c u m q u e an im o collegi exsuca illa f rug i sque o m n is ac delec tat ion is expe rt ia g ram m at ic o ru m praecepta, q u i b u s tot a n n o s adu le scen tu l i m agno ingen io praedi t i o b t u n d u n tu r , incredibi li q u a d a m m ise ra t ione comm oveor . Q u o t u s en im q u i s q u e v e s t r u m tu it qu i ad o m n e s l i t te ra rum labores bene a na tu ra in fo rmatus aequo an im o scholas f r e que n ta re a tque domes t ico ot io carere i n s t i tue re t a n te q u a m grammaticis depos i t is La t inos sc r ip to res per t rac ta re t e o r u m q u e lect ione a tque imitat ione a l iqu id cona re tu r? Ego vero, u t de me ipso dicam, innu m e rab i l i a tque im pl i ca t i s s ima legum m u l t i t u d in e obruebar; nec nau ta e adversa t am pes ta te in alto jactat i magis p o r tu m p e t u n t q u a m ego, u t me ab om n i occupat ione ex p e d i rem, e xop ta ba m . S im u la tq u e vero paulo amoeniora at t igi coep ique ex o ra to r ibus ac poétis a l iqu id del ibare , t u m quas i in n o v u m orbem ex improviso elatus , La t inae l inguae s t u d i u m adeo a rr ipu i ut l u d o ru m ac l i t t erarum feriarum obl i tus , saepe m agno c u m va le tud in i s incom m odo l ibris noc tu d iu q u e inhae re rem . Q u o d si s u m m o proficiendi s tud io a l iquando respond i s se t ingen iu m , ut certe, m agno cum dolore dico, n u m q u a m respond i t , nec vos, in hoc t em pore , plebeo d i c e n d i gene re in iquo an im o tenerem, nec hac aetate ul lus La t inus orator esset , cui s e rm o n is in tegr i ta te , num ero , subt i l i ta te cederem. N u n c a u te m in magna v i r ium inf i rmitate , si qu id valeo, to tum Ciceroni , Caesar i , Livio, Vergil io, Hora t io ce te r i sque ejus aetatis e legant iss imis sc r ip to r ibus debeo. N ih i l a me r e p e t u n d a r u m ju re Pr isc ianus , nihi l Dona tus , nihi l Val la , nih i l A l v a ru s pos tu len t , n ih i l recent iores sibi vind icen t , quos omnes


80 Paulinus M enna

una cum c repundi is vel abieci vel deposui ; ñeque eos u m q u a m in m an u s cepi, nisi his diebus ut hu ic orat ioni mate r iam aptam compararem. I t aque eorum moni ta ac praecepta ex an imo jamdiu e x c ide run t nec q u i d q u a m infes t ius ad s t i lum re ta rda ndum nobis accidere po tes t q u a m trist is q u a e d am memoria a tque recordatio, unde omnia arida, sicca, exsanguia proficisci solent . Q u id en im aliud est grammatice dicere q u a m n u m q u a m Lat ine loqui, ut ipsis Qu in t i l ian i verbis utar? N a m q u e , ut omnia grammat ic i vere dicant , tamen non potest tieri q u in oratio non so lum sine verbis barbar is pe regr in isque, ve rum etiam sine soloecismis, ut Graeco ve rbo utar , sit? Q u a in re si laus Lat ini ta t is tota inest, ne ipse Cicero q u i d e m La t inus est, cu jus libri, si ex gram mat icorum cavi l la t ion ibus p e r p e n d a n tu r , soloecismis n o n carent . N e q u e vero hoc illos latet sed quae in aliis sc r ip tor ibus r e p r e h e n d u n t , in Cicerone, nom ine muta to , figuras appe l lan t a tque ve lu t i lum ina va r i andae orat ioni apta maximis laudibus ex to l lun t . O m n e s en im n i t u n t u r La t inum s e rm onem certis q u ib u sd a m legibus complect i ; q u ib u s ipsi cum contrar i a m u l ta a p u d Lat inos scr iptores legant, schemata , metap lasmos , an t iptoses , verba aut ex Lat ino aut ex Graeco serm one t rans lata alia speciosa f igurarum nom ina hac m en te a d h i ben t ne g ram m at ico rum praecep ta cum illis ipsis sc r iptor ibus , ex qu ibus sum p ta sun t , pugnare intel legamus.

Fui t olim Lat ina l ingua plane sui juris, ex m u l t a r u m g e n t ium congressu Romae profecta popular i convic tu c o m m u n iq u e re rum t rac ta t ione aucta , d e n i que usu ipso et sorte q ua da m inven ie n d i l igand ique verba, n o n rat ione atque consi lio ad hanc incredibi lem copiam propaga ta n u m e r i s q u e suis expleta. Jam vero hanc praecept is totam con t ine re idem est a tque in scient iam, non in l inguam inquirere : q uod ipse Var ro , analogiae m o les t i s s im us exactor, cum a l iquando didicisset , non so lum nul lam esse an im a d v e r s io n e m simi l ium, verum etiam in o m n ib u s fere verbis u n a m c o n s u e t u d i n e m dom ina r i ostendi t . Hoc m irum Alvaro v i sum est u tpo te qu i in legibus de n om in ibus , verbis pa r t i c ipi isque s ta tuend is fere qu in g en ta s m u l t i s q u e a n n o ta t io n ib u s dist inctas a tque i llustratas excogitar it . Is enim fuit vir magno ingenio, magna i n d u s tria, magna Lat ini se rm on is peritia, cui de re tota l iben ter et facile concedam, si suas leges non dicam omnes , non p lu r imas, non aliquas, sed p r inc ipem illam et ce terarum capu t de verbo Amo adversus i r r u e n te m u n d i q u e in im icorum im pe tum defendat . Q u i d enim p r im u m decern is , Alvare , de verbo Am o? N u m esse ac t ivum et ex activis familiam ducere ex is t imas? A t A u s o n i u s ad neutra reiecit: u t apud Deum fieri amat. Q u i d tum? N u m esse pr ioris ordinis nec alium casum pos tu la re nisi q u a r t u m con tend is? A t est qu i posterior is ex is t im et e ique ge n i t iv u m appona t : Nolo Thaidem amare tanti. Q u i d postea? Malis u t r iu sque ordinis sit? A t Cicero ad q u a r t u m refert: Si quidquam me amas. Q u i d deinde? esse q u o q u e qua r t i contendis? A t idem in se x tum coni- cit: De raudusculo Numeriano multum te amo.

Pro sancte Juppi te r! Ejus rei a r tem efficimus et v e n d i t a m u s , cu jus fun-


N um Latinus sermo Grammaticorum. 81

d a m e n t a tam facile co r ru u n t . N o v i e qu ide m n o n n u l lo s ab ipsa florentis Romae aetate fuisse q u i analogiam s um m a ope de lenderenr : sed, mea q u idem se n te n t ia , nem o c u m hac nos t ro rum g ram m at ico rum tu rba est com p a ran d u s , q u i p p e qui , om nia experi end i causa, non so lum ab o m n iu m rerum initio, v e r u m et i am ex v e tu s t i s s im a H e b r a e o r u m l ingua R o m a n a ru m vocum causas, s im i l i tud inem , or ig inem repetant . N ih i l novi affero a p u d eos, q u i b u s est al iq u i s c u m Mar t in io , B ecm anno Voss ioque usus. C u m his autem? immo etiam c u m vir is superio r i s aetat is praes tan t is s imis , qu i ill ius saeculi more g rav is s im u m cert am en de voculae nescio cu jus or tu a tque or igine i n s t i tu e ru n t mul- t a m q u e ac recondi tam e ru d i t io n e m ex Hebraeis , Arabic is Graeci sque codicibus d u c ta m in n u l l iu s m om e n t i rem c o n tu l e ru n t .

De p r o n o m i n u m causa, n u m e r o ac na tu ra qua m dubia , quam varia, quam sibi con tra r i a Var ro , P robus , Pr isc ianus, D o n a tu s Q u i n t i l i a n u s q u e decernun t? H i a u te m c um in te r se cas ibus nom ina ab officio indi ta esse consen t ian t , n o n n e Scaliger t a m e n negat? Val la P r is c ianum cast igat q u o d «ficum» m o rb u m q u a r t a e de c l ina t ion is fecerit; in Va l lam arma m ove t P e t ru s R am us q u o d «ficum» I ru c tu m masculo genere extu le r i t . Scaligero «commune» genus pessime a Graecis szixcuvov, op t im e a Lat inis «promiscuum» appel la r i v idetur ; Sanct iu s La t inos dam na t , Graecos absolvi t ; impersona l ia A lv a ru s censet : «decet, paeni te t , p lu i t» , ce te raque ; nul la esse impersonal ia , t e s t a tu s Deos homines- que , Sc iopp ius atf irmat . Si q u i s v e rb o r u m modos s ta tua t esse qua t tuo r , ecce t ibi qu i q u i n q u e , qu i sex, qu i octo, qu i multo p lures induci t . Est qu i g e r u n dia ac s u p in a probet , n e q u e deest qu i g ram m at ico rum de l i ramenta dicat. Alii ve rb is in —or pr ae te r i ta t r i b u u n t , alii ad im un t . Q u i b u s d a m verba neu tra ac d e p o n e n t i a placent , q u i d a m toto Latio exsu la re juben t . D e n iq u e in tot tan- t i sque sc r ip to r ibus n e m in e m u n u m in ven ia s qu i mali t a l iorum vestigiis i n s is te re q u a m nova commin isc i c e te rosque om nes alla trare . N o lo vos, dilecti m ih i aud i to res , pe r s in g u la s pa r t es ducere o m n e s q u e de or thograph ia , p roso dia, e tymologia , s y n t a x i q u e con trovers ias hoc loco explicare ne grav iss imo officio, ne t em pore , ne patient ia vestra abu t i videar. V os oro a tque obsecro ut, quae q u i d a m s u o ru m l ibel lorum ini t io diu praefari solent, legatis, ubi ce ter is qu i an te se de re g rammatica s c r ip s e r u n t diem dicun t , m endosas , n u gaces, so rd idas c lo ac inasque eo rum lucubra t iones audac iss im e appe l l an t , s eque ex d e o ru m imm or ta l i um sede a tque domici lio quas i de lapsos op t im a al la tu ros esse pol l icentur . C u m q u e s ingul i et un ivers i eadem recinant , quo miseri adu le scen te s se ve r tan t? N u m Varroni? A t l i t t erarum porcus a Palaem o n e appe l la tu r . N u m Prisciano? A t G raecum hom ine m Lat inae l inguae fuc u m fecisse A lva rus censet . N u m Vallae? A t e jus e legantias Ramire t ius Pra- dens is inelegantes appella t . N u m Donato , Probo, Servio, Cha ris ioque? A t hos o m n e s passim errare et m ons t r a n u n t i a r e Sc iopp ius con tend i t . N u m den iq ue Sc iopp io ipsi? A t miserabi l is d ic i tu r l i t terator ab Horn io , v ir desul tor iae levita t is a Labbec. Q u a e aud ien tes ind ignamin i ; sed, mea q u id em sentent ia , aut


82 Paulinus M enna

artis vitio, aut quodam fato fieri solet ut nemo sua proferre possi t qu in alienacarpat t r a n se a tque m odum .

Q u a m indecorae, quam pudendae , qua m fere insanae c o n te n t io n e s illae Poggii cum Valla, Pol it iani cum Merula , Scaligeri cum Erasmo de rebus his minut iss imis , quasi de aris et focis, fue run t ! Q u a m r id icu lum i llud cer t am en inter Franc iscum Ph i le lphum et T i m o t h e u m q u o n d a m G raecum de vi syl labae fuit: n a m q u e ii ea condic ione in aciem de indus t r ia p ro d ie r u n t ut victus barba multare tur ! O magnas nugas magna cum temeri ta te expet itas! O miseras h o m in u m mentes qu i ab his t am qua m ex dis de Lat inae l inguae ratione responsum petitis! Q u i aestus , qu i errores , quae t enebrae vobi s e r u n t celeberr imas illas Minervae, Aristarchi , Mercur i i , T h e s a u r i q u e g ram m at icas pe r legent ibus, qu ib u s ad cri ticam e rud i t ionem multa q u i d e m acute ac subt i l i t er di sserun tu r , tamen ad Lat inae locut ionis u s u m p ro rsus non confe run t . Latinus qu idem sermo est q u id d am i llustre, i n g e n u u m , pe rsp icuum , q u o d nemo eorum u m q u a m consecu tus est; sed non intellego q u o m o d o su is scr ipt i s fidem addant, q u ibusc um , quae ipsi p raec ip iunt , c ongrue re n o n possun t . N am , s icur Polycl i tus , s ta tua rum art ifex tot ius Graeciae pe r i t is s im us , non pr iu s celebrem recte f ingendi fere legem ed id i t quam, s ta tua in publ ico p roposi ta ad imi tandam, sua ipsius praecepta re confirmasset ; ita vel l em se grammat ic i mihi probarent . Q u o d si accideret, l ibens faterer lat ine lo quend i ra t ionem eorum praeceptis tam quam lege esse p robandam . A t vero, ut i C a rne ade s a pud Ciceronem ajebat sc r ip torem dicendi art is d i se r tum ne mediocri ter qu idem ul lum fuisse; ita op ino r g ram m at ic um a dhuc ar tem, q u a m tradere t , lat ine loq u e nd i ne mediocr i ter qu idem ul lum cal luisse. N e q u e in animo mih i est un iu sc u ju s q u e grammatici vitia persequi : satis eri t T e r e n t i u m V a r ro n e m , v e terum, I. Scaligerum, recent io rum, facile pr inc ipem , com m em ora re , q u o r u m alter etsi deorum beneficio na tus aetate La t inarum l i t terarum, quae aurea v u l go nunc upa tu r , t am e n ita sc r ipsi t u t inte r a n t iq u is s im os sc r ip tores num era r i videatur ; alter Josepho filio o m n iu m consensu pr im as t r ibui t : i l lum Jos ep h u m dico, cujus peregrini ta tes , barbar ismos, soloecismos Sc iopp ius suo libro, qui De stilo historico i nsc r ip tus est, complexus est m em or iaeque prodid i t .

Den ique num erosa et apta ve rbo rum com prehens io , in qua Lat ini s e rm onis major laus inest q u a m in soloecismis v i tand is , ut mea sen ten t ia fert, n u l la arte definiri, nul l is g rammat icorum praecept is conc lud i , nu l l i s cert is legibus obstr ingi potest . Illa enim in u n i u s c u j u s q u e so lutae orat ionis s tud ios i aur ibus tota est, ad au r ium q u o q u e s e n su m est jud icanda: q u o d ol im cum lat ine aud ien t ib us t um loquen t ibus bene cessi t; at vero nos tra aetate nisi qu is se to tum an t iqu is scriptis deda t a tque in illis legendis im i tand i sque noctes diesque versetur , nec q u i d q u a m mediocre lat ine conab i tu r , nec q u i d q u a m grave probe judicabit .

O te demen ten , M. Tul l i , qui cum V ar ron i s l ibros g ram m at icos ad m a n u m haberes , ve rbo rum La t inorum elegant iam ex pe rpe tua Ca tonis , Plauti ,


N um Latinus sermo Grammaticorum. 83

T e r e n t i i q u e lect ione s u m e n d a m tibi ex is t imabas. T e levem, D e m os the ne s , qu i T h u c y d i d i s hi s tor ias cum saepe et m u l tu m legisses, octies, uti D io n y s iu s H e l ica rnassaeus tes ta tur , ab eo descr ipsis t i . T a n t u m n e otii tibi a foro curia- que supere ra t , u t non te g ram m at ico ho m in i po t iu s t raderes , ex quo Att icam i llam s e rm on is in tegri t a tem arr iperes ocius? I tane igitur, carissimi audi tores? D i spe re a m , si qu i s ex illis, qu i se T u l l i a n o s prof i ten tur , una m orat ionem aut semel in om n i vita a Tu l l io descr ipsi t , au t octies lect itavit . Vel igitur Cicero, in quo pur i Lat ini s e rm on is rat io inerat. D e m os the ne s , quem Graeci non m u l t u m in te l legebant , vel nos in g rammat ico ludo, a l iud agentes qua m o p o r teat, f rust ra e laboramus . A u t Pr isciani , Servi i , D o n a t iq u e va lean t , au t eos e a tenus c o n s u la m u s u t ab al iquo P o m p o n io Marcello de soloecismo pos tulat i r e sponde re poss im us . Ergo, u t d i s p u t a n d i f inem faciam, adu lescens mihi in di sc ip l inam t ra d i tu s nor i t l inguam esse q u a n d a m , quae Lat ina dicatur , I ta li cae quas i pa ren tem eique magna parte s imi lem. H u j u s sciat esse nomina , esse verba; vim in n u m e r a b i l e m n o m in u m v e rb o r u m q u e d i spos i tam cert is obs t r in gi legibus, quae p r im u m memor iae m a n d a n d a s int ; de inde praecipua nom ina ac ve rba g ram m at ic o ru m praecept is subjec ta in m en te pen i tu s i n h ae rea n t pe- n i t u s q u e pe rsp ic ian tu r ; tum in prosodia a l iquand iu verse tur : nam ratio carm in is c o m p o n e n d i es t cer t ior magisque defini ta quam solu tae orat ionis ; d e n i que , paucis cum ex enoda t ione n o m in u m tum ex recte scr ibendi scient ia d e libatis, g ram m at icos long iss ime ableget; pos t rem o hoc s ibi p e r s u a s u m sit n o n La t inum se rm o n e m ex grammatica, sed g ram m at icam ex Lat ino se rm one esse profectam. Res eo specta t u t ille adu le scens Lat inos scr ip tores legendi scri- b e n d iq u e exerc i ta t ione n u m q u a m in te rm iss a in s u c u m ac sa n g u in e m s u u m c onve r ta t t a m q u a m si aquas ex ipso fonte haur ia t , ut i in te r me ip s u m et illos qu i sub t i l iu s i n q u i r u n t Rom am in celeberr imo h o m in u m l i t terat i ss imorum concursu ex om n i Italia, a. d. X I kal. Majas, a. M D C C C C X L I I . die U rb i s n a tali, de Lat ina l ingua pe rd iscenda con v e n i t Q u o d mihi facile concedet is , si m em in er i t i s n o n m odo Cice ronem, D e m o s th e n e m Graecorum eloquent iss i- m u m im i tando expressis se , ve rum et iam ip su m D e m o s th e n e m , T h u c y d i d e m rerum Graeca rum g rav i s s im um sc r ip to rem, uti sup ra m em orav im us , octies perlegisse oc t i esque sua m anu exscr ipsisse .

Den ique , vos, s u a v is s im i adu le scen tes , q u i b u s in Italia natis a tque altis i llud q u o q u e accedi t q u o d nobi l is s ima e jusdem parte et ad animi cu l tum o p por tun i s s im a e rud im in i a tq u e in s t i tu im in i , in l i t terarum s tud i i s ita pergi te ut majorum ves t ro rum glor iam ret ineat is . In vos oculos con jecerun t , vos h o r t a n tu r a tque rogant pa ren tes pro familiae hones ta te , cives pro rei publ icae gloria, magist ri a tque doc tores pro scholae ex is t imat ione , sed in pr im is S u m m u s Iit- te ra rum a r t i u m q u e a p u d Italos C u ra to r pro Capitolini certaminis d igni ta te et decore sus t inendo .

P a u l i n u s M e n n a


D E R O M A E A T Q U E A T H E N A R U M

I N S I G N I B U S R E B U S

P u r p u r e o s s p a r g a m f l o r e s

(Verg. Aen. 6, 884)

O p u s c u lu m in Certamine Capitolino V, Ro mae m en s e

apri l i a n no M C M L I V habi t o, pub l i c a l aude o r n a t u m

U bi p r im um Romam veni , Vergil i i versus , «caput orbis» magn if icantes , recordatus sum hos:

... haec t a n t u m alias inte r c a p u t ex tu l i t urbes , , .q u a n t u m lenta solent in ter v ib u rn a c u p r e s s i . 1 . .

Q u a in urbe vivida f lamma q uaedam sem per ars i t quae,, u t H u g o O je t t i ait, omnes Rom anos i l luminavi t , et eos qui , regno au t repúbl ica au t imperio s tante vixere, et eos postea, qu i secut i s u n t u s q u e ad nos, h u j u s aetat is h o mines.

Q u a e gloria om n ib u s tem por ibus p e rm a n s i t h u m i l ib u s q u e aucta es t R o mae or iginibus, cum U r b s in «Foro Boario» nata sit, q u o d C h r i s t i a n i . s e m p e r coluere, t am q u a m si modest i praesepis adorantes e s sen t pastores . .

Si au tem R om anorum Imperi i nul la exs tan t vestigia, Imper i i i l l ius, cui an t iquae aetate fue run t fines «solis o r tus et occasus», u t a it P o l y b i u s , 2 n e que per Mare N o s t r u m jam navigamus , illa U r b s tamen, quae armis o p ib u sq u e to t ius orbis capu t fuit, toto orbe sem per l iberal ibus a r t ibus dom ina tu r .

Sanct i Petri Basilicam in pr imis visi tavi , o m n iu m A e d i u m Sacra rum m aximam, ante quam mirabi lis Por t icus in orbem acta patet , quae n o n s ine causa dicta est «co lu m narum silva», cum ex d u c e n t i s octoginta q u a t t u o r cons te t co lumnis .

In Basilicam vero ingredi en t i celebre Michelangel i opus , «Pietas» oculis ob jectum est, ubi Dei M a t r em do len tem C h r i s t u m q u e in gremio t enen tem admirar i potui, una cum o m n ib u s maximi pret i i rebus , qua e an te Sacram Aedem vis i tan tes p a n d u n tu r ; sed magnif icum Bern in i opus , q u o d pro Ara

1 . V e r g . Egi., 1, 2 5 .2 . P o ly p . 2 6 9 : ^ Pu>naiu>v Ttoki$... etvccToXas x a i Tiuaeic opoix; icotTjoajievr] xf¡e, ò u v a a te tac .

Awww.culturaclasica.com

De Romae atque A thenarum insignibus rebus 85

Maxima s ta t , accurate spec tand i non data m ih i es t facul tas , u tpo te qu i ill inc j u s s u s s im s ta t im abire. . . H o m o q u id a m en im, fune v inc tus , ex alto p e nde ba t ac negaba t inde se u n q u a m d i sces su rum esse, a d d e b a tq u e per minas in Basilicae m a r m o re u m p a v im e n tu m se c o n je c tu r u m , nisi q u id pecun iae R o m a n u s Pon t i f ex s ibi donasse t ; qui , qua s e m p e r fui t an imi benigni ta te , i l lum servavi t in san um !

E s u m m a Sacra A e d e au tem, u n d e co n s p ic i tu r tota Roma, q u a t tu o r Basilicas vidi, i n t e r qu a s Sanc t i Paul i p u lche r r im am , ac V a t ic anos Hor tos , variis f lor ibus ornatos , q u o r u m a l iquo t ita d i spos i t i e ran t u t «Petr i claves» efficerent ; J an icu lum, de n iq u e , conspex i a l iosque colles.

A d q u a t t u o r Evange l is tas q u o q u e a p p ro p in q u a v i , q u i in s u m m a Basilicae f ronte s u n t , a tque obs t ipu i q u a n t u s u n u s q u i s q u e eorum esset c ons ide rans, et q u o m o d o in Sacrae A e d i s m arg ine s ta ren t , cum ad lapsum faciles m ih i v ide re n tu r .

C u m a tan ta a l t i t ud ine d e sce nd i s se m et in Sanct i D am asi A u la m p e rv e n issem, p ro spe ra fo r tuna u s u s sum , q u o d ip su m R o m a n u m Ponti f icem extra e x s p e c t a t i o n e m vidi, puer i s , qu i e u m c o m i ta ba n tu r , ad r id e n te m , q u o spe c taculo c o m m o tu s s u m v e h e m e n t i s s im e .

« Vivat Pius X I I », magna voce c la m aba n t pueri ;« Vivat!», egomet conclamavi .

P lu r im a s igna a u te m et s imulacra s t a tu a sq u e in M useo Va t icano sum adm ira tu s , in t e r qua e Meleagri imag inem scu lp tam , A e to lo rum fort iss imi viri qu i , q u a m v i s a p r u m agros in fe s tan tem t rucidavisset , imm atu re , mat re exse- cran te , es t m o r t u u s «pu lchram l in q u e n s j u v e n t a m » . 1

Lacoont is s im u lac rum vidi et « imm ens is o rb ib us angues* et «parva d u o r u m co rpora n a to r u m » , u t Vergi l ius ait, 2 et N i l u m una cum sedecim pup is , m u l t a q u e mirifice perfecta.

In Pinaco theca , vero, diu sum m ora tu s , cum Clem en t i s IX imaginem pictam, a Carolo M ara t t i co lor ibus magnifice expre ssam, admirarer , et a m p h o ram q u a n d a m , ubi A ja x et U l ixes , alea luden tes , e ran t picti; qu i u t in a m in vita alea s e m p e r lusissent!

In P inaco thecae par te q u a d a m , de inde , t abu lam c o n te m p la tu s sum , in q u a e rat picta Danae, a patre Acr is io in arca cum filio inclusa et in mare, ut m ore re tu r , conjecta , cum Jovis f lagravisset amore. Q u a e pa rvum Perseum al loqui v id eb a tu r S im on id is vers ibus :

«precor , dormi , puer , e t do rm ia t mare, do rm ia t im m e n s u m malum!» 3

1. B a c c h y l . Ep., 154: dp.aoy zp o K eirm v .2. V e r g . Aen., 2, 204 e t 213.3 . S i m o n . Frag., 3 : xéXojiat, ò’euòs {Spé'po.;, eú o é tto Ss ^ ó v ro ; ,

C \ » N f » 'e'JOetu) ò aiiexpov y.ny.ov...


86 Caspar Adragna

A tq u e oris hab i tum , lacrimis pe rfusum, tanta cum veri ta te os tendeba t ,u t vivam eam diceres .

T o t magnificas tabu las pictas adm i ran te m magna me cepit , non s ine aliquo pudore, hi laritas , cum m em in issem p in g e n d o operam me q u o q u e , p u e rum, dedisse et in Sacra T u r r i q ua da m color ibus reddenda , duas , n o n unam, apposuisse umbras , a s ini s t ra parte al teram, a l te ram a dextera! A t q u i hoc fieri no n potest , cum u n u s sit terram co l lus tr ans sol, n o n duo!

Sed, quam vis p ingendi art is s im imper i tus , ad me c o n s o la n d u m tamen adfirmare non dub i to eo amentiae n o n d u m me pervenis se , quo pictores hu ju s aetatis nonnul l i qui , in muliebri vu l tu , exempli causa, eff ingendo, duo ova pro oculis ponant , pro c r in ibus al iquot asparagos, pro ore, den iq ue , Achi ll is scu tum! «Spectatum admissi, r isum teneatis , a m ic i? » .1

Q u a m multa Romanis Pont i f i c ibus dona ta in M useo Vat icano i n v e n i u n tur! Q u o t aurea et argentea vasa, saph ir is ornata et smaragdis! Id vidi, quod Pio X dona tum est, C h r i s tu m ex auro cruci gem m is d i s t inctae aff ixum, et qu o d Patavini Romano Pontifici , cu jus n o m e n memor ia m ih i excessit , m u n e ri miserunt , parvam S. A n to n i i ex a rgento Basi licam.

Q u id multa? O m n i a in M useo Va t icano admira t ione s u n t digna, nec q u i sq u a m est, q ua m vis f ingendi et p ingend i artis rud is , q u e m magnifica a t que sp lend ida illa non movean t , et raro id eveni t , q u o d de h o m in e quodam M u s e u m vis i tan te p ro d i tu m est. Qui , cum in locum, cu jus par ie tes mul t is tabul is pictis ornat i essent , i n tr asse t ib ique in scam no ante p ic tu ras s tan te consedisset, paulo post s ter tere coepit . N o n brevi in ter jecto tempore, Musei e cus to d ibus unus , eum ut egredere tu r invi tavi t , cum jam advesperasceret .

T u m ille, som no excussus: «O mnia, quae vidi —i n q u i t — pulcherr ima!» .Cui custos: «Sine ullo dubio, sed rect ius dices, si affirmaveris: «omnia,

quae in somnis vidi, pu lcherr ima!».

Et iam in C ryp ta s descendi , in q u ib u s m or tuos suos pr imi C h r i s t i an i sepeliebant . N u n q u a m pu taram sub U r b e u rbem alteram se occul tare, a tque obstipui , c um multa milia p a s su u m in lon g i tu d in e m C r y p ta s patere cognovis sem! Q u i b u s obscuris locis so lum a l i quam diu sum mora tus , pr aese r t im cum filia mea, quae U r b e m eo tempore m ecum petivit , tenebr is tu rba ta , se Romam venisse negaret ad m o r tuos q ua m vis M ar ty re s vis i tandos , ac diceret multa alia spectacula , ea d em q u e sp lendida , ibi esse s ub luce solis adm iranda!

M ax im us U rb i s C oe m e te r ium q u o q u e vis i tavi , q u o d V e r a n u m appe l la tur , et mihi in te r tot sepulc ra ac m o n u m e n ta t ran seun t i , Vergi l i i versus in m en te m v e n e r u n t hi: «Matres a tque viri d e func taque corpora vita

m a g n a n i m u m he roum , puer i i n n u p t a e q u e puellae». 2

1 . H o r A rs poètica, 52 . V e r g . A en., 6 , 3 0 6 .



Q u a m mult i , sub u m b ra c u p re s s o ru m jacen tes , maest it ia nos aff iciunt m o v e n t q u e an im um!

Hoc, t am en , eo funebr i loco ad miser icordiam f le tumque v e h e m e n t iu s me dedux i t , q u o d m at rem q u a m d a m filium, im m atu re sibi r ap tum , al loquen- tem audivi : « A dsum , fili mi, adsum! N o v a c repund ia ad te hod ie attuli , a tque alia afferam cras». Q u a e cum diceret , ad filii t u m u l u m nonnu l la adm oveba t obl ectamenta, q u ib u s valde lae tan tu r g a u d e n tq u e pueri . Ce le rr im e inde d i scessi, u tpo te cum miserab i l ius i l lud spec tacu lum esset, q u a m quod ferri posset .

Q u a n t u m ver i in Z a c y n th i i poe tae ve rs ibus ines t his:Caelest is hic m u t u u s est amor caelest is in h o m in ib u s vi r tus , qua cum m or tuo v iv im us amato m o r t u u s q u e nob iscum . . . . 1

M a te r enim, de qua sup ra diximus, m en te non alienata, ut p r im um p u tavi, sed animi sui compos , in Rom ano coemeter io a p u d un icum sibi e r e p tum filium degebat v i tam s e r m o n e m q u e h u m a n i t a t e p l en u m cum eo a mane sereba t u s q u e ad v e s p e ru m e ju sque imagini , quae in t u m u lo erat s u p e rp o s i ta, oscula daba t s u p e r oscula!

Q u i d de Rom anis fon t i bus dicam, quos musicis not is immortales Resp i gh i ille reddid i t , art is musicae per i tus? Q u i d de m u r m u r a n t ib u s «Font is T r e vi» aquis , in quas qu i u n u m vel p lu re s jecer it n u m m o s , eum Rom am d icu n t esse red i tu rum ?

A b h i n c n o n paucos a n n o s ego q u o q u e in magnif icum fontem u n u m n u m m u m jeci, quo ex t em pore non semel, sed pluries in U r b e m redii.

Fui t t am en i l lud t e m p u s et ingens j u v e n t u t i s gaud ium , fuid il lud t e m pus, quo ego et amici qu idam , Romae s tu d io ru m causa commoran tes , omnia e xpe r ieba m ur et q ua m vis s u s t i n e b a m u s operam ad a l iquot n u m m o s luc ra n dos, qu i pa rvam pecun iam, s ingul is m en s ib u s a pa re n t ibus nos tr is missam, p e ro p p o r tu n e augeban t ; haec pecun ia en im inter K a lendas e jusdem mens is I d u s q u e diss ipa ta jam erat.

Q u o t em pore mul tos h a b e b a m u s «. . .nigros angus ta f ronte capillos», 2 sed paucos n u m m o s , omnia t e n t a n d a erant , ut Rom an is vi is i r emus non «deficiente c ru m ena» , 3 a tque in vo lup ta te s magis qua m in s tudia nos abderemus . O incons ide ra tam , sed p u lch ra m bea tam que juven tu te m !

1. Fcsc. Sepulcra, 29, seqq: « ........................................... Ce l es t e è ques t aco r r i spo nde nz a d ' amoros i sensi , celeste dote è negli uman i ; e spes so per lei si vive con l ' amico e s t i n to e l ' e s t i n to con noi. . . . '•

2 H o r . Ep., 1. 7 , 2 6 .3. H o r . Ep , 1 , 4 , 11.


88 Caspar A dragna

Gravi ta te plenae A m p h i th e a t r i Flavii s u n t rel iquiae, sed id t e s t a n tu r , an t iquos Romanos , m oribus in pejus muta t is , Epicuri praecept is o b t e m p e rantes , c ruen t is spectacul is delectatos esse po t i s s im um et f rum en ta r i a s largit iones cupivi sse semper: «panem et circenses!*. Ludi gladiatores t um e de bantur , qu i multo sanguine saepe s te te run t ; «Ave, Caesar , m ori tu r i te sa lutant*, exclamabant qui , Imperator i sa lu ta t ionem dantes , ad ce r t am en d e s c e n deban t a tque m or ieban tur , si paucos excipias , q u i b u s a s p e c t a n t ib u s parceba tur .

Q u i d dicam autem de plur imis Chr i s t i an i s ad best ias dam na t i s , qu i a leonibus dilaniati, magno gaudio pope l lum afficiebant tun ica tum ? I m p e r a t o r ibus, tamen, qu i tant is sceler ibus i n d u l s e r u n t , bon i impera to re s successere , e jusmodi ludos fieri ve tu e run t , in te r q u o s T r a j a n u s op t im us .

Romam admiratus , e tiam A t h e n a s cum amicis q u i b u s d a m eo t em p o re me con tu l i , quo parva pecun ia hoc i ter fieri poterat . G e n u a profect i et C a preis, in pu lchra insula , a l iquamdiu morati , Siculo freto in Mare I o n i u m p e r venimus , Graeciam petentes . S e q u e b a n tu r navem, u t so len t d e lp h in i qu i , quo t ie sc um que al iquid e d e n d u m eis con jeceramus, ex u n d i s pros i l ieban t , in quas, cibo arrepto, insi l iebant ru rsus .

A th e n a s , de n ique , p e rve n im us et a navi egressi s u m u s , t an tas urb is vi dendae cupidi , quae an t iqu is t em por ibus non so lum «agrest i Latio ar tes i n t u lit», sed et iam m u l t i s aliis gen t ibus .

A b h i n c al iquot saecula, enim, mult i p ingend i et eff ingendi artifices hac in urbe floruere, et poetae et ph i lo soph i a tq u e o ra to res r e r u m q u e g e s ta ru m scr iptores . A th e n i s vi tam eg e ru n t maximi viri e t mulieres , ut Per ic les ejus- que amica Aspasia , o m n iu m Graecarum nobi l is s ima; hic suas o ra t iones D emosthenes composui t , o ra to rum pr inceps ac «paene lex orandi» , ut a i t Q u i n til ianus; tanta vis en im in eo est ut nec q u o d des i t nec q u o d r e d u n d e t inve nias. A th e n i s Plato, ph i lo s o p h o ru m praec ipuus , «e loquend i facul tate divina quadam et homérica» sub l imes dialagos scripsit , et sp lend idas t ragoedias fecit Sophocles , inter quas pu lcher r ima est quae «Ant igona* inscr ib i tu r , ubi m i r a biles versus canit cho rus hos: «Amor, invicte p u g n a m

Am or , qu i in bona i rruis, qu i sua v ib u s in gen is virginis moraris .. .Ille furit, que m tu tenes.* 1

1 . S o p h . «A ntigona>, 7 8 1 , s e q q . :vEpu>i, àvixaTs jJLor̂ av,’E pux;, 5^ £v xTTjtiasi TrfateK;.

2


Q u o s v e r s u s q u i sc r ipsi t max ima laude est d ignus non so lum a p u d a n t iquos Graecos, sed et iam a p u d o m n e s cu ju sv i s aetat is homines .

In s u m m a urb is arce P a r th e n o n i s re l iquias sum admira tus , quas magno amore p r o s e q u u n t u r h u j u s aetat is Graeci. T a n t i t em pli co lumnae, quae s u p e r s u n t , augus ta c u m gravi ta te ad caelum sese a t to l lun t , ita ut, quam vis f ractae, a d m i r a n t iu m t angan t an im os , n e q u e q u icq u a m pu lch r i tud in i s tam s p l e n dido d e m a n t operi , q u o d ‘ lap ideus can tus» v ide tu r .

Et iam O de ion , deinde , c o n te m p la tu s sum , ubi musica cer tamina p ropo n e b a n tu r , et p u l c h r u m T h e s e io n , vel T h e s e i t e m p lu m , quadrag in ta et d ua bus p rae d i tum colum nis , et E re ch te u m , in q u o sex m arm oreas puellas admirar i po tes , quae «Canephoroe* vocan tu r .

A t h e n i s vidi e t iam multa , quae c u s t o d i u n t u r in M u s e o a p u d P a r t h e n o nem et quae a n t i q u a m gloriam G raeco rum tes tan tu r . Si, enim, Phidiae, Po ly cleti, M iron is m u l t o r u m q u e al iorum opera « a nno rum series e t fuga t em p o rum» 1 d i rue re p o t u e r u n t , s u p e r s u n t t am en rel iquiae, q u i b u s intellegi po tes t q u a n t u m artifices illi va lue r in t et q u o m o d o m arm o r a n im a v e r in t

«Gloria est Lys ippo an imosa effingere s i g n a » . 2

Procul ex und is , s icut e s p u m i s mar is A p h ro d i t e , meis oculis sese o b t u lit Sa lamis a tq u e i llud t e m p u s in m en tem m ih i redux i t , quo ba lbut iens puer , qu i p a ru m s tu d u i s s em , his tor iae M agis t ro in te r rogan t i s ingul t im r e s p o n d e bam a p u d Salamina X e r x e m , i n sa n u m regem, q u o d multa egisset s tu l t a a tque juss i s se t flagellis H e l l e s p o n t u m ve rbera r i , a T hem is toc le fuga tum esse.. .

Me adu le s c en tu lu m , deinde, l i t t e ra rum G raeca rum Magistro dicentem vidi «in eadem insu la E ur ip idem , t rag icum poetam, esse n a tu m » , m ih i meis- que condisc ipul i s t u m inv isum , cum suae fabulae, quae «Alcest is» insc r ib itur , p lus q u a m mille Graecos ve rsu s ut pe r l egerem us nos coégisset.

A t h e n i s m u n u s c u l u m , q u o d filiae meae donarem, duas parvas s ta tuas emi, «perf idum Par id em H e l e n a m q u e inf idam».

Q u i b u s m agno cum gaudio accept is , exc lamavit nata: «Pulchri , pater , Graeci j u v en e s s u n t p u l ch ra eq u e puel lae». Et s ta tuas est amplexa , t an tam p u lc h r i tud inem igno ra ns mult is fun e r ib u s Dardanae gent i s te tisse.

Q u i b u s reb u s de A t h e n i s brevi ter dict is, ad U r b e m redeo, haec asseverans: Si magnificae Lutetia Pa r is io rum et Lond in ium sun t , q u a r u m u rb ium al teram Sequana , T a m es i s a lteram dividi t , magnif icent iss ima est R O M A , qu a m flavus secat Tiber is , ex qua o m n ib u s Chr i s t i an i s R om a nus Pont i fex t r ibus t a n t u m verbis benedic i t : U r b i et Orb i , et in qua, den ique , suam q u i s que lapis h a be t his tor iam. C a s p a r A d r a g n a

1. H or . Carm., 3 , 3 0 .2 . P r o p . EI, 1 2 .


N O V A E T V E T E R A

C A S T E L L U M

1. P r im um habi tare c o n s u e r u n t hom ine s in sp e cu b u s vel tabernacul is f rondeis; tum et cons trui coepta s u n t tuguri a caespi tis , casae a rund ineae , mapalia s t raminea, attegiae et gu rgust ia craticia luto ci rcumli ta. Et iam n u n c in vocabu lo rum Lat inorum thesau ro exs tat vox illa «culmen», a cu lm o derivata, quae genera t im pro do m o ru m tecto sum i tu r . A c d e n iq u e fabri dom os aedificare coeperun t ad qu a m d a m stabi l i ta tem: n e m p e ad necess i ta tem, ut i l i ta tem, magnif icent iam, decorem. Ex quo s u n t in dies pictura et fabrica in aedibus exs truend is maxime progressae.

Aliae vero m ans iones publ icae, aliae pr iva tae sun t ; in illis moenia , t u r res, propugnacula , portae, templa , fora, port icus , balnea, theat ra , triclinia, carcer, aerar ium, a rm am en ta r ium , xys t i , am bula t iones ; in hisce atria, exedrae, oeci, p inacothecae, cubicula , inte r alia id genus habi tacula , recenser i possun t . Aedificat iones au tem rust icae s u n t cortes, s tabula , torcular ia , granaria, ho r rea, faenilia, apothecae.

In his autem c ons t rue nd is s edu lam operam n a v a n t l ignarii , materiari i, s t ruc tores parietar ii , lapidari i , latomi, laterarii , caementar i i a tque in pr imis archi tectus . Q u i , gna rus archi tectonices , nec im pe r i tu s diagraphices seu delineat ionis, director est aedificii cu ra to rque m ax im o ru m o p e ru m , ac scite s t ruct ionem et subs t ruc t ione m , jux ta vero exem pla r in m en te concep tum , quasi m anu ducit . Q u a n d o q u i d e m et scu lp to r e cera fingit p ro to ty p u m : et plastes e creta proplasma; et pictor g raph idem format.

Rem vero to tam archi tec tonicam seu aedificatoriam d is t r ib uere in has par tes solent artifices: regionem, areae pa r t i t ionem, parietes , t ec tum atque apert iones , qu ibus cum rebus tum h o m in i b u s in i t ium e x i tu sque c o m m o d a n tur. Ex plur imis au tem belli dom ique aedif ic iorum ra t ion ibus aliam in p ropo sita pictura vel tabula picta cernere potes: est, q u o d ipse vides , castellum. Cu jus modi par tes magis notae s equen t i vocabular io c ons ignan tu r :

iwww.culturaclasica.com

N ova et Vetera 91

1 Alm enas, p i n n a e , m in a e , a r u m 11 Garita, s p e c u la2 Rastrillo, c a t a r a c t a , e r i c iu s 12 Canecillos, m u t u l u s , t i g n u m3 Tronera, f e n e s t e l l a 1 3 Saetera, s a g i t t a r i a [ f e n e s te l l a ]4 A ta laya , s p e c u la , t u r r i s 1 4 Puente levadizo, p o n s v e r s a t i l i s5 Torre del homenaje, t u r r i s f i d e l i t a t i s 15 Palenque, v a l l u m , s a e p tu m6 Gablete, f a s t i g i u m 1 6 Estribo, s u s t e n t a c u l u m7 Torres flanqueantes, t u r r e s e x p u g n a t o r i a e 1 7

Documents

PALAESTRA - culturaclasica.comaetas aedilicia, quam ex Manutii sententia statuunt triginta septem annorum (Pitis-cus, Lexic. Antiq. s. v. aetas). De variis humanae vitae gradibus 67