parandalimi dhe menaxhimi i konflikteve

Marina Mitrevska - Anton Grizold - Vllado BuçkovskiEntoni Vanis

Marina Mitrevska Anton Grizold

Vllado Buçkovski Entoni Vanis

PARANDALIMI DHE MENAXHIMI I KONFLIKTEVE

- RASTI I MAQEDONISË -

(PARADIGMA E RE E SIGURISË)

SHKUP 2009

2

Mbështetja financiare: Fondacioni Instituti shoqëria e hapur- Maqedoni

Botues: Bomat grafiks - Shkup

Recensentë: Prof. Dr. Petar Atanasov Prof. Dr. Vllatko Cvërtilla Përktheu: Gazmend Qoku & Selvie Qoku Përgatitja teknike, dizajni dhe shtypi: Bomat grafiks – Shkup

CIP Каталогизација во публикација Национална и универзитетска библиотека „Св. Климент Охридски“, Скопје 316.485.6(497.7) 327.5.076(497.7) PARANDALIMI dhe menaxhimi i konflikteve : rasti i Maqedonisë : (paradigma e re e sigurisë) / Marina Mitrevska ... [и др.] ; [përktheu Gazmend Qoku & Selvie Qoku]. - Shkup : Bomat grafiks, 2009. - 235 стр. : илустр. ; 24 см Фусноти кон текстот. - Shënime për autorët: стр. 235. - Библиографија: стр. 223-234. – Регистар ISBN 978-9989-2660-6-5 1. Митревска, Марина (автор) а) Кризен менаџмент - Македонија COBISS.MK-ID 77533962

3

PËRMBAJTJA Parathënia................................................................................................. 5 Hyrja ......................................................................................................... 9 Kreu I Paradigma e re e sigurisë ....................................................................... 17 1. Natyra e ndryshueshme e sigurisë: paradigma e sigurisë pas

Luftës së Ftohtë........................................................................ 17 2. Analizimi i konceptit të sigurisë................................................ 23 3. Përkufizimi i nocionit dhe terminologjia që ka të bëjë me

sigurinë..................................................................................... 29 3.1. Siguria kombëtare dhe shtetërore .............................. 30 3.2. Siguria ndërkombëtare dhe globale ose universale ... 33 4. Sistemi i sigurisë kombëtare ..................................................... 34 5. Mekanizmat dhe instrumentet e sigurisë .................................. 37 6. Format e sigurimit të sigurisë ndërkombëtare........................... 39 6.1. Modeli i konfliktit ..................................................... 39 6.2. Modeli i bashkëpunimit............................................. 40 6.3. Sisteme të sigurisë ndërkombëtare ........................... 41 Kreu II Nga menaxhimi me kriza deri në parandalimin e konflikteve.............. 55 1. Nga menaxhimi me kriza deri në parandalimin e konflikteve: ndryshimi i paradigmës ........................................................................... 55 2. Menaxhimi me kriza kundrejt parandalimit të konflikteve ....... 58 3. Paraqitja e parandalimit të konflikteve...................................... 60 4. Evoluimi konceptual i parandalimit të konflikteve ................... 61 4.1. Baza e Kartës së OKB-së për aksion parandalues..... 62 4.2. Kalimi nga reaksioni në parandalim.......................... 63 4.3. Samiti i Këshillit të Sigurisë dhe Agjenda për Paqe.. 64 5. Panorama pas Luftës së Ftohtë: Mossuksesi i parandalimit...... 67 6. Shpërndarja parandaluese ......................................................... 72 6.1. MINURCA dhe Republika Qendrore Afrikane......... 73 7. Kritikat për parandalimin e konflikteve .................................... 75

4

Kreu III Parandalimi dhe zgjidhja e konfliktit në Republikën e Maqedonisë .... 81 1. Premisat socio-ekonomike, politike dhe etnike në shoqërinë

maqedonase pas pavarësimit ................................................... 81 2. Origjina e tensioneve mes bashkësisë shqiptare dhe

maqedonase në Republikën e Maqedonisë .............................. 88 3. Zhvillimi i konfliktit në Republikën e Maqedonisë (nga faza

latente deri në fazën aktive) ................................................... 106 4. Përpjekjet e shtetit maqedonas për zgjidhjen e konfliktit........ 113 5. Mediacioni (ndërmjetësimi) i bashkësisë ndërkombëtare ....... 127 6. Marrëveshja e Ohrit: Pikat kryesore dhe implementimi ........ 142 6.1. Implementimi i Marrëveshjes Kornizë të Ohrit....... 145 6.1.2. Arsimi ........................................................... 153 6.1.3. Përdorimi i gjuhëve ...................................... 154 6.1.4. Decentralizimi .............................................. 156 6.1.5. Procedura të veçanta parlamentare ............... 158 6.2. Sfidat nga dhe drejt Marrëveshjes Kornizë të Ohrit 159 Kreu IV.................................................................................................. 169 1. Analiza dhe konkluzione në lidhje me konfliktin në

Republikën e Maqedonisë ...................................................... 169 Shtojca................................................................................................... 197 1. Deklarata e Prizrenit................................................................ 199 2. Marrëveshja Kornizë e Ohrit................................................... 201 Pasqyra e shkurtimeve.......................................................................... 221 Literatura .............................................................................................. 223 Shënime për autorët.............................................................................. 235

5

PARATHËNIE

Në mjedisin tonë shkencor paraqitet një libër, siç është ky, që e keni para jush: “Parandalimi dhe menaxhimi i konflikteve: Rasti i Maqedonisë”, i shkruar nga profesorë universitarë maqedonas dhe të huaj. Pikërisht, ky rast i rrallë meriton disa sqarime.

Qëllimi i botimit të këtij libri është që, përmes analizimit të ngjarjeve në Republikën e Maqedonisë, të vitit 2001, të bëhet një përpjekje për t’iu përgjigjur pyetjeve se ç’ndodhi në atë kohë, si dhe të theksohet rëndësia e nënshkrimit të Marrëveshjes Kornizë të Ohrit për ardhmërinë evropiane të Republikës së Maqedonisë. Përkatësisht, nga gjeneza e ngjarjeve dhe analiza e përgjithshme e shkaqeve të mundshme të konfliktit në Republikën e Maqedonisë, post-festum nxirret vlerësimi për atë se ç’ndodhi para dhe ç’ndodhi në vitin 2001 në Maqedoni.

Përgjigjet e këtyre pyetjeve u përpoqëm t’i gjejmë përmes analizave, kombinimit të teorisë dhe studimit të ngjarjes dhe kombinimit të qasjes teorike dhe praktike, përkatësisht, rezymesë së teorisë ekzistuese dhe kombinimit të përvojave tona në praktikë.

Përmes bisedave (intervistave) për perspektivat themelore të maqedonasve dhe shqiptarëve, me përfaqësuesit e organizatave ndërkombëtare, ekspertë ndërkombëtarë dhe me politikanë maqedonas e shqiptarë, ofrohet produkti i cili nëpërmjet prizmit të fakteve shkencore e analizon vitin 2001.

Në këtë projekt, i cili është realizuar me mbështetjen e “Institutit Shoqëria e Hapur”, janë konstatuar leksionet shkencore nga teoria dhe praktika e zgjidhjes së konflikteve, me ç’rast kontribuohet për ta përkufizuar modelin e zgjidhjes së këtij tipi të konflikti, njëherësh duke kontribuar drejt përforcimit të stabilitetit, jo vetëm të Republikës së Maqedonisë por edhe më gjerë, të rajonit.

Në interes të një analize gjithëpërfshirëse inkuadruam edhe dy profesorë eminentë universitarë nga jashtë, Prof. Dr. Anton Grizold, i cili përveç si shkencëtar dhe hulumtues i sigurisë në marrëdhëniet ndërkombëtare, mendimin e tij teorik dhe arritjet hulumtuese ia doli t’i shfaq dhe realizojë në praktikë gjatë mandatit të tij si Ministër i Mbrojtjes i Republikës së Sllovenisë, nga viti 2000 deri në vitin 2004. Pjesëmarrja e tij në këtë projekt, nëpërmjet aftësisë së tij për analizë teorike dhe hedhjen dritë mbi të gjitha

PARANDALIMI DHE MENAXHIMI I KONFLIKTEVE - RASTI I MAQEDONISË -

6

aspektet e ngjarjeve në mjedisin ndërkombëtar të sigurisë, në një kohë kur rreziku mbi sigurinë është mjaft kompleks, librit i jep një rëndësi të veçantë në drejtim të gjetjes së përgjigjeve në pyetjet, pse ndodhi konflikti në vitin 2001 dhe çfarë domethënie pati mbi sigurinë, integritetin dhe sovranitetin e Republikës së Maqedonisë.

Dr. Entoni Vanis na ndihmoi me hulumtimet shkencore të tij mbi teoritë e konflikteve, të cilat gjithsesi paraqesin bazë për t’iu përgjigjur pyetjes ose dilemës: Ç’ndodhi në Republikën e Maqedonisë në vitin 2001: konflikt ose luftë?

Kontribut të tij në realizimin e këtij projekti dha edhe Prof. Dr. Vllado Buçkovski. Përparësi e këtij libri është edhe fakti se Prof. Dr. Vllado Buçkovski, në mënyrë të drejtpërdrejtë e prek esencën e çështjes, e cila para së gjithash fokusohet në përpjekjet e shtetit maqedonas për zgjidhjen e konfliktit, si pjesëmarrës në Qeverinë e Republikës së Maqedonisë, në funksionin e Ministrit të Mbrojtjes. Gjithashtu, domethënëse është edhe pjesa që ka të bëjë me rolin e tij si Kryetar i Qeverisë së Republikës të Maqedonisë, nga viti 2004 deri në vitin 2006, në implementimin e Marrëveshjes Kornizë të Ohrit. Kjo, gjithsesi se është edhe një shkas që flet për vlerën e këtij libri: përvoja e autorit Buçkovski, në drejtim të menaxhimit të konfliktit dhe implementimit të Marrëveshjes Kornizë të Ohrit, ka një rëndësi të madhe dhe kontribuon në ndërtimin e ardhshëm të një Maqedonie të sigurt.

Ideja e këtij punimi është imja. Duke i hulumtuar shkaqet e krizës, më lindi ideja që të bëjmë një analizë, në të cilën do të inkuadrohen më tepër autorë, me ç’rast secili, nga këndvështrimi i tij, do të kontribuojë në drejtim të zbardhjes së shkaqeve të konfliktit. Pikërisht për këtë, së bashku me autorët e tjerë, u përpoqëm që në mënyrë shkencore dhe me shumë argumente, opinionit publik maqedonas, si dhe publikut më të gjerë, t'ia ofrojmë të vërtetën shkencore për atë që na ndodhi në vitin kritik 2001. Me fisnikëri, pa kompromise, me fuqinë e fakteve shkencore, me citate të profesorëve eminentë, analistëve dhe politikanëve, të dëshmojmë se “mrekullia e tretë – oaza maqedonase e paqes në Ballkan”, në një gërshetim të këtillë të premisave socio-ekonomike, politike dhe etnike nuk arriti ta evitojë konfliktin. Megjithatë, tani e kemi shansin e dytë, i cili vetëm me implementimin e shpejtë të Marrëveshjes Kornizë të Ohrit, do të na shpie drejt progresit demokratik dhe thellimit të të drejtave të njeriut dhe etnike në Republikën e Maqedonisë.

PARATHËNIE

7

Mirënjohje u shprehim recensentëve: Prof. Dr. Petar Atanasov- profesor në Institutin për Kërkime Sociologjike dhe Politiko-Juridike, Prof. Dr. Vllatko Cvërtilla – profesor dhe Dekan në Fakultetin e Shkencave Politike në Zagreb, për mbështetjen e tyre të sinqertë dhe profesionale për botimin e këtij libri.

Mirënjohje të sinqertë i shprehim Fondacionit Instituti Shoqëria e Hapur – Maqedoni, i cili e ndihmoi këtë projekt dhe botimin e këtij libri në gjuhën maqedonase dhe shqipe.

Autorët vazhdojnë të jenë mirënjohës për të gjitha sugjerimet qëllimmira, të cilat do t’i kemi parasysh për botimin eventual të ri. Shkup, shkurt 2009 Prof. Dr. Marina Mitrevska

9

HYRJE

“Pothuajse ekziston marrëveshje universale, sipas së cilës parandalimi është më i pranueshëm sesa kurimi, ndërsa strategjitë e parandalimit medoemos duhet të orientohen kah rrënjët e shkaqeve të konfliktit dhe jo vetëm kah simptomat e dhunës.” (Annan 2000:5).

Parandalimi i konflikteve është koncept i cili mbështet një sërë aksionesh

strategjike politike, të cilat tentojnë ta parandalojnë shpërthimin, përshkallëzimin ose kthimin e konfliktit të dhunshëm. Përkundër qasjes diplomatike dhe ushtarake ndaj parandalimit, gjerë e gjatë është debatuar rreth asaj se puna zhvillimore mund të orientohet në drejtim të vënies së theksit mbi rrënjët e konflikteve, në atë mënyrë që rajoni apo shteti, me prirje ndaj konfliktit, do të kenë aftësi për ta evituar fillimin ose përshkallëzimin e konfliktit të dhunshëm. Autorët e librit, këtë variant e shikojnë si parandalim strukturor, ndërkaq duke e pasur parasysh përputhjen e tij konceptuale me zhvillimin dhe ndërtimin e paqes, ne, këtë e shqyrtojmë dhe e analizojmë nga më tepër aspekte.

Përkatësisht, në kontekst të analizave të shumta, në lidhje me shkaqet e konfliktit të vitit 2001 në Republikën e Maqedonisë, sot, me arsye të plotë, përsëri parashtrohet pyetja: A thua Republika e Maqedonisë në vitin 2001 u ballafaqua me një krizë reale, e cila iu imponua me një qëllim të vetëm që ta dezintegrojë vet shtetit?

Një rol mjaft të rëndësishëm në zgjidhjen e konfliktit të vitit 2001 pati bashkësia ndërkombëtare. Ajo qe palë aktive në zgjidhjen e konfliktit në Republikën e Maqedonisë dhe së këtejmi, e ndryshoi matricën dhe dinamikën e saj fillestare. Në këtë aspekt, nga njëra anë NATO, BE, OSBE dhe pala maqedonase, si palë tjetër e këtij konfliktit, nxorën mësime dhe leksione të dobishme. Nga shembulli i Maqedonisë, për parandalimin relativisht të suksesshëm, rezultoi leksioni i përgjithshëm si për aktorët vendas ashtu edhe për ata ndërkombëtarë, se parandalimi i konflikteve nuk mund të paraqitet si formulë e cila problemet do t’i kurojë sipërfaqësisht, ndërsa në esencë do t’i lë të hapura shkaqet e thella të konfliktit, siç janë: politike (mobilizimin etnopolitik, korrupsionin, kriminalitetin), ekonomike (mos zhvillimin, papunësinë, mungesën e investimeve, tregtinë jolegale), sociale (varfërinë, standardin e ulët) dhe shkaqet e sigurisë (posedimin jolegal dhe kontrabandën me armë, trafikimin me njerëz). Pasqyra e gjendjes në Maqedoni, para dhe pas konfliktit të vitit 2001, është shembull evident për këtë.


10

Konflikti maqedonas përfundoi me zgjidhje politike. Qytetarët (para së gjithash maqedonasit), nuk ishin të gatshëm për një zgjidhje të këtillë dhe reaguan ashpër ndaj Marrëveshjes Kornizë të Ohrit. Ndryshimet më të rëndësishme të Marrëveshjes kanë të bëjnë me: përdorimin e parimit të Badenterit gjatë votimit në Parlament; decentralizimin e pushtetit; përdorimin e gjuhës shqipe si gjuhë e dytë zyrtare në shtet dhe përfaqësimin adekuat dhe të drejtë të bashkësive etnike në administratën shtetërore. Bashkësia ndërkombëtare me vendosmëri dëshmoi se mund të ndërhyjë, para se të shpërthejë lufta civile, duke investuar mjete në para dhe diplomaci për ta siguruar mungesën e sigurisë në Maqedoni.

Shumica e sondazheve të opinionit publikë dhe analiza e bërë në këtë libër dëshmojnë se Marrëveshja Kornizë e Ohrit, si Marrëveshje e hedhur në letër, nuk mjafton. Është i domosdoshëm respektimi i mirëfilltë i ndërsjellë në mënyrë që bashkësitë të mund të jetojnë së bashku, pa marrë parasysh diversitetet, të cilat i vënë në pozita të kundërta apo i ndajnë. Veprat, medoemos duhet të pasojnë pas fjalëve. Pikërisht, këtu qëndron vështirësia. Konflikti e thelloi mosbesimin dhe mosdurimin mes maqedonasve dhe shqiptarëve. Hapat e parë drejt “veprave” janë të mundimshëm, të pakëndshëm, të rëndë, me shumë hezitime dhe obstruksione. Njëra nga pasojat e mundshme të “tërmetit politik” është përforcimi vetëndjenjës kombëtare tek shqiptarët etnikë, ndërkaq si reaksion i kësaj, tek maqedonasit, u shfaq nevoja për përforcimin e identitetit të tyre kombëtar. Kjo nuk do të jetë e pa dhimbshme për ardhmërinë e mëtutjeshme të vendit.

Koncepti për Maqedoninë si komb-shtet (shtet kombëtar i popullit maqedonas), u braktis me Marrëveshjen Kornizë të Ohrit. Pas fluturimeve disamujore në relacionin Bruksel–Shkup, Sekretari i Përgjithshëm i atëhershëm i NATO-s, Xhorxh Robertson, e humbi durimin dhe i dërgoi porosi publikut maqedonas: “Është koha që të kaloni nga Kushtetuta në bukë e gjalpë”.

Zbatimi i tërësishëm i Marrëveshjes Kornizë, si kapital politik me peshë të veçantë politike dhe juridike, hap horizonte për ndërtimin e një ardhmërie më të lumtur për të gjithë qytetarët e Republikës së Maqedonisë. Rruga drejt BE-së kalon nëpërmjet Marrëveshjes Kornizë të Ohrit dhe të gjithë duhet ta kenë të qartë se vetëm me një shoqëri, në të cilën të gjithë do të jenë të barabartë me privilegje dhe detyra të njëjta, do të bëhemi pjesë e familjes së madhe evropiane. Sa më parë ta kuptojmë realitetin multietnik aq më shpejtë do të dalim nga kornizat etnike. Dallimet duhet t’i afrojnë qytetarët e Republikës së Maqedonisë dhe ta kuptojnë se ardhmëria është në njohjen e veçorive të ndërsjella, si vlera autentike dhe qytetëruese. Nevojitet krijimi i klimës së përhershme pozitive brenda shtetit me qëllim të pranimit të

HYRJE

11

favoreve të Marrëveshjes Kornizë nga ana e të gjithë qytetarëve të Republikës së Maqedonisë, për afirmimin e bashkëjetesës dhe tolerancës dhe përpjekjet e parezervë për aderimin e Republikës së Maqedonisë në NATO dhe BE.

Problemet me Parandalimin dhe menaxhimin e konflikteve: Rasti i Maqedonisë në këtë libër është sistemuar në katër kapituj.

Në kuadër të pjesës së parë “Natyra e ndryshueshme e sigurisë: Paradigma e sigurisë pas Luftë së Ftohtë”, theksi është vënë mbi parandalimin e konflikteve, i cili u rrit në masë të konsiderueshme në dy dekadat e fundit, si fushë e hulumtimeve dhe si fushë e praktikës. Kjo rritje gjeneron debate të frytshme për analiza përkatëse të fazave të konfliktit dhe mekanizmave e instrumenteve përkatës për parandalim, të cilët mund të implementohen në dhe gjatë fazave të konfliktit. Ne, filluam të mësojmë nga mossukseset dhe të presim suksese. Parandalimi, me tërë ekuivokun dhe kompleksitetin e tij që i ngërthen nevojat aktuale, vazhdon t’i tërheq të gjithë ata të cilët dëshirojnë që humanizmi ta evitojë trishtimin e luftës dhe të aplikojë mënyra kreative dhe më pak të detyrueshme në adresë të konflikteve.

Në pjesën e dytë “Nga menaxhimi me kriza deri në parandalimin e konfliktit: ndryshimi i paradigmës”, përmes një kornize teorike dhe metodologjike nënvizohet ndryshimi i paradigmës në menaxhimin me kriza deri në parandalimin e konflikteve. Në nivel të shtetit bashkëkohor, siguria sigurohet përmes politikës dhe strukturës së sigurisë kombëtare, duke fituar karakteristika të caktuara të reja në situatën aktuale qytetëruese (për shembull në vend të fokusit tradicional të gatishmërisë së shtetit për luftë potenciale), strategjia për menaxhimin me kriza, nga dita në ditë, është gjithnjë e më e rëndësishme, konstatojnë autorët.

Në kuadër të pjesës së tretë: “Premisat socio-ekonomike, politike dhe etnike në shoqërinë maqedonase pas pavarësisë”, përfshihet analiza e veçorive socio-ekonomike, politike dhe etnike në Republikën e Maqedonisë, nga viti 1990 deri në vitin 2001.

Në pjesën e katërt: “Origjina e tensioneve mes bashkësisë shqiptare dhe maqedonase në Republikën e Maqedonisë”, vëmendja është përqendruar në origjinën e tensioneve mes bashkësisë shqiptare dhe maqedonase në Republikën e Maqedonisë. Duke i pasur parasysh rrethanat historike të formimit të pavarësisë së shtetit maqedonas, Kushtetuta e parë e Republikës së Maqedonisë bëri një miks të aspektit kombëtar (maqedonas, etnik, dhe ngjashëm) të karakterit qytetar të sistemit politik. Gjatë viteve në vijim, këto aspekte jokonsistente, gjithnjë e më shpesh paraqisnin barriera të zhvillimit


12

të demokracisë dhe shoqërisë multietnike. Problemet mund të anticipoheshin që në procesin e hartimit të Kushtetutës, dhe veçanërisht përmes faktit se deputetët me origjinë etnike shqiptare e bojkotuan votimin e tij, ngaqë konsideruan se ajo nuk i garanton të drejtat kolektive të bashkësisë shqiptare. Më saktë, me këtë, u krijuan të gjitha parakushtet për përshkallëzimin e dinamikës, aksion dhe reaksion, të mbikëqyrur përmes kornizave të konceptit për dilemën e sigurisë sociale. Përkatësisht, miratimi i Kushtetutës së parë të Republikës së pavarur të Maqedonisë vetëm nga ana e maqedonasve etnikë dhe pa mbështetjen e shqiptarëve të Maqedonisë, do të jetë motiv për reaksion.

Në pjesën e pestë të librit: “Zhvillimi i konfliktit në Republikën e Maqedonisë (nga faza latente deri në fazën aktive)”, theksi vihet mbi zhvillimin e konfliktit në Republikën e Maqedonisë. Në këtë pjesë, të sondazheve analitike të zhvillimit të konfliktit, do ta veçojmë analizën e propozimit të disa akademikëve të Akademisë Maqedonase të Shkencave dhe Arteve, të cilët e promovuan idenë për shkëmbimin e territoreve dhe popullsisë ndërmjet Maqedonisë dhe Shqipërisë. Ideja nënkuptonte, shkëmbimin e territoreve dhe popullsisë, nga pjesa perëndimore e Republikës së Maqedonisë me popullatë dominuese shqiptare, me zonat në Shqipëri, në të cilat jeton popullsia maqedonase. Ky shkëmbim do të zgjaste 4-5 muaj, për të cilën gjë do të hapeshin postblloqe në të dy shtetet nëpërmjet të të cilëve do të bëhej paraqitja e popullsisë. Kjo zgjidhje, gjithsesi që ishte nën influencën e tezës se shqiptarët në Maqedoni nuk dëshirojnë barazi më të madhe, por synojnë segregacionin e territoreve të Maqedonisë dhe bashkëngjitjen e tyre me Kosovën ose me Shqipërinë. Kjo zgjidhje e shpejtë e situatave është diametralisht në kundërshtim me parimin themelor për mosndryshimin e kufijve, prandaj dhe nuk u mbështet nga bashkësia ndërkombëtare dhe nga vet shteti.

Në pjesën e gjashtë: “Përpjekjet e shtetit maqedonas për zgjidhjen e konfliktit”, analizohen aktivitetet e Qeverisë për Shpëtim Kombëtar. Përkatësisht, Republika e Maqedonisë, në vitin 2001, u ballafaqua me aktivitete të grupeve të armatosura ekstremiste në një pjesë të territorit të saj. Këto aktivitete e rrezikuan integritetin dhe sovranitetin territorial të shtetit, jetën dhe sigurinë e qytetarëve dhe të drejtat e tyre, si dhe paqen dhe sigurinë e rajonit. Mposhtja e ekstremistëve, vendosja e paqes dhe sigurisë dhe sundimi i ligjit në mbarë territorin, ishin çështjet me interes më madhor për Republikën e Maqedonisë, por njëkohësisht edhe për vendet fqinje, si dhe mbarë bashkësinë ndërkombëtare. Ndaj këtij angazhimi kishte qasje unike, nga ana e të gjithë faktorëve politikë shtetërorë të Republikës së

HYRJE

13

Maqedonisë, për sa i përket mënyrës dhe metodave të ballafaqimit me konfliktin.

Në kornizat e pjesës së shtatë: “Mediacioni (ndërmjetësimi) i bashkësisë ndërkombëtare”, theksi është vënë mbi rolin e bashkësisë ndërkombëtare në zgjidhjen e konfliktit në Republikën e Maqedonisë. Në këtë kontekst është përpunuar mënyra me të cilën BE, NATO dhe OSBE, reaguan apo ndërmjetësuan me mekanizmat dhe instrumentet e tyre në menaxhimin me konfliktin në Republikën e Maqedonisë.

Në kornizat e pjesës së tetë: “Marrëveshja e Ohrit: pikat kryesore dhe implementimi”, theksi është vënë mbi parimet themelore në të cilat mbështetet Marrëveshja Kornizë. Në të është përfshirë analiza e Marrëveshjes Kornizë të Ohrit, e cila si akt politik me karakter të brendshëm, për shkak të parimeve të shumta mbi të cilat mbështetet, e ndërroi rrjedhën e historisë së Republikës të Maqedonisë pas vitit kritik 2001. Në këtë kontekst, me vëmendje të posaçme janë përpunuar tre segmente bazikë edhe atë: zgjerimi i përdorimit të gjuhës së bashkësive minoritare etnike; përfaqësimi i drejtë dhe adekuat i pjesëtarëve të minoriteteve dhe vetadministrimi lokal (decentralizimi).

Ky punim, paraqet kontribut në drejtim të debatit për përkufizimin e asaj që ndodhi në vitin 2001 në Republikën e Maqedonisë. S’do mend se duhet të kalojë së paku një dekadë, në mënyrë që nga një distancë kohore të formohet pasqyrë e plotë për ngjarjet e atëhershme të cilat duhet të na paralajmërojnë. Në këtë mes-periudhë, me rëndësi të veçantë është të nxjerrim mësim nga leksionet e mësuara dhe të mos e braktisim rrugën e cila përmes Ohrit na shpie në Bruksel.

Prof. Dr. Vllado Buçkovski

Kreu I Paradigma e re e sigurisë

17


1. NATYRA E NDRYSHUESHME E SIGURISË: PARADIGMA E SIGURISË PAS LUFTËS SË FTOHTË Anton Grizold

Hyrje Nga këndvështrimi historik, siguria është vlerë fundamentale e

marrëdhënieve njerëzore, ndërkaq gjendja e saj është institucionalizuar përmes shfaqjes së shtetit sovran dhe sistemit të shteteve në nivel global. Tomas Hobs, sigurinë e kupton si vlerën më fundamentale dhe bazë mbi të cilën njerëzimi ndërton jetë individuale dhe kolektive. Madje edhe sot, në nivelin aktual të zhvillimit shoqëror, siguria është element imanent i ekzistimit dhe aksioneve të sistemit individual shoqëror/shtetëror dhe ndërkombëtar. Karakteristikë e përbashkët e këtyre tre entiteteve është se në një mjedis të rrezikuar, të gjithë synojnë të sigurojnë gjendje të ekzistencës së ndërsjellë të balancuar, si në aspekt më të gjerë ashtu edhe në atë më të ngushtë (p.sh. individi në raport me individët e tjerë dhe shtetin; shteti në raport me shtete të tjerë dhe sistemin ndërkombëtar). Rrjedhimisht, sot, kuptimi i nocionit siguri në thelb është holistik (i tërë), duke e përfshirë çdo aspekt të ekzistencës së njeriut dhe aksioneve të tij në shoqëri (p.sh. ekonomike, sociale, politike, arsimore, komunikuese, informative, mbrojtëse, etj.), si dhe nivelet e marrëdhënieve dhe formave të organizimit shoqëror (rajonal, nacional, ndërkombëtar dhe global). Andaj, siguria ka të bëjë me individin, shoqërinë/shtetin në tërësi dhe me sistemin ndërkombëtar. Ndonëse, përmbushja e nevojave të sigurisë të entitetit individual është pjesë e pandashme e tërësisë, megjithatë nuk ka harmoni midis këtyre entiteteve. Nga ky këndvështrim, paradigma bashkëkohore e sigurisë, tradicionalisht është analizuar në formën e tri kornizave themelore konceptuale: 1) siguria individuale; 2) siguria kombëtare; dhe 3) siguria ndërkombëtare.1

1 Shih po ashtu: F. H. Hinsley, Power and Pursuit of Peace. Cambridge University Press, Cambridge, 1963, fq. 20–29; Walter Schiffer, The Legal Community of Mandkind: A Critical Analysis of the Modern World Organization. Columbia


18

E para dhe më e rëndësishmja, individi drejtpërsëdrejti është i vetëdijshëm për nevojat individuale të tij apo të saj, dhe së këtejmi edhe për nevojën e sigurisë. Nëse përmbushet kjo nevojë, mundëson zhvillim dhe ekzistencë kualitative. Siguria individuale çdoherë është relative meqë ajo varet nga qëllimet dhe aksionet e anëtarëve të tjerë të shoqërisë bashkëkohore, të cilët mund të kontribuojnë për sigurinë e të tjerëve ose mund ta rrezikojnë të njëjtën.

Siguria kombëtare është fokusuar në përpjekjet e vendit–komb për të siguruar siguri për të gjithë anëtarët e shoqërisë dhe t’i mbrojë prej kërcënimeve të jashtme (ndërhyrje, sulme, okupime, bllokime, etj.), si dhe prej atyre brenda shoqërisë (kërcënime ndaj rendit dhe paqes, vepra kriminale etj.).

Hobsi, zgjidhjen e problemit të sigurisë individuale e identifikoi në të ashtuquajturën gjendje natyrore (në të cilën liria e individit vjen në shprehje para sigurisë së tij apo të saj në rrethanat “secili-kundër-secilit”), në krijimin e shtetit sovran që të sigurohet rendi dhe paqja e brendshme, si dhe mbrojtjen nga sulmet e jashtme. Megjithatë, me zgjidhjen e problemit të sigurisë individuale, lind dilema e sigurisë kombëtare në marrëdhëniet ndërmjet shteteve të pavarura. Situata e anarkisë ndërkombëtare e nënkupton mungesën e pushtetit kombëtar dhe ekzistimin e shteteve sovrane, ku secili e siguron sigurinë e vet në dëm të tjetrit. Hobs, e përshkroi gjendjen e re natyrore në marrëdhëniet ndërmjet shteteve: "Mbretërit dhe përfaqësuesit e pushtetit sovran, si rezultat i pavarësisë, vazhdimisht janë xhelozë ndaj njëri tjetrit dhe janë në pozitën e gladiatorëve të cilët i drejtojnë armët në drejtim të njëri tjetrit ...duke mbledhur informata për fqinjët e tyre , dhe çdo gjë që ka të bëjë me gjendjen e luftës.”2

Megjithatë, lidhja ndërmjet sigurisë individuale dhe kombëtare nuk është njëkatëshe, në kuptimin e asaj se siguria kombëtare automatikisht bartet në University Press, New York, 1954, fq. 3, etj.; Inis L. Claude Jr., Swords në Plowshares. The Problems and Progress of International Organization. Random House, New York, 1956, fq. 44, etj.; Hueng-Soon Park, Collective Security and International Order: The Role of the United Nations in the Korean (1950) and the Persian Gulf War (1990). University of South Carolina, 1993, fq. 18, etj. 2 Për përkufizimin e sigurisë kolektive shih po aty: Inis L. Claude, Jr., op. cit. fq. 251; Hueng-Soon Park, op. cit. fq. 62; Mohamed Ayoob, Squaring the Circle: Collective Security in a System of States, fq. 45–63, vo: Thomas G. Weiss (ed.), Collective Security in a Changing World. Lynne Rienner Publishers. Boulder & London, 1993; Karl Doehring, “Kollektive Sicherheit”, në: Wolfrum Rudiger (ur.): Handbuch Vereinte Nationen. Verlag Dokumentation, München, 1991, fq. 406.


19

sigurinë individuale. Kemi dy situata të mundshme potenciale: 1) kur shteti siguron kushte të përgjithshme për sigurinë individuale të qytetarëve të saj, ndërkaq siguria kombëtare e saj rrezikohet nga mjedisi ndërkombëtar anarkik, dhe 2) në kuadër të rendit të sigurisë ndërkombëtare, ku shteteve u sigurohet siguria e tyre kombëtare (qoftë edhe nga aspekti i saj i jashtëm), në raport me shtetet e tjera, ndërsa qytetarët e shteteve të tjerë janë të rrezikuar individualisht në marrëdhëniet ndërmjet tyre, ose nga shteti apo institucionet e tij (qeveri, parlament etj.), të cilat nuk do t'ia dalin që të sigurojnë kornizë përkatëse juridike dhe politike, e cila është esenciale për sigurinë individuale të qytetarëve.

Të dy shembujt ilustrojnë se siguria individuale (personale) dhe kombëtare, individit nuk mund t’i sigurohen njëkohësisht. Sot, siguria kombëtare është e mirë personale dhe politike. Në vendet me industri të zhvilluar, kjo trajtohet si e drejtë fundamentale e njeriut. Këto të drejta janë përgjegjësi e shtetit, jo vetëm me miratimin e legjislacionit përkatës, si ndëshkim, por gjithashtu edhe me angazhimin e tërë strukturës për siguri kombëtare. Kjo strukturë e pasqyron aftësinë e shtetit që t’i mbrojë vlerat e shoqërisë së vet nga kërcënimet e jashtme dhe të brendshme dhe të sigurojë kushte për zhvillim socio-ekonomik, si dhe mirëqenie sociale për qytetarët. Kjo e fundit është element pozitiv ose zhvillimor i sigurisë individuale dhe kombëtare, që fitoi në peshë vetëm pas Luftës së Ftohtë, edhe pse rrënjët e saj datojnë që në historinë e hershme të njerëzimit (p.sh. Magna Karta Libertatum–1215 etj.) Nga përfundimi i Luftës së Dytë Botërore, deri në përfundimin e Luftës së Ftohtë, siç është theksuar nga të lartpërmendurit, të gjitha ndryshimet radikale shoqërore në Evropën Qendrore Lindore, në periudhën nga viti 1989 deri në vitin 1990 dhe me shpërbërjen e Bashkimit Sovjetik, në fund të vitit 1991, koncepti realist i sigurisë kombëtare në fakt origjinën e kishte nga premisat si vijojnë: 1) siguria kombëtare është e drejtë fundamentale e shteteve sovrane, e cila rezulton nga e drejta e “natyrshme” për vetëmbrojtje; 2) koncepti i marrëdhënieve ndërkombëtare është sistem shtetesh i udhëhequr nga natyra anarkiste; 3) gjendja e sigurisë kombëtare është akt i zhvillimit dhe angazhimit të forcave të armatosura që të mbrohen dhe sprapsen kërcënimet nga mjedisi ndërkombëtar; dhe 4) detyra kryesore e burrështetasve është që t'i sprapsin armiqtë e jashtëm dhe ta mbrojnë shtetin dhe qytetarët e tij.

Fundi i Luftës së Ftohtë rezultoi me kalimin nga koncepti i armiqve të jashtëm në konceptin e burimeve të kërcënimeve–pasojë e faktorëve të ndryshëm kërcënues të natyrës, shoqërisë dhe marrëdhënieve midis shteteve


20

– kombe. Në ndërkohë, nocioni i sigurisë kombëtare është zgjeruar në mënyrë thelbësore me njohjen e sigurisë së individëve, me ç’rast kultura dhe natyra e tyre bëhen pjesë integrale e sigurisë kombëtare e implementuar nga shteti dhe shoqëria civile, në bazë të aksionit publik, të përgjegjshëm dhe të kontrolluar në mënyrë të ndërsjellë. Sigurimi i sigurisë së qytetarëve perceptohet si realizim i të drejtave themelore të njeriut, i udhëhequr nga parimet e universales dhe neutrales. Këto parime, janë konfirmuar me proceset e internacionalizimit dhe globalizimit, të mbështetura me miratimin se të drejtat e njeriut janë të pacenueshme dhe të patjetërsueshme dhe si të këtilla janë autonome nga vlerësimet subjektive të ligjvënësve në shtete të veçanta.

Siguria bashkëkohore kombëtare është e gërshetuar me mjedisin më të gjerë ndërkombëtar, në të cilin përgjegjësia për t’u siguruar siguri, si detyrim i shtetit, me lidhjet e tij, gjithnjë e më shumë bëhet pikësynim i sistemeve globale ndërkombëtare.

Përderisa nocioni i sigurisë individuale dhe kombëtare i përfshinë burimet e kërcënimit, nga njëra anë, dhe subjektet e rrezikuara, nga ana tjetër, kërcënimet mbi sigurinë ndërkombëtare lindin nga brenda, (që do të thotë nga vende të tjera-anëtare të sistemit ndërkombëtar). Karta e Kombeve të Bashkuara, gjithashtu, e ilustron këtë ide në presupozimin për ekzistimin e bashkësisë ndërkombëtare të sigurisë, në të cilën të gjitha vendet janë anëtare të përkushtuara për t'i respektuar vlerat dhe normat e tyre. Të tjerat, të cilat refuzojnë t'i respektojnë ato, konsiderohen si cenuese të normave ndërkombëtare dhe në këtë mënyrë bëhen burim i kërcënimeve. Për sa i përket kësaj, siguria ndërkombëtare paraqet problem të brendshëm të sigurisë të sistemit të shteteve dhe mbarë botës, dhe në këtë mënyrë ajo paraqet të mirë kolektive në shoqërinë globale ndërkombëtare, jo vetëm në shtete të veçanta apo aleanca. Edhe pse sistemi aktual ndërkombëtar vendeve të tyre anëtare ua siguron sovranitetin e jashtëm (parimet e ndalimit të agresionit dhe ndërhyrjeve), të gjitha shtetet nuk janë njëlloj të afta dhe të suksesshme, sa i përket sigurimit të kushteve të përgjithshme për siguri personale të qytetarëve të tyre. Së këtejmi, shtrohet pyetja legjitime se a duhet sistemi ndërkombëtar në mënyrë të drejtpërdrejtë të sigurojë siguri individuale të njerëzve, pavarësisht nga përkatësia kombëtare e tyre.

Përgjigjet e kësaj pyetjeje, në lidhje me problemin e zëvendësimit të sigurisë kombëtare të perceptuar tradicionalisht me sigurinë pozitive mbi baza alternative të njeriut dhe shoqërisë bashkëkohore, mund të jenë pozitive por edhe negative. Së pari, do ta shqyrtojmë aspektin e përgjigjes pozitive të


21

kësaj pyetjeje. Arsyet e konceptit të sigurisë individuale si çështje ndërkombëtare mund të rezultojnë nga dy parime të ndërlidhura mes veti, atij kulturor dhe civilizues të cilët fitojnë në peshë në sistemin modern ndërkombëtar: 1) respektimi ndërkombëtar i të drejtave të njeriut, duke e kufizuar sovranitetin e kombeve–shtete bashkëkohore në fushën e sigurisë dhe mirëqenies, dhe 2) vlerësimi i kredibilitetit të shtetit bashkëkohor, si subjekt i marrëdhënieve ndërkombëtare, pa marrë parasysh zbatimin e parimeve demokratike në zhvillimin e tyre të brendshëm dhe promovimin e marrëdhënieve me subjekte të tjera ndërkombëtare.

Pas vitit 1945, sistemi ndërkombëtar gradualisht i implementoi normat e respektimit ndërkombëtar të të drejtave të njeriut. Në mesin e dokumenteve më të rëndësishëm ndërkombëtarë për të drejtat e njeriut janë: Deklarata Universale për të Drejtat e Njeriut e OKB-së (1948), Deklarata Amerikane për të Drejtat dhe Detyrat e Njeriut (1948), Konventa Evropiane për të Drejtat e Njeriut (1950), Konventa Ndërkombëtare e të Drejtave Civile dhe Politike (1976), Konventa Ndërkombëtare për të Drejta Ekonomike, Sociale dhe Kulturore (1976), Konventa Ndërkombëtare për Eliminimin e të Gjitha Formave të Diskriminimit Racor (1969), Konventa për Parandalimin dhe Ndëshkimin e Kriminalitetit të Gjenocidit (1951), Karta Afrikane për të Drejtat e Njeriut dhe Popujve (1981), Akti Final nga Helsinki (1975) etj.

Respektimi i të drejtave të njeriut u bë element mjaft i rëndësishëm i funksionimit të shtetit modern liberal dhe demokratik. Pas vitit 1989, koncepti i respektimit të të drejtave të njeriut zuri një vend më të rëndësishëm në praktikimin e një numri më të madh të shteteve. Kështu, për shembull, nga shtetet e Evropës Lindore dhe Juglindore kërkohet që ta sigurojnë respektimin e Deklaratës Universale për të Drejtat e Njeriut të OKB-së, si dhe parimet e tjera kulturore dhe qytetëruese për respektimin e të drejtave të njeriut dhe për sundimin e ligjit, si kusht që të harmonizohen me institucionet ekonomike, politike dhe të sigurisë të ish-Evropës Perëndimore.

Komisioni për Sundim Global e inkorporoi konceptin modern për siguri globale, i cili rezultoi nga njohja se koncepti i sigurisë në mënyrë eksplicite fokusohet në mbrojtjen e mjeteve shtetërore, duke i neglizhuar interesat e njerëzve të cilët i përfaqësojnë qytetarët e shtetit dhe në bazë të të cilit sovraniteti i tyre u zbatua në vepër. Të gjithë njerëzit, jo më pak sesa të gjitha shtetet, kanë të drejtë ta sigurojnë ekzistencën, ndërkaq të gjitha shtetet e kanë për detyrë që ta mbrojnë këtë të drejtë.

Procesi i internacionalizimit dhe globalizimit shkaktoi një gjendje në të cilën sistemi ndërkombëtar është perceptuar jo vetëm si sistem shtetesh por,


22

gjithashtu edhe si sistem i kombeve. Në këtë kontekst, demokracia është kushti për aderim në një sërë organizata ndërkombëtare me orientim evropian. Për shembull, përkushtimi i demokracisë është elementi kryesor i zgjerimit të NATO–Aleancës në drejtim të Evropës Qendrore Lindore dhe të rregullimit të marrëdhënieve me Rusinë. Me miratimin e Kartës së Parisit (1990), demokracia u bë kusht themelor për bashkëpunimin e shteteve evropiane në procesin e marrjes së vendimeve për çështjet e sigurisë dhe ato politike për Evropën në tërësi.

Nga ana tjetër, refuzimi i mundësisë që të implementohet koncepti i sigurisë individuale përmes sistemit ndërkombëtar, mbështetet në parimet të cilat e udhëheqin bashkësinë ndërkombëtare aktuale: 1) barazia e të gjitha shteteve sovrane dhe rrjedhimisht ndalimi jo vetëm i kolonializmit por edhe i të gjitha formave të paternalizmit të imponuar jashtë kufijve të shteteve sovrane, dhe 2) vlera e rendit ndërkombëtar, e cila në rast konflikti, nga aspekti historik, sovranitetin e shtetit e vë mbi individualitetin e njeriut.

Rendi ndërkombëtar tradicionalisht është formuar si rend i sistemit të shtetit. Ky është shkaku se pse sovraniteti shtetëror dhe mosndërhyrja në punët e brendshme të shteteve akoma janë norma që mbisundojnë në marrëdhëniet ndërkombëtare. Njohja e përgjithshme e kushtit për siguri individuale, përmes sistemit ndërkombëtar, do ta imponojë shfuqizimin e të dyja normave, dhe si rrjedhojë rrënjësisht do ta ndryshojë sistemin ndërkombëtar ekzistues. Para së gjithash, kjo do të imponojë ndryshime përkatëse, radikale, strukturore dhe institucionale, në mënyrë që me njohjen e të drejtës të intervenohet në punët e brendshme të shteteve dhe kombeve bashkëkohore.

Karta e OKB-së i përfshinë idetë kryesore dhe premisat për sigurimin e sigurisë ndërkombëtare, të cilat janë shprehje e gjendjes aktuale heterogjene të sistemit ndërkombëtar, ku ekzistojnë së paku tre grupe shtetesh:

Grupi i shteteve, në të cilët siguria është kufizuar për mos ndërhyrje, të siguruar nga shtetet me respektimin e thjeshtë të parimeve të Kartës së OKB-së.

Grupi i bashkësisë më të madhe të shteteve, të cilët i implementojnë konceptet e sigurisë kombëtare dhe ndërkombëtare, të cilat mbështeten mbi kapacitetin e shteteve dhe/ose aleancave, që ta sigurojnë mbrojtjen e tyre dhe ta mbështesin rendin ndërkombëtar ekzistues, dhe

Grupi i shteteve të cilët përmes zbatimit të koncepteve të sigurisë kombëtare dhe ndërkombëtare, gjithashtu i marrin parasysh dimensionet humane dhe individuale në kuadër të konceptit të sigurisë humane.


23

Nga këndvështrimi i sigurisë, bota e sotme përbëhet prej elementeve të ndryshëm, të cilët tani për tani e ngadalësojnë nivelin më të lart të koncepteve normale moderne të sigurisë individuale dhe kombëtare dhe implementimin e tyre të detyrueshëm, si vlera të institucionalizuara dhe ndërkombtarisht të njohura.

2. Analizimi i konceptit të sigurisë Në kontekstin e zgjidhjes së problemeve kombëtare, rajonale dhe globale,

analiza e problemit që ka të bëjë me sigurinë mbështetet në ide dhe rezultate nga burime të ndryshëm historikë. Në mesin e tyre së paku tre janë relevantë për zhvillimin e qasjes bashkëkohore të analizës së çështjeve të sigurisë:

• a) Filozofia politike klasike (veçanërisht veprat e Makiavel-it, Monteskje-s, Hobs-it, Lok-ut, Ruso-s etj.), duke i analizuar problemet e lirisë dhe sigurisë të individit në raport me mjedisin më të gjerë shoqëror; problemet e luftës, si koncept social dhe historik dhe instrument i politikës së jashtme shtetërore; problemet e sigurimit të sigurisë më të madhe ndërkombëtare etj.

• b) Mendimi politik i krishterë (doktrina e luftës së drejtë), dhe

• c) Mendimi politik modern në dy teoritë fundamentale–realiste dhe liberale.

Nga aspekti historik, problemi i sigurisë kombëtare ose i sigurisë së vendit-komb, u shfaq me paraqitjen e vendeve-kombe. Së shpejti, pas kësaj, tre qasje të ndryshme u shfaqën në mendimin e shkencës shoqërore, të cilat ndikuan në shqyrtimet që pasuan për sigurinë kombëtare dhe ndërkombëtare. Përfaqësues më eminentë të të tria rrymave në fushën e studimeve të sigurisë ishin:

- Tomas Hobs, i cili e përcaktoi rolin e shtetit si mjet për sigurimin e rendit dhe mbrojtjes së brendshme kundër armiqve të jashtëm. Me këtë premisë ai e trasoi rrugën e zhvillimit të mendimit real, në drejtim të qasjes së problemeve të sigurisë me origjinë në teorinë e fuqisë.

- Imanuel Kant, me idetë e tij, për federatë të shteteve vullnetare botërore, i vuri themelet e qasjes idealiste drejt sigurisë dhe paqes në botë.


24

- Hugo de Grotius, i perceptoi jo vetëm konfliktet në marrëdhëniet ndërmjet shteteve, por para së gjithash respektimin e rregullave të caktuara të mirësjelljes, duke mundësuar koekzistencë dhe bashkëpunim në kuadër të bashkësisë ndërkombëtare (qasje pragmatike/institucionale).

Që të tria principet themelore të analizës së konceptit të sigurisë, në nivel të vendit–komb dhe bashkësisë ndërkombëtare në tërësi, kishin impakt të madh në teoritë pasuese bashkëkohore mbi problemet e sigurisë. Ndër idetë më të rëndësishme, të cilat kontribuan në zhvillimin e konceptit të sigurisë bashkëkohore, duhet të nënvizohen si më poshtë:

- Xhon Herc, në vitet e hershme të ‘50-ta me idenë e tij për dilemën e sigurisë e tërhoqi vëmendjen mbi faktin se realizimi i nevojave të sigurisë të shtetit–komb individual shpie në nivel më të lart të pasigurisë së shteteve tjera. Çdo shtet i identifikon masat dhe aksionet e veta që të sigurojë siguri vetjake, si pjesë të interesave të veta vitale për ekzistencë, ngaqë ato janë domosdoshmëri dhe tërësisht janë mbrojtëse, ndërkaq aktiviteti i njëjtë, nga shtetet e tjera, perceptohet si kërcënim (Herz, 1950:157-180).

- Arnold Volfers, i vuri themelet e analizës së konceptit shumë-shtresor të sigurisë në botën bashkëkohore me diskutimin e tij për sigurinë kombëtare (1962).

- Robert Xhervis – (1976), implementoi një ide interesante për regjimet e sigurisë, duke e zhvendosur fokusin e analistëve, nga analiza e shtetit në analizë të sistemit.

- Gert Krel–(1979), zhvilloi kritikë gjithëpërfshirëse të koncepteve ushtarake të sigurisë, veçanërisht nga aspekti i studimeve paqësore.

- Steli Hofman–(1978), synonte që siguria kombëtare të analizohet në kontekstin e politikës botërore. Hedli Bul, po ashtu bënte përpjekje për qasje më të gjerë në hulumtimin e sigurisë kombëtare, që do të tërhiqte vëmendje më të madhe të interesave të përbashkëta të të gjitha shteteve në fushën e sigurisë.

- L. B. Kraus dhe Xhozef Naj-(1975:329), në mënyrë kritike paralajmëruan se teoricienët ekonomikë dhe politikë nuk i përkushtuan vëmendje të konsiderueshme themeleve gjithëpërfshirëse


25

të sigurisë kombëtare, që luajnë rol aktiv në theksimin e vlerave të tjera shoqërore.

Nga kjo që u tha më lart, mund të nxjerrim përfundimin e përgjithshëm se, deri në vitet e ’80-ta, në analizën e sigurisë ndërkombëtare mbisundonin qasjet e realistëve dhe idealistëve.

Përderisa realistët sigurinë e kuptonin si qëllim, ndërkaq fuqinë e shtetit si instrument për t’u arritur ky qëllim, idealistët sigurinë, para së gjithash, e perceptonin si pasojë: paqja e përhershme në sigurinë ndërkombëtare do të sigurojë siguri për çdo shtet. Që të dyja qasjet kanë anë të përbashkëta me atë që analizën e problemeve të sigurisë e vendosin në rrafshin e çështjes së fuqisë (realistët) ose të çështjes së paqes (idealistët), dhe në këtë mënyrë e përforcojnë të perceptuarit e sigurisë se kryesisht është problem ushtarako-politik. Manifestim të këtij nocioni gjithashtu, janë edhe strukturat ekzistuese të sigurisë kombëtare dhe ndërkombëtare të themeluara mbi parimin e garës rigide, sprapsjes me frikësim, mosbesim ndërmjet vendeve–kombe dhe orientimit drejt zhvillimit dhe përdorimit të forcave të armatosura si element më i rëndësishëm i këtyre strukturave .

Deri në vitet e ’80-ta indikator i dytë themelor për zhvillimin e konceptit të sigurisë së shtetit unilateral ishte vëllimi relativisht modest i literaturës, e cila orvatej ta përfshinte konceptin e sigurisë, në kuadër të paradigmës koherente. Kjo duhet ta zgjidhë dilemën e sigurisë bashkëkohore të individit, shoqërisë/shtetit dhe bashkësisë ndërkombëtare, nga aspekti i normave kulturore për secilën shoqëri/shtet ndaras, ndërkaq në të njëjtë kohë kjo do të shqyrtonte një kontekst të gjerë universal të tërë bashkësisë humane (Buzan, 1991). Deri në ditët e sotme, zhvillimi gjithnjë e më shumë e pengon efektivitetin e zgjidhjes së problemeve të sigurisë bashkëkohore në nivel të shtetit/komb individual dhe në këtë drejtim e gjithë bashkësia ndërkombëtare të jetë e varur, para së gjithash prej kushteve kulturore dhe civilizuese, të cilat kërkojnë një mirëkuptim gjithëpërfshirës të rreziqeve ekzistuese, kundërshtimeve dhe konflikteve si produkt i domosdoshëm i pluralizmit dhe shtimit të ndërlidhjes më të madhe të të gjitha qenieve të gjalla në shoqërinë bashkëkohore dhe natyrën.

Në vitet e ‘80-ta, si përgjigje e ndërvarësisë së shtuar të subjekteve në bashkësinë ndërkombëtare, neorealistët (si Kenet, Valc etj.) me teorinë e tyre strukturore të politikës së fuqisë, motivin e sigurisë e vendosën në epiqendër të aksionit të shtetit në sistemin ndërkombëtar anarkik. (Buzan 191:12). Ky i


26

fundit, ua shteteve imponoi nocionin se sigurimi i sigurisë është qëllimi më madhor.

Presioni i ndërvarësisë u shkaktoi shqetësime hulumtuesve të problemeve të sigurisë, të cilët në vitet e ’80-ta u ballafaquan me një subjekt më të gjerë të studimeve të tyre3, në mesin e të cilëve edhe nevojën për revidimin e politikave të sigurisë, që kanë të bëjnë me realitetin e organizatave politike anarkiste në sistemin ndërkombëtar anarkist. Manifestimi i jashtëm i përpjekjeve për qasje gjithëpërfshirëse, në drejtim të analizës dhe të kuptuarit të sigurisë moderne, u përfshi me idenë për siguri të përbashkët4, e cila formën e saj të parë publike e mori nga Komisioni i OKB-së (1982), nën kryesimin e ish-Kryeministrit të Suedisë Olaf Palme, duke i shqyrtuar problemet që kanë të bëjnë me armatimin global. Nocioni për siguri të përbashkët, në vigjilje të proceseve të internacionalizimit dhe globalizimit, perceptohet mbi të kuptuarit e kufizuar tradicional të sigurisë kombëtare dhe ndërkombëtare, si probleme pastër ushtarake, dhe si i këtillë paraqet përpjekje që të sintetizohet logjika e qasjeve reale dhe ideologjike ndaj këtyre problemeve.

Aspektet individuale të konceptit gjithëpërfshirës të sigurisë moderne janë analizuar nga ana e shkencave të ndryshme, si ajo e mjekësisë, natyrës dhe teknikës, politike dhe shoqërore, humane, ushtarake etj. Në mesin e shkencave shoqërore disa prej tyre janë ekspozuar në mënyrë të veçantë, sidomos studimet e mbrojtjes dhe disa disiplina si: sociologjia, politika e mirëqenies, e drejta ushtarako – ndërkombëtare etj. Më tutje, disa elemente të veçanta të problemeve të sigurisë moderne janë objekt i analizave të studimeve të ndryshme, të cilat janë akoma në zanafillën e realizimit të tyre epistemologjik, si shkenca5 të veçanta–studime të sigurisë, mbrojtjes,

3 Krahas perceptimit tradicional të sigurisë, si problem ushtarak nën peshën të mjedisit ndërkombëtar aktual, duke e theksuar logjikën e të kuptuarit të lidhshmërisë dhe ndërvarësisë gjithëpërfshirëse të botës bashkëkohore, u aktivizuan dimensione të tjera të sigurisë-ekologjike, qytetëruese (të drejtat dhe liritë e njeriut etj.). 4 Nocioni i sigurisë së përbashkët e përfshin gjendjen e rregullimit ndërkombëtar ku shtetet përfitojnë nga siguria si e mirë e përbashkët. Në kuptimin më të gjerë të fjalës kjo është gjendja e rendit ndërkombëtar ku e drejta e zhvillimit dhe lirisë nga kërcënimet e jashtme dhe parimit të vetëpërcaktimit janë të arritshme për të gjithë popujt. Shih më tepër në: Peter Mangold, 1990:80. 5 Sqarimi ndërmjet shkencave dhe studimeve të ndryshme mbështetet mbi pohimin se duhet medoemos të përmbushen disa kushte në mënyrë që të zhvillohet shkenca: të ketë objekt analizimi, një shumë instrumentesh specifike, verifikim të hipotezave, si dhe rezultate në praktikë, gjuhë të vet personale etj.


27

strategjisë-ushtarake dhe studime paqësore. Në shtetet e zhvilluara, studimet e sigurisë ndërkombëtare, në mënyrë gjithëpërfshirëse e analizojnë nocionin kompleks të sigurisë në shoqërinë moderne, si dhe në bashkësinë ndërkombëtare (studimet e sigurisë ndërkombëtare).

Për momentin, në kontekstin e studimeve të sigurisë ndërkombëtare,

mund të identifikohen katër qasje kryesore për hulumtimin e sigurisë bashkëkohore:

- a) koncepti i sigurisë kombëtare, i cili e përfshinë analizën e sigurisë në nivel të kombit-shtet, duke u fokusuar në problemet e sigurisë, mirëqenies dhe ekzistimit të shtetit. Kërcënimi dhe/ose përdorimi i forcave të armatosura perceptohen si instrumente kryesore të sigurimit të ekzistencës së shtetit. Kjo qasje origjinën e ka në traditën e shkollës realiste, e cila shtetin e percepton si faktorin kryesor në sistemin ndërkombëtar anarkist,6 duke i marrë parasysh disa instrumente të tjerë të politikës së sigurisë kombëtare të shtetit individual (p.sh. Aleancat Mbrojtëse, marrëveshjet për kontrollin e armëve etj.).

- b) Koncepti i sigurisë ndërkombëtare, në mënyrë eksplicite e analizon dilemën e sigurisë së shtetit bashkëkohor dhe pranon se siguria e shtetit është e lidhur me sigurinë e shteteve të tjera. Përdorimi kolektiv i forcave të armatosura është një instrument i rëndësishëm i politikës në marrëdhëniet ndërkombëtare. Megjithatë, kjo qasje gjithashtu mbështetet mbi teorinë reale, por theks më të madh i vë rolit të institucioneve ndërkombëtare në drejtim të sigurimit të sigurisë.

- c) Koncepti i sigurisë rajonale, nga aspekti teorik nuk ka ndonjë ndryshim të konsiderueshëm nga aspekti i dytë, duke synuar drejt analizave të problemeve të sigurisë në rajone të veçanta të botës (p.sh. Evropë, Azinë Juglindore, Afrikë, Amerikën Latine, etj.).

- ç) Koncepti i sigurisë globale, synon që në mënyrë gjithëpërfshirëse ta përqafojë nocionin e sigurisë moderne në përmbajtjen e vet (natyra komplekse e shoqërisë moderne) dhe aspektin hapësinor (siguria në

6 Anarkia e sistemit ekzistues ndërkombëtar është përcaktuar nga mungesa e autoritetit sovran, i cili do të vendoset mbi sovranitetin e kombit-shtet.


28

botë apo në planet) Shultz et al. 1993:1-3; Wrightson dhe Ackermann 1994; Klare, 1994).

Më tej, duhet nënvizuar se proceset e internacionalizimit dhe globalizimit, në fillimin e shekullit XXI, i tejkaluan disa postulate, që janë karakteristikë të konceptit klasik të sovranitetit të shtetit-komb. Ky lloj sovraniteti, praktikisht paraqet thuaja se kontroll të plotë të shtetit-komb mbi territorin e vet, njerëzit dhe resurset natyrore. Mirëpo, niveli i tanishëm i zhvillimit shoqëror gradualisht e dobësoi këtë epërsi të shtetit-komb. Gjithnjë e më tepër është i pranishëm involvimi i individëve, grupeve shoqërore, asociacioneve dhe shoqërisë civile, duke operuar jashtë dhe mbi shtetet-kombe (p.sh. aktivitetet e organizatave mbikombëtare ekologjike, paqësore etj., siç janë: Grinpis, Amensti Interneshënël, PUGWASH, Profesorë - Akademia Paqësore Botërore etj.). (Mlinar 1991).

Proceset e internacionalizimit dhe globalizimit rezultuan me nivel më të lart të unifikimit të tërë rendit botëror, krahasuar me sistemet e shteteve sovrane individuale (Mlinar, 1991). Kjo, padyshim se, në një të ardhme të afërt do të pasqyrohet në kontekstin e ridefinuar të strategjive kombëtare të sigurisë së shteteve bashkëkohore.

Teoretikisht si dhe praktikisht u shfaq një nocion i ri për sigurinë-koncepti i sigurisë humane, që në plan të parë e vë sigurinë e individëve kundrejt konceptit tradicional të sigurisë kombëtare, i cili ka të bëjë me sigurinë e shtetit. Koncepti për siguri humane është rezultat i qasjes multidisiplinale i cili përshinë disiplina të ndryshme, siç janë: studimet zhvillimore, marrëdhëniet ndërkombëtare, studimet e mbrojtjes, sigurisë dhe studimet paqësore për të drejtat e njeriut etj. Ky lloj i qasjes zhvillohej kah fundi i viteve të ’80-ta, ashtu siç bota bashkëkohore ballafaqohej me paradigmën e sigurisë së ndryshuar në mjedisin e ndryshuar radikal të sigurisë.

Koncepti i sigurisë humane inkorporon dy elemente fundamentale, përkatësisht: 1) liri nga nevoja, dhe 2) liri nga frika. Në mesin e kërcënimeve bashkëkohore të sigurisë humane konsiderohet varfëria, pabarazia ekonomike, sëmundjet, shkelja e të drejtave të njeriut, degradimi i mjedisit jetësor dhe katastrofat natyrore e katastrofa të tjera.


29

3. Përkufizimi i nocionit dhe terminologjisë që ka të bëjë me sigurinë Nocioni i sigurisë ka të bëjë me një sërë aspekte të ndryshme të

ekzistencës së njeriut dhe me proceset e aktivitetet në shoqëri dhe natyrë. Rrjedhimisht, nocioni së pari duhet ta përkufizojë përmbajtjen e tij.

Siguria e përfshin shtetin në të cilin është siguruar ekzistimi i balancuar fizik, shpirtëror, intelektual dhe material i individit dhe bashkësisë në tërësi në raport me individët e tjerë, bashkësitë, si dhe me mjedisin natyror.

Nga këndvështrimi evolutiv, siguria nënkuptohet si mekanizëm biologjik, sepse tendenca e organizmit është të mbijetojë, si përshtatje e organizmit ndaj kërcënimeve të cilët vijnë nga mjedisi jetësor. Nga aspekti biologjik7, siguria është parakushti esencial për kryerjen e funksioneve themelore të jetës (të ushqyerit, reproduksioni i njeriut etj.). Kështu, siguria është fuqia e zhvillimit dhe e inkuadron aktivitetin qëllimor të vetëdijshëm të njeriut, në mënyrë që prej fillimit (si akt pozitiv) të vendoset gjendja e sigurisë (ngjashëm me reduktimin e tendencës për entropi).

Përpjekja e vetëdijshme që të vendoset gjendja e sigurisë është qytetëruese, si dhe kategori kulturore, e cila i përfshinë të gjitha aspektet e sigurisë bashkëkohore, si aspektin ekonomik, shoqëror, kulturor, politik, juridik, ekologjik, atë mbrojtës etj. Këto janë të gjitha format e jetës shoqërore, të cilat konsiderohen si vlera shoqërore. Andaj, format e organizimit shoqëror e përfshijnë sigurinë rajonale, nacionale, ndërkombëtare dhe globale (universale).

Megjithatë, narracioni i mësipërm i nocionit siguri përshkruan një gjendje të idealizuar. Nocioni është përkufizuar në mungesë të disa elementeve të caktuar (ngjashëm me përkufizimin për shëndetin, i cili në mënyrë të 7 Të gjitha qeniet e gjalla janë të pajisura me mekanizma, të cilat para së gjithash mundësojnë d gjëra: së pari, mbrojtjen e integritetit të individit dhe së dyti, reproduksion të specieve. Sjellja e tyre në masë të madhe është kushtëzuar nga motivimi i tyre dhe nga gjendja emocionale. E para mund të ilustrohet me urinë, etjen ose dhimbjen. Këto gjendje i orientojnë qeniet e gjalla t‘u shmangen efekteve të dëmshme të mjedisit ose të kërkojnë ushqim. Gjendjet emocionale, siç është frustracioni, hidhërimi, frika, etj. kryesisht i orientojnë qeniet e gjalla që t'u shmangen rreziqeve, të veprojnë në vetëmbrojtje ose ta lehtësojnë situatën e pakëndshme të pësimit në të cilën gjenden. Percy Lowenhard, Is war Inevitable, International Journal on World Peace, mars 1991, fq. 19-20.


30

përgjithshme është përkufizuar si mungesë e sëmundjes). Nga ky aspekt përkufizimi i sigurisë nevojitet për të mundësuar përpjekje të vetëdijshme të njeriut që të instalohet gjendja e sigurisë përmes aktivitetit shoqëror të organizuar në sistem adekuat në mënyrë që të implementohet ky aktivitet.

Siç duket, siguria është elementi imanent strukturor i shoqërisë, duke e përfshirë shtetin apo një veçori të veçantë të shtetit, si dhe aktivitetin apo sistemin. Siguria ndërlidhet me shoqërinë/shtetin në tërësi, si dhe me bashkësinë ndërkombëtare. Në rastin e parë flasim për siguri kombëtare ose të brendshme dhe siguri të jashtme, ndërkaq në rastin e dytë për sigurinë ndërkombëtare ose globale.

3.1. Siguria kombëtare dhe shtetërore Kolokacioni i sigurisë kombëtare daton nga një kohe relativisht e re.

Elementet e tij tanimë mund të gjenden në veprat e Medison-it, dhe kohëve të fundit edhe në veprën e Valter Lipman-it: “Politika e jashtme amerikane”, botuar në vitin 1943.8 Në Luftën e Dytë Botërore nocioni siguri kombëtare zuri vend në fjalorin strategjik në mesin e nocioneve tradicionale, si çështje lufte, politikë e jashtme dhe e brendshme etj. Ligji për siguri kombëtare, i botuar në vitin 1947 në SHBA, në mënyrë të veçantë përcakton: “sigurimin e vendosjes së politikave integruese dhe procedurave për departamentet, agjencitë dhe funksionet e Qeverisë, të cilat kanë të bëjnë me sigurinë kombëtare”. (Mangold, 1990: 2; Dixhon, 1984: 2).

Nocioni siguri kombëtare, madje edhe në nivelin aktual të zhvillimit shoqëror, thuaja se ekskluzivisht ka të bëjë me shtetin-kombin sovran nga aspekti i mbrojtjes së integritetit të vet fizik dhe territorial. Kjo, mund të vërehet në një sërë përkufizimesh të “sigurisë kombëtare” në literaturën shoqërore-kombëtare. T’i shqyrtojmë disa prej tyre për të pasur një pasqyrë më të qartë dhe për ta prezantuar çështjen në tërësi.

8 Përveç Lippman, ka edhe autorë të tjerë të rëndësishëm amerikanë (p.sh Hartman, Kennan, Morgenthau, Kaplan etj.), të cilët në teoritë e tyre për marrëdhëniet ndërkombëtare fokusohen në sigurinë kombëtare. Siguria kombëtare është e lidhur drejtpërdrejtë me të ashtuquajturit interesa kombëtare. Ekzistimi kombëtar, siguria kombëtare, pavarësia dhe integriteti territorial, konsiderohet se janë ndër interesat më të rëndësishëm kombëtarë. Andreja Miletic, National Interests in the US Theory of International Relations, Sarajevë, Beograd: “Savremena Administracija”, 1978, fq. 131-169 dhe 193-217.


31

Profesori i së drejtës ndërkombëtare, Voin Dimitrijeviq, identifikon pesë karakteristika specifike, të cilat ai i konsideron si elemente themelore të sigurisë kombëtare:

- sigurimi i ekzistimit të shtetit, si bashkësi politike, ekzistimi i kombit (që nuk është identik me ekzistimin e shtetit të veçantë) dhe mbijetesa fizike e popullsisë së saj;

- mbrojtja e integritetit territorial, si e drejtë themelore e shtetit;

- ruajtja e pavarësisë politike, si atribut i statusit ndërkombëtarisht të njohur të shtetit;

- sigurimi i cilësisë së jetës;

- inkorporomi i “interesave vitale” të shtetit në politikën e sigurisë kombëtare. (Nobilo, 1988:11)

Një shkencëtar tjetër, i cili i analizon aspektet e sigurisë të marrëdhënieve bashkëkohore ndërkombëtare, është edhe Mario Nobilo. Ai, sigurinë kombëtare e përkufizon si “interaksion kompleks ndërmjet faktorit politik, ekonomik, ushtarak, ideologjik, juridik, shoqëror dhe faktorëve të tjerë shoqërorë të brendshëm dhe të jashtëm, përmes së cilëve shtetet individuale angazhohen të sigurojnë kërkesa të arsyeshme për ta ruajtur sovranitetin e tyre, integritetin territorial, mbijetesën fizike të popullsisë së vet, pavarësinë politike dhe mundësitë për zhvillim të balancuar dhe të shpejtë shoqëror në nivel të njëjtë.” (Nobilo, 1988:72-73).

Amin Hjudi (1989:16), ekspert për marrëdhënie ndërkombëtare dhe diplomat me përvojë të gjatë, “sigurinë kombëtare” e përkufizon si aktivitet të shteteve-kombe, me të cilin shtetet në kornizat e kapaciteteve të tyre shoqërore në të tanishmen dhe të ardhmen, duke i pasur parasysh ndryshimet globale dhe zhvillimin e mbrojnë identitetin e tyre, ekzistimin dhe interesat. Ky aktivitet përfshin:

- masa të veçanta (në tregti, ekonomi, kulturë etj.) që ta sigurojnë dhe mbrojnë vetveten nga çdo rrezik që mund të vijë nga mjedisi;

- masa sigurie të shoqërisë, të cilat medoemos duhet të jenë në përputhje me kapacitetet e shoqërisë (në të kundërtën ato do të mund të çojnë në pasiguri);


32

- këto masa medoemos duhet të jenë të planifikuara (afatgjate dhe afatshkurtra);

- të përshtatura me ndryshimet globale dhe rajonale në botë.

Volter Lipman (1943:51), pohon se shteti është i sigurt deri në atë shkallë kur ai nuk është në rrezik që t’i viktimizojë vlerat e veta themelore, pa marrë parasysh se a bëhet kjo për qëllim të evitimit të luftës apo detyrohet për t’i mbrojtur vlerat e tij në një luftë potenciale.

Arnold Volfers (1952:167-168), sigurinë kombëtare e përkufizon nga aspekti objektiv dhe subjektiv. I pari bën matjen e mungesës së kërcënimit ndaj vlerave themelore, ndërkaq i dyti ka të bëjë me mungesën e frikës së shoqërisë për rrezikimin e vlerave të saj.

Beri Buzan (1998:214-242), është i bindur se siguria ndërlidhet me përpjekjet për liri nga frika. Në kornizat ndërkombëtare, siguria përfshin kapacitetin e shoqërive dhe shteteve për t'u ruajtur identiteti i tyre i pavarur dhe integriteti funksional.

Ken But (1991:313-326), pohon se siguri e qëndrueshme mund të arrihet vetëm nga ana e kombeve dhe shteteve, të cilët këtë nuk ua privojnë të tjerëve. Megjithatë, kjo mund të arrihet vetëm në rastin kur siguria do të shqyrtohet si proces i çlirimit.

Siguria kombëtare, në kushte të përgjithshme, mund të përkufizohet si gjendje e sigurisë së shtetit-komb. Ajo përfshin: sigurinë e territorit kombëtar (duke e përfshirë edhe hapësirën ajrore dhe ujërat territorialë), mbrojtjen e jetës dhe pronësisë së popullsisë së vet, ekzistimin dhe mirëmbajtjen e sovranitetit kombëtar dhe praktikimin e funksioneve themelore të shoqërisë (ekonomike, socio-politike, kulturore, ekologjike, shoqërore etj.). Sot, siguria kombëtare është një e mirë politike dhe personale, e implementuar si e drejtë themelore e njeriut në një shtet liberal-demokratik. Vetëm duke e perceptuar dhe përkufizuar në këtë mënyrë, siguria kombëtare, krahas dimensionit politiko-ushtarak, gjithashtu, i përfshinë edhe dimensionet më të gjera të lartpërmendura që kanë të bëjnë me sigurinë e individit, si dhe me grupet shoqërore në nivele të ndryshme të strukturës së tyre, përkatësisht në nivel rajonal, kombëtar, ndërkombëtar dhe mbikombëtar.


33

3.2. Siguria ndërkombëtare dhe globale ose universale Çdoherë kur gjendja e sigurisë ka të bëjë me bashkësinë globale ndërkombëtare, ne këtë e emërtojmë si siguri ndërkombëtare, globale ose universale. Siguria ndërkombëtare, jo vetëm që e përcakton sigurinë kombëtare individuale të përgjithshme por, gjithashtu, është edhe opsion i vlerave të marrëdhënieve ndërkombëtare në kornizat e kombeve-shtete. Ekzistenca kombëtare, në një botë të ndërvarur progresive, kërkon kornizë permanente ndërkombëtare për vlera përgjithësisht të pranuara, si bazë për rregullimin e marrëdhënieve midis subjekteve ndërkombëtare. Duke e pasur parasysh kompleksitetin dhe shtresimin (stratifikimin) e marrëdhënieve ndërkombëtare (nivelet e proceseve të integrimit dhe globalizimit, efikasitetin ose joefikasitetin e mekanizmave për sigurimin e sigurisë kombëtare dhe ndërkombëtare, gjendjen e punëve në marrëdhëniet ushtarake, politike, ekonomike dhe në marrëdhëniet e tjera mes shteteve),9 me sa duket siguria ndërkombëtare duhet të jetë një shumë masash të cilat do ta sigurojnë ekzistimin e të gjitha shteteve dhe është kushti sin equa non për ekzistimin dhe zhvillimin e sigurisë ndërkombëtare. Politika e sigurisë kombëtare e shteteve bashkëkohore, në periudhën pas Luftës së Dytë Botërore, me qëllim që të arrihet siguria ndërkombëtare është testuar përmes “strategjisë së balancimit të fuqisë”. Esenca e kësaj strategjie, si mekanizëm për sigurimin e paqes dhe sigurisë në marrëdhëniet ndërkombëtare, qëndron në përpjekjet e shteteve për ta ruajtur pavarësinë e tyre në një mjedis armiqësor, madje edhe agresiv ndërkombëtar, nëpërmjet limitimit të fuqisë së shteteve të tjera. Parimi themelor operativ është që një shtet përfiton në llogari të tjetrit. Elementet e rinj në botën bashkëkohore, të cilët janë rezultat të nivelit aktual të zhvillimit shoqëror, si dhe të ndryshimeve radikale në bashkësinë ndërkombëtare, në pesëmbëdhjetë vitet e fundit, në shumë mënyra e limitojnë efikasitetin e strategjisë së balancimit të fuqisë.10

9 Mario Nobilo, më gjerë cit. fq. 74. 10 Joseph S.Nye, (viti 1991) thekson katër elemente kryesore (tendenca), në botën e sotme, i cili në mënyrë të konsiderueshme e kufizon përdorimin e fuqisë ushtarake


34

Zgjidhja e shumë problemeve ekonomike, ekologjike dhe zhvillimore kërkon më shumë bashkëpunim mes shteteve që të arrihen përfitime të përbashkëta, dhe jo të arrihet epërsia e një shteti në llogari të shtetit tjetër. Niveli optimal i sigurisë ndërkombëtare mund të arrihet vetëm atëherë kur të gjithë anëtarët e bashkësisë ndërkombëtare do të arrijnë konsensus për rregullat e sjelljes dhe implementimin praktik të këtyre rregullave. (Booth, 1990:27)11 Edhe pse sistemi aktual i sigurisë kolektive në kuadër të OKB-së paraqet një hap të rëndësishëm përpara nga koncepti tradicional i sigurisë në nivelin e kombit-shtet, elementet e sprapsjes dhe garës midis kombeve-shtete akoma mbizotërojnë. Ndaj, është e domosdoshme që në marrëdhëniet ndërkombëtare të krijohen kushte për bashkëpunim dhe mirëbesim në të gjitha fushat e jetës dhe në aksionet e shteteve bashkëkohore. Vetëm marrëdhëniet e këtilla mund të ofrojnë pikënisje reale për krijimin e “modelit kooperativ” të ri të sigurisë ndërkombëtare, i cili do të bazohet në pjesëmarrjen e të gjitha shteteve (duke i përfshirë edhe grupet, organizatat dhe individët), në drejtim të arritjes së nivelit optimal të sigurisë në kuadër të secilit shtet individual dhe para së gjithash të gjithë atyre së bashku.

4. Sistemi i sigurisë kombëtare Nga këndvështrimi i përmbajtjes, paraprakisht të përcaktuar për sigurinë,

medoemos duhet të konceptohet se siguria nuk është vetëm çështje e mungesës së kërcënimit ose të burimeve të kontrolluara të kërcënimit të nivelit të ulët në natyrë ose në shoqëri. Gjithashtu, duhet të kuptohet si aktivitet dhe sistem përmes të cilit mund të sigurohet praktikimi i

dhe strategjinë e balancimit të fuqisë si instrumente tradicionale të politikës së suksesshme të sigurisë shtetërore: a) përforcimi i ndërvarësisë ekonomike mes shteteve (si e kundërta e kësaj e përforcon nevojën e vendosjes së komunikimit efikas ndërmjet tyre); b) procesi i modernizimit dhe urbanizimit, si dhe zhvillimi i sistemeve komunikuese në shtetet në zhvillim (kjo e inkurajon transferimin e fuqisë nga administrata shtetërore në sektorin privat); c) arritshmëria e teknologjisë ushtarake e rrit fuqinë e shteteve të pazhvilluara; ç) rendi i ndryshuar i prioriteteve gjatë zgjidhjes së problemeve të paparashikuara ndërkombëtare në politikën botërore (zgjidhja e shumë çështjeve të ndërvarësisë trans-kombëtare kërkon angazhim kolektiv dhe bashkëpunim ndërmjet shteteve); 11 Cf. Harry B. Hollins, Averill L. Powers, Mark Sommer, 1989: 141-148.


35

funksioneve elementare të shoqërisë. Sigurimi dhe realizimi i këtyre funksioneve paraqet një aspekt më të gjerë pozitiv të sigurisë, i cili shkon shumë më larg sesa mungesa e pastër e kërcënimit (perceptimi negativ i sigurisë).12

Siguria është e kundërta e pasigurisë ose e kërcënimit. Ky i fundit është rezultat i ndërhyrjes dhe burimeve të ndryshme të kërcënimit të cilat shfaqen në natyrë, shoqëri ose në marrëdhëniet ndërmjet shoqërive. Burimet e kërcënimit dallohen sipas: shkakut (subjektiv, objektiv), përmbajtjes (fuqive natyrore, interaksionit të rrethanave dhe pasojave të aktiviteteve të njeriut në shoqëri), nivelit (pranisë, mungesës), kohës (brenda dhe jashtë kornizave të sistemit të veçantë shoqëror), pasojave (të drejtpërdrejta/të tërthorta) etj. Siguria është element primar strukturor i sistemit shoqëror meqë preken të gjithë anëtarët e shoqërisë. Çdo sistem shoqëror synon t’i organizojë sferat e tij individuale me qëllim që ato të operojnë në mënyrë të ndërvarur, ndërkaq strukturimi të përkojë me nevojën e sigurisë, në aspektin e saj më të gjerë, për të gjithë anëtarët e shoqërisë. Parimi themelor i sistemit të sigurisë kombëtare-sipas cilit do qoftë sistemi shoqëror, gjithashtu, e siguron realizimin e funksioneve të tij të sigurisë-rezulton nga lidhjet strukturore ndërmjet nevojave të sigurisë dhe atyre humane, të cilat ekzistojnë në historinë e njeriut deri në ditët e sotme.

Në rrethanat aktuale qytetëruese, siguria bart përmbajtje universale të manifestuar qartë, para së gjithash, në përqafimin dhe interaksionin e përgjithshëm në të gjitha fushat e jetës dhe aksionit në shoqëri (ekonomik, politik, shoqëror, kulturor, arsimor, ushtarak etj.), si dhe në ndërlidhjen dhe ndërvarësinë e të gjitha qenieve të gjalla dhe natyrës në këtë planet.

Edhe përkrah dimensionit global të sigurisë bashkëkohore, dimensioni i saj kombëtar (shtetëror) edhe më tutje mbetet konstantë kryesore. Në nivel kombëtar, shtetet bashkëkohore e sigurojnë sigurinë e qytetarëve të tyre nëpërmjet aktiviteteve të sistemeve të tyre për siguri kombëtare. Efikasiteti i këtyre sistemeve sot, e pasqyron jo vetëm kapacitetin e shteteve për t’i mbrojtur vlerat e tyre elementare shoqërore, kundrejt kërcënimit të brendshëm dhe të jashtëm (përkatësisht të ruhet paqja dhe të garantohet liria), të parandalohet rreziku dhe frika – por edhe aftësinë e tyre për

12 Joseph S. Nye, në radhë të parë, e bën dallimin ndërmjet sigurisë si qëllim negativ, përkatësisht, mungesës së kërcënimit për ekzistimin e shtetit dhe sigurisë si qëllim pozitiv, përkatësisht, nivelit më të lart të sigurisë për mbijetesë. Joseph S. Nye ibid. fq.5


36

sigurimin e zhvillimit shoqëror si dhe për mirëqenien e popullatës së tyre (në këtë aspekt forma ideale e sistemit të sigurisë kombëtare të shtetit bashkëkohor e siguron implementimin e konceptit më të gjerë të sigurisë bashkëkohore në raport me sigurinë humane).

Elementet themelore të sistemit të sigurisë kombëtare janë aktivitetet operative të shoqërisë për ta siguruar sigurinë e saj. Elementet e sigurisë kombëtare në vijim me sa duket janë të përbashkëta për shtetet tona bashkëkohore:

a) Politika e sigurisë, në aspektin e saj më të gjerë ndërlidhet me përgatitje të avancuara kundër kërcënimeve të cilat shfaqen nga natyra, shoqëria dhe marrëdhënieve ndërmjet shoqërive. Nga aspekti i saj më i ngushtë, siguria përfshin një rrjet masash, aktivitetesh dhe operacionesh, të cilat e kanë për qëllim vendosjen e sistemit të sigurisë kombëtare. Qëllimi i politikës së sigurisë, në këtë aspekt është që të dizajnojë mekanizma dhe instrumente me ndihmën e të cilave mund të sigurohet siguria e brendshme dhe e jashtme e shoqërisë; kjo do të thotë operacionalizimi i parimeve politike, strukturore, teknike dhe parimeve të tjera të politikës së sigurisë, në aspektin e saj më të gjerë.

Politika efikase e sigurisë kombëtare të shtetit bashkëkohor paraqet sintezë të të gjitha politikave (socio-ekonomike, shëndetësore, arsimore, mbrojtëse etj.) të zhvilluara nga shteti që ta rregullojnë dhe drejtojnë jetën, veprat dhe të sigurojnë kushte për ta siguruar prosperitetin e qytetarëve të saj dhe të të gjithë anëtarëve të shoqërisë. b) Struktura e sigurisë çdoherë është e orientuar në sigurimin e sigurisë në nivel të shoqërisë në tërësi dhe është specifike për secilin shtet individual. Megjithatë, shumica e shteteve kanë dy elemente të përbashkët të strukturës së tyre të sigurisë: mbrojtjen dhe sigurinë e brendshme.

Funksionet elementare të mbrojtjes janë:

- sprapsja e agresorit potencial,

- mbrojtja e territorit në rast agresioni,

- mbrojtja e popullsisë dhe e të mirave materiale, dhe zbutja e pasojave të cilat e përcjellin aktin e agresionit,

- organizimi i revoltit të paarmatosur kundër agresorit,

- sigurimi i funksionimit të nënsistemeve shoqërore politike dhe nënsistemeve të tjera në kohë lufte.


37

Me qëllim të realizimit të funksioneve të lartpërmendura, mbrojtja, si element i sistemit të sigurisë, ka dy elemente kryesore: forcat e armatosura dhe mbrojtjen civile.

Funksionet elementare të sigurisë së brendshme janë:

- ruajtja e rendit dhe ligjit,

- mbrojtja e infrastrukturës shoqërore në tërësi.

Elementet strukturore, që i realizojnë këto funksione janë: policia, shërbimi i sigurisë dhe zbulimit, doganat dhe agjencitë e tjera të kontrollit.

c) Vetorganizimi i sigurisë së shoqërisë civile – krahas kërkesave të sigurisë së institucionalizuar, në nivel të shtetit, shtetet bashkëkohore gjithashtu, kanë kërkesa për ta siguruar sigurinë në nivel individual dhe në nivel të bashkësisë. Kjo përfshinë: aktivitete për vetëmbrojtje spontane (vetëmbrojtje), të individëve dhe formave të ndryshme të niveleve të vetorganizimit të grupeve shoqërore (grupe të interesit, bashkësi lokale). (Grizold, 1992:68-70).

5. Mekanizmat dhe instrumentet e sigurisë Nga aspekti i teorisë sistemore, medoemos duhet të nënvizohen tre nivele

të ndërlidhura në mënyrë hierarkike në analizimin e institucionalizimit të sigurisë kombëtare dhe ndërkombëtare, përkatësisht:

1. Sistemi i sigurisë, si shumë e parimeve, i cili i rregullon proceset e sigurimit të sigurisë.

2. Mekanizmi i sigurisë, si formë e funksionimit të sistemit të sigurisë. 3. Instrumenti i sigurisë, si formë e veçantë e funksioneve të mekanizmit

të sigurisë. Ta ilustrojmë lidhjen mes niveleve në rastin e sistemit të sigurisë

kolektive në kornizat e OKB-së. Sistemi i lartpërmendur për sigurimin e sigurisë ndërkombëtare përfshin tre mekanizma elementarë të sigurisë:

1) zgjidhja e qetë e kontesteve;

2) veprimi në rast agresioni;

3) forca paqeruajtëse.

Në kornizat e mekanizmave të sigurisë, ka instrumente të ndryshëm të sigurisë të cilët janë të arritshëm si: 1) marrëveshje, arbitrazh etj.; 2);


38

formimi i forcave të armatosura mbikombëtare (ndërkombëtare); dhe 3) operacione speciale paqeruajtëse.

Nëse i bëjmë një rezyme shtjellimit të nocionit dhe terminologjisë, mund të nxjerrim dy konkluzione. Së pari, raporti ndërmjet sigurisë kombëtare bashkëkohore dhe mbrojtja kombëtare është i njëjtë në lidhjen ndërmjet sigurisë së përgjithshme (sigurisë kombëtare) dhe mbrojtjes së veçantë (mbrojtja kombëtare). Në këtë aspekt, sistemi i sigurisë kombëtare është nocion më i gjerë, i cili e përfshin edhe mbrojtjen kombëtare. Së dyti, në rrethana specifike, pas Luftës së Dytë Botërore, bashkësia ndërkombëtare u kushtëzua nga tensionet permanente mes shteteve që buronin nga globalizmi ideologjik dhe politik i të dy superfuqive – SHBA-ve dhe Bashkimit Sovjetik.

Në kushte të këtilla, koncepti i sigurisë kombëtare u reduktua në konceptin e fuqisë. Shtetet u gjetën në një luftë permanente për ta siguruar sigurinë e tyre, më së shumti në llogari të shteteve tjera. Në praktikë, deri në fundin e Luftës së Ftohtë, shtetet sigurinë e tyre kombëtare e siguronin përmes implementimit të sistemeve të tyre mbrojtëse, në të cilat forcat e armatosura ishin elementi dominues. Fundi i Luftës së Ftohtë rezultoi me njohjen e kompleksitetit të sigurisë bashkëkohore kombëtare dhe sigurisë ndërkombëtare. Emërtuesi i përbashkët i ideve të ndryshme të skemës alternative, për sigurinë bashkëkohore kombëtare, është tranzicioni nga modelet tradicionale garuese dhe modelet militante, në sigurimin e sigurisë kombëtare dhe ndërkombëtare (i mbështetur në parimet e mbrojtjes së armatosur kombëtare, frikësimit dhe garës ndërmjet shteteve) deri në modelin kompetitiv bashkëkohor të sigurisë kombëtare dhe ndërkombëtare, e që më së shumti do të mbështetet mbi bashkëpunimin dhe interesat e përbashkët të sigurisë së shteteve, si dhe të kuptuarit gjithëpërfshirës të ri mbi konceptin e sigurisë, në të cilin siguria ushtarake e shtetit figuron pastër si një nga elementet për vendosjen e sigurisë multidimensionale, kombëtare dhe ndërkombëtare. Më vonë, dimensionet kulturore dhe qytetëruese (ekonomike, sociale, shëndetësore, ekologjike etj.) të sigurisë bashkëkohore, në nivel individual, shtetet dhe sistemi ndërkombëtar fitojnë në peshë.

Krahas opsioneve të lartpërmendura pozitive e zhvillimore në fushën e sigurimit të sigurisë të shteteve bashkëkohore, bashkësia ndërkombëtare (pas Luftës së Ftohtë), politika dhe struktura e sigurisë në nivel kombëtar dhe ndërkombëtar, mbeten të lidhura në mënyrë funksionale dhe strukturore me mekanizmat dhe instrumentet ushtarakë dhe mbrojtës tradicional.


39

6. Format e sigurimit të sigurisë ndërkombëtare Deri më tani në historinë e marrëdhënieve ndërkombëtare, siguria

ndërkombëtare ishte e siguruar, më shumë apo më pak, nga funksionimi i njëkohshëm i dy modeleve: modeli i konfliktit dhe modeli i bashkëpunimit.

6.1. Modeli i konfliktit Deri në fund të Luftës së Dytë Botërore, modeli që mbisundonte për

sigurimin e sigurisë ndërkombëtare në zhvillimin e marrëdhënieve ndërkombëtare, ishte modeli i konfliktit, i cili mundësoi që konfliktet mes shteteve të zgjidhen përmes përdorimit të forcës (luftë, ndërhyrje ushtarake etj.). Ky model mbështetet mbi premisën e sigurisë si një e mirë për të cilën shtetet garojnë dhe e arrijnë këtë në llogari të tjerëve. Gara për siguri rezulton me një gjendje në të cilën përpjekjet e një shteti, për ta siguruar sigurinë e vet absolute, i iniciojnë ndjenjat e kërcënimit absolut në shtete tjera - e ashtuquajtura dilema e sigurisë. Në vitet e ’50-ta, koncepti u vendos nga Xhon Hertc dhe idesë së tij se në një mjedis psudoanarkist ndërkombëtar, aktivitetet e një shteti për realizimin e nevojave të tij të sigurisë (pavarësisht prej qëllimit), detyrimisht e rrezikojnë sigurinë e shtetit tjetër. Në mjedisin kompetitiv dhe armiqësor të shteteve sovrane, secili shtet i përcakton aksionet dhe masat e veta që ta sigurojë sigurinë e vet si pjesë të interesit të tij vital për ekzistencë, ndërkaq aktiviteti i njëjtë, i cili vjen prej shteteve tjera, njihet si i dyshimtë dhe kërcënues. Në këtë situatë, asnjë shtet nuk ndihet tërësisht i sigurt, kështu gara për fuqi zhbëhet duke u justifikuar nga shtetet garuese si domosdoshmëri që të zhvillojnë aftësi ushtarake vetjake. Kështu, rrethi vicioz e lidh sigurinë e shtetit me akumulimin e fuqisë dhe me armatim. (Mangold, 1991:10; Ulman, 1991:38).

Buzani ndërlidhet me këtë koncept me identifikimin e këtyre dy nocioneve: i pari, dilema mbrojtëse e cila rrjedh nga kundërthëniet mes sigurimit të mbrojtjes ushtarake të shtetit dhe sigurisë kombëtare në përgjithësi, dhe i dyti, dilema e fuqisë – sigurisë e mbështetur në idenë se fuqia në rritje dhe siguria e një shteti mund të rezultojë me rënien e fuqisë dhe sigurisë së shtetit tjetër. Deri më tani, dilema mbrojtëse ishte e pazgjidhur për shkak të kundërthënieve permanente ndërmjet mbrojtjes kombëtare dhe sigurisë kombëtare, të cilat nuk e lejojnë zbatimin e mbrojtjes jashtë fushës së sigurisë kombëtare. Shkaqet për këtë janë: së pari, pengesa fizike mbetet element i drejtpërdrejt i ekzistimit të kombit-shtet (për shkak të


40

sigurisë së vet dhe rregullimit të sistemit) dhe së dyti, këmbëngulja historike që të shfrytëzohen forcat e armatosura në marrëdhëniet ndërmjet shteteve të kushtëzuara nga natyra psudoanarkiste të mjedisit ndërkombëtar.

Buzani pohon se dilema mbrojtëse nuk buron nga dinamika e marrëdhënieve ndërmjet shteteve, por nga frika e inkurajuar nga natyra e pastër e instrumenteve ushtarake. Në ndërkohë, dilema për fuqi-siguri buron nga frika e përdorimit potencial të mjeteve ushtarake nga shtete tjera. (Buzan, 1991:320-324).

Në marrëdhëniet bashkëkohore ndërkombëtare, shtetet vazhdimisht synojnë kah epërsia (dominimi) dhe njëherësh edhe për shkak të sigurisë së tyre. Duke e realizuar këtë, ato bllokohen në sistemin e marrëdhënieve ndërvarëse, pastaj komplikohen përpjekjet e tyre legjitime që ta sigurojnë sigurinë me thurjen e rrjetit të pafund të konflikteve dhe pasigurisë. Kështu, dilema e sigurisë promovon zhvillim teknologjik dhe konkurrencë në sferën e armatimit. Kjo e fundit mund të jetë rezultat ose nga frika e kërcënimit nga shtetet tjera ose nga përpjekja që të rriten aftësitë e tyre ushtarako-mbrojtëse që të fitohet më shumë fuqi kundrejt shteteve tjera. Andaj, zhvillimi i armatimit dhe kontrolli i tij bëhet problem permanent i dilemës bashkëkohore të sigurisë. (Symonides, 1989:40-41).

6.2. Modeli i bashkëpunimit Edhe përkundër faktit se gjatë gjithë kohës bashkëpunimi është elementi

kryesor i zhvillimit të marrëdhënieve ndërkombëtare, mundësia që të nxirret model i bashkëpunimit për sigurimin e sigurisë ndërkombëtare u paraqit vetëm në fund të viteve 1980, si pasojë e proceseve të internacionalizimit dhe globalizimit dhe të disa ndryshimeve radikale në bashkësinë ndërkombëtare. Ky model mbështetet mbi idenë për siguri të përbashkët, të perceptuar si gjendje e rendit ndërkombëtar në të cilin shtetet kanë dobi nga siguria si një e mirë e përgjithshme. Nga aspekti më i gjerë, kjo është gjendje e sistemit ndërkombëtar i cili të gjitha shteteve u lejon të drejtën e zhvillimit dhe lirisë nga kërcënimet e jashtme, si dhe parimin e vetëpërcaktimit. (Mangold, 1991:80).

Modeli i bashkëpunimit të sigurisë ndërkombëtare, krahasuar me modelin e konfliktit, shqyrton dy elemente: 1) nevojën për përforcimin e bashkëpunimit bilateral dhe multilateral ndërmjet shteteve dhe subjekteve të tjera në marrëdhëniet ndërkombëtare, me qëllim që të sigurohet siguria e tyre individuale, si dhe siguria e të gjithë atyre së bashku; dhe 2) konceptin


41

integral të sigurisë ndërkombëtare bashkëkohore dhe në këtë kontekst, nevojën për përdorimin e balancuar të mekanizmave dhe instrumenteve ushtarake dhe jo ushtarake të sigurisë.

Gjatë viteve të '80-ta dhe ’90-ta, proceset e internacionalizimit dhe globalizimit në mënyrë esenciale e përforcuan relevancën e natyrës globale të sigurisë bashkëkohore, të bazuar në ndërvarësinë gjithnjë të fuqishme të subjekteve në marrëdhëniet ndërkombëtare. Në vitin 1982, kjo koshiencë ishte materializuar në mënyrë primare në raportin e Komisionit të Pavarur për Çarmatim dhe Çështje Sigurie në kuadër të OKB-së (Palme Komisioni). Komisioni propozoi që të zëvendësohet strategjia e frikësimit të ndërsjellë me konceptin e sigurisë së përbashkët të mbështetur në idenë për ekzistencë të përbashkët dhe programin e kontrollit mbi armatimin dhe çarmatimin. Siç kemi vërejtur paraprakisht, koshienca, për nevojën e bashkëpunimit të shtuar mes shteteve në drejtim të sigurimit të sigurisë ndërkombëtare, e mori mbështetjen në praktikë. Kështu, në fund të Luftës së Ftohtë, në Evropë, ishte evidente përpjekja e shteteve evropiane për vendosjen e rendit të ri të sigurisë së përbashkët dhe të integruar, e cila do të mbështetet mbi vlerat, normat dhe parimet e zgjidhjes së qetë të kontesteve, si dhe mbi mirëbesimin ndërmjet të gjitha subjekteve në marrëdhëniet ndërkombëtare. (Grizold, 1996, b: 72).

6.3. Sisteme të sigurisë ndërkombëtare Deri më tani, procesi i institucionalizimit të sigurimit të sigurisë

ndërkombëtare rezultoi me katër sisteme bazë të sigurisë:

1) sistemi i balancimit të fuqisë,

2) sistemi i sigurisë kolektive në kuadër të Lidhjes së Kombeve,

3) sistemi i sigurisë kolektive në kuadër të Kombeve të Bashkuara,

4) sistemi i mbrojtjes kolektive në kuadër të aleancave të ndryshme mbrojtëse dhe ushtarako-politike.

1) Sistemi i balancimit të fuqisë

Sistemi i balancimit të fuqisë u themelua në kongreset paqësorë në Vestfalian (1648) dhe në Utreht (1712). (Potemkin, 1947:251). Kufijtë territorial të sistemit ndërkombëtar evropian, të cilët ishin përcaktuar në


42

emër të ruajtjes së balancimit evropian nga kongreset e lartpërmendur paqësorë, u njohën nga shumica e shteteve evropiane. Në këtë mënyrë, balanca ekzistuese e fuqisë e mori natyrën e vet legjitime. Megjithatë, ky legjitimitet nuk e përfshinte kontrollin institucional për aktivitetet në arenën ndërkombëtare evropiane, dhe në vend të kësaj kjo ishte një njohje unikale e praktikës politike konvencionale, që arriti të ruajë një gjendje relativisht stabile sistemin ndërkombëtar. (Benko, 1997:74). Për shkak të mosinstitucionalizimit të balancës ekzistuese të fuqisë ndërmjet shteteve evropiane, lufta u bë mjet legjitim për arritjen e interesave të subjekteve në marrëdhëniet ndërkombëtare.

Në kohën e Aleancës së Shenjtë (1815-1829), balanca e paqes në Evropë mbështetej mbi parimin e legjitimitetit. Nuk kishte të bënte edhe aq me drejtësinë e rendit ndërkombëtarë sa me subjektet në marrëdhëniet ndërkombëtare për ta pranuar rendin ekzistues ndërkombëtar, edhe pse ata nuk pajtoheshin tërësisht me këtë. (Benko, 1997:141). Më pas, parimi i legjitimitetit nuk e përjashtonte luftën si mjet për zgjidhjen e kontesteve ndërmjet shteteve të pavarura.

Balanca e fuqisë, në kuadër të Konceptit të Evropës (1830-1914), kryesisht mbështetej mbi vendosjen dinamike dhe ruajtjen e aleancave strategjike pragmatike, të cilat shpesh herë ishin afatshkurtra. Vetëm lufta (bellum justum) ose ndërhyrja në kuadër të ruajtjes së balancimit të fuqisë paraqiste mjet legjitim për zgjidhjen e kontesteve ndërshtetërore. Megjithatë, Konventat e Hagës – të miratuara në vitin 1899 dhe 1907 – luftën e drejtë e vendosën në kuadër të ligjit ndërkombëtar. (Andrassy, 1990:506).

Pas Luftës së Parë Botërore, sistemi i balancës së fuqisë, si marrëveshje e heshtur ndërmjet fuqive të mëdha të asaj kohe, përcaktoi se madje as fuqia nuk duhet të grumbullojë aq shumë influencë saqë seriozisht të rrezikohet siguria e tyre, dhe përfundimisht dështoi, edhe përkundër asaj se sistemi me sukses i parandaloi konfliktet ndërmjet shteteve në nivel global, me ç’rast ai nuk pati sukses të sigurojë stabilitet të përhershëm dhe as siguri ndërmjet shteteve në nivel ndërkombëtar.

Si pasojë e kësaj, pas Luftës së Parë Botërore, shtetet vazhduan me përpjekjet e tyre që ta eliminojnë apo ndalojnë luftën, si mjet legjitim për zgjidhjen e kontesteve ndërmjet subjekteve në marrëdhëniet ndërkombëtare.

Lufta e Parë Botërore një numër të konsiderueshëm të njerëzve i bindi se luftërat do të vazhdojnë të shpërthejnë përderisa kombet-shtete nuk fillojnë ta bartin përgjegjësinë e sigurisë së tyre, me ç’rast do të bllokohen në rrethin vicioz garues dhe të armatimit. Në të njëjtën kohë, në fund të Luftës së Parë


43

Botërore, u reduktuan themelet tradicionale të mbrojtjes kombëtare, si strategji më efikase e sigurisë me mjete me të cilat kombet-shtete siguruan siguri kombëtare dhe ndërkombëtare. Themelet tradicionale të mbrojtjes kombëtare (në nivel ndërkombëtar rrjedhimisht përfshinin dilemat e mbrojtjes së shteteve bashkëkohore) ishin plotësuar me idenë e sigurisë kolektive. Kjo e fundit fitoi mjaft në peshë meqë Lufta e Parë Botërore sërish e konfirmoi se lufta është mjet i papranueshëm i politikave të shteteve bashkëkohore. Megjithatë, njohja e luftës si kërcënim në vete, nuk e zgjidhi dilemën e mbrojtjes. Përkrah frikës nga humbja, u paraqit edhe frika nga lufta. Si pasojë e kësaj, parandalimi i shpërthimit të luftës, me mjetet e sistemit adekuat për siguri kolektive, fitoi në peshë. Ky sistem, e siguron atë që shtetet obligohen të mos përdorin fuqi kundër anëtareve të tjera të aleancës. Mirëpo, nëse ndonjë shtet brenda sistemit sulmon një vend tjetër anëtar, vendet e tjera anëtare i bashkojnë forcat kundër agresorit. (Grizold, 1994, b:453).

2) Sistemi i sigurisë kolektive në kuadër të Lidhjes së Kombeve

Edhe pse ideja e themelimit të Lidhjes së Kombeve u propozua në vitin 1915 nga Britania e Madhe, koncepti i rendit ndërkombëtar tërësisht ishte amerikan. Ai bazohej në tre elemente themelore: demokraci, siguri kolektive dhe vetëpërcaktim të kombeve. Presidenti i atëhershëm amerikan, V. Vilson bëri përpjekje për kusht institucional të paqes dhe sigurisë ndërkombëtare, mbi parimet e sigurisë kolektive. Megjithatë, siguria botërore nuk duhej të kërkonte mbrojtje të interesave kombëtare, por paqe si koncept juridik. Vendimit në lidhje me atë se a ka shkelje të paqes ndërkombëtare i nevojitej një institucion ndërkombëtar, të cilin Vilsoni e quajti Lidhja e Kombeve. (Kissinger, 1944:222). Sistemi siguroi që paqja dhe siguria ndërkombëtare të mbështeten mbi fuqinë e cila do të ketë influencë më të madhe sesa fuqi, të cilit do qoftë shteti individual ose aleancës.

Lidhja e Kombeve u themelua në vitin 1919 dhe personifikonte aspirata dhe qëllime të përgjithshme të shteteve sovrane që përfundimisht të formohet organizatë ndërkombëtare e aftë për ruajtjen e paqes në botë. Kështu, ajo kishte rregulla dhe institucione të veçanta, të cilat e lejuan këtë, por gjithashtu, ajo u bë organizatë e përhershme ndërkombëtare me Sekretariat, kryesues, sesione të rregullta, rregulla të punës etj. (Park, 1993:86-87). Në Kartën, vendet –anëtare u obliguan që të përmbahen nga përdorimi i forcës në marrëdhëniet e ndërsjella, ndërkaq, kontestet të


44

zgjidhen përmes arbitrazhit ose në Këshillin e Lidhjes. Mbështetësit e sistemit të sigurisë kolektive presupozuan se në sistemin ekzistues, në të cilin ekziston autoriteti mbikombëtar, të përcaktohen kufizimet e interesave të kombeve-shtete sovrane, ku paqja dhe siguria janë të pandashme. Së këtejmi, agresioni i armatosur kundër një vendi-anëtar do të paraqes kërcënim për të gjithë anëtarët. Më tutje, sistemi i sigurisë kolektive në Lidhjen e Kombeve u themelua mbi elementet si vijojnë:

- kufizimi i të drejtës së vendeve për luftë, baza e procedurave standarde për zgjidhje paqësore të kontesteve dhe garancia për integritetin territorial, si dhe pavarësia politike e të gjitha vendeve anëtare;

- vendosja e sistemit ndërkombëtar të ndëshkimeve për shkeljen e dispozitave;

- diplomaci publike transparente (regjistrim i detyrueshëm i marrëveshjeve pranë Sekretariatit që të pengohet e ashtuquajtura diplomaci e fshehtë);

- respektimi i të drejtës ndërkombëtare dhe respektimi i marrëveshjeve;

- rregulli i konsensusit për miratimin e vendimeve, me përjashtim të disa rasteve të parashikuara me Statut. (Osmanczyk, 1985:465-466).

Krahas mangësive objektive të Lidhjes së Kombeve (procedura të paqarta, jofleksibiliteti i sistemit në përgjithësi), shkak kryesor për joefikasitetin e sistemit të sigurisë kolektive atëbotë ishte: gjykimi subjektiv i vendeve-anëtare të veçanta të Lidhjes, si organizatë ndërkombëtare (Potemkin, 1948:53); mungesa e vullnetit politik të protagonistëve kryesorë në marrëdhëniet ndërkombëtare të asaj kohe që me përpjekje të përbashkëta të sigurohet paqja dhe siguria ndërkombëtare, në kuadër të Lidhjes së Kombeve. Rrjedhimisht, kriza të thella para shpërthimit të Luftës së Dytë Botërore e manifestuan pafuqinë e plotë të Lidhjes, në drejtim të sigurimit të sigurisë kolektive. Përkrah mossuksesit të përgjithshëm të saj (zhbërjes në vitin 1946), Lidhja e Kombeve ishte pikë e ndritshme e organizimit të bashkësisë globale politike në drejtim të institucionalizimit të mekanizmave të ndryshëm për sigurimin e sigurisë ndërkombëtare.


45

3) Sistemi i mbrojtjes kolektive në kuadër të Kombeve të Bashkuara

Themelimi i OKB-së, pas Luftës së Dytë Botërore, rezultoi me një kualitet të ri në procesin e institucionalizimit të paqes dhe sigurisë ndërkombëtare. OKB-ja ishte organizata e parë me dimensione globale, e cila realizonte aktivitete që të sigurojë siguri gjithëpërfshirëse ndërkombëtare, në kuptimin më të gjerë të fjalës. Përkrah supresionit të përgjithshëm juridik të luftës dhe ndërhyrjes në marrëdhëniet ndërkombëtare, dokumentet e OKB-së gjithashtu siguruan një shumë të tërë aksionesh dhe procedurash për pengimin e konflikteve dhe për përmirësimin e situatës ekzistuese, në rastet kur zgjidhet konflikti. (Kaskat Blu 1990:3)

Sistemi i sigurisë kolektive në kuadër të Kombeve të Bashkuara është themeluar mbi këto elemente:

a) ndalim për përdorimin e forcës dhe/ose kërcënim me forcë, si dhe anulimin e përfitimeve si pasojë e përdorimit jo legal të forcës;

b) përdorimi i tre grupeve mekanizmash që të sigurohet paqja dhe siguria ndërkombëtare:

- mjete për zgjidhje paqësore të kontesteve të prezantuara në Kartën e OKB-së (Kreu VI, neni 33-38);

- aksione në rast të kërcënimeve mbi paqen dhe sigurinë ndërkombëtare, të identifikuara në Kreun VII, neni 39-51;

- operacione paqeruajtëse të OKB-së (Kaskat Blu, 1990:4).

Kjo e fundit është kompromis i vetëm ndërmjet mjeteve për zgjidhje paqësore të kontesteve dhe mekanizmave të ndërhyrjeve ushtarake, të operacionalizuara përmes mandatit të OKB-së për forca paqeruajtëse në çdo konflikt të veçantë ndërkombëtar. Detyrat e forcave paqeruajtëse të OKB-së janë multifunksionale, varësisht nga natyra integrale e sigurisë bashkëkohore ndërkombëtare, duke i përfshirë: detyrat ushtarake, politike, civile dhe policore. Fillimisht, të tri tipat e mekanizmave të sigurisë janë orientuar drejt sigurimit të aspekteve ushtarake të sigurisë për të gjitha vendet-anëtare të OKB-së. Nga ky këndvështrim, vendet-anëtare janë të detyruara t'i bashkohen aksionit kolektiv kundër shtetit, i cili do ta kishte bërë aktin e agresionit.

c) bashkëpunimi me aleanca ushtarako-mbrojtëse (neni 51, Kreu VII) dhe me organizata rajonale (neni 52, Kreu VIII i Kartës);


46

ç) status të veçantë të vendeve-anëtare të përhershme të Këshillit të Sigurisë, të cilat e kanë të drejtën e vetos (Andrassy, 1990:418-421);

d) koshiencë juridike të vendeve-anëtare që ta sigurojnë jo vetëm bashkëpunimin e tyre, në formulimin dhe miratimin e normave juridike, por gjithashtu edhe realizimin e veçantë të sigurisë ndërkombëtare;

dh) parime të ndërvarësisë dhe bashkëpunimit mes vendeve-anëtare të sistemit;

e) roli i të drejtës ndërkombëtare mbi rregullimin e ekzistimit të përbashkët të njëkohshëm të të gjitha vendeve-anëtare (Tyrk, 1984:335).

4) Sistemi i mbrojtjes kolektive në kuadër të aleancave të ndryshme mbrojtëse dhe ushtarako-politike

Pas Luftës së Dytë Botërore, siguria ndërkombëtare në përgjithësi ishte e siguruar në dritën e nevojës ekspansive për rregullimin multilateral të marrëdhënieve. Në këtë periudhë jo efikasiteti relativ i sistemit të sigurisë kolektive, në kuadër të OKB-së, e inkurajoi shfaqjen e organizatave të reja ndërkombëtare që me mision themelor të sigurojnë siguri ndërkombëtare. Në përputhje me konceptin mbisundues ushtarak, si element i sigurisë bashkëkohore ndërkombëtare, nënkuptohet se organizatat e reja, krahas mekanizmave për zgjidhje paqësore të kontesteve (OSBE), si mekanizëm primar, i zhvillonin edhe parimet e mbështetjes ushtarake dhe mbrojtëse të vendit anëtar, i cili është objekt i agresionit (p.sh. NATO, Pakti i Varshavës, UEP, ANZUS13). Megjithatë, subjektivizmi juridik ndërkombëtar i aleancave politiko-ushtarake mbështetet në Kartën e OKB-së, në nenin 51. Qëllimi i sistemit të mbrojtjes kolektive, në kuadër të këtyre aleancave, është që të spraps një agresion të armatosur të jashtëm kundër një ose më shumë vendeve-anëtare, ndërkaq në rast agresioni, ajo do të sigurojë mbrojtje të përbashkët dhe të koordinuar të të gjitha vendeve-anëtare të aleancës. Përderisa sistemi i mbrojtjes kolektive e lejon mbrojtjen e vendeve-anëtare të tyre kundër kërcënimeve të jashtme, ai është i aftë që vetëm në mënyrë të tërthortë të pengojë konflikte mes vendeve-anëtare brenda aleancës. Nga kjo

13 ANZUS paraqet Marrëveshje për bashkëpunim sigurie ndërmjet Australisë, Zelandës së Re dhe Shteteve të bashkuara


47

rezulton se dallimi mes aleancës mbrojtëse, me orientim të jashtëm, është esencial (në të cilën vendet-anëtare janë të detyruara të luftojnë bashkërisht kundër vendeve që nuk janë anëtare, por të cilat e sulmojnë cilin do qoftë vend-anëtar), dhe ndërmjet sistemit me orientim të brendshëm për siguri kolektive (në të cilin vendet-anëtare janë të detyruara për akt kolektiv kundër cilit do qoftë subjekti i cili tenton t’i arrijë qëllimet e veta me përdorimin e mjeteve të dhunshme kundër partnerit brenda sistemit). Së këtejmi, rregullat e sjelljes të aleancës mbrojtëse identifikohen në mënyra të ndryshme edhe atë se a thua kërcënimi vjen nga jashtë - qoftë me vendimin e shumicës apo me vendimin e secilit vend-anëtarë ndaras, për atë se a është sulmuar ose jo. Në të kundërtën, në kuadër të sistemit të sigurisë kolektive, ajo është autoriteti qendror, që ka të drejtë dhe detyrim të vendos se a është cenuar paqja dhe siguria. (Doehring, 1991:406).

KONKLUZION Debati i deritanishëm çon në konkluzionin se analiza e sigurisë

bashkëkohore mbështetet mbi premisat themelore si vijojnë: 1) Kompleksiteti i nocionit siguri bashkëkohore, në nivel të individit,

shoqërisë/shtetit dhe sistemit ndërkombëtar, manifestohet në përpjekjet e entiteteve të lartpërmendura për sigurimin e tyre, me mjete të ndryshme të gjendjes së sigurisë në marrëdhëniet mes tyre. Nga aspekti i teorive sistematike, kjo do të thotë se siguria e një njësie të veçantë është parakusht për sigurinë e dy të tjerave apo e të gjithave. Kështu, siguria në nivelin e sistemit ndërkombëtar (përkatësisht të sigurisë ndërkombëtare) është vendosur përmes aksionit dialektik të individëve, shoqërisë/shtetit dhe sistemit ndërkombëtar.

2) Deri tani, në zhvillimin kulturor dhe qytetërues të shoqërisë njerëzore, format e ndryshme të sigurisë, si nevojat, qëllimet, vlerat, gjendja, vullneti koshient apo aksioni, u bënë elemente strukturore të ekzistimit dhe aksionit të individit në nivele të ndryshme të strukturës shoqërore.

Në nivelin e shtetit bashkëkohor siguria është siguruar përmes politikës dhe strukturës së sigurisë kombëtare, duke marrë disa karakteristika të veçanta të reja në situatën aktuale qytetëruese (p.sh. në vend të fokusimit tradicional të gatishmërisë së shtetit për luftë potenciale, strategjia për menaxhimin me kriza çdo ditë e më tepër fiton në peshë).

Në kuadër të sistemit ndërkombëtar, ky element strukturor është realizuar tërthorazi, përmes mekanizmave dhe instrumenteve të veçanta, të


48

inkorporuara dhe miratuara nga shtetet bashkëkohore në marrëdhëniet e tyre të ndërsjella dhe gjithnjë e më shumë edhe nga subjekte të tjerë në marrëdhëniet ndërkombëtare. Edhe pse sistemi aktual i sigurisë kolektive, në kuadër të OKB-së, shënon një progres të rëndësishëm kundrejt dizajnit tradicional të sigurisë ndërkombëtare, epërsia e konkurrencës mes kombeve-shtete, në vend të bashkëpunimit të arritjes së sigurisë optimale të çdo vendi ndaras si dhe të gjitha vendeve të tjera, akoma është evidente.

3) Ndryshimet e konsiderueshme në mjedisin e sigurisë globale, veçanërisht në Evropë pas Luftës së Ftohtë, diktojnë qasje dhe aspekte të reja të sigurimit të sigurisë në nivel të sistemit ndërkombëtar, i cili më shumë se kurdoherë është i aftë t'i implementojë parimet e bashkëpunimit, zgjidhjes së qetë të kontesteve dhe zgjidhjeve multilaterale të çështjeve të sigurisë ndërkombëtare.

Nga njëra anë, mjedisi i sigurisë në sistemin ndërkombëtar evropian dhe më gjerë hapi mundësi të reja që fuqishëm të efektuohet modeli kooperativ i sigurisë ndërkombëtare. Njëkohësisht, nga ana tjetër, kjo e ilustroi kompleksitetin, problematikën, kontradiktën dhe pasigurinë e implementimit të këtij modeli në praktikë.

Sot, sistemi ndërkombëtar ka në dispozicion një sërë sistemesh mbrojtëse, mekanizma dhe instrumente, të cilët sigurojnë ndarje adekuate të punëve dhe bashkëpunimit, që marrin pjesë në rendin ndërkombëtar për përmbushje efikase të nevojave të sigurisë të shteteve ndaras si dhe të të gjithave bashkë.

Sidoqoftë, në fund të Luftës së Ftohtë, bota dhe Evropa përsëri u gjetën para një kthese vendimtare, duke e ndërprerë logjikën paraprake të antagonizmave ideologjik, politik, ekonomik, ushtarak etj. duke ofruar një mundësi të re që të ndërtohen marrëdhëniet e reja kualitative mes shteteve, po ashtu edhe në fushën e sigurisë, përkatësisht në bazë të njohjes së ndërvarësisë, interesave të përbashkëta dhe përfitimeve.

Na mbetet të shohim se a thua në të ardhmen shtetet (shefat e tyre), në sistemin evropian dhe në atë më të gjerë ndërkombëtar, janë të aftë ta sigurojnë vullnetin e nevojshëm të përbashkët politik, i cili në fushën e sigurisë do ta tejkalojë natyrën pseudoanarkiste të sistemit ndërkombëtar.


49

REFERENCAT Ayoob, Mohamed (1993): Squaring the Circle: Collective Security in a System of States, pp. 45–63. In: Thomas G. Weiss (ed.): Collective Security in a Changing World. Lynne Rienner Publishers, Boulder & London.

Andrassy, Juraj (1990): Međunarodno pravo. Školska knjiga, Zagreb.

Benko, Vlado (1997): Zgodovina mednarodnih odnosov. Znanstveno in pu-blicistično središče, Ljubljana.

Booth, Ken (1991): Security Emancipation, Review of International Studies 17 (4), pp. 313-326.

Booth, Ken (1990): Steps Towards Stable Peace in Europe: A Theory and Practice of Coexistence, International Affairs, January.

Brown, Harold (1983): Thinking about National Security. Boulder, Colorado: Westview Press.

Buzan, Barry (1991): People States & Fear. Harvester Wheatsheaf, New York, London, Toronto, Sydney, Tokyo, Singapore.

Claude, Inis L. Jr. (1956): Swords into Plowshares. The Problems and Pro-gress of International Organization. Random House, New York.

Dimitrijevic, Vojin (1973) The Concept of Security in International Relations, Beograd: Savremena Administracija.

Doehring, Karl (1991): Kollektive Sicherheit. In: Wolfrum Rudiger (ed.): Handbuch Vereinte Nationen. Verlag Dokumentation, Munchen.

Grizold, Anton (1992): Oblikovanje Slovenske nacionalne varnosti. In: An-ton Grizold (ed.): Razpotja nacionalne varnosti. Fakulteta za družbene vede, Ljubljana, str. 59–93.

Grizold, Anton (1994a): The Concept Of National Security in The Contem-porary World. International Journal on World Peace, Vol. XI (September 1994) 3, pp. 37–53.

Grizold, Anton (1994b): Institutionalization of the Prevention and Solution of Conflicts Between States. Teorija in praksa, 31, 5-6, pp. 452–468.


50

Grizold, Anton (1996a): Posameznikova varnost in obveščevalne službe. Zbornik strokovno-znanstvenih razprav. Ministrstvo za notranje zadeve Re-publike Slovenije, Ljubljana, pp. 108–115.

Grizold, Anton (1996b): Varnost malih držav v okviru novega evropskega varnostnega okolja. In: Anton Kramberger (ed.), Slovenska Država, Družba in Javnost. Fakulteta za družbene vede, Ljubljana, pp. 65–74.

Haftendorn, Helga (1991): The Security Puzzle: Theory Building in Interna-tional Security. International Studies Quarterly 35(1), pp. 3–17.

Herz, John H. (1950): “Idealist internationalism and the security dilemma.“World Politics, 3 (1950) 2.

Hewedy, Amin (1989): Militarization and Security in the Middle East, London: Pinter Publishers.

Hinley, F. H. (1963): Power and Pursuit of Peace. Cambridge University Press, Cambridge.

Hoffmann, Stanley (1972): “Weighting the Balance of Power.“Foreign Affairs. July 1950.

Hollins, Harry B., Averill L. Powers, Mark Sommer ( 1989): The Qonquest of War. San Francisco and London: Westview Press.

Jervis, Robert (1976); Perception and Misperception in International politics. Princeton: Princeton University Press.

Kissinger, Henry A. (1994): Diplomacy. Simon & Schuster, London.

Krause, L.B. and Joseph Nye (1975): Reflections on the Economics and Politics of International Economic Organizations.In: C.F.Bergsten and L.B.Krause (eds): World Politics and International Economics. Washington D.C.:Brookings Institution.

Krell, Gert (1979):“The Development of the concept of security.“ Arbeitspaper 3. Frankfurt: Peace Research Institute.

Lippman, Walter (1943): US Foreign Policy, Boston.

Lowenhard, Percy (1991): Is war Inevitable, International Journal on World Peace, March.

Mangold, Peter (1990): National Security and International Relations. Rou-tledge, New York.


51

Miletic, Andreja (1978): National Interests in the US Theory of International Relations, Sarajevo, Beograd: Savremena Administracija, pp. 131-169 and 193-217.

Mlinar, Zdravko (1991): Sovereignty, Interdependence and Menace, Theory and Practice, October-November, pp. 1163-1174.

Nobilo, Mario (1988): The Concept of Security in the Terminology of International Relations, Political Thought, October-December.

Nye, Joseph S., Jr. (1991): The Changing Nature of World Power, PREGLED, January.

Osmanczyk, Edmund (ed.) (1985): The Encyclopedia of the UN and Interna-tional Agreements. Taylor and Francis, Philadelphia – London.

Park, Hueng-Soon (1993): Collective Security and International Order: The Role of the United Nations in the Korean (1950) and the Persian Gulf War (1990). University of South Carolina.

Potemkin, V.P. (ed.) (1947): Zgodovina diplomacije, 1. zvezek. Državna za-ložba Slovenije, Ljubljana.

Potemkin, V.P. (ed.) (1948): Zgodovina diplomacije, 3. zvezek. DZS, Lju-bljana.

Schiffer, Walter (1954): The Legal Community of Mankind: A Critical Analysis of the Modern World Organization. Columbia University Press, New York.

Shultz, Richard, Roy Godson, Ted Greenwood (eds.): Security Studies for the 1990’s. Washington D.C., New York: Brassey’s.

Stein Wrightson, Patricia and Alice Ackermann (1994) in: Michael T. Klare (ed.) Peace and World Security Studies (1994).

Symonides, Janus (1989): The General State of European Security. In: Ro-bert D. Blackwill, F. Stephen Larrabee (ed.): Conventional Arms Control and East-West Security. Clarendon Press, Oxford, New York.

Türk, Danilo (1984): Načelo neintervencije v mednarodnih odnosih in v me-dnarodnem pravu. Mladinska knjiga, Ljubljana.

The Blue Helmets (1990): A Review of United Nations Peace keeping. Uni-ted Nations Department of Public Information, August, 1990.


52

Ullman, Richard H. (1991): Securing Europe. Twentieth Century Fund, Inc., Twickenham.

Ustanovna listina Združenih narodov in statut Meddržavnega sodišča (1992). Društvo za združene narode za Republiko Slovenijo, Ljubljana.

Wolfers, Arnold (1952): National Security as an Ambiguous Symbol. Political Science Quarterly, Vol. 67, No.4. December 1952, pp. 167-168.

Wolfers, Arnold (1962): National Security as an ambiguous Symbol. Discord and Collaboration 7.Baltimore: John Hopkins University.

Kreu II Nga menaxhimi me kriza deri në parandalimin e

konflikteve

55

Kreu II Nga menaxhimi me kriza deri në parandalimin e konflikteve

1. Nga menaxhimi me kriza deri në parandalimin e konflikteve: ndryshimi i paradigmës Entoni VANIS - Shën. Xhon (Anthony WANIS-ST. JOHN)

Ne, popujt e Kombeve të Bashkuar, të vendosur të mbrojmë brezat e ardhshëm nga kamxhiku i luftës... dhe për shkak të këtyre qëllimeve... të sigurojmë se, me njohjen e parimeve dhe me institucionin e metodave nuk do të përdoren forcat e armatosura, përveç në rastet e interesit të përbashkët... - Preambula e Kartës së OKB-së - 1945 Ju e krijuat krizën ndërkombëtare, andaj dhe erdha t'ju vizitoj. - Kisinxheri – Sadatit, nëntor 1973 (El – Sadat, 1977:267) Ne, nuk mund të bëjmë improvizime nga kriza në krizë. Ne, doemos duhet të kemi diplomaci të re, e cila do të mund t’i parashikojë dhe parandalojë krizat. - Voren Kristofer (Lund, 1996)14 Hyrje

Bashkësia ndërkombëtare, krizave dhe kërcënimeve mbi paqen ndërkombëtare shpesh herë u përgjigjej në mënyrë reaktive ad hoc. Kreatorët e politikës dhe teoricienët, të cilët sot janë të interesuar për zgjidhjen e konflikteve, pajtohen se pengimi i konflikteve të dhunshme parimisht parapëlqehet më shumë sesa post hoc përgjigjet, përkatësisht pas shpërthimit të dhunës. Në këtë mënyrë u paraqit një segment relativisht i ri

14 Voren Kristofer si Sekretar i Shtetit gjatë referimit të tij në Senat, cituar në Lund 1996.


56

konceptual i parandalimit të konflikteve i cili, së paku nga ana teorike, e jep logjikën e ndërmarrjes së aksioneve paqeruajtëse para fillimit të dhunës së armatosur të brendshme ose ndërkombëtare. Në praktikë, konfliktet vazhdimisht transformohen dhe mund të lëvizin nga ato relativisht të qeta në latente deri në dhunë masive. Edhe pse sekuencat kronologjike të përpjekjeve paqësore ndërkombëtare kanë rrjedhë logjike, realiteti në terren qëllimin dhe mënyrën e aksionit parandalues i bëjnë më relevantë për zgjidhjen e konflikteve dhe vendosjen e paqes, sesa koha dhe sekuencimi i çështjes kur praktikisht ndodh aksioni parandalues (edhe pse koha gjithsesi se është element i rëndësishëm).

Këtu, parandalimi i konflikteve është përkufizuar si një sërë aksionesh dhe instrumentesh të krijuara politike: 1) ose për ta penguar fillimin e dhunës së parashikuar, mbase të pashmangshme, apo 2) për ta penguar përsëritjen e dhunës pasi e njëjta të jetë ndalur, ose 3) për ta penguar përshkallëzimin e saj të mëtutjeshëm, pasi që e njëjta të jetë vënë nën kontroll. Meqë mjedisi i sigurisë ndërkombëtare pësoi tranzicione të mëdha dhe të rëndësishme, pas përfundimit të Luftës së Ftohtë, qasja parandaluese po ashtu fitoi në peshë për shkak të arsyeve të cilat do t’i shqyrtojmë në këtë kapitull.

Parandalimi i konflikteve është koncept i cili mbështet aksione të shumta strategjike-politike, të cilat përpiqen ta parandalojnë shpërthimin, përshkallëzimin ose kthimin e konfliktit të dhunshëm. Diplomacia parandaluese dhe shpërndarja preventive ushtarake janë dy fusha kryesore të aksionit të paluhatshëm, dhe në të secilën kategori ekzistojnë variacione. Diplomacia parandaluese mund të inkuadrojë dërgimin e diplomatëve të nivelit të lartë të një organizate rajonale ose ndërkombëtare, ose të një shteti të zonës në konflikt që t’u ndihmojnë palëve në konflikt për t’i ndryshuar perceptimet dhe për të ndërmarr masa kundër përshkallëzimit të konfliktit në të cilin janë përfshirë. Shtetet dhe organizatat ndërkombëtare nuk janë aktorët e vetëm; organizatat joqeveritare, organizatat religjioze dhe persona eminentë, të cilët veprojnë në mënyrë të pavarur, por edhe në koordinim me të tjerë, mund ta kenë qëllimin e njëjtë. Pa dallim të aktorit apo nivelit të involvimit, mjeti kryesor është negocimi ose ndërmjetësimi. Shpërndarja preventive ushtarake, gjithashtu ka një sërë konfiguracionesh të mundshme, të cilat shtrihen nga mbrojtja humanitare, mbikëqyrja dhe monitorimi i demilitarizimit, njoftimi për shkeljen e të drejtave të njeriut, shoqërimi i personave të zhvendosur gjatë kthimit të tyre, si dhe shpërndarja e trupave luftarake, me qëllim të sprapsjes së konfliktit të armatosur apo zbatimit të kushteve për marrëveshje paqësore ose për ndonjë mandat tjetër.


57

Përkundër qasjes diplomatike dhe ushtarake, në drejtim të parandalimit, është debatuar gjerë e gjatë se puna zhvillimore mund të orientohet kah potencimi i “rrënjëve” të konflikteve, në këtë mënyrë rajoni ose shteti, me prirje ndaj konflikteve, do të jenë të aftë ta shmangin fillimin ose përshkallëzimin e konfliktit të dhunshëm. Shkencëtarët dhe prakticientët këtë variant e perceptojnë si “parandalim strukturor” dhe duke e pasur parasysh përputhjen e saj konceptuare me zhvillimin dhe ndërtimin e paqes, këtë çështje nuk e shqyrtojmë këtu por do të përqëndrohemi vetëm në variantet diplomatike-ushtarake.

Vendosja e paqes, në të gjitha aspektet e veta, pa dallim se a bëhet nga ana e burrështetasve ose diplomatëve, nga ushtria, nga punonjësit humanitarë, apo nga persona eminentë, zbatohet nën kushte komplekse. Vetë numri i ndërmjetësuesve dhe natyra ngacmuese e palëve në konflikt (veçanërisht grupeve joqeveritare të armatosura) dhe zëvendësimi i terrenit politik me atë ekonomik, në të cilin të gjithë ata operojnë në mënyrë virtuale, rezulton me bindjen se edhe procesi edhe rezultatet e përpjekjeve për angazhimin për paqe karakterizohen (infektohen) me mosbesim. Historia është përplot me ngjarje të përpjekjeve të jashtëzakonshme të vendosjes së paqes, të cilat megjithatë u nënçmuan prej palëve të brendshme ose të jashtme të konfliktit. Duke i pasur parasysh sfidat e jashtëzakonshme për ndërtimin e paqes, gjatë ose pas konfliktit të dhunshëm, kapaciteti që të parashikohet dhe të parandalohet një konflikt, në fakt është sfidues.

Parandalimi i konflikteve, si rezultat i aktiviteteve të organizuara të dedikuara për ruajtjen ose konsolidimin e paqes, shënon kalimin nga paradigma realiste, të cilën e theksonte politika ndërkombëtare me menaxhimin me kriza (shih citatin e mësipërm të ish-Sekretarit të Shtetit të Amerikës, Henri Kisinxher), deri në qasjen praktike me nuanca, e cila së paku kërkon parashikimin e dhunës ose përshkallëzimin masiv të dhunës, ndërsa në disa raste kërkon të shkohet edhe më larg deri në zbulimin e rrënjëve të dhunës, para se të shpërthejë ajo.


58

2. Menaxhimi me kriza kundrejt parandalimit të konflikteve

Para shpërthimit të luftës në Lindjen e Afërt, në tetor të vitit 1973, Egjipti dhe Shtetet e Bashkuara nuk kishin marrëdhënie zyrtare. Megjithatë, Egjipti bënte përpjekje që t’i detyrojë SHBA-të ta luajnë rolin e ndërmjetësuesit në marrëveshjen paqësore. Në takime të fshehta, përmes kanaleve sekrete, në muajin shkurt dhe maj, të vitit 1973, këshilltari amerikan për Siguri Kombëtare, Henri Kisinxher i dha sinjale homologut të tij nga Egjipti, Hafiz Ismail-it se, “Shtetet e Bashkuara, për fat të keq, nuk mund të bëjnë asgjë meqë (Egjipti) ishte pala humbëse, ndërsa Izraeli e ruajti superioritetin e tij (el-Sadat, 1977:238).v

Sadati e riorientoi politikën e jashtme të Egjiptit, jashtë sferës sovjetike, duke iu afruar SHBA-ve, i bindur se vetëm SHBA-të do të mund të përmbushnin tre qëllime:

1. t’i sillnin kreatorët izraelitë për të marrë vendime në tryezën e paqes;

2. të arrinin marrëveshje “tokë për paqe" me të cilën Izraeli do t’i kthente territoret arabe që i okupoi gjatë luftës së Lindjes të Afërt, në qershor të vitit 1967; dhe

3. si rrjedhojë kryesore e dy të parave, ta pengonin luftën e mëtutjeshme në rajon.

Por, Kisinxheri ishte i zhytur thellë në presupozimin se iniciativat diplomatike amerikane në Lindjen e Afërt më së miri mund të kontrollohen nëse palët ballafaqohen me krizë të drejtpërdrejtë ose reale. Kështu, ai në mënyrë virtuale i bindi se lufta e katërt rajonale (lufta në tetor të vitit 1973) do të zhvillohej në Lindjen e Afërt.15 Gjatë kërkimeve të tij për “balancë”

15 Luftërat rajonale në Lindjen e Afërt në epokën pas Luftës së Dytë Botërore është lufta ndërmjet forcave nacionaliste arabe dhe herreje në Palestinë, nën mandatin Britanik (1945-1948), që shpinte drejt luftës ndërmjet shtetit të Izraelit dhe shteteve tjera Arabe përreth (1948), Lufta e Suezit në vitin 1956, lufta në vitin 1967 (Izraeli, Egjipti, Jordani Siria), Lufta në vitin 1973 (Siria, Egjipti,Izraeli), lufta qytetare në Liban (1975-1991), Invazioni i Izraelit ndaj Libanit (1982). Me këto u ndërlidhën edhe konflikte të tjera në mesin e të cilave edhe kryengritjet palestineze, në vitin 1987-1993 dhe 2001, konfliktet ndërmjet PLO dhe Jordanit, ndërmjet PLO dhe


59

mund të konstatohet se qëllimet e Kisinxherit nuk ishin që të parandalohej lufta në vitin 1973 (që e befasoi Kisinxherin, edhe pse ai e kishte dëgjuar Sadatit se si haptas paralajmëronte gjatë tre viteve të kaluara). Diplomacia e tij, në fillim të shpërthimit të konfliktit, ishte sidomos e shqetësuar se si do të ndikonte fillimi i dhunës mbi qëllimet e mëtutjeshme strategjike amerikane në Lindjen e Afërt. (Kisinxher 1982).

Kisinxheri praktikisht operonte sipas logjikës së menaxhimit me kriza. Parandalimi i krizave dhe luftërave ndërkombëtare operon sipas një logjike krejtësisht të ndryshme dhe për t’u kuptuar se si parandalimi i konflikteve është sfidë konceptuale për menaxhmentin e krizës, medoemos duhet të kuptohen që të dyja bashkë.

Diplomacia energjike e Kisinxherit pas asaj lufte, ishte brilante dhe strategjike, në raport me interesat amerikane, meqë ai ato i mbronte veçanërisht në kontekstin e margjinalizimit të mbështetjes sovjetike për nacionalizmin arab. Krahas kësaj, ky ishte një produkt i presupozimit origjinal: nuk kishte vizion për rend të ri rajonal ose për iniciativa të përgjakshme. Edhe ai vet ishte në rolin e “shatl diplomatit”, duke arritur vetëm përshtatje të vogla territoriale për Sirinë dhe Egjiptin dhe jo paqe të plotë për Izraelin, Sirinë ose Egjiptin. Në mënyrë legjitime mund të polemizohet se ofensiva ushtarake egjiptiane – pavarësisht kostos - ishte pararojë e domosdoshme për lëvizjen e mëvonshme diplomatike dhe se kjo në masë të konsiderueshme e modifikoi vlerësimin amerikan dhe izraelit për Sadatin, si lider dhe burrështetas. Por, cili ishte çmimi? Siria dhe Izraeli nuk do t’i pranojnë seriozisht bisedimet paqësore thuaja se edhe dy dekada, përderisa nuk ballafaqohen me dy luftëra rajonale (Luftën Civile Libaneze dhe me krizën në Gjirin Persik). Sadati medoemos duhej të priste derisa administrata e ardhshme amerikane e Presidentit Karter ta sillte Egjiptin dhe Izraelin në marrëveshje të plotë paqësore, e cila me sukses i pengoi luftërat e ardhshme egjiptiane-izraelite. Dimensionet e tjera të konfliktit rajonal mbetën të pandryshuara meqë dispozitat e Marrëveshjes së Kemp Dejvidit për gjetjen e esencës së konfliktit palestinezo-izraelit mbetën të pa implementuara.

Luftërat e shumta të brendshme, që u zhvilluan gjatë kohës dhe veçanërisht pas Lutës së Ftohtë, me katastrofat e tyre të njëpasnjëshme humanitare, dhunë gjenocide, me refugjatë ndërkufitarë me numër masiv dhe

Sirisë, konfrontimet ndërmjet Izraelit dhe Hezbollahut në Liban në vitin 1996 dhe 2006.


60

me kërcënime të tjera, si kolaps shtetëror, theksin e vënë mbi konceptin e ri të parandalimit, i cili zbuloi disa dobësi të qasjes klasike. Premisat, të cilat e përkufizojnë parandalimin e konflikteve, si praktikë me orientim paqësor, janë mjaftë të qarta: përpjekjet nga palët në konflikt ose nga ndërmjetësuesit e palës së tretë për t’u siguruar se dhuna e pritshme ose e mundshme nuk do të shpërthejë. Që të arrihet kjo, duhet të shfrytëzohen një sërë instrumentesh: zbulimi dhe paralajmërimi i hershëm i konfliktit të drejtpërdrejtë të dhunshëm, analiza e saktë e të dhënave për konfliktin, mobilizimi i vullnetit politik, pa marrë parasysh forumin (shtete, organizata ndërkombëtare, organizata rajonale ose organizata joqeveritare), ndërhyrja diplomatike e shpërndarë në mënyrë profesionale, me qëllim që t'u vihet në ndihmë palëve në konflikt për të gjetur mjete alternative për arritjen e qëllimeve politike dhe shpërndarja e mundshme ushtarake, për sprapsjen e fillimit apo përshkallëzimit të konfliktit të armatosur, ose monitorimi i lëvizjeve ushtarake dhe shkelja e të drejtave të njeriut, në mesin e instrumenteve të tjerë. Risia nuk qëndron në vet instrumentet, por në qëllimin e kreatorëve të politikës që t'i shfrytëzojnë ato me kapacitet parandalues.

3. Paraqitja e parandalimit të konflikteve Praktika dhe analizimi i parandalimit të konflikteve mori hov të madh në

dekadat e fundit. Këshilli për marrëdhënie me jashtë e formoi “Qendrën për Aksion Preventiv" dhe Komisionin e Korporatës Karnexhi për Parandalimin e Konflikteve, dhe i bashkoi hulumtuesit e praktikuesit dhe tërë spektrin politik global dhe filloi të promovojë një reflektim të ri, përmes ligjëratave, hulumtimeve dhe diplomacisë, të gjitha të mbështetura në presupozimin se konflikti me të vërtetë mund të pengohet. Organizata për Siguri dhe Bashkëpunim në Evropë e formoi Qendrën për Parandalimin e Konflikteve. Agjencitë qeveritare kombëtare, organizatat multilaterale dhe organizatat e shoqërisë civile, gradualisht “e orientuan” konceptin e parandalimit të konflikteve, sipas retorikës dhe praktikës së tyre. Akademitë diplomatike dhe arsimimi diplomatik për çështje ndërkombëtare filluan ta theksojnë dhe të ligjërojnë për parandalimin e konflikteve, duke e plotësuar qasjen klasike me analizimin e ngjarjeve historike që kanë të bëjnë me menaxhimin e krizave.

Bashkësia ndërkombëtare OKB, NATO, BE dhe organizatat e tjera kooperative ndërkombëtare-në dy dekadat e fundit, dëshmuan se mossuksesi që të parashikohen dhe parandalohen luftërat rajonale dhe të brendshme e


61

vuri në pikëpyetje vetë arsyen e ekzistimit të tyre dhe proceset me të cilat ato e krijojnë politikën. Në numrin më të madh të rasteve jashtëzakonisht të këqija, përfshirë edhe Ruandën në pragun e gjenocidit dhe Bosnjën e Hercegovinën pas shpërbërjes së Jugosllavisë, instrumentet ekzistuese të bashkësisë ndërkombëtare, në mesin e të cilave edhe shpërndarja e paqeruajtësve të armatosur me mandate humanitare, niveli i lart i kontakt-grupeve diplomatike të autorizuara për hartimin e marrëveshjeve, të cilat ua propozuan palëve të konfrontuara, thjesht nuk u përputhën ashtu siç duhej gjatë këtyre konflikteve për shkak të shkallës së vuajtjeve njerëzore, të cilat i shkaktuan ato. Pas këtyre mossukseseve, historia do të përsëritet në rajone tjera të botës, përfshirë edhe ato në Republikën Demokratike të Kongos, Ugandë dhe në vende të tjera. Pikërisht, këta anëtarë të bashkësisë ndërkombëtare i filluan bisedimet nga aspekti i nevojës që të përforcohet kapaciteti për “paralajmërimin e hershëm” të konfliktit të dhunshëm, i cili – shpreson – se do ta zgjojë vullnetin politik edhe të liderëve kombëtarë dhe ndërkombëtarë, të cilët pastaj do të mund t'i mobilizojnë resurset diplomatike dhe ushtarake për të bërë ndryshime qysh në fazën e hershme; ose konflikti tërësisht të pengohet apo të parandalohet përshkallëzimi i tij i mëtutjeshëm.

4. Evoluimi konceptual i parandalimit të konflikteve

Parandalimi i konfliktit të dhunshëm tanimë një kohë të gjatë është nën përkujdesjen e liderëve, shteteve, aleancave dhe organizatave ndërkombëtare, mbase edhe aq gjatë saqë disa ndoshta e zgjodhën konfliktin e dhunshëm si instrument politik. Në historinë e re bashkëkohore, parandalimi i konflikteve është proklamuar si aspiratë e bashkëpunimit ndërkombëtar. Karta e OKB-së, në preambulën e saj fokusohet në parandalimin e luftës, si një nga qëllimet kryesore të OKB-së që nga formimi i saj. Për shkak të pat pozicionit, gjatë periudhës së Luftës së Ftohtë, dhe premisës se luftërat por edhe konfliktet e brendshme dhe rajonale kanë qenë alternativë (zëvendësim) për rivalitetin amerikano-sovjetik, parandalimi i konflikteve nuk është praktikuar aq shumë, madje as nga OKB-ja si organizatë më e rëndësishme dhe legjitime ndërkombëtare, e cila i përkushtohet paqes, sigurisë dhe zhvillimit ndërkombëtar.


62

4.1. Baza e Kartës së OKB-së për aksion parandalues Karta e OKB-së përmban një numër të madh nenesh për praktikimin e

parandalimit të konflikteve. Për shembull, Neni 34, Kreu VI “Zgjidhja paqësore e kontesteve”, Këshillit të Sigurisë së OKB-së i mundëson shqyrtimin e çdo kontesti ose situate që do të mund të çojë deri në mosmarrëveshje ndërkombëtare ose që mund të shndërrohet në kontest, në mënyrë që të konstatojë nëse vazhdimi i atij kontesti ose i asaj situate do të mund ta rrezikojë ruajtjen e paqes dhe sigurisë ndërkombëtare. Neni 35 e autorizon Këshillin e Sigurisë që t’i kushtojë vëmendje cilësdo qoftë palë në kontest që kontestin ta zgjidhin me mjete paqësore, po qe se vazhdimi i tij do ta rrezikonte paqen ndërkombëtare. Në Kreun VII, “Veprime në rast të kërcënimit ndaj paqes, çrregullimit të paqes dhe akteve të agresionit”, Neni 39 e thekson aksionin e Këshillit të Sigurisë së OKB-së “që të ruhet apo rivendoset paqja dhe siguria ndërkombëtare.” Neni 40, Këshillit të Sigurisë të OKB-së i jep autorizime të kërkojë prej palëve që të ndërmarrin masa të përkohshme (si ndërprerjen e zjarrit, shpërndarjen e sërishme etj.) në vigjilje të zgjidhjes së konfliktit. Neni 43 i obligon të gjithë anëtarët e OKB-së që Këshillit të Sigurisë, me kërkesën e tij dhe në përputhje me marrëveshje të veçantë ose të veçanta, t’i vënë në dispozicion forca të armatosura të nevojshme për ruajtjen e paqes dhe sigurisë ndërkombëtare. Me Nenin 50, përcaktohet “nëse Këshilli i Sigurisë ndërmerr masa parandaluese ose të dhunshme kundër cilitdo qoftë shtet, çdo shtet, pa marrë parasysh se a është anëtar i Kombeve të Bashkuara, ose jo, ndërkaq i cili do të ballafaqohet me probleme të veçanta ekonomike, të cilat janë shfaqur për shkak të zbatimit të atyre masave, ka të drejtë të këshillohet me Këshillin e Sigurisë në lidhje me zgjidhjen e këtyre problemeve". Neni 99 e autorizon Sekretarin e Përgjithshëm që t’i sugjerojë Këshillit të Sigurisë "t'i kushtojë vëmendje secilës çështje, e cila sipas mendimit të tij mund ta rrezikojë ruajtjen e paqes dhe sigurisë ndërkombëtare”. Edhe përkundër aspekteve të shumta parandaluese të Kartës, sistemi i OKB-së në tërësi dhe bashkësia ndërkombëtare qëndruan të palëkundur sa i përket përdorimit të masave të tjera, përkatësisht reaksioneve.


63

4.2. Kalimi nga reaksioni në parandalim Ekzistonte ndjenjë e fuqishme se konfliktet e këtilla, lufta të dhunshme të

brendshme dhe rajonale, në epokën pas Luftës së Ftohtë, në masë të konsiderueshme do të mund të reduktoheshin apo tërësisht të ndërpriteshin nëse kultura e parandalimit mbisundonte mbi praktikat (që kishin rrënjë të thella), e fuqive të mëdha dhe të mesme, që ndaj konflikteve të reagonin vetëm konform interesave të tyre politike. Tani është e mundshme që të krahasohet kostoja reale e operacioneve paqësore reaktive dhe e ndërhyrjeve humanitare me koston e parashikuar të aksionit parandalues: p.sh. analiza e Komisionit Karnexhi konstatoi se janë shpenzuar 200 miliardë dollarë gjatë ndërhyrjeve në vitet e '90-ta në Bosnjë, Somali, Ruandë, Haiti, El Salvador, Kamboxhë dhe në luftën e Gjirit Persik, ndërkaq një buxhet më i vogël komparativ, prej 70 miliardë dollarësh, do të mjaftonte që të implementohej strategjia e parandalimit në të gjitha këto raste.16 Përderisa konkluzionet dhe argumentet e këtilla përfshijnë analizë kundër faktike, mundësitë të cilat ata i iniciojnë janë intriguese për kreatorët e politikës dhe për teoricienët e shqetësuar për shkak të shpenzimeve humanitare, politike dhe ekonomike të cilat rriten çdo ditë në konfliktet e dhunshme.

Ekzistojnë disa udhërrëfyes të rëndësishëm konceptual në zhvillimin e praktikës së fuqishme dhe gjithëpërfshirëse për zgjidhjen e konfliktit ndërkombëtar që përfshijnë parandalimin e konfliktit. Në vitet e ’80-ta, në vitet e errëta të Luftës së Ftohtë, ndërhyrje të shumta ndërkombëtare, si ato në Namibi dhe Kamboxhë, krijonin precedent të ri për ruajtjen më holistike dhe multidisiplinare të ruajtjes së paqes, të cilat i kombinuan forcat ushtarake dhe ndihmën humanitare për ta theksuar sundimin e drejtësisë dhe pajtimin post-konfliktuoz. Këto ndërhyrje, sikurse edhe një numër i madh i ndërhyrjeve në të kaluarën, u bën pas dhunës dhe para përfundimit të marrëveshjes së plotë për paqe. Mënyra e ndërhyrjes edhe më tutje ishte "reaksion në vend të parandalimit".

Krahas kësaj, panorama e konflikteve globale filloi të ndryshohet në mënyrë shqetësuese. Koncepti i parandalimit të konflikteve fitoi në peshë meqë fotografia e luftërave të brendshme, rajonale dhe ndërkombëtare u rrit pas përfundimit të Luftës së Ftohtë. Të gjitha konfliktet e trashëguara nga

16 Raporti i Sekretarit të Përgjithshëm të Kombeve të Bashkuara për parandalimin e konfliktit të armatosur, A/55/985, C2001/574, 7 qershor 2001.


64

Lufta e Ftohtë nuk u zgjodhën vetvetiu pas përfundimit të Luftës së Ftohtë. Një sërë luftërash tronditëse, të dhunshme të brendshme dhe ndërkombëtare u iniciuan dhe u drejtuan kinse për çështje të identitetit etnik dhe religjioz, në mesin e kauzave të tjera jo ideologjike. Këto konflikte shpesh herë krijonin kriza masive humanitare, ndërkaq civilët nuk paraqisnin më "dëm kolateral" por qëllime direkte. Palët e përfshira në luftë - pa dallim të aktorëve shtetërorë ose jo shtetërorë - shpesh herë rebeloheshin, ishin rezistues në negociata, me prirje për të mos e respektuar ndërprerjen e luftës dhe të përkushtuar ndaj dhunës. Udhëheqja ndërkombëtare dhe opinioni publik ndërkombëtar filluan të mbështesin aksione më të fuqishme, si përgjigje ndaj kësaj situate. Kjo, në asnjë vend nuk u simbolizua në mënyrë më të fuqishme sesa në bashkëpunimin e jashtëzakonshëm në kuadër të Këshillit të Sigurisë së OKB-së, që filloi në vitet e hershme të ’90-ta.

4.3. Samiti i Këshillit të Sigurisë dhe Agjenda për Paqe Si përgjigje të invazionit të Irakut ndaj Kuvajtit, në vitin 1990, Këshilli i

Sigurisë pranë OKB-së, unanimisht e autorizoi koalicionin ushtarak ndërkombëtar, të cilit i paraprinte SHBA-ja, për ta sprapsur okupimin irakian. Meqë Lufta e Ftohtë mori fund, Këshilli i Sigurisë i OKB-së, për herë të parë në historinë e tij, më 31 janar të vitit 1992, u takua në Samitin e shefave të shteteve dhe qeverive. Njëri nga rezultatet e Samitit ishte se Këshilli i Sigurisë parashikoi marrjen e më tepër aksioneve për parandalimin dhe zgjidhjen e konfliktit. Këshilli e ngarkoi me detyrë Sekretarin e Përgjithshëm të OKB-së që të paraqes raporte për mënyrat se si të përforcohet kapaciteti i Kombeve të Bashkuara për “diplomaci parandaluese, për vendosjen e paqes dhe ruajtjen e paqes.”17 Ata vunë në pah se "analiza dhe rekomandimet e tij mund ta përfshijnë rolin e Kombeve të Bashkuara në drejtim të identifikimit të krizave potenciale dhe rajoneve jo stabile...” – referencë e nevojës për zbulimin dhe paralajmërimin e hershëm të konflikteve potenciale.18

Kështu, njëri nga udhërrëfyesit konceptual më kritik bashkëkohor ishte publikimi i Agjendës për Paqe: diplomacia preventive, vendosja e paqes dhe

17 Vërejtja e kryetarit të Këshillit të Sigurisë, Sesioni 3046 i Këshillit të Sigurisë pranë OKB-së, C/23500, 31 janar 1992. 18 Po aty, fq. 3.


65

ruajtja e paqes, e Sekretarit të Përgjithshëm të OKB-së, Butros Butros Gali, e botuar pesë muaj pas Samitit të Këshillit të Sigurisë.19

Në raportin e tij, Sekretari i Përgjithshëm nënvizoi se qëllimet e OKB-së medoemos duhet të jenë:

- “identifikimi në fazën sa më të hershme i situatave të cilat do të mund të prodhonin konflikt dhe përmes diplomacisë të bëhen përpjekje për shmangien e burimeve të rrezikut para se ato të rezultojnë me dhunë”;

- atje ku do të shpërthejë konflikti, të fillohet me vendosjen e paqes, e cila e ka për qëllim t’i zgjidhë çështjet që shpijnë në konflikt;

- përmes mbrojtjes së paqes të punohet në drejtim të ruajtjes së paqes, pa dallim se sa është e brishtë, atje ku luftërat janë ndërprerë, të ndihmohet në implementimin e marrëveshjeve të arritura nga ana e ndërmjetësuesve;

- gatishmëria që të ndihmohet në ndërtimin e paqes në kontestet e saj të ndryshme; ndërtimi i sërishëm i institucioneve dhe infrastrukturës së kombeve të shpërndarë nga lufta civile dhe fatkeqësitë; dhe ndërtimi i lidhjeve në dobi të ndërsjellë të paqes, mes kombeve të cilët paraprakisht kanë qenë në luftë;

- në aspekt më të gjerë, të shqyrtohen shkaqet më elementare të konfliktit; shkaqet ekonomike, sociale dhe politike...20

Agjenda vendosi koncept multidimensional të parandalimit të konfliktit, i cili përfshin: 1) “diplomaci për relaksimin e tensioneve para se të rezultojnë me konflikt", 2) represion i drejtpërdrejt i konfliktit në fazën e tij të hershme, dhe 3) parandalimi i shfaqjes së sërishme ose kthimi i konfliktit të pezulluar. Që të tre dimensionet kanë qenë dhe vazhdojnë të jenë dimensione të vlefshme dhe të ndërlidhura të aksionit ndërkombëtar për pengimin e një konflikti edhe pse këto dallojnë, për sa i përket kohës së aksionit të këtillë dhe instrumenteve e politikave që do të shfrytëzohen në çdo fazë.

Në formën e saj më të qartë, parandalimi i konfliktit përfshin aksion që ndërmerret para konfliktit eventual. Megjithatë, në praktikë, konfliktet janë

19 Butros Butros Gali, Agjenda për Paqe: diplomaci preventive, vendosja e paqes dhe ruajtja e paqes, raporti i Sekretarit të Përgjithshëm konform deklaratës në Samitin e Këshillit të Sigurisë të mbajtur më 31 janar 1992, A/47/277, C/24111, 17 qershor 1992. 20 Butros Butros Gali, Agjenda për Paqe, paragrafi 15.


66

dinamike dhe mund t’i tejkalojnë madje edhe qëllimet më të mira të praktikave parandaluese. Kështu, theks i aksionit të hershëm, pas shpërthimit të dhunës dhe parandalimit të kthimit të mëtutjeshëm, janë plotësimet e domosdoshme të përkufizimit të mirëfilltë.

Instrumentet për realizimin e këtillë u përsëritën nga ana e Sekretarit të Përgjithshëm të OKB-së, duke përfshirë përdorimin e:

Misionit diplomatik të Sekretarit të Përgjithshëm, personelit të lartë ose organizatave rajonale. Kjo diplomaci parandaluese, sipas nevojave, do të shfrytëzonte:

• masa për ndërtimin e mirëbesimit;

• misione për gjetjen e fakteve nga organet kryesore të OKB-së;

• rrjete për paralajmërimin e hershëm, të cilat i shfrytëzojnë agjencitë e specializuara të OKB-së, në territorin e rajoneve në konflikt, si dhe njohuritë e organizatave rajonale;

• shpërndarje ushtarake parandaluese, të cilat do ta sprapsnin agresorin apo do t’i reduktonin tensionet mes palëve potenciale të brendshme ose ndërkombëtare të konfliktit;

• krijimin e zonave të demilitarizuara sidomos në kufijtë e përbashkët.21

Relevanca e Agjendës për Paqe, nga viti 1992, vazhdoi të jetë në përputhje eksplicite me kërkesat e Kartës së OKB-së, Neni 2 (7) duke e njohur juridiksionin vendas të shteteve dhe duke ndaluar ndërhyrje ndërkombëtare pa pëlqimin e shtetit. Përderisa, Kreu VII i Kartës së OKB-së që moti i kishte përcaktuar rrethanat sipas të cilave dispozitat e juridiksionit vendas të Nenit 2 (7) më nuk zbatohen, Agjenda, edhe më tutje vazhdoi të jetë e vëmendshme.

Sekretari i Përgjithshëm i OKB-së bindshëm rekomandoi që aspektet, një kohë të gjatë të papërmbushura, të sistemit ndërkombëtar për menaxhimin me konflikte të përforcohen dhe apeloi për negociata për marrëveshjet nga Neni 43 të Kartës së OKB-së, të cilët u iniciuan dhe u dedikuan që t’i vënë në dispozicion ad hoc forcat e armatosura dhe forcat ushtarake në dispozicion të përhershëm të OKB-së. Nëse Këshilli i Sigurisë është ai i cili do t’i autorizojë shpërndarjet e këtilla, në rast të konfliktit të armatosur të

21 Agjenda për Paqe, paragrafi 23-33


67

drejtpërdrejt, Këshilli i Sigurisë i OKB-së, propozoi që njësitë të vihen nën komandën e drejtpërdrejt të Sekretarit të Përgjithshëm.22 Shpërndarjet e këtilla për “zbatimin e paqes” do të ishin më të dobishme gjatë parandalimit të mirëfilltë dhe sprapsjes së dhunës, por gjithashtu edhe për rivendosjen e respektimit të ndërprerjes së zjarrit, si dhe për pengimin e shfaqjes së serishme të dhunës së shtuar. Për shkaqe të ndryshme, përfshirë këtu edhe dinamikën strukturore të anëtarëve të Këshillit të Sigurisë të OKB-së – e cila e pasqyronte balancën e fuqisë globale, në fillim të Luftës së Dytë Botërore - shumica e shteteve kishin për qëllim të jenë të rezervuara në lidhje me disa koncepte të Agjendës. Kjo kishte tendencë ta rrënonte kapacitetin parandalues të OKB-së, si organizatë e sigurisë kolektive globale. Gjithsesi, më me rëndësi është se cilido qoftë konflikt, i cili përfshin një anëtar të përhershëm të Këshillit të Sigurisë të OKB-së, madje edhe aleat të afërt, do të jetë i aftë që t’u shmanget mekanizmave parandalues të OKB-së.

Agjenda për Paqe, parashikon koncept më novator të ndërlidhur me parandalimin e shfaqjes së sërishme të konfliktit: “ndërtimin post konfliktuoz të paqes”, i cili do të përfshinte aktivitete të ndryshme siç janë: demontimin e minave, demobilizimin, çarmatimin dhe riintegrimin deri në mbështetjen e formimit të strukturave demokratike qeverisëse të shtetit post konfliktuoz.

5. Panorama pas Luftës së Ftohtë: Mossuksesi i parandalimit

Natyrisht se pas publikimit të Agjendës për Paqe gjendja në botë nuk mbeti statike. Shtetet, organizatat rajonale dhe sidomos organizatat ndërkombëtare si OKB-ja, vazhduan ta zhvillojnë praktikën e diplomacisë parandaluese. Sekretari i Përgjithshëm i OKB-së e formoi Departamentin e ri për çështje politike, pjesërisht që të sigurojë paralajmërim të hershëm të konflikteve të mundshëm, rekomandime politike për OKB-në dhe aksion parandalues ndërkombëtar, si dhe analizë të opsioneve për aksione të konflikteve në vijim.

Luftërat, ndërhyrjet dhe leksionet e mësuara shkencore nga konfliktet në Angolë, Somali, Haiti dhe ish-Jugosllavi, dhe sidomos nga lufta në Bosnjë e Hercegovinë dhe gjenocidi në Ruandë, në vitin 1994, në mesin e konflikteve të tjerë, Sekretarin e Përgjithshëm e nxitën të mendojë për kapacitetin e 22 Agjenda për Paqe, paragrafi 44


68

zgjidhjes së konflikteve në bashkësinë ndërkombëtare. Në janar të vitit 1995, Sekretari i Përgjithshëm Butros-Gali, e botoi Shtojcën e Agjendës për Paqe.23 Ndër problemet, të cilat ai i detektoi ishte mungesa e personelit të lartë diplomatikë të OKB-së, të aftësuar për realizimin e misioneve parandaluese diplomatike ose të misioneve për vendosjen e paqes dhe vështirësitë rreth financimit të misioneve parandaluese diplomatike.24 Ai e vuri në pah mungesën permanente të aksesit të OKB-së deri te forcat e shpërndara: asnjëra nga 19-të vendet, të cilat kishin njësi në “stend baj”, nuk u pajtua që t’i shpërndajë në misionin UNAMIR në Ruandë, kur Këshilli i Sigurisë aprovoi zgjerimin e UNAMIR-it derisa gjenocidi ishte në vijim, në muajin maj të vitit 1994.25 Gjithsesi, kjo ndodhi në fillim të ngjarjeve traumatike, të cilat e kapluan ndërhyrjen e OKB-së/SHBA-ve në Somali.

Gjenocidi në Ruandë ndodhi pas një procesi paqësor, dhe në praninë e Misionit të OKB-së. Në mënyra të ndryshme, Ruanda ishte rast i mossuksesit kumulativ të parandalimit të konflikteve: madje edhe me informatat e zbulimit, të pranuara me kohë, për dhunë gjenocidi të mundshëm dhe me mision paqeruajtës ndërkombëtar në terren, një grup i vogël liderësh ishte i aftë që me sukses ta paralizojë Këshillin e Sigurisë dhe aq më keq ta mohojnë atë që ndodhte, me mungesë vullneti për të ndërmarrë aksion, i cili do ta pengonte gjenocidin. Komandanti i forcave, gjenerali Romero Daler, me telegramin e tij, të datës 11 janar të vitit 1994, e paralajmëroi Departamentin për Operacione Paqeruajtëse të OKB-së për fushatën “shfarosëse” kundër tutsve ruandez. Siç dihet, Departamenti për Operacione Paqeruajtëse i OKB-së e refuzoi gjeneralin Deler, duke i injoruar edhe paralajmërimet dhe duke i refuzuar kërkesat e tij për dhënien e lejes që të ndërmerr aksion energjik për t’i ndërprerë përplasjet e armatosura, në të cilat do të ndodh gjenocidi. Shkallën e dhunës në Ruandë e vë në dukje fakti se madje edhe përpjekjet e shëndosha dhe permanente për zgjidhjen e konfliktit-me qëllim që të pengohet përshkallëzimi i dhunës, nëse jo shpërthimi i tij fillestar-tërësisht mund të dështojnë, po qe se paqeruajtësit dhe ndërmjetësuesit nuk koordinohen dhe nëse ju mungon vullneti politik

23 Butros Butros Gali, Shtojca e Agjendës për Paqe: referat për pozitën e Sekretarit të Përgjithshëm me rastin e 50-vjetorit të Kombeve të Bashkuara, Raporti i Sekretarit të Përgjithshëm për punën e Organizatës, A/50/60, C/1995/1, 25 janar 1995. 24 Butros Butros Gali, Shtojca e Agjendës për Paqe, paragrafi 28-32. 25 Butros Butros Gali, Shtojca e Agjendës për Paqe, paragrafi 43


69

për t’u ballafaquar me rezultatet e papritura nga puna e tyre dhe nëse palët në konflikt konceptojnë vlerë më të madhe në luftë sesa në zgjidhjen paqësore.

Edhe pse analiza e plotë për mossukseset e bashkësisë ndërkombëtare në Ruandë është jashtë sferës së këtij kapitulli, me rëndësi është të nënvizohet se bashkësia ndërkombëtare me të vërtetë ishte e involvual në Ruandë para gjenocidit. Lufta para gjenocidit në Ruandë i kishte rrënjët shumë dekada para ngjarjeve të vitit 1994, dhe filloi me sulmin e Ruandës prej forcave të Frontit Patriotik të Ruandës (FPR) nga Uganda, në tetor të vitit 1990. Gjatë analizës së tmerrit të gjenocidit shpesh bëhen shkarje, thuaja se menjëherë pas sulmit të FPR-së në vitin 1990, përpjekjet ndërmjetësuese formale dhe joformale u iniciuan nga Belgjika, Zairi, Tanzania, Uganda, OKB-ja, Organizata e Unionit Afrikan dhe nga Organizata të tjera rajonale, si Unioni Ekonomik dhe vendet e rajonit të Liqeneve të Mëdha. Sipas studimit të detajuar të Brus Xhonsit, në lidhje me këtë proces paqeruajtës, “këto përpjekje nuk u krijuan enkas për parandalimin e gjenocidit por ato u krijuan që të pengohet përshkallëzimi i konfliktit dhe të vendosen themelet e paqes". (Jones, 2001). Marrëveshjet për ndërprerjen e zjarrit u nënshkruan në muajin mars të vitit 1991, në shtator të vitit 1991 dhe më 12 korrik të vitit 1992, mirëpo asnjëherë nuk u respektuan.

Qeveria e Ruandës dhe FPR-ja, në qershor të vitit 1992, më në fund filluan me negociata gjithëpërfshirëse paqësore, të lehtësuara me shkathtësi nga Tanzania, me pjesëmarrjen dhe mbështetjen e një numri të madh të vendeve fqinje, si dhe SHBA-së, Francës, Belgjikës, Gjermanisë, Organizatave të Unionit Afrikan dhe OKB-së. Përpjekjet ndërmjetësuese zyrtare u plotësuan me diplomaci të shkallës së dytë, duke i përfshirë edhe përpjekjet e diplomatit special të nominuar nga Papa i Vatikanit. Përpjekjet paqësore kulmin e arritën me Marrëveshjet-Arusha, të firmosura më 4 gusht të viti 1993. Megjithatë, pa dallim se sa i shkathët ishte ndërmjetësimi për proceset paqeruajtëse, pa dallim se sa gjithëpërfshirëse ishin Marrëveshjet–Arusha, asnjëra nuk ishte e suksesshme në drejtim të ndërprerjes së luftës që zhvillohej mes FPR-së dhe Qeverisë së Ruandës. Mbi të gjitha, parandalimi dhe masat për ruajtjen e paqes që u ndërmorën, si rezultat i procesit paqësor, përfshirë edhe shpërndarjen e misionit UNAMIR-it, siguruan paralajmërim të hershëm të gjenocidit vetëm e vetëm që të injorohen në mënyrë efikase nga pothuajse të gjithë aktorët e rëndësishëm ndërkombëtarë. Gjenocidi në Ruandë sikurse edhe në shumë raste të tjera, në të cilat kishte involvim ndërkombëtar, nuk konsiderohen si “mossukses të aksionit parandalues” por si “mossukses që të veprohet në mënyrë parandaluese”. (Ackkermann,


70

1999:25) Kjo, edhe një herë i potencon qëllimet të cilat i parashtruan aksionet e involvimit ndërkombëtar që do t’i përcaktonte apo do të duhej t’i përcaktonte strategjitë konsekuente. Procesi paqësor-Arusha për Ruandën, si gjithëpërfshirës, i strukturuar mirë dhe ashtu siç ishte me qëllim të mirë, rezultoi me marrëveshje paqësore, e cila nuk do të implementohet. Ajo, asnjëherë nuk u strukturua për ta penguar gjenocidin, në çfarë do qoftë mënyre.

Turpi nga debakli në Ruandë ndoshta na ndihmoi që të kuptojmë se pse Sekretari i Përgjithshëm, në vitin 1995, u ngrit mbi detyrat e tij që të negociojë për marrëveshjet nga Neni 43 dhe ta përshpejtojë formimin e forcave për reagim të shpejtë të OKB-së, të cilat çdoherë do t’i ketë në dispozicion Këshilli i Sigurisë kur do të kërkojë ndërhyrjen e tyre në rastet e gjendjes së krizës ndërkombëtare. Forcat e tilla do të kishin kapacitet të madh për parandalimin e konflikteve në kriza, në të cilat nevojiten forca të armatosura, me mandat të gjerë, për t’u parandaluar shpërthimi, përshkallëzimi ose ripërtëritja e konfliktit të armatosur. Siç u nënvizua më lart, vlen të theksohet se po qe se forcat e këtilla i kishte në dispozicion Këshilli i Sigurisë, ai mbase edhe do të pengohej për t'i shpërndarë në konflikt, në të cilin anëtarja e përhershme do të ishte palë e drejtpërdrejtë apo e tërthortë. Lufta amerikane “Luftë sipas zgjedhjes” në Irak dhe, në masë më të vogël, invazioni rus në Gruzi, në muajin gusht të vitit 2008, janë dy shembuj të konflikteve, që anëtarja P5 e inicioi në kundërshtim me konsensusin ndërkombëtar dhe jashtë kuadrit të organizatave ndërkombëtare ose aleancave të themeluara mbrojtëse. Në Shtojcën e Agjendës për Paqe të Sekretarit të Përgjithshëm ai nënvizon se në rastet kur vendet-anëtare janë palë të një konflikti-ndërshtetëror ose të brendshëm, ato i ngrenë barrierat e aktiviteteve parandaluese diplomatike të Sekretariatit. “Është e qartë, Kombet e Bashkuara nuk mund t’i imponojnë aktivitetet e tyre parandaluese dhe paqësore ndaj vendeve-anëtare, të cilat nuk i duan ato. Juridikisht dhe politikisht, kërkesa e tyre, qoftë edhe vetëm pëlqim, për aksion të Kombeve të Bashkuara është sine qua non.”26

Parandalimi, si koncept operativ, megjithatë do të përsëritet si rezultat i mossuksesit të bashkësisë ndërkombëtare, për sa i përket Ruandës, veçanërisht në Konferencë komemorative për gjenocidin në Ruandë, në vitin 2004 dhe në Komisionin ndërkombëtar për ndërhyrje dhe sovranitet

26 Butros Butros Gali, Shtojca e Agjendës për Paqe, paragrafi 28.


71

shtetëror, të cilët e identifikuan përgjegjësinë që të pengohet gjenocidi dhe të pranohet si pozicion më kritik i bashkësisë ndërkombëtare.27

Medoemos duhet të nënvizohet se retrospektiva e bashkësisë ndërkombëtare, sa i përket Ruandës, nuk i pengoi luftërat e ardhshme në Liberi, kaosin dhe kolapsin në Somali, në Republikën Demokratike të Kongos, në Ugandë, mes Izraelit-Hezbollahut, mes Palestinës-Izraelit, në Irak, në Çeçeni, në Pakistan, në Afganistan dhe në shumë vende të tjera. (Zartman, 2005). Ndërkaq, konsensusi ndërkombëtar për përfundimin e Luftës së gjatë në Sudan me SPLM/A, në Sudanin Jugor nuk arriti të interpretohet ndryshe përveç se si një përpjekje e dobët për përfundimin e luftës në Sudan dhe për përfundimin e gjenocidit të dhunshëm në Darfur.

Sidoqoftë, mossuksesi i parandalimit dhe pengesat e aksionit, në asnjë mënyrë nuk e dobësuan domosdoshmërinë për vënien e theksit global mbi parandalimin e konflikteve-si do që të ishte i konceptuar. Në vend të kësaj ata e potencuan emergjencën aktuale për ndërtimin e konsensusit ndërkombëtar i cili do të ishte i dobishëm për sistemet e parandalimit të konflikteve, strategjitë dhe aksionet.

Përderisa OKB-ja vazhdon të jetë pjesë esenciale e cilës do qoftë qasje globale dhe rajonale në parandalimin e konflikteve, përpjekjet për realizimin e disa nga rekomandimeve të Butros-Galit dhe inicimi i të tjerave, janë në rrjedhë. Nën udhëheqjen e Kofi Anan-it, OKB-ja bëri përmirësime të shumta në organizimin dhe punën e vet, me qëllim të zvogëlimit të ngecjeve burokratike dhe në drejtim të implementimit të bashkëpunimit ndërmjet resorëve dhe ndërmjet agjencive gjatë shërbimit të parandalimit.28 Anani e mori në dorë udhëheqjen e aktiviteteve për parandalimin e konflikteve, për shembull, duke u angazhuar personalisht me përpjekje të suksesshme afatgjate për të penguar çfarëdo qoftë shpërthimi të dhunës mes Nigerisë dhe Kamerunit, para dhe pas vitit 2002, dhe pas kësaj Kamerunit ia dhuroi Gadishullin Bakasi, territor i pasur me naftë, për të cilin zhvillohej kontesti. OKB-ja, përkrah të gjitha mangësive të veta, është organizatë ndërkombëtare. Ajo mund të vazhdojë të ketë rol akoma më të fuqishëm dhe

27 Akademia Ndërkombëtare për Paqe, dhjetë vjet pas gjenocidit në Ruandë: ndërtimi i konsensusit për përgjegjësinë e mbrojtjes, raport i Konferencës komemorative për gjenocid në Ruandë, e organizuar bashkërisht nga qeveritë e Ruandës dhe Kanadasë, Kombet e Bashkuara, Nju-Jork, 26 mars viti 2004. http://www.ipacademy.org/pdfs/10_YEARS_AFTER_GENOCIDE.pdf 28 Raporti i Sekretarit të Përgjithshëm për parandalimin e konflikteve të armatosura, A/55/985, C/2001/574, 7 qershor 2001


72

më mirë të organizuar në aktivitete parandaluese të të gjitha llojeve. (Hampson and Malone, 2002).

6. Shpërndarja parandaluese Nëse çdo gjë shkon në rregull, diplomacia parandaluese me sukses do t’i

ndërpresë tendencat e përshkallëzimit ndërsa palët do t’i kthejë në rrugën e zgjidhjes konstruktive, zgjidhjes kolaborative të divergjencave të tyre politike, me mjete që nuk janë të dhunshme. Në raste të shumta, diplomacia parandaluese është ndërmarrë në disa nivele njëkohësisht (OKB, organizata rajonale dhe shtete) me nivele të ndryshme të koordinimit. Mirëpo, paqja e konsoliduar me diplomaci, ndoshta do të duhet të ruhet përmes zbatimit të masave, që do të thotë se diplomacia parandaluese mund të kombinohet me shpërndarje parandaluese të forcave ushtarake.

Ekzistojnë dy raste të aksionit parandalues të cilët me sukses e kombinojnë aksionin parandalues diplomatik të OKB-së dhe aktorëve të tjerë ndërkombëtarë përmes shpërndarjes së misionit parandalues ushtarak “Kaskat Blu”. Këto raste e konfirmojnë përkufizimin për aktivitetet e parandalimit të konflikteve meqë ato u iniciuan në pritje të përshkallëzimit të dhunës. Dy shpërndarje të “mirëfillta” parandaluese janë: MINURCA në Republikën e Afrikës Qendrore dhe UNPREDEP në Maqedoni. Elaborimin tonë në këtë kapitull e kufizojmë vetëm për MINURCA, meqë në pjesën tjetër të librit përpunohet origjina e konfliktit në Maqedoni; inicimi, drejtimi dhe përfundimi i misionit të UNPREDEP-it; shkaqet dhe pasojat e konfliktit etnik post-UNPREDEPIT-it, që shpërtheu në vitin 2001. Në këtë kapitull, duhet të nënvizohet se kontributi i UNPREDEP-it për paqen në Maqedoni u konfirmua me dhimbje dy vjet pas përfundimit të papritur të misionit; dhuna shpërtheu mes grupit militant në prapavijë i lidhur me Kosovën dhe forcat qeveritare maqedonase. Henri Sokalski, diplomat nga Polonia dhe lider i UNPREDEP-it, nga viti 1995 deri në vitin 1998, tha se tërheqja e misionit, Maqedoninë e la të lëngojë nga infiltrimet nga Kosova dhe se vazhdimi i pranisë së tij do u ndihmonte maqedonasve ta shmangin dhunën e dhimbshme etnike të vitit 2001.(Sokalski 2003).


73

6.1. MINURCA dhe Republika Qendrore Afrikane Pas shpërthimit të krizës politike në Republikën Qendrore Afrikane

(RQA) ekzistonte rreziku që ajo të kalojë në konflikt të armatosur me përmasa më të gjera me implikime rajonale (RQA kufizohet me Çadin, Sudanin, Kamerunin, Kongon dhe RDK). Forcat interafrikane të Republikës Qendrore Afrikane (MISAB), u formuan nga presidentët e Gabonit, Burkina Fasos, Çadit dhe Malit, në janar të vitit 1997. Që të katër presidentët ndihmuan në ndërmjetësimin e ndërprerjes së zjarrit ndërmjet Qeverisë së RQA-s dhe grupeve të rebeluara të armatosura, dhe menjëherë pasoi marrëveshja e detajizuar e konfliktit (Marrëveshjet-Bangui). Mirëpo, situata politike, ushtarake dhe ajo socio-ekonomike vazhduan të jenë të paqëndrueshme dhe iu nënshtruan dhunës, edhe pse luftë e tërësishme qytetare akoma nuk kishte shpërthyer. Marrëveshjet e njëpasnjëshme për ndërprerjen e zjarrit u nënshkruan në qershor dhe korrik të vitit 1997. Në gusht të vitit 1997, Presidenti i RQA-s kërkoi që Këshilli i Sigurisë pranë OKB-së t’i vë nën kompetencat e veta MISAB, dhe sipas Rezolutave 1125 dhe 1136 (1997), Këshilli i Sigurisë e autorizoi dhe e propozoi mandatin e MISAB, sipas Kreut VII. Para skadimit të autorizimit të Këshillit të Sigurisë për MISAB, në janar të vitit 1998, Sekretari i Përgjithshëm kërkoi që MISAB të zëvendësohet me operacion paqeruajtës të OKB-së.29 OKB-ja e formoi MINURCA (Mision i OKB-së në Republikën Qendrore Afrikane) me Rezolutën 1159 (1998) të 27 marsit të vitit 1998.

MINURCA nuk shpërndau persona të armatosur me kaska blu në Republikën Qendrore Afrikane për të bërë vetëm monitorim pasiv të ngjarjeve. Misioni ishte relativisht agresiv në drejtim të pengimit dhe “amortizimit të kërcënimeve ndaj sigurisë së vendit”, për këtë nevojitej krijimi i një ambienti të qëndrueshëm në mënyrë që të fillonte procesi paqësor. Këshilli i Sigurisë, me Rezoluta të njëpasnjëshme-Kreu VII, në mënyrë permanente ia vazhdonte mandatin MINURCA-s për vitin e ardhshëm, që të inkuadrohet edhe ajo në atë që sot njihet si detyrë për ndërtimin e paqes, në përfshirjen e dhënies së ndihmës gjatë zgjedhjeve, demobilizimit, çarmatimit dhe rishpërndarjes së mbështetjes të misionit politik, në mënyrë që të përfundojë monitorimi dhe të inkurajohet

29 Raport i Sekretarit të Përgjithshëm konform Rezolutës 1136 (1997), e cila ka të bëjë me situatën në Republikën Qendrore Afrikane. C/1998/61, 23 janar, 1998


74

implementimi i Marrëveshjeve-Bangui. E tërë korniza e këtij operacioni, jashtëzakonisht të vogël, mbeti konsistente: dispozita për sigurinë e popullatës dhe personelit ndërkombëtar dhe mënyra e atillë e parandalimit të konfliktit. MINURCA është e akredituar përmes krijimit të klimës për dialog konstruktiv politik në kuadër të RQA-s. Në raportet e veta të njëpasnjëshme, Sekretari i Përgjithshëm i konfirmoi aksionet e shumta parandaluese që i ndërmori MINURCA, në mesin e të cilave edhe shpërndarjet strategjike rreth vendit dhe kryeqytetit, që të pengohen shpërthimet e dhunës, të parandalohen përshkallëzimet, të çarmatosen grupet në konflikt, të shkatërrohen armët dhe primarja të sigurohet paqe për popullatën derisa Armata Kombëtare akoma ishte e transformuar sipas marrëveshjes për paqe.30 Sekretari i Përgjithshëm planifikoi ta njoftojë Qeverinë e RQA-s se shpërndarja e mëtutjeshme e MINURCA-s do të varet nga përparimi gradual i Qeverisë në implementimin e marrëveshjeve të paqes.31 MINURCA është rast i suksesshëm i parandalimit të konflikteve, i cili mbështetej mbi shpërndarjen parandaluese të lehtë të forcave të OKB-së me mandat të gjerë. Ndofta si rezultat i konflikteve katastrofale të cilat e pushtuan RQA-n dhe faktit që konfliktet e rënda e të përgjakshme botërore kërkojnë ndërhyrje më të madhe dhe më shumë e tërheqin vëmendjen e mediave sesa sukseset relativisht të qeta, ky rast, në masë të madhe ishte një shkarje si nga teoricienët ashtu edhe nga prakticientët.

Do të nënvizojmë se ne do ta çmojmë përgjigjen përkatëse inicuese rajonale të konfliktit potencial në RQA; transformimin përfundimtar të tij në mision më të fuqishëm të autorizuar të OKB-së, lidhjen eksplicite të Sekretarit të Përgjithshëm me vullnetin e OKB-së për ta mbështetur misionin dhe vullnetin e Qeverisë, në kuptim të implementimit të detyrave të veta sipas marrëveshjes për paqe.

30 Raporti i Tretë i Sekretarit të Përgjithshëm për Misionin e Kombeve të Bashkuara në Republikën Qendrore Afrikane, konform Rezolutës 1201 (1998) të Këshillit të Sigurisë të OKB-së të datës 15 tetor 1998. C/1998/1203, 18 dhjetor 1998. 31 Në fund MINURCA u zëvendësua me mision të ri: zyra për mbështetjen e ndërtimit të Paqes në Republikën Qendrore Afrikane (BONUCA). Shih Kombet e Bashkuara “Republika Qendrore Afrikane, historiku MINURCA” http://www.un.org/Depts/DPKO/Missions/minurcaB.htm


75

7. Kritikat në lidhje me parandalimin e konflikteve

Koncepti i parandalimit të konflikteve dhe aktivitetet e kësaj sfere nuk janë pa kritika. Parandalimi i konflikteve, siç përshkruhet nga Butros-Gali, nga disa u kritikuan si tepër vëllimor. Me të vërtetë në tajmingun ambicioz të Agjendës, koncepti e përfshin tërë ciklin e konfliktit. Madje ka polemika se përpjekjet në lidhje me tajmingun e dobët për parandalimin e konfliktit vetëm mund ta vonojnë fillimin e fazës së dhunshme të një konflikti. Edhe një herë, fjalën e ka lutja për strategji dhe internacionalizim.

Stedman (1995: 17-19) publikisht pohon se disa konflikte doemos duhet “të përkeqësohen përpara se të njëjtit të përmirësohen”. Në evoluimin e tij negativ, për sa i përket njohjes së nxituar të pavarësisë së Sllovenisë dhe Kroacisë nga ana e Evropës, ai pohoi se “insistimi për ndërmarrjen e aksionit parandalues – për të bërë diçka, çfarëdo qoftë – mund të shpijë deri në politika të papërpunuara dhe mungesë të aspektit strategjik.” Ai në vazhdim pohon se: “parandalimi i luftës në Somali, Bosnjë dhe Ruandë do të përfshinte rrezik të konsiderueshëm dhe kosto të lartë.” Aspekti konstruktiv i kritikës së tij kërkon përparësi, interesa të qarta dhe resurse adekuate për angazhime parandaluese, në mënyrë që ato të mos bëhen vetëm mundësi e mossuksesit të hershëm. (Stedman 1995: 20).

Majkël Lund, për parandalimin e konflikteve ka shkruar, dhe ka vërejtur se aktivitetet për zgjidhjen e konflikteve të ndërmarra, me qëllim të analizimit të shkaqeve kryesore të konflikteve, praktikisht në aspekt afatgjatë mund t’i huq indikatorët akut të dhunës së drejtpërdrejtë politike, sidomos në luftërat e brendshme. (Lund 1996: 383). Të tjerët, kanë nënvizuar se tranzicionet në demokraci dhe në kapitalizmin e tregtisë së lirë, që synon njerëzve t’u sigurojë pjesëmarrje më të suksesshme në sistemin politik dhe ekonomik, praktikisht mund ta përkeqësojë konfliktin kur partitë politike në ekspansion, konkurrentët i perceptojnë si kundërshtarë për kontrollin e resurseve dhe fuqisë, ashtu si reformat ekonomike që i kanalizojnë mënyrat e vjetra të distribuimit të mbështetjes dhe sigurisë elementare. (Crawford 1998).

Çështja e kohës, siç nënvizohet, nuk duhet të ketë theks të veçantë dhe as të neglizhohet. Koncepti i gjerë i parandalimit të konflikteve, i cili e përfshin cilin do qoftë aktivitet të mundshëm të menaxhimit të konflikteve, në cilën do qoftë kohë të ciklit zhvillimor të një konflikti, e redukton validitetin e


76

konceptit. Megjithatë, ka shumë pika të konfliktit gjatë të cilave aktivitetet parandaluese mund ta kenë efektin e dëshiruar. Mbështetësit e teorisë së pjekurisë, konkretisht polemizonin se paralizimi i ndërsjellë cenues (MHS) dhe mundësia e ndërsjellë tërheqëse (MEO) ndihmojnë në drejtim të krijimit të momenteve të pjekura për përshkallëzimin e konfliktit. (Touval and Zartman 2001). Diplomacia parandaluese kreative mund t’i rris perceptimet e MHS-së dhe të propozojë MEO-s në çdo kohë të konfliktit. Është e vërtetë se akordimi i keq i kohës dhe strukturimi i keq i ndërmjetësimit mund të çojë deri në rezultate më të këqija të përkohshme sesa konflikti, këtë e dëshmoi ndërmjetësimi BE/OSBE të cilit i parapriu Franca, Finlanda, dhe SHBA-të në konfliktin Ruso-Gjeorgjian, në tetor të vitit 2008. Njëherësh, ndërmjetësimi bëhet pas humbjeve të konsiderueshme të njerëzve apo pasi të vazhdojë konflikti dhe të demonstrohet “pavendosmëri”, në këto raste besohet se ndërmjetësimi është më pak i suksesshëm sesa përpjekjet e ndërmarra para dhunës masive. Diplomacia parandaluese–në formën e ndërmjetësimit ndërkombëtar në konflikt para ballafaqimit me viktima të konsiderueshme në njerëz– nuk shfrytëzohet sa duhet. (Bercovich and Fretter 2007; Lund 1996: 384).

Lundi parandalimin e përkufizoi si: ”Kurdisje parandaluese të aksioneve gjatë fazave të paradhunshme të konflikteve të veçanta iniciale” dhe nënvizon se ai nuk duhet të limitohet me: ndërmjetësimin, i cili mund të përmbajë aktivitete të tjera për zgjidhjen e konflikteve. Mes tjerash, ai mund të përfshijë, por jo të kufizohet me arbitrazh, punëtori për zgjidhjen e problemeve, ndihmë ekonomike dhe zhvillimore, mediat dhe fushata informative në dobi të paqes. (Lund 1996: 384-385). Instrumentet e këtilla mund të shfrytëzohen njëkohësisht. Lundi nënvizon se në mesin e kushteve të tjera për suksesin e përpjekjeve të këtilla është mungesa e palëve që angazhohen për t’i dobësuar përpjekjet parandaluese përmes dispozitës për ndihmë ushtarake.

Zartman (2007:19), si njëri nga studiuesit më eminent të konflikteve ndërkombëtare dhe të zgjidhjes së tyre, e lavdëron parandalimin e konflikteve, ndërsa nga ana tjetër me kujdes nënvizon se kjo paraqet dilemë për analistët dhe prakticientët: “...Por në ç’mënyrë publiku i gjerë dhe Qeveria do të mobilizohen me kujdes kur kriza potenciale akoma është e ftohtë? Në ç’mënyrë mund të dallohet konflikti i cili do të shndërrohet në krizë, prandaj nevojitet parandalimi nga pala, e cila do të vetëviktimizohet dhe do të zhduket pa shkaktuar dëme?”


77

Zartmani këto çështje i parashtron si hyrje në Kreun e mëvonshëm të Herbert Kelman (2007), i cili hulumton disa procese socio-psikologjike të cilët ndihmojnë që të sqarohet lindja dhe kohëzgjatja e konfliktit. Gjithashtu, janë nënvizuar edhe hulumtime të cilat e tërheqin vëmendjen e tendencës kolektive të njerëzve që ta deformojnë miratimin e vendimeve me seleksionim tejmase dhe joadekuat në drejtim të kërkimit të informatave dhe procedimit të informatave.

Rezistenca ndaj ndryshimeve, në këtë rast të ndërmerret aksion i hershëm parandalues para se konflikti të rezultojë me dhunë dhe viktima, është një motiv më shumë se sa stagnimi ose vështirësitë burokratike për mobilizimin e aksionit kolektiv. Ne, gjithashtu, jemi të “padurueshëm” t’i rezistojmë në mënyrë që të bëjmë diçka më ndryshe. Kjo duhet të na shqetësojë sepse e njëjta do të thotë se sistemet për paralajmërim të hershëm, grumbullimi i gjendjeve të zbulimit dhe analiza e konflikteve akoma ka mundësi që të mos arrijnë t’i i bindin vendimmarrësit dhe opinionin publik për atë se aksioni parandalues–pa dallim se a është në formë të diplomacisë ose sigurisë, apo kombinim i të dyjave–duhet doemos të ndërmerret shpejtë.

Parandalimi i konflikteve u rrit në masë të konsiderueshme në dy dekadat e fundit, si fushë e hulumtimit dhe fushë e praktikimit. Kjo rritje gjeneron debate të shëndosha në lidhje me analiza përkatëse të fakteve të konfliktit dhe mekanizmave përkatës për parandalim, të cilët mund të implementohen në dhe gjatë fazave të konfliktit. Evolucioni konceptual i inkurajoi shtetet dhe aktorët ndërkombëtarë, si OKB-në, që t’i njoh proceset e tyre të brendshme diplomatike dhe t’i koordinojë mekanizmat e tyre parandalues. Rastet, në të cilat aksioni parandalues nuk ia doli që të materializohet, e motivuan bashkësinë ndërkombëtare që të angazhohet për shkëmbimin sa i përket nevojës për kulturë të aksionit dhe parandalimit kundrejt kulturës së reaksionit. Është e qartë se bashkësia ndërkombëtare duhet të kalojë një rrugë të gjatë, sa i përket mobilizimit të vullnetit politik, duke grumbulluar dhe analizuar të dhëna për konfliktin dhe duke vendosur norma të reja, të cilat do ta udhëheqin aksionin parandalues. Ne, filluam të mësojmë prej mossukseseve dhe të presim suksese. Parandalimi, për tërë ekuivokun dhe kompleksitetin që i përshkon nevojat aktuale, edhe më tutje i tërheq të gjithë ata të cilët dëshirojnë që humanizmi ta shmang tmerrin e luftës dhe të zbatojë mënyra kreative dhe më pak të detyrueshme, në përcaktimin e konfliktit.


78

Referencat

Ackermann, Alice. Making Peace Prevail: Preventing Violent Conflict in Macedonia (Syracuse, NY: Syracuse University Press, 1999)

Bercovitch, Jacob and Judith Fretter, “Studying International Mediation: Developing Data Sets on Mediation, Looking for Patterns, and Searching for Answers,“ International Negotiation, vol. 12, no. 2 (2007)

Crawford, J. “The Causes of Cultural Conflict: An Institutional Approach,“ in Crawford, B. and Ronnie D. Lipschutz, eds. The Myth of “Ethnic Conflict: Politics, Economics and “Cultural“ Violence (Berkeley: UC Berkeley Press, 1998)

Hampson, Fen Osler and David Malone, eds. From Reaction to Conflict Prevention: Opportunities for the UN System (Boulder, CO: Lynne Rienner Press, 2002)

Kelman, Herbert.“Social Psychological Dimensions of International Conflict,“ in I. William Zartman, ed., Peacemaking in International Conflict (Washington DC: United States Institute of Peace Press, rev’d ed. 2007)

Lund, Michael S. “Early Warning and Preventive Diplomacy,“ in Chester Crocker, Fen Osler Hampson and Pamela Aall, eds., Managing Global Chaos (Washington DC: United States Institute of Peace Press, 1996)

el-Sadat, Anwar. In Search of Identity (New York: Harper Row, 1977)

Sokalski, Henryk. An Ounce of Prevention: Macedonia and the UN Experience in Preventive Diplomacy (Washington, DC: United States Institute of Peace Press, 2003)

Stedman, Stephen J. “Alchemy for a New World Order: Overselling ‘Preventive Diplomacy’,“ Foreign Affairs, vol. 74, no. 3 (May/June 1995)

Touval, Saadia and I. William Zartman, “International Mediation in the Post Cold War World,“ in Chester Crocker, Fen Osler Hampson and Pamela Aall, eds., Turbulent Peace (Washington, DC: United States Institute of Peace Press, 2001)

Zartman, I. William. Cowardly Lions: Missed Opportunities to Prevent Deadly Conflict and State Collapse (Lynne Rienner, 2005)

Zartman, I. William, ed., Peacemaking in International Conflict (Washington DC: United States Institute of Peace Press, rev’d ed. 2007)

Kreu III PARANDALIMI DHE ZGJIDHJA E KONFLIKTIT NË

REPUBLIKËN E MAQEDONISË

81

Kreu III PARANDALIMI DHE ZGJIDHJA E KONFLIKTIT NË REPUBLIKËN E MAQEDONISË32

1. PREMISAT SOCIO-EKONOMIKE, POLITIKE DHE ETNIKE NË SHOQËRINË MAQEDONASE PAS PAVARËSIMIT Marina Mitrevska

Me shpërbërjen e Marrëveshjes së Varshavës (1991) dhe ndarjes në blloqe të botës, në Ballkan sërish ndodhi ndryshimi i hartës politike. Dezintegrimi i Republikës Socialiste Federative të Jugosllavisë mundësoi që në Ballkan të krijohen pesë shtete të reja, të cilat sovranitetin e tyre, në përgjithësi përmes përplasjeve ushtarake, e bartën në shtetet e reja të krijuara.33 Thënë me fjalë të tjera, me krizën gjithnjë e më të thellë ekonomike, politike dhe shoqërore, në të cilën futej Republika Socialiste Federative e Jugosllavisë (RSFJ) paralajmërohej shthurje dramatike. Faza e fundit e historisë politike të ish-Jugosllavisë e konfirmoi tezën e Adam Mihnik-ut se nacionalizmi është stadiumi më i lartë i komunizmit. Elita komuniste, e fragmentuar në shtetin tanimë të konfederalizuar, ishte e pafuqishme të ballafaqohej me krizën e thellë socio-ekonomike, dhe ia mësyu etno-nacionalizmit. E gjithë kjo ndodhte në kohën e depërtimit të parë të ideve liberal-demokratike, të cilat qëllimisht u komprometuan dhe u keqpërdorën. Implementimi i sistemit shumëpartiak dhe mbajtja e zgjedhjeve të para shumëpartiake, nëpër Republika, u realizua në një atmosferë të mobilizimit etnopolitik, ndërkaq partitë e reja kishin emblema të pastra etnike. (Vankovska, 2007:197). Kur më nuk mund të pengohej procesi i shpërbërjes, ndërkaq, shthurja e kobshme u bë realitet, Kuvendi i Republikës 32 Republika e Maqedonisë është shtet i Evropës Jugore. Gjendet në pjesën Qendrore të Gadishullit Ballkanik dhe është vend karakteristik ballkanik. Përfshin një sipërfaqe prej 25.713 km2, dhe sipas madhësisë së territorit, mund të klasifikohet në grupin e shteteve të vogla të Kontinentit të Evropës siç janë: Shqipëria, Sllovenia, Holanda dhe Belgjika. 33 Me gjerë shih: Mileski, T (2005) “Maqedonia – Kubi i Rubikut në Ballkan”. Shkup: Fakulteti Filozofik, fq. 51


82

së Maqedonisë, me konsensus e miratoi Deklaratën për Shtetin sovran dhe të pavarur të Maqedonisë34, në të cilën në mënyrë eksplicite deklarohet: “Qytetarët e Republikës së Maqedonisë, në mënyrë demokratike, shkruan një faqe të re në historinë shumëshekullore maqedonase për rrumbullakimin e pavarësisë dhe sovranitetit të Maqedonisë si shtet.” Gjithashtu, dokumenti kishte karakter politik dhe kushtetues. Në Preambulë, si bazë juridike, u cek neni 1 nga Konventa Ndërkombëtare për të Drejta Politike dhe Qytetare, e vitit 1966, e cila e garanton të drejtën e vetëpëcaktimit të të gjitha kombeve, përkatësisht të drejtën e tyre për vetëpërcaktim të lirë të statusit politik dhe zhvillimit social, kulturor dhe ekonomik. Në këtë mënyrë, vendimi politik i Kuvendit e mori edhe legjitimitetin e tij ndërkombëtar. Në bazë të Deklaratës, në muajin gusht të vitit 1991, Kuvendi shpalli Referendum për pavarësi, i cili u mbajt më 8 shtator të vitit 1991, në të cilin qytetarët me shumicë të madhe u deklaruan për shtet të pavarur, ose më saktë, nga 76% e qytetarëve, me të drejtë vote, për pavarësinë votuan 95,32%, përkatësisht 72% i trupit votues. Pas shpalljes së rezultateve të Referendumit, i cili ishte këshillëdhënës, dhe jo i detyrueshëm, Kuvendi, me 17 shtator të vitit 1991, e miratoi Deklaratën e pavarësisë. Korniza e re juridike dhe politike e Republikës së pavarur dhe sovrane të Maqedonisë u kompletua me miratimin e Kushtetutës, me 17 nëntor të vitit 1991. Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë paraqiste një akt plotësisht të pavarur kushtetues, e cila sipas konceptit të saj dhe karakteristikave themelore, inkorporon rend të ri kushtetues në Republikën e Maqedonisë: Ajo e pasqyron vizionin dhe nevojën e një shteti dhe shoqërie bashkëkohore, të mbështetur mbi sovranitetin dhe të drejtën e qytetarëve për shtet të organizuar në mënyrë moderne dhe parimin e ndarjes së pushtetit. Gjithashtu, me Kushtetutën e re, u inkorporua edhe sistemi i ri politik, i planifikuar dhe i konceptuar si demokraci parlamentare me orientim liberal, si substrat i tij politiko-filozofik. Në këtë kontekst duhet të potencohet fakti se në muajin dhjetor u miratua edhe Deklarata për njohjen ndërkombëtare të Republikës së Maqedonisë, si shtet sovran dhe i pavarur, ndërkaq në muajin janar të vitit 1992, me Ligjin kushtetues u vendos që Republika e Maqedonisë të pushojë me participimin në organet federative të pushtetit dhe ua ndërpreu mandatin të gjithë funksionarëve federativë. Në këtë mënyrë, Maqedonia u bë Republika e vetme e ish-Jugosllavisë, e cila e konstituoi

34 Deklaratën e ka miratuar Kuvendi i Republikës Socialiste të Maqedonisë, më datë 25 janar të vitit 1991.

Kreu III PARANDALIMI DHE ZGJIDHJA E KONFLIKTIT NË REPUBLIKËN E MAQEDONISË

83

shtetin dhe doli nga federata në mënyrë të paqësore. Kjo, në mënyrë plotësuese, u konfirmua me nënshkrimin e marrëveshjes për tërheqjen paqësore të njësive të Armatës Popullore të Jugosllavisë (APJ), nga territori i Maqedonisë. Më 8 prill të vitit 1993, Republika e Maqedonisë u bë anëtare e OKB-së, dhe më vonë edhe e organizatave të tjera ndërkombëtare. (Vankovska, 2007:198), (Republika e Maqedonisë në tetor të vitit 1993 u pranua si anëtare me të drejta të plota në OSBE; në nëntor të vitit 1995 u pranua në Këshillin e Evropës; në 15 nëntor të viti 1995 u pranua në Partneritet për Paqe; në vitin 1997 u bë anëtare e Këshillit Evroatlantik për Partneritet; më 29 prill të vitit 1997 Republika e Maqedonisë firmosi Marrëveshje për bashkëpunim me Bashkimin Evropian; më 9 prill të viti 2001 nënshkroi Marrëveshjen për Stabilizim dhe Asocim me Bashkimin Evropian). Së këtejmi, është me rëndësi ta kemi parasysh atë se krahas vlerësimit pozitiv të të ashtuquajturit Komision i Badenterit, i formuar nga ana e Bashkësisë Ekonomike Evropiane të atëhershme (Bashkimi Evropian i tanishëm), në të cilin në mënyrë eksplicite u konfirmua se Republika e Maqedonisë i përmbush të gjitha kushtet për njohje ndërkombëtare (bashkë me Slloveninë), vendi një kohë të gjatë u ballafaqua me probleme pikërisht të planit të njohjes më të gjerë ndërkombëtare. Si rezultat i presioneve nga ana e Greqisë erdhi deri në ndryshimet e para përmes amendamenteve të Kushtetutës, në janar të vitit 1992. Amendamenti I, deklaron se Republika e Maqedonisë nuk ka pretendime territoriale ndaj cilit do qoftë shtet fqinj, ndërkaq Amendamenti II vë në pah se gjatë praktikimit të kujdesit për bashkëkombësit në shtete të tjera, Republika nuk do të ndërhyjë në të drejtat sovrane të shteteve të tjera dhe në punët e tyre të brendshme. (Vankovska, 2007:198).

Nga aspekti socio-ekonomik, Republika e Maqedonisë, pas pavarësimit, nuk u karakterizua me rritje të bruto prodhimit vendor, gjë që vë në dukje se sistemi i cili mbështetet mbi pronën shoqërore më nuk është në gjendje të jep efekte pozitive ekonomike. Ndryshimet që u bënë, si rezultat i tranzicionit të filluar, iniciuan edhe tendenca të tjera negative të zhvillimit, siç është zhvillimi joadekuat gjeografik dhe rritja e dallimeve sociale ndërmjet qytetarëve në Maqedoni. Këto elemente e rritën nivelin e pasigurisë sociale dhe ekonomike.

Nga ana tjetër, pritej që, në shoqërinë e re të lirë qytetare, plotësisht të funksionojnë institucionet demokratike, ekonomia e tregut dhe inkorporomi i


84

pluralizmit politik. Përkatësisht, mes tjerash, pritej një zhvillim shumë më i shpejtë i ekonomisë. Por, që në fillim të tranzicionit, Maqedonia u ballafaqua me presione të jashtme politike dhe ekonomike. Sipas disa vlerësimeve të ekspertëve, këto presione, privatizimi joefikas dhe ristrukturimi ekonomik në masë të madhe, i reduktuan performansat ekonomike, gjë që nga ana tjetër rezultoi me përjashtime masive nga puna, zvogëlim serioz të standardit jetësor dhe rritje rapide të varfërisë. Ky është njëri nga treguesit se në ish-RSFJ-në, Maqedonia ishte njëra nga Republikat më të pazhvilluara. Në kushte të këtilla, me pavarësimin, situata u përkeqësua në mënyrë plotësuese. U humb ish-tregu i përbashkët dhe njëkohësisht vendi u ballafaqua edhe me probleme ekonomike shtesë, të shkaktuara nga embargoja e dyfishtë-njëra nga ana e Greqisë për shkak të problemit me emrin dhe tjetra e imponuar përmes nevojës që të respektohen rezolutat e KB-së për sanksione ekonomike ndaj Republikës Federative të Jugosllavisë (RFJ). Nga këto shkaqe kushtet socio-ekonomike në Maqedoni gjithnjë e më shumë kishin tendencë negative të zhvillimit.

Në këtë kontekst duhet të potencohet edhe fakti se në Republikën e Maqedonisë specifike ishin edhe premisat etnike. Përkatësisht, në Republikën e Maqedonisë, krahas popullsisë maqedonase jeton edhe popullsi me përkatësi tjetër etnike. Gjendja e këtillë, sikurse dhe në një numër më të madh të shteteve të rajonit, është rezultat i dyndjeve të popullsisë në të kaluarën, të shkaktuara si rrjedhojë e luftërave, shkaqeve politike dhe ekonomike.


85

Tabela nr. 1 Përkatësia kombëtare e popullsisë në Republikën e Maqedonisë

PËRKATËSIA KOMBËTARE

Viti i regjistrimit

Maqedonas Shqiptarë Turq Romë Serbë Vlleh

Nr. 789648 197389 95940 19500 29721 9511 1948

% 68.49 17.12 8.32 1.69 2.58 0.83 Nr. 860699 162524 203938 20462 35112 9668 1953

% 65.98 12.45 15.63 1.57 2.69 0.67 Nr. 1000854 183108 131481 20606 42728 8046 1961

% 71.19 13.02 9.35 1.47 3.04 0.57 Nr. 1142375 279871 108552 24505 46465 7190 1971

% 69.35 1.98 6.59 1.49 2.82 0.44 Nr. 1279323 377208 86591 43125 44468 6384 1981

% 67.01 19.76 4.54 2.26 2.33 0.33 Nr. 1295964 441104 78019 43707 40228 8601 1994

% 66.6 22.6 4.1 2.3 2.1 0.5

Nr. 1297981 509083 77959 53879 35939 9695 2002

% 64.17 25.17 3.85 2.66 1.77 0.47

Malazezë Kroatë Myslimanë Sllovenë Jugosllavë/ Boshnjakë

Të tjerë

Nr. 2348 2090 1560 729 -/- 4550 1948

% 0.20 0.18 0.14 0.06 -/- 0.39 Nr. 2526 2770 1591 983 -/- 5241 1953

% 0.19 0.21 0.12 0.08 -/- 0.40 Nr. 3414 3801 3002 1147 1260/- 6545 1961

% 0.24 0.27 0.21 0.08 0.09/- 0.47 Nr. 3246 3882 1248 838 3652/- 25484 1971

% 0.20 0.23 0.08 0.05 0.22/- 1.55 Nr. 3920 3307 39513 648 14225/- 10424 1981

% 0.21 0.17 2.07 0.03 0.74/- 0.55 Nr. 2318 2248 15418 403 -/- 17922 1994

% 0.12 0.12 0.8 0.02 -/- 0.9

Nr. 2003 2686 2553 365 -/17018 14839 2002

% 0.1 0.3 0.12 0.01 -/0.84 0.73

Gjithsej popullsi sipas viteve të regjistrimit 1948 1953 1961 1971 1981 1994 2002

1152986 1304514 1406003 1647308 1909136 1945932 2022547

Burimi: Mileski, 2005:235


86

Analiza e Tabelës35 na çon në përfundimin se zvogëlohet numri i maqedonasve. Kjo do të thotë se zvogëlimi, sipas përqindjes, i popullsisë maqedonase në dekadat e kaluara, vë në pah tendenca mjaft negative demografike të zvogëlimit të vazhdueshëm të popullsisë maqedonase. (Sipas të dhënave nga regjistrimi i vitit 1948, maqedonasit kanë qenë të përfaqësuar me 789 648 banorë, që paraqet 68,49% të popullsisë së përgjithshme, në vitin 1953, përqindja e popullsisë maqedonase, në numrin e përgjithshëm ka qenë 65,98%. Në vitin 1961, maqedonasit marrin pjesë me 71,19% të popullsisë së përgjithshme. Kjo rritje, në rend të parë është si rezultat i shpërnguljes masive të turqve, në periudhën prej vitit 1953 deri në vitin 1961. Sipas të dhënave të regjistrimit të vitit 1971, maqedonasit marrin pjesë me 69,35%, në vitin 1981 me 67,01%, në vitin 1994 përfaqësohen me 66,6% nga numri i përgjithshëm i popullsisë, ndërkaq në vitin 2002, përfaqësimi i tyre është 64,17%).(Mileski, 2005:236).

Mirëpo, popullsia shqiptare shënon rritje të vazhdueshme (sipas të dhënave të vitit 1948 në numrin e përgjithshëm të popullsisë së regjistruar kanë marrë pjesë me gjithsej 197 389 banorë ose me 17,12%. Përkatësisht, në regjistrimin e vitit 1953, në mënyrë evidente zvogëlohet përqindja e popullsisë shqiptare. Shkaku për këtë gjendje qëndron në atë se turqit, maqedonasit myslimanë dhe romët, të cilët në vitin 1948 u evidentuan si shqiptarë, tani janë regjistruar si turq, për shkak të interesimit të tyre që të shpërngulen në Turqi. Nga viti 1961 deri në vitin 1981 pjesëmarrja në përqindje e shqiptarëve, në numrin e përgjithshëm të popullsisë, shënon rritje të vazhdueshme. Në vitin 1994, kjo përqindje shënon rritje rapide dhe është 22,6%, ndërsa në vitin 2002 kjo përqindje është 25,17%). Duke i respektuar këto të dhëna, mund të konstatojmë se popullsia shqiptare në Republikën e Maqedonisë shënon rritje të vazhdueshme, si rezultat i shtimit të lart natyror dhe shpërnguljes së shqiptarëve nga Kosova. Së këtejmi, është me rëndësi të kihet parasysh se kjo rritje domosdoshmërisht shpie në ndryshimin e përbërjes etnike të hartës etno-territoriale të Republikës së Maqedonisë dhe krijimin e enklavave, të cilat në konstelacione të caktuara të marrëdhënieve mund të kenë ndikim negativ mbi sigurinë e përgjithshme të shtetit.

Në këtë aspekt mund të konstatohet se në periudhën kryesore të kaluar u bë e qartë se Republika e Maqedonisë, si shtet i pavarur dhe sovran në Gadishullin Ballkanik, nga njëra anë i përjeton të gjitha proceset, ndryshimet dhe zhvendosjet që ndodhin në këto hapësira dhe të cilat në një ose në mënyrë tjetër ndikojnë mbi stabilitetin e tij dhe nga ana tjetër statusin e tij juridiko-ndërkombëtar filloi ta ndërtojë në periudhë të pasigurisë së madhe dhe ballafaqohej me një sërë problemesh të sigurisë të llojit dhe 35 Tabela është marrë nga Mileski T., (2005) “Maqedonia-Kubi i Rubikut në Ballkan”. Shkup: Fakulteti Filozofik, fq. 235.


87

intensitetit të ndryshëm (ndarja dhe pavarësimi nga ish-Jugosllavia e përcjellë me rrezik të lart të natyrës së krizës ushtarake-politike, embargoja ekonomike nga Greqia, konflikti në Bosnjë e Hercegovinë me rrezik të lart të zgjerimit të tij në Kosovë dhe Maqedoni, kriza në Shqipëri e vitit 1998 dhe bartja e armëve në territorin e Kosovës dhe Maqedonisë, kriza rreth Universitetit të Tetovës, roli i ndërhyrjes së NATO-s në Kosovë, kriza me refugjatët e Kosovës e vitit 1999). Mirëpo, edhe në kushte të këtilla specifike-politike, socio-ekonomike dhe etnike, Maqedonia, një kohë të gjatë, konsiderohej si “Oazë e Paqes” në tërë rajonin, e cila për fat të keq ishte një teatër endemik i përplasjeve të mëdha ndëretnike të shkaktuara me shpërbërjen e ish-Republikës Socialiste Federative të Jugosllavisë (RSFJ). Në kushte të këtilla, Maqedonia “dominoja e fundit e krizës Jugosllave”, në vitin kritik 2001, e përjetoi krizën e thellë ndëretnike.”36 Pikërisht për këtë, në vazhdim do të përpiqemi që t'i analizojmë aspektet shumëdimensionale të konfliktit në Maqedoni. Por, me këtë rast pa pretendime që analiza të jetë subjektive, dhe aq më pak e politizuar. Me fjalë të tjera, në një atmosferë në të cilën perceptimet e konfliktit në Maqedoni, në lidhje me shkaqet, me palët e përfshira në konflikt, interesat e tyre të kundërta, me mënyrën e realizimit të interesave, përshkallëzimin e konfliktit në krizë dhe përdorimin e forcës për realizimin e qëllimeve, me jolegjitimitetin e dhunës, e determinojnë drejtimin se ku duhet t'i kërkojmë përgjigjet e mundshme të shkaqeve të konfliktit dhe të revoltit të shqiptarëve.

36 Deklarata e Fransoa Leotarit (Francois Leotard), lehtësues i BE-së në Maqedoni gjatë periudhës së përshkallëzimit të konfliktit.


88

2. ORIGJINA E TENSIONEVE MES BASHKËSISË SHQIPTARE DHE MAQEDONASE NË REPUBLIKËN E MAQEDONISË Marina Mitrevska

“Pothuajse ekziston marrëveshje universale, sipas së cilës parandalimi është më i pranueshëm sesa kurimi, ndërsa strategjitë e parandalimit medoemos duhet të orientohen kah rrënjët e shkaqeve të konfliktit dhe jo vetëm kah simptomat e dhunës.” (Annan 2000:44). Në fakt, kjo është dëshmi se shkaqet e tensioneve mes bashkësisë shqiptare dhe maqedonase në Republikën e Maqedonisë nuk guxojmë t’i kërkojmë vetëm në hulumtimin e shkaqeve të drejtpërdrejta të konfliktit dhe faktorëve aktiv, por duhet të kërkohen edhe në analizat e theksimit të shkaqeve të cilat, për nga natyra, shpesh janë strukturale. Shkaqet e këtilla strukturale përfshijnë kushte, siç janë: pabarazia ekonomike dhe sociale, diskriminimi politik dhe ngjashëm. Ndërkaq, këto elemente patën rëndësi të madhe në Republikën e Maqedonisë. Përkatësisht, shoqëria maqedonase, sikurse edhe një numër i madh i shoqërive postkomuniste, nuk iu shmangën procesit të inkorporimit struktural të potencialeve të konfliktit, gjë që është tipike për shoqëritë postkomuniste me potencial të kufizuar ekonomik apo nga ana tjetër me premisa specifike (kushte), sociale, politike dhe etnike. Për të qenë edhe më të qartë, në Republikën e Maqedonisë ndëretniciteti u shndërrua në proces të kërkimit “të baraspeshës së forcave”, ndërmjet grupeve më të mëdha etnike, me ç’rast pabarazia sociale dhe varfëria thelloheshin gjithnjë e më tepër. Problemet strukturale, të cilat e mbështesnin procesin e konfliktit u inkorporuan në partitë politike me emblemë etnike. Mobilizimi etno-politik u bë thjesht një mjet për fitimin e mbështetjes publike dhe votave, por nga ana tjetër edhe mjet mjaft i rrezikshëm. Gjithashtu, fakti i dytë i pamohueshëm, për shembull është sistemi politik i Republikës së Maqedonisë, i përfshirë me Kushtetutën e vitit 1991, i cili përmbante disa anomali të lindura, të cilat në praktikë u dëshmuan jo edhe aq beninje. Sistemi ishte paramenduar dhe përcaktuar si demokraci parlamentare me orientim liberal, si substrat i tij politiko-filozofik. Por, njëkohësisht vinte në shprehje ideja për komb-shtet. Përkatësisht, konsiderohej si realizim i të drejtës për vetëpërcaktimin e popullit maqedonas. Duke i pasur parasysh rrethanat historike të formimit të shtetit të pavarur maqedonas, Kushtetuta bëri një miks të aspektit kombëtar (maqedonas, etnik) të karakterit qytetar të


89

sistemit politik. Në vitet në vijim, këto aspekte jo konsistente gjithnjë e më shumë shndërroheshin në barriera të zhvillimit të demokracisë dhe të shoqërisë multietnike. Problemet mund të anticipohen që në procesin e hartimit të Kushtetutës dhe veçanërisht me faktin se deputetët, me origjinë shqiptare, e bojkotuan votimin e tij meqë konsideruan se ajo nuk i garanton të drejtat kolektive të bashkësisë shqiptare. (Vankovska, 2007:198). Më saktësisht, me këtë u krijuan të gjitha parakushtet për përshkallëzimin e dinamikës aksion dhe reaksion, vëzhguar përmes kornizave të konceptit të dilemës së sigurisë sociale. Përkatësisht, miratimi i Kushtetutës së parë i Republikës së pavarur të Maqedonisë, vetëm nga ana e maqedonasve etnikë, dhe pa mbështetjen e shqiptarëve të Maqedonisë, do të jetë motiv për reaksion, shqiptarët të mbajnë referendum për ndarje dhe për themelimin e “Republikës së Iliridës”. Në kushte të këtilla, nevojat e sigurisë sociale të shqiptarëve, që është grupi i dytë etnik për nga madhësia37 në Republikën e Maqedonisë, ishin “më esencialë”, sesa kërkesat e grupeve të tjera etnike. Konkretisht, kërkesat e shqiptarëve kishin të bënin me statusin grupor, përdorimin e gjuhës shqipe në institucionet e shtetit, të drejtën për arsim të lartë në gjuhën amtare (shqipe)38 dhe përfaqësimin adekuat në organet e shtetit. Përmbushjen e këtyre “nevojave të sigurisë sociale” shqiptarët e konsideronin si element esencial për zhvillimin pa pengesë të identiteti të tyre etnik. Më saktë, për shembull, nevojat e pamjaftueshme të sigurisë sociale, për sa i përket arsimit të lartë, i manifestuan me themelimin e kundërligjshëm të “Universitetit të Tetovës”. Këto aksione, maqedonasit etnikë i konsideruan si akte të jolojalitetit të bashkësisë shqiptare ndaj shtetit të Republikës së Maqedonisë, ndërkaq aparati qeveritar përdori forcë për mbylljen e Universitetit jolegal. Disa përpjekje të Qeverisë së Maqedonisë për t’i kënaqur kërkesat e arsimit të lartë të shqiptarëve të Maqedonisë, në kuadër të Akademisë Pedagogjike,39 shkaktuan reaksion dhe protesta të bujshme të studentëve maqedonas etnikë, të cilët konsideronin se me këtë rrezikohet identiteti social i maqedonasve. (Slavevski, 2004:162). Përkatësisht, kjo bazohet mbi mos-perceptimin, ose mbi atë që të dyja palët gabimisht e perceptonin atë që tjetrit i nevojitej për ta siguruar identitetin e vet. Pra, nga njëra anë, atë që shqiptarët e Maqedonisë e konsiderojnë si qenësore për ruajtjen dhe zhvillimin pa pengesa të identitetit të tyre social,

37 Shih më shumë në Tabelën nr. 1, fq. 4 38 Shqiptarët e Republikës së Maqedonisë nga shpallja e pavarësisë, në shkollat fillore dhe të mesme mësojnë në gjuhën e tyre amtare (shqipe). Ndërkaq, në Universitetin Shtetëror kanë mundësi të mësojnë në gjuhën shqipe në Katedrën e Albanologjisë pranë Fakultetit Filozofik. 39 Akademia Pedagogjike është fakultet pranë Universitetit Shtetëror në Republikën e Maqedonisë.


90

nga ana tjetër, maqedonasit etnikë e konsiderojnë si rrezikim të identitetit të tyre kombëtar, i cili kontestohet në forma të ndryshme edhe nga shtetet e tjera fqinje, dhe e gjithë kjo këtë çështje e bënte akoma më sensitive. Bashkësia ndërkombëtare u përpoq të ndërmjetësojë në drejtim të gjetjes së zgjidhjes, e cila do t'i kënaqte të dyja palët, mirëpo shpesh herë këtë e bënte me pakujdesi të madhe. (Slavevski, 2004, 163).

Krahas këtij mos-perceptimi për nevojat e sigurisë sociale të shqiptarëve, Qeveria e Republikës së Maqedonisë gradualisht ndërmerrte hapa për përmbushjen e kërkesave të shqiptarëve.

Mirëpo, duke iu shmangur përfshirjes në skenarin e dhunshëm, ndërsa në të njëjtën kohë në afërsi të drejtpërdrejtë të rajonit, në të cilin përshkallëzohej konflikti etnik, në vitet e para pas shpërbërjes së RSFJ-së, Republika e Maqedonisë perceptohej si “Oazë e paqes”, e cila e përfshinte modelin multietnik të bashkekzistencës. Në rrethana të këtilla, Maqedonisë nuk iu përkushtua kurrfarë vëmendje konkrete ndërkombëtare. Megjithatë, erdhi deri në ndryshime, nga njëra anë si rezultat i situatës së tmerrshme në Bosnje e Hercegovinë dhe nga ana tjetër, reaksioni i zëshëm etnonacionalist i Greqisë për shkak të shfaqjes së pavarësisë së Republikës së Maqedonisë, emrin e së cilës e konsiderojnë si pjesë të patjetërsueshme të historisë kombëtare greke. E gjithë kjo ndikoi në vënien në lëvizje të kreut politik maqedonas.

Nga këto shkaqe, Presidenti i Republikës së Maqedonisë, Kiro Gligorov, në mënyrë formale, kërkoi shpërndarjen e monitoruesve të Kombeve të Bashkuara në Maqedoni.40 Më saktësisht, nevoja e pranisë së Kombeve të Bashkuara në Maqedoni rezultoi nga disa momente kyç.

Së pari, nevoja urgjente për plotësimin e vakumit të sigurisë pas shpalljes së pavarësisë.

Së dyti, mundësia që lufta të zgjerohej nga veriu ishte realitet që duhej të presupozohej.

Së treti, gjendja në Kosovë e rriti shqetësimin për sa i përket marrëdhënieve ndëretnike në vend.

Së katërti, idetë për “Shqipëri të Madhe”, “Serbi të Madhe” dhe ndofta edhe për "Bullgari të Madhe” nuk ishin të panjohura për politikanët e rajonit.

Së pesti, situata jostabile ekonomike në vend vazhdoi të shkaktojë ndikim negativë, sidomos mbi marrëdhëniet ndëretnike.41

40 Butros Butros Gali, Këshilli i Sigurisë reagoi në mënyrë pozitive, ndërsa për operacionin e shpërndarjes parandaluese është vendosur sipas paragrafëve 28-32 nga Agjenda për Paqe. 41 Me gjerësisht shih në: Diskutimi për aspektet kryesore të marrëdhënieve ndëretnike në parandalimin e konflikteve”Jeremy Ginifer and Espen Barth Eide,


91

Andaj, në dhjetor të vitit 1992, u shënua fillimi42 i asaj që në vitin 1995 u zhvillua në Shpërndarjen Parandaluese të Forcave të Kombeve të Bashkuara (UNPREDEP)43. Apo, thënë me fjalë të tjera, u tërhoq e ashtuquajtura vijë e hollë blu që të “ndihmohet në drejtim të pengimit të konflikteve përmes ndërtimit të mirëbesimit në zonat ku ekzistojnë tensione ose mes bashkësive të polarizuara armiqësore.”44

Përkatësisht, misionet paqeruajtëse parandaluese në Republikën e Maqedonisë prejardhjen e kishin nga Misioni i OKB-së, të vendosur në vitin 1992 me emërtimin UNPROFOR (United Nations Protection Forces). Mandati i UNPROFOR-it ishte forcë ushtarake parandaluese për mbrojtjen e paqes dhe më gjerësisht i dedikohej territorit të ish-Jugosllavisë.

Konkretisht, misioni parandalues i UNPROFOR-it në Republikën e Maqedonisë kishte rol pozitiv edhe atë:

Së pari, në drejtim të ruajtjes së paqes dhe sigurisë në Republikën e Maqedonisë; dhe

Së dyti, efekte stabilizuese mbi gjendjen në rajon. Në të vërtetë, duke i ndjekur raportet e Sekretarit të Përgjithshëm rreth

misionit parandalues në Republikën e Maqedonisë, gradualisht spostohet shqetësimi i theksuar nga mundësia e agresionit të jashtëm (si shqetësim primar nga muaji nëntor i vitit 1992) ndaj shqetësimit për elementet e zhvillimit të brendshëm. (Georgieva, 1999:458). Në këtë kontekst nënvizohet:

“Gjendja në Republikën e Maqedonisë përcaktohet nga korniza komplekse e faktorëve të jashtëm dhe të brendshëm, të cilët kontribuojnë në drejtim të tensioneve ekonomike dhe pasigurisë politike dhe tensionit social në ekspansion. UNPROFOR-i duke vepruar konform mandatit dhe shërbimeve të mira që i janë dhënë Përfaqësuesit tim Special me Rezolutën 908 (1994) dhe në bashkëpunim të plotë me autoritetet e Republikës së Maqedonisë... dha kontribut modest por të rëndësishëm duke i ndihmuar autoritetet dhe grupet e ndryshme etnike për ta ruajtur paqen dhe stabilitetin dhe për të ndërtuar ardhmëri të përbashkët. Inkurajon fakti që në këtë mision të parë parandalues për ruajtjen e paqes, Qeveria dhe liderët e

„The Ethnicity Factor and the Prevention of Conflict Outbreaks in „Preventive Action in Teory and Practice”, The Shkup Papers, cit. i gjer., pp 77-93. 42 Më gjerësisht shih në: “Rezoluta e Këshillit të Sigurisë nr. 795 e datës 11 dhjetor 1992. 43 Operacioni i Bashkuar i quajtur United Nations Protection Force (UNPREDEP. 44 Më gjerësisht shih në: “Raporti i Sekretarit të Përgjithshëm”, KB dokument A/54/1 paragrafi 41.


92

shqiptarëve etnikë i shprehën mirënjohje UNPROFOR-it për aksionin e qartë, objektiv dhe të dobishëm.”45

Gjithashtu, duke e ndjekur raportin perceptohet aktualizimi i çështjeve humanitare dhe avancimi i dialogut në lidhje me çështjen e të drejtave të njeriut, përfshirë këtu edhe bashkësitë etnike dhe minoritet nacionale. Kjo inicioi një sërë projektesh në lidhje me nevojat e popullsisë në fushën e zhvillimit dhe integrimit social. Projektet e këtilla në rend të parë kishin të bënin me ndërtimin e kapaciteteve kombëtare dhe me përforcimin e strukturës së pushtetit. Për sa i përket tensioneve të brendshme politike, etnike dhe sociale, u konstatua se ato janë nxitur edhe nga gjendja e brishtë ekonomike. (Georgieva, 1999:459).

Më tej, Këshilli i Sigurisë, në përputhje me rezolutat 981,982 dhe 983, e modifikoi operacionin në ish-Jugosllavi përmes vendosjes së tre misioneve të veçanta por komplementare, të cilat do të funksionojnë nën autoritetin e plotë të Forcave Paqeruajtëse të KB-së.

Konkretisht, në Bosnjë e Hercegovinë u vendos UNPROFOR-i, në Kroaci u vendos UNKRO-i dhe në Maqedoni u vendos Misioni UNPREDEP-it (United Nations Preventive Deployment).

Përkatësisht, në Republikën e Maqedonisë UNPREDEP-i është vendosur si entitet i veçantë operativ me Rezolutën 983 nga 31 marsi i vitit 1995. Misioni i UNPREDEP-it është udhëhequr nga shefi civil i misionit, Henrik Sokalski (Sokalski Henryk) dhe nga komandanti ushtarak, Bent Soneman (Bent Sohneman).

Mandati i UNPREDEP-it bazohej mbi tre qasje të vazhdueshme: Së pari, monitorimi, veçanërisht në zonat kufitare veriore dhe

perëndimore, dhe njoftimi i Sekretarit të Përgjithshëm për çfarëdo qoftë ngjarje, të cilat mund të paraqesin kërcënim.

Së dyti, me praninë e tij t’i dekurajojë kërcënimet të cilit do qoftë burim, si dhe të parandalojnë përplasje që mund të ndodhin ndërmjet elementeve të jashtme dhe forcave të Maqedonisë dhe në këtë mënyrë ta përforcojnë sigurinë dhe mirëbesimin në Republikë.

Së treti, të shfrytëzohet menaxhimi i mirë në bashkëpunim me autoritetet e Republikës që do të kontribuojë në drejtim të ruajtjes së paqes dhe sigurisë. (Sokalski, 2004:62).

Në përputhje me mandatin e UNPREDEP-it, përkatësisht me nivelin e kontributit për ruajtjen e paqes dhe stabilitetit në Maqedonisë, nga misioni kërkohet që të mbahet llogari për aspektet e ndryshme të gjendjes së brendshme dhe të jashtme të shtetit.

45 Raporti i Sekretarit të Përgjithshëm S/XX of 22 mars 1995.


93

Këto detyra përfshijnë shpërndarje parandaluese, shërbime të mira, masa për ndërtimin e mirëbesimin, paralajmërim të hershëm, monitorim dhe njoftim si dhe projekte të caktuara sociale.46 Gjithashtu, misioni përfshiu edhe ndjekjen e treguesve për kriza të mundshme nacionale, uzurpimin e institucioneve të themeluara demokratike ose presione të tjera jo ushtarake të jashtme dhe të brendshme. Krahas kësaj, tregoi interesim edhe për reformat institucionale, për përmirësimin e sistemit policor dhe gjyqësor, ndjekjen e të drejtave të njeriut, reformat në procesin zgjedhor dhe zhvillimin social dhe ekonomik. Me fjalë të tjera, UNPREDEP-i paraqiste një operacion gjithëpërfshirës të diplomacisë parandaluese, i mbështetur mbi strategjinë multifunksionale. Kjo i referohet aksesit se aplikimi praktik i aksionit të parandalimit të hershëm nuk mund të zbatohet me instrumente të izoluara (Sokalski, 2005:62).

Si rezultat i vlerësimeve, në kuadër të Këshillit të Sigurisë, për elementet stabilizuese në lidhje me konfliktin në ish-Jugosllavi, Misioni u reduktua për sa i përket komponentit ushtarak në 750 ushtarë, ndërkaq numri i vendeve monitoruese u zvogëlua nga 19 në 8.47 Po atë vit48 Këshilli i Sigurisë ia vazhdoi mandatin UNPREDEP-it deri më 31 gusht të vitit 1998, me rekomandim për tërheqjen e komponentës ushtarake menjëherë pas kësaj. Mirëpo, ngjarjet në Shqipëri, progresi i dobët në implementimin e Marrëveshjes Paqësore të Dejtonit, problemi në Kosovë, çështja e hapur me demarkacionin e kufirit me RF të Jugosllavi-së, vepruan në drejtim të ndryshimit të vendimit për përfundimin e komponentës ushtarake të misionit. Në këtë periudhë, veçanërisht ngjarjet në Kosovë dhe prania evidente e dhunës, rezultuan me shqetësim të madh edhe në bashkësinë ndërkombëtare, për sa i përket ruajtjes së paqes dhe stabilitetit në tërë rajonin. Së këtejmi, këto ngjarje ndikuan mbi vendimin që Këshilli i Sigurisë ta vazhdojë mandatin dhe ta shtojë numrin e forcave.49 Në përputhje me mandatin, misioni kishte për detyrë që t’i spraps kërcënimet dhe t’i parandalojë konfliktet, monitorim të kufijve dhe njoftimin për tregtinë e paligjshme me armë aktiviteteve të tjera, konform rezolutave.

Nga analiza e aktiviteteve të misioneve mund të konkludojmë se, në atë periudhë më të gjatë kohore, Misioni i UNPREDEP-it u bë paradigmë e ruajtjes parandaluese të paqes dhe burim i krenarisë së madhe për bashkësinë ndërkombëtare. Apo, siç e ka perceptuar një hulumtues i paqes, (Hakan Viberg), në dekadën e konflikteve në ish-Jugosllavi ndodhën tri mrekulli. Mrekullia e parë ishte prolongimi i shpërthimit të konfliktit të dhunshëm në 46 Co Rezoluta 1046, 13 shkurt (1996) 47 Rezoluta 1110, 28 maj 1997. 48 4 dhjetor 1997 49 Numri i forcave ishte 1050, Rezoluta 1186, 21 korrik 1998.


94

Bosnjë e Hercegovinë. Mrekullia e dytë ishte rezistenca e qetë në Kosovë, të cilës i parapriu Ibrahim Rugova. Mrekullia e tretë ishte "Oaza e paqes" në Maqedoni, e cila e përfshinte modelin multietnik të bashkekzistencës dhe misionin unikal parandalues të forcave të Kombeve të Bashkuara. Republika e Maqedonisë, për dhjetë vjet rresht, paraqiste rast të suksesshëm të parandalimit të konfliktit (dhunës) në qendër të rajonit me trazira të mëdha, i karakterizuar me pastrime etnike, masakra, refugjatë, shkatërrime etj. Mirëpo, së fundmi edhe Maqedonia ra nën presionin e konflikteve rajonale të akumuluara dhe të pazgjidhura të ish-Jugosllavisë, pa pasur mundësi të vërtetë që t’i përkushtohet shoqërisë së saj dhe t’i ridefinojë problemet e veta. (Vankovska, 2002:11-12). Burimi i konfliktit përherë ka qenë në vend, por bashkësia ndërkombëtare nuk arriti ta kuptojë se Maqedonia çdoherë ka qenë pjesë e tre trekëndëshave të konfliktit në territorin e ish-Jugosllavisë. Në këtë mënyrë, iluzioni i paqes u mbështet mbi interpretimin e gabueshëm se zgjerimi i problemeve rajonale, përtej kufijve të shtetit të ri maqedonas (sidomos nga fqinjët e drejtpërdrejt), do të mund të pengohej. Me fjalë të tjera, dominonte presupozimi se Maqedonia mund të mbijetonte pa marrë parasysh ngjarjet rajonale. Në ndërkohë ndodhën situata të cilat i konfirmuan dyshimet. (Vankovska, 2002:12).

Së pari, përdorimi i paligjshëm i flamurit të Republikës së Shqipërisë nga ana e pushtetit lokal në Tetovë dhe Gostivar, me përjashtimin e plotë të flamurit shtetëror të Republikës së Maqedonisë, shkaktoi përplasje të dhunshme me policinë.

Së dyti, zgjedhjet parlamentare në vitin 1998. Koalicioni, të cilit i paraprinte Lidhja Socialdemokrate e Maqedonisë (LSDM), i humbën zgjedhjet parlamentare. Elektorati shqiptar, i pakënaqur nga zgjidhja e ngadalshme e çështjeve shqiptare, në zgjedhjet parlamentare të vitit 1998, mbështetje më të madhe i dha opsionit më radikal të cilin e përfaqësonte Partia Demokratike Shqiptare (PDSH). Nga ana tjetër, zgjedhjet e sollën në pushtet koalicionin më të paparashikueshëm të partive ekstreme nacionaliste të të dy taborëve etnikë. Koalicioni, Organizata e Brendshme Revolucionare Maqedonase-Partia Demokratike e Bashkimit Kombëtar Maqedonas (VMRO-DMNE) dhe PDSH-ja, për një kohë të caktuar arritën t’i kënaqin kërkesat e elektoratit shqiptar. Disa analistë ishin të mendimit se koalicioni i VMRO-DPMNE-së me PDSH-në nuk bazohej në ndonjë politikë konsistente. Ngaqë, në këtë koalicion çështjet për mirëkuptimin ndëretnik përsëri zgjidheshin si “rezultat i kompromisit”. Nga këto shkaqe, tanimë pas hapave të parë të qeverisë së re, opinioni publik filloi të dyshojë se partitë në pushtet kishin rënë dakord që ta ndanin Maqedoninë sipas vijës etnike.

Së treti, në kushte të këtilla komplekse, në pranverën e vitit 1998, në Republikën e Maqedonisë ndodhën disa sulme me bomba. Përgjegjësinë për


95

kryerjen e disa prej këtyre aksioneve e mori përsipër Ushtria Çlirimtare e Kosovës (UÇK), edhe atë konkretisht për shpërthimet në Gostivar, Kumanovë dhe Prilep.

Në të njëjtën kohë, në Kosovë zhvilloheshin konflikte të armatosura mes forcave të armatosura shqiptare dhe forcave jugosllave të sigurisë. Edhe pse Rugova, një kohë të gjatë arriti ta ruante kursin e rezistencës paqësore, kundër regjimit të Millosheviqit, duke i mbajtur nën kontroll “petritët”, prapë se prapë nuk ia doli ta pengonte përshkallëzimin e konfliktit të armatosur.

Konflikti i armatosur u përshkallëzua shumë shpejtë dhe ndërhyrja e NATO-s mjaft mirë iu përshtat spirales së përgjithshme të dhunës. Praktikisht, ndërhyrja e NATO-s ndaj RFJ-së, në vitin 1999, gjeneroi “pastrim etnik në Kosovë”, i cili rezultoi me “Krizë refugjate kosovare”, nga e cila saktësisht 379 523 refugjatë kërkuan strehim në territorin e Republikës së Maqedonisë. Prej tyre 287 423 refugjatë mbetën në Maqedoni gjatë gjithë kohës së krizës, ndërkaq 92 100 refugjatë, përmes urës së vendosur ajrore, u transportuan në vendet e treta. Sipas kësaj, numri i banorëve në Maqedoni u rrit për 14,77%

Gjendja me refugjatët në datën 15 qershor

Refugjatë në Maqedoni 379,523

Refugjatë nëpër kampe 112,434

Refugjatë nëpër familje 154,989

Të tjerë 20,000

U larguan në vende tjera deri në datën 5 korrik 92,100


96

Shqipëri 7,050

Australi 1,781

Austri 4,795

Belgjikë 1,200

Kanada 5,046

Kroaci 370

Republikën e Çekisë 854

Danimarkë 2,789

Finlandë 961

Francë 5,556

Gjermani 14,104

Greqi 432

Islandë 73

Izrael 212

Itali 6,501

Luksemburg 101

Maltë 105

Holandë 3,828

Zelandën e Re 45

Norvegji 5,810

Poloni 1,047

Portugali 1,283

Rumani 41

Sllovaki 91

Slloveni 627

Spanjë 916

Suedi 3,232

Zvicër 1,653

Turqi 8,045

Mbretërinë e Bashkuar 4,902

Shtetet e Bashkuara 8,650

GJITHSEJ 92,100

U larguan në:


97

Struktura demografike, nga aspekti fizik i fjalës, në atë moment ishte i çrregulluar, sikurse edhe aspekti social dhe ai ekonomik. Së këtejmi, me rëndësi është të kihet parasysh se dëbimi i shtetasve të vet në territor të huaj, popullsi shqiptare dhe popullsi tjetër (të cilët ishin banorë të RFJ-së së atëhershme, e ndryshon strukturën etnike të territorit tjetër. (Mitrevska, 2001:65). Konkretisht, struktura etnike në Maqedoni, nga 15 qershori i vitit 1999 përfshirë këtu edhe refugjatët nga Kosova, ndryshoi si vijon:

Shqiptarë 728,527, përkatësisht 32,62% Maqedonas: 1.295,964, përkatësisht 58,03% Turq: 78.019, përkatësisht 3,49% Romë: 43.707, përkatësisht 1,96% Serbë: 40.228, përkatësisht 1,80%

Një numër i madh i këtyre personave, me ndihmën e faktorit ndërkombëtarë u kthyen, ndërsa një pjesë e tyre, në bazë të lidhjeve martesore, duke gjetur mënyra të ndryshme jolegale për qëndrim, ndërkaq kjo sipas standardeve ndërkombëtare të krizave refugjate është shifër e cila aspak nuk mund të evidentohet dhe të cilët përherë do të mbesin në territorin e Maqedonisë. Ngjarjet e këtilla mund të interpretohen nga dy aspekte, meqë faktori shqiptar rikomponimin etnik përpiqet ta legalizojë me qëllim që ta vë në funksion të qëllimeve të veta agresive, si: rritje të përqindjes të etnitetit shqiptar në shtet, rritjes të elektoratit në proceset zgjedhore dhe për mbështetje logjistike të veprimeve të armatosura nga ana e Kosovës. (Nacev&Naçevski, 2000:418).

Komparacion, krahasuar me gjendjen e datës 15 qershor të vitit 1999

VENDI Popullsia 14.770454 Numri i përafërt i popullsisë në

Maqedoni 1.945.932 287.423 IslandëSHBA 253.250.000 37.406.175 Kanada

Gjermani 81.591.000 12.051.361 BelgjikëFrancë 57.981.000 8.564.057 Guine

Rritja e përafërt epopullsisë për

14.77%


98

Kriza e Kosovës, po ashtu i shkaktoi humbje edhe ekonomisë së Maqedonisë, ndërkaq u godit edhe sektori ekonomik, i prodhimtarisë industriale, agrarit, ndërtimtarisë etj.

Burimi: Mitrevska: 2001:61-69

Në të vërtetë, ky intervenim i NATO-s që u ndërmor për t’i mbrojtur të drejtat dhe jetën e njerëzve, megjithatë e rrezikoi tërë rajonin, përfshirë edhe njerëzit që duhej t’i mbronte. Mes tjerash, Maqedonia u bë një lloj “dëmi kolateral”. Përpjekjet një dekadëshe të qytetarëve për të vendosur dialog efektiv ndëretnik dështuan brenda natës. Ky ishte momenti kthesë në dinamikën e konfliktit autentik maqedonas. Në këtë vend të brishtë e të cenueshëm kriza u importua në mënyrë të drejtpërdrejt. Duke i vlerësuar në mënyrë krejtësisht të gabueshme pasojat e “ndërhyrjes humanitare” në Jugosllavi, e cila shpejt u transformua në “katastrofë humanitare”, për Maqedoninë fqinje dhe për Shqipërinë, ndërhyrja e NATO-s, në masë të

MinistritëGjithsej shpenzime të

shprehura në euro për vitin 1999

Min. e Urbanizmit dhe Plan.Hapës. 14.294.105Ministria e Shëndetësisë 11.227.907Min. e Punës dhe Pol. Sociale 10.594.438Ministria e Mbrojtjes 25.766.294Min. e Transportit dhe Lidhjeve 3.061.091Ministria e Punëve të Brendshme 28.755.342Ministria e Arsimit 7.971

Gjithsej 101.669.800

Shpenzime plotësuese për refugjatët nga buxhetet e ministrive të Qeverisë


99

konsiderueshme i shtoi problemet ekzistuese ekonomike dhe sociale. (Vankovska, 2002:18).

Brenda natës, vendi u transformua nga “Oazë e paqes” në “Place d’armee”, marrëdhëniet ndëretnike pësuan shumë, ndërkaq identitetet e brishtë të grupeve kryesore etnike dolën në sipërfaqe. (Vankovska, 2002:18).

Njëherësh, policia maqedonase ndërmori disa aksione në fshatrat e banuar me shqiptarë etnikë të Maqedonisë, në afërsi të kufirit verior, dhe me këtë rast zbuloi sasi të mëdha municioni. Kjo, gjithsesi që, sipas lokalitetit i ngjante depove sekrete të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës. Në periudhën e njëjtë, ndodhën disa paradokse.

I pari, ka të bëjë me atë se në vendbanimet e banuara me shqiptarë, të rinjtë u rekrutuan dhe u dërguan të luftojnë në Kosovë.

I dyti, ka të bëjë me liderin e partisë në pushtet -PDSH, Arben Xhaferi, i cili deklaroi se shqiptarët e Maqedonisë nuk do t’i përgjigjen thirrjes për mobilizim, nëse pushteti maqedonas e kërkon një gjë të këtillë.

I treti, ka të bëjë me bashkësinë shqiptare në Maqedoni, e cila kërkoi nga shteti që të gjithë refugjatët të qëndrojnë në Maqedoni. Nga këto shkaqe, anëtarët e Parlamentit të kombësisë shqiptare u deklaruan se janë "përfaqësues legjitim të refugjatëve". Ishte evidente se ndjenja e kohezionit të brendshëm u rrit shpejtë edhe atë në mënyrë të njëkohshme, si në mesin e bashkësisë shqiptare në Maqedoni, ashtu edhe ndërmjet shqiptarëve të Maqedonisë dhe të Kosovës. Shqiptarët në territorin e ish-Jugosllavisë–edhe qytetarët e thjeshtë edhe politikanët përkatësinë e tyre etnike e perceptonin si një tërësi të bashkuar. Shqiptarët manifestuan një bashkëndjenjë dhe solidaritet të paparë ndaj vëllezërve të tyre kosovarë, ndërkaq tek maqedonasit ndjenjat ishin më komplekse.

Domethënë, niveli i identifikimit dhe homogjenizimit etnik, ndërmjet dy grupeve më të mëdha në Maqedoni, e arriti pikën kulminante nga shpallja e pavarësisë në vitin 1991. Shqiptarët i akuzonin maqedonasit për mungesë ngushëllimi ndaj refugjatëve, ndërkaq një numër i madh i maqedonasve refugjatët dhe anëtarët e minoritetit shqiptar filluan t’i perceptonin si luftëtarë potencialë të UÇ të Kosovës. Dhe, kjo më vonë u konfirmua si e saktë.

Gjithashtu, në këtë kontekst duhet të nënvizohet edhe një burim i frustracionit mes maqedonasve dhe shqiptarëve. Situata e vështirë sociale


100

dhe ekonomike njëkohësisht i goditi edhe maqedonasit edhe shqiptarët. Më saktësisht, në Republikën e Maqedonisë, para konfliktit kishte më shumë se 300 000 të papunësuar, ndërkaq 50% e të punësuarve nuk kishin marrë rrogë për më shumë muaj. Në rrethana të këtilla numri i personave të vobektë dhe të rrezikuar social rritej në kontinuitet. Shkalla e rritjes ekonomike u zvogëlua për më shumë se 10%. Përshtypja është më se e qartë, në Maqedoni kishte shkallë të ulët të standardit jetësor dhe mungesë të shtetit social. Kjo situatë i goditi rëndë maqedonasit etnikë. Ndërkaq, shqiptarët kryesisht ishin të punësuar në sektorin privat ose merreshin me veprimtari bujqësore, apo ishin mërgimtarë në vendet e Evropës Perëndimore. (Vankovska, 2002:18-19). Mirëpo, ata nuk ishin të kënaqur nga shkalla e ulët e punësimit në institucionet publike. Në fakt, ky ishte njëri nga shkaqet e shpërthimit të konfliktit në Maqedoni.

Në rrethana të këtilla, ishte e arsyeshme frika e kreut maqedonas shtetëror dhe politikë për faktin se vendi mund të futej në konflikt. Për këtë ekzistonin më shumë indikatorë, për shembull, frika se Ushtria Çlirimtare e Kosovës shtabin dhe resurset e saj i ka bartë në territorin e Maqedonisë. Apo, përshkallëzimi i krizës politike. Përshkallëzimi i beftë dhe i shpejtë i dhunës kah fundi i muajit shkurt e trondit publikun, si dhe pjesë të estabilishmentit politik. Retorika ndryshonte me shpejtësi të madhe: nga “reaksioni histerik” i rebelëve, i luftëtarëve për liri, për të drejta dhe ngjashëm.

Interpretimi i shpërthimit të konfliktit të dhunshëm në Maqedoni, si dhe i periudhës dhjetëvjeçare të paqes, pasqyron elemente të ngjashëm të “realitetit virtual”. Në vokabularin politik dhe shkencor hasen interpretime të ndryshme për ngjarjet në fillimin e vitit 2001. Për shembull, sipas disa interpretimeve, konflikti në Maqedoni ishte:

• “Luftë e sajuar” qëllimi i së cilës ishte dezintegrimi i shtetit.

• Konflikti është bërë me marrëveshje dhe është sajuar nga partitë politike VMRO-DPMNE dhe PDSH, për shkak të interesave partiake ose për interesa personale të liderëve, apo ai është marrëveshje mes LSDM-së dhe Ushtrisë Çlirimtare Kombëtare (UÇK-së) me qëllim për ta marrë pushtetin. Në të dy rastet bëhet fjalë për akuza të ndërsjella, ku deklaratat e tyre e konfirmojnë qëllimin, përkatësisht shkakun e konfliktit. Në këtë kontekst ia vlen të përmendet deklarata e liderit të PDSH-së, Arben Xhaferi, i cili do të kënaqet me konstatimin: “Atë që partia e tij ka aspiruar ta arrijë me një proces evolutiv dhe afatgjatë,


101

BDI-ja vendosi ta bëjë me forcë dhe për një periudhë shumë të shkurtër”. Apo, deklarata e nënkryetarit të po asaj partie, Menduh Thaçi i cili konsideron: “Konflikti i vitit 2001 është luftë për pushtet dhe jo luftë për realizimin e të drejtave të shqiptarëve”. Në kundërshtim me pohimin e tij, sekretari i përgjithshëm i BDI-së Gëzim Ostreni (Kryeshef i Shtabit të Përgjithshëm - të forcave paraushtarake - të UÇK-së), konsideron: “Konflikti në vitin 2001 nuk ishte agresion nga Kosova por kryengritje e shqiptarëve për shkak të të drejtave të tyre të rrezikuara elementare. Ai është rezultat i një politike shumëvjeçare ndaj shqiptarëve në Maqedoni, Fatmirësisht ai përfundoi me Marrëveshjen Kornizë të Ohrit, me çka u pengua lufta qytetare. ”. Ndërkaq, deklarata e një komandanti tjetër të UÇK-së, Fazli Veliu është krejtësisht e kundërt, ai deklaroi se në vitin 2001: “Kanë qenë të motivuar me luftë për territorin e Republikës së Maqedonisë, por me kalimin e kohës dhe nën presionin e bashkësisë ndërkombëtare këtë projekt e kanë ndryshuar”.

• Shqiptarët e filluan konfliktin, ndërsa dhunën e shfrytëzuan që të nxisin dialog për statusin përfundimtar politik të Kosovës.

• Konflikti ishte instancë e kaosit të kontrolluar, me qëllim që të përshpejtohet procesi i federalizmit të shtetit.

• Apo, dhuna u gjenerua nga problemet në lidhje me çështjet e të drejtave të njeriut dhe të drejtat e minoriteteve, përkatësisht luftë për të drejtat e njeriut. Më saktësisht, për shqiptarët të cilët e sqarojnë konfliktin, shkaqet janë tepër të thjeshta. Një herë Kushtetuta potencohet si shkak. Për të dytën herë represioni shumëvjeçar ndaj shqiptarëve nga ana e maqedonasve. Ndërkaq, për të tretën herë, padrejtësia që u është bërë për të mësuar në gjuhën shqipe në arsimin e lartë, gjë që i ka diskriminuar shqiptarët.

• Sipas interpretimeve të tjera, në vitin 2001 në Maqedoni ndodhi “Konflikt ndëretnik”. Ndoshta ky interpretim dikujt do t’i duket paradoksal, meqë në muajin shkurt të vitit 2001 (fill para shpërthimit të konfliktit), sondazhet e opinionit publik rezultonin me një shkallë të lartë kënaqësie në mesin shqiptarëve etnik, për sa u përket marrëdhënieve ndëretnike.


102

• Dhe, në fund, sipas disa interpretimeve, konflikti në vitin 2001 paraqet krizë politike-sigurie. Përkatësisht, konflikti i futur në matricë sigurie, paraqet një krizë politike-sigurie për Republikën e Maqedonisë. Sipas të gjitha parametrave, ajo i përmbushi kriteret e krizës politike, përkatësisht, kërcënim për interesat themelore dhe vlerat bazike përmes përdorimit të dhunës së armatosur. Në të njëjtën kohë, sipas kritereve për krizë sigurie ajo ishte pika më e lartë e konfliktit, e cila përfshiu përdorimin e dhunës së armatosur.

Nga gjeneza e ngjarjeve dhe nga analiza e përgjithshme e shkaqeve të mundshme të konfliktit në Republikën e Maqedonisë do të përpiqemi që post festum të nxjerrim vlerësim për atë se ç’ndodhi apo ç’ndodhte në Republikën e Maqedonisë gjatë vitit 2001.

Së pari, analiza e shkaqeve të mundshme të konfliktit në Republikën e Maqedonisë zbulon më shumë paradokse. Shkurtimisht, para fillimit të konfliktit, sondazhet e opinionit publik rezultonin me shkallë të lartë kënaqësie në mesin e shqiptarëve etnikë, për sa u përket marrëdhënieve ndëretnike. Nga ana tjetër, maqedonasit etnikë kishin një perceptim më ndryshe, por marrë në përgjithësi ata marrëdhëniet ndëretnike nuk i konsideronin si njërin nga problemet më të mëdha me të cilat ballafaqohej shteti. Përkundrazi, ata shprehnin shqetësime më të mëdha për varfërinë, papunësinë, ekonominë e keqe, korrupsionin, kriminalitetin dhe ngjashëm.

Për shembull “tronditjen e tranzicionit”, që e përjetoi ekonomia maqedonase, ishte tepër e fuqishme dhe rezultoi me shkallë të lartë negative të lëvizjes së bruto prodhimit vendas (BPV). Tendenca e rënies së BPV-së erdhi sidomos në shprehje në katër vitet e para të tranzicionit (1990-1993) dhe qëndroi deri në vitin 1995. Nga viti 1996 e këndej, ekonomia maqedonase realizoi shkallë pozitive të rritjes së BPV-së, e cila në bazë është relativisht e ulët dhe jostabile. Nëse për bazë e marrim vitin 1989 (1989=100), niveli i përqindjes i bruto prodhimit real vendor në Maqedoni, në vitin 2002 është 77. (EBRD, 2002:58).


103

Tabela nr. 1 Indikatorët makroekonomikë bazë të Republikës së Maqedonisë

Burimi: EBRD (2002) Transition Report 2003, London 2003: 56-59, 147, dhe Buletini nr. 5/2001, Ministria e Financave e Republikës së Maqedonisë, Shkup 2001:7.

Nga tabela mund të konstatojmë se Maqedonia, siç është rasti edhe me shumë shtete të tjera në tranzicion, pas shumë vitesh tranzicioni, përkatësisht deri në vitin 2002, akoma nuk e ka arritur nivelin e bruto prodhimit vendas të periudhës para fillimit të tranzicionit.

Së këtejmi, shqetësimi i maqedonasve ishte krejtësisht i arsyeshëm. Përkatësisht, nëse këtyre të dhënave u shtohet përqindja e papunësisë dhe inflacioni i lartë, është me se evidente se ekonomia e përgjithshme

Indikatorët makroekonomikë bazë të Republikës së Maqedonisë

Viti 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

Rritja e BPV-së reale, në %

-9,9 -7,0 -8,0 -9,1 -1,8 -1,2 -1,2 1,4 3,4 4,3 4,5 -4,5 0,7

Shkalla e Inflacionit

608 115 1664 338 126 16,4 2,5 0,8 2,3 -1,3 6,5 5,3 2,4

Shkalla e papunësisë

- - - - - - 31,9 36,0 34,5 32,4 32,3 - -

Deficiti buxhetor, në % nga BPV

- -4,5 -9,8 -13,4 -2,7 -1,0 -1,4 -0,4 -1,7 0,0 2,5 -6,3 -4,4

Bilanci tregtar i shprehur në miliona

$ amerikanë

- - - - -186 -221 -317 -386 -419 -392 -556 -397 -487

Investime të huaja direkte-neto, në miliona $ amerikanë $

- - - - 24 12 12 18 175 27 175 442 101

Bruto rezervat devizore- fundi i vitit, në miliona $ amerikanë $

- - - - 165 257 240 256 304 469 703 741 735

Borxhi i jashtëm në miliona $ amerikanë

- - - - 844 1062 1118 1167 1437 1490 1488 1410 -

Servisimi i borxhit- % në eksportin e të mirave dhe shërbimeve

- - - - 15,8 10,4 11,1 8,7 10,1 13,9 13,1 19,0 -

Borxhi i jashtëm- % në BPV

- - - - 24,9 23,8 25,3 31,3 40,1 40,6 41,5 39,8 40,4


104

maqedonase deri në vitin 2001 me vështirësi arrinte progres. Konfirmim i kësaj janë të dhënat si vijojnë:

Maqedonia është një vend me shkallë papunësie jashtëzakonisht të lartë. Është më se e qartë se një ekonomi me shkallë papunësie më të madhe se 30%, ballafaqohet me shpenzime ekonomike enorme, shpenzime sociale dhe shpenzime të buxhetit qeveritar dhe në përgjithësi me tensione të theksuara sociale-politike.

Ekonomia maqedonase, në periudhën prej viti 1990-1994 u ballafaqua me një shkallë inflacioni të lartë treshifrorë. Kjo periudhë përkon me shkallë të lartë negative të lëvizjes së BPV-së. Duke iu falënderuar politikës së suksesshme kundër inflacionit, në periudhën nga viti 1993-1995, ekonomia maqedonase, në vitin 1996 realizoi shkallë të ulët njëshifrore të inflacionit.

Shikuar nga aspekti sintetik, shkaqet e performansave të dobëta të ekonomisë maqedonase mund t’i pozicionojmë në tre grupe:

• ndikimi i fuqishëm i faktorëve joekonomik (embargot dhe kriza kosovare);

• shpenzimet e mëdha shoqërore, të cilat vendi ynë realisht i përjetoi me politikën e dezinflacionit, gjatë periudhës 1993/1995, kur shkalla e inflacionit, në nivel mesatar vjetor prej mbi 1660% në vitin 1993, u ul në 2,5% në vitin 1996;

• cilësia e reformave të zbatuara. (Fiti, 2004:72-73).

Së dyti, është paradoksale që në kushte të “marrëdhënieve të relaksuara ndëretnike”, shteti t’u nënshtrohet rreziqeve dhe kërcënimeve ndaj vlerave të tij themelore (integriteti territorial, sovraniteti dhe pavarësia) dhe ndaj funksioneve të tij elementare drejt përforcimit të kapaciteteve të tij meqë rreziqet dhe kërcënimet me të cilat u ballafaqua shteti nuk ishin një proces linear, por ishin rezultat i më shumë faktorëve strukturorë, të ndërvarur dhe dinamik. Së këtejmi, duhet t’i kemi parasysh karakteristikat themelore strukturore edhe atë:

• të kaluarën historike (ideja apo fiksioni i vazhdueshëm për “Shqipëri të Madhe”);

• praninë e konfliktit të armatosur (në fqinjësi);

• stabilitetin politik dhe kapacitetin për sundim efikas (të vëna në pikëpyetje);


105

• niveli i militarizimit (zbulohet sasi e madhe e armëve në fshatin Ladorisht);

• popullsi heterogjene, stresi demografik (kriza refugjate kosovare);

• indeksi i zhvillimit human dhe ngjashëm.

Të gjithë këto indikatorë ndikonin mbi vlerësimin e ekspozimit në rrezik

të Republikës së Maqedonisë, ndërkaq më vonë edhe deri në përshkallëzimin e konfliktit. Së këtejmi, i arsyeshëm është qëndrimi se shkaqet e konfliktit të vitit 2001, në shumë aspekte lidhen dhe rezultojnë nga aspektet strukturore të konfliktit në shoqërinë maqedonase, rritja e rrezikut i cili në kontinuitet rezultonte nga çështjet rajonale të sigurisë dhe nga zgjidhja e krizës kosovare dhe paraqisnin nxitës të përshkallëzimit.

Në kontekst të këtyre analizave mbi shkaqet e konfliktit, me arsye parashtrohet pyetja: A thua Republika e Maqedonisë në vitin 2001 u ballafaqua me krizë reale, e cila iu imponua me qëllim kryesor për dezintegrimin e vet shtetit, apo konflikti filloi për realizimin e të drejtave të njeriut.


106

3. ZHVILLIMI I KONFLIKTIT NË REPUBLIKËN E MAQEDONISË (NGA FAZA LATENTE DERI NË FAZËN AKTIVE) Marina Mitrevska

Përshkallëzimi i beftë i dhunës në Republikën e Maqedonisë, tronditi

publikun si dhe pjesë të estabilishmentit politik. Retorika ndryshonte me shpejtësi të madhe nga “reaksioni histerik i rebelëve” ose “i luftëtarëve për liri, për të drejta”, “ i terroristëve” dhe ngjashëm.

Njëkohësisht, tensionet dhe ngjarjet në Kosovë dhe Luginën e Preshevës kishin një rrjedhë kronologjike dhe e konfirmonin seriozitetin e situatës.

Tensionet në Krahinën e Kosovës dhe në Serbinë Jugore nuk pushonin, ndërkaq ekstremistët edhe më tutje e shfrytëzonin tampon zonën për mbrojtje të tyre. Përkatësisht, në Serbinë Jugore u formua Ushtria Çlirimtare e Preshevës, Medvegjës dhe Bujanocit (UÇPMB), me qëllim të nxitjes së pjesëmarrjes masive në të ashtuquajturën “kryengritje”, të destabilizohet jugu i Serbisë dhe në momentin e duhur të shkëputet dhe t’i bashkëngjitet Kosovës. Në ndërkohë, e ashtuquajtura Ushtria Çlirimtare (UÇPMB), u formua si kundërpërgjigje ndaj provokimeve të forcave jugosllave të sigurisë dhe si kundërpërgjigje ndaj numrit të shtuar të pjesëtarëve të forcave të sigurisë serbe në pjesët e Serbisë Jugore.

Nga ana tjetër, në Kosovë situata ishte ndryshe. Në përputhje me Rezolutën e KB-së nr. 1244, në Kosovë u vendos prania ndërkombëtare ushtarake dhe civile. Forcat jugosllave të sigurisë u tërhoqën, ndërkaq siguria e Kosovës ishte nën kompetencat e forcave ndërkombëtare të sigurisë në përbërjen e të cilave përqindja më e madhe ishin forcat e NATO-s. Me Rezolutën, gjithashtu, u vendos edhe administrata civile në Kosovë, “nën të cilën qytetarët e Kosovës mund të gëzonin autonomi esenciale në kuadër të RFJ-së, e cila mund të siguronte administratë kalimtare, me vendosjen dhe kryerjen e supervizionit mbi zhvillimin e institucioneve50 të përkohshme demokratike vetadministruese”. Ushtria Çlirimtare e Kosovës (UÇK-OVK)

50 United Nations Security Council Resolution 1244 of june 10, 1999, Annex 2.4. Annex 2.5, Paragraph 10.


107

zyrtarisht pushoi së ekzistuari dhe u transformua në “Trupat Mbrojtëse të Kosovës”. 51

Në kushte të këtilla, përkatësisht me vendosjen e pranisë ndërkombëtare të sigurisë dhe civile në Kosovë, u hap procesi i rikthimit të refugjatëve shqiptarë nga Maqedonia, Shqipëria dhe më gjerë. Mirëpo, në kundërshtim me këtë tendencë, përafërsisht në të njëjtën kohë, serbët në mënyrë masive e braktisnin Kosovën. Për shembull UNHCR publikoi një shifër prej 164.000 deri përafërsisht 200.000 serbë të cilët e braktisën Kosovën deri në fund të muajit qershor të vitit 1999. Këtë e konfirmoi edhe drejtuesi i misionit të KB-së në Kosovë Bernard Kushneri, i cili para se të largohej deklaroi: “KB-ja nuk ia dolën ta mbrojnë minoritetin serb në Kosovë. Opinioni publik ndërkombëtar dhe KB-ja nuk e kuptuan sa duhet sjelljen hakmarrëse të shqiptarëve të Kosovës ndaj popullatës me numër mjaft më të vogël që kishte mbetur në Krahinë”. Ai gjithashtu i porositi shqiptarët e Kosovës që ta ndërpresin dhunën dhe vrasjet dhe ua bëri me dije se në sytë e opinionit publik ndërkombëtar prej viktimës janë shndërruar në shtypës. (Kuzmanovski, 2000:34). Në vargun e shembujve të dhunës mbi serbët, do ta cekim ngjarjen e 16 shkurtit të vitit 2001, kur gjatë shpërthimit të një autobusi, me të cilin transportoheshin serbë, u vranë 11 civilë.

Ngjarjet, përkatësisht tensionet permanente, në Serbinë Jugore dhe Kosovë kishin implikime të drejtpërdrejta mbi sigurinë e Republikës së Maqedonisë. Thjesht dhuna zgjerohej ose koordinohej në trekëndëshin Kosovë, Serbi Jugore dhe Maqedoni.

Konfirmim për këtë ishte dhuna në Maqedoni. Përkatësisht, dhuna në Maqedoni shtohej në kontinuitet. Në shikim të parë, përditshmëria dhe “marrëdhëniet e relaksuara ndëretnike”, siç dëshironin ta parafrazonin gjendjen partitë politike në pushtet, nuk ishin pikërisht ashtu siç prezantohej. Konfirmim për këtë ishin sulmet terroriste të orientuara kundër institucioneve të sistemit të sigurisë. Përgjegjësinë mbi vete e mori e ashtuquajtura skuadër e njësisë speciale të Ushtrisë Çlirimtare Kombëtare (UÇK). Kjo, nga ana tjetër, ishte konfirmim për formimin e të ashtuquajturës Ushtri Çlirimtare Kombëtare e Shqiptarëve në Republikën e Maqedonisë.

Ekspertët e NATO-s ishin të mendimit se ndërmjet konfliktit në Serbinë Jugore dhe Kosovë ekziston njëfarë “link cage”. Ishte evidente se të dyja krizat kishin elemente të përbashkët, por kriza në Maqedoni ishte specifike dhe e papritur: “ajo vetëm se e zbuloi inversionin e madh të optimizmit të lehtë, i cili deri atëherë sundonte në Maqedoni”.

Në ndërkohë, Qeveria e Republikës së Maqedonisë bënte përpjekje intensive që ta zgjidhë kërkesën e shqiptarëve etnikë në lidhje me 51 Ushtria Çlirimtare e Kosovës, nga muaji shtator i vitit 1999 zyrtarisht pushoi së ekzistuari


108

institucionin e lartë arsimor për shkollim në gjuhën e tyre amtare (shqipe). Konkretisht Këshilli i Kolegjit të ri në gjuhën shqipe, më 15.01.2001 e promovoi Universitetin e Evropës Juglindore në Tetovë.52

Njëkohësisht në Shkup53 vazhduan bisedimet mes Komisionit të përzier maqedono-jugosllav për përcaktimin e kufirit. Në këtë mënyrë, Marrëveshja për demarkacionin e kufirit të përbashkët, mes dy shteteve (Republikës së Maqedonisë dhe Republikës Federative të Jugosllavisë), u nënshkrua më 22 shkurt të vitit 2001 nga Presidenti i Maqedonisë dhe i Jugosllavisë. Nga njëra anë, bashkësia ndërkombëtare këtë akt e vlerësoi pozitivisht, meqë mbyllja e kësaj çështjeje kaq të madhe do të thoshte kontribut në drejtim të përmirësimit të marrëdhënieve në Ballkan dhe më gjerë në rajon. Por, nga ana tjetër, shqiptarët etnikë nga Kosova dhe Serbia Jugore nuk ishin të kënaqur. Kështu, pas disa ditësh terroristët shqiptarë, nga Kosova hyn në Maqedoni në zonën kufitare, më saktë në fshatin Tanushë, si dhe në fshatrat e tjerë të kufirit verior të Maqedonisë (Kodra e Furrës, Brezë, Malinë). Bëhej fjalë për shembull konkret të cenimit të integritetit të shtetit përmes sundimit të një pjese të territorit të tij nga njësitë paraushtarake.54 Ditët që pasuan konfirmuan se nuk ishte fjala për incident sporadik, por për përkeqësim serioz të gjendjes së sigurisë. Forcat e sigurisë maqedonase çdo ditë lëshonin informata se nga ana e Kosovës ka lëvizje, grupime dhe rigrupime të një numri të madh të personave me uniforma të zeza dhe të armatosur, me gjasa që të kalojnë dhe të fortifikohen në Maqedoni. Kjo situatë ishte e shoqëruar edhe me aktivitete të përforcuara politike, por edhe me një sërë incidentesh të armatosura. (Kuzmanovski, 2001: 34)

Vlerësohej se motivet e këtyre ngjarjeve ishin të ndryshme, duke filluar prej atyre për destabilizim të brendshëm, të shkaktuara nga pakënaqësia e ambivalencës politike, dhe kështu deri në motive të jashtme-gjeopolitike apo pasqyrimit të sferave dhe influencës së interesave të kontrabandistëve. Por, sidoqoftë, ngjarjet e përgjithshme në vitin 2001, e konfirmuan atë se në Republikën e Maqedonisë ekzistonte interes për destabilizimin e shtetit.

Këtë situatë sigurie, Ministri i Punëve të Jashtme, Sërgjan Kerim, para Asamblesë së Sigurisë të Kombeve të Bashkuara, e përshkruan me vëmendje të madhe dhe në mënyrë të saktë. Ndërmjet tjerash ai do të thotë: “Gjatë javëve të fundit, vendi im ballafaqohet me problem serioz, të shkaktuar nga ana e grupeve të paidentifikuara militante ekstremiste të stacionuara në

52 Universiteti, konstruksioni financiar i të cilit kapte shumën rreth 22 milionë dollarë, ishte vendosur që të përbëhet nga këto fakultete: juridik, pedagogjik, administratë publike dhe komunikime kompjuterike. 53 Më datë 16.01.2001. 54 Më saktësisht, fshati Tanushë ishte nën kontrollin e ekstremistëve që nga data 16.02. deri në datën 12.03.2001.


109

kufirin verior të Republikës së Maqedonisë. Këto grupe e pushtuan fshatin Tanushë dhe nga kjo bazë ato vazhdimisht shkaktojnë incidente të armatosura. Ekstremistët nuk i kanë parashtruar kërkesat e tyre. Ata me vetëdije e mbajnë peng popullsinë lokale shqiptare, ndërkaq për shkak të faktit se brezi kufitar me Kosovën është i populluar më së shumti me shqiptarë etnikë, rezulton se edhe marrëdhëniet ndëretnike mbahen peng”. Më tej në fjalimin e tij Ministri Sërgjan Kerim do të shtojë: “Me qëllim të zgjidhjes së situatës, Qeveria e Republikës së Maqedonisë miratoi Plan veprues.” Elementet kryesorë të tij praktikisht janë, masa parandaluese kundër zgjerimit të konfliktit nga të dyja anët e kufirit”.

Por, përkrah aktiviteteve të përforcuara politike nga Qeveria dhe Presidenti i Republikës së Maqedonisë, incidentet e armatosura nuk pushuan. Më saktësisht, në Tetovë,55 më datë 14.03.2001, u hap zjarr i fortë drejt pozicioneve të forcave të sigurisë maqedonase.56 Gjendja e sigurisë u përkeqësua me mundësi për përshkallëzim të mëtutjeshëm. Shumë shpejt konflikti u zgjerua edhe në një zonë tjetër (në atë të Kumanovës e Likovës) të Republikës së Maqedonisë. Kreu i shtetit mendonte për shpalljen e gjendjes së luftës, e cila varej nga zhvillimi i mëtutjeshëm i ngjarjeve. Njëkohësisht, me përshkallëzimin e konfliktit filloi edhe shpërngulja e popullsisë jo shqiptare. Pikërisht për këtë, disa analistë konsideronin se qëllimi i sulmeve të armatosura të ekstremistëve shqiptarë ndaj Republikës së Maqedonisë është okupimi i pjesës sa më të madhe të territorit të Republikës së Maqedonisë edhe atë sidomos të zonave në kufi me Kosovën dhe mandej bashkëngjitja e tyre me Kosovën. Përkatësisht, qëllimi kryesor i tyre ishte realizimi i ëndrrës, krijimi i “Shqipërisë së Madhe”, në të cilën të gjithë shqiptarët që jetojnë në Ballkan do të bashkohen në një shtet të përbashkët. Për atë se qëllimi i ofensivës ushtarake të terroristëve shqiptarë ishte okupimi i territoreve dhe krijimi i një shteti të përbashkët në Ballkan, zyrtarisht e publikoi edhe e ashtuquajtura Ushtria Çlirimtare Kombëtare, me komunikatat e lëshuara që në shkurt të vitit 2001, gjatë depërtimit të grupeve të armatosura shqiptare nga Kosova në Maqedoni (më saktë në fshatin Tanushë) dhe në fshatra të tjerë kufitarë me Kosovën. Edhe ish-ambasadori i SHBA-ve në OKB, Riçard Holbruk, në intervistën e tij për gazetën greke “To Vima”, të datës 24 mars të vitit 2001, tha se kërcënimi më i madh për stabilitetin e Ballkanit është ëndrra për krijimin e “Shqipërisë së Madhe”. Incidenti i atëhershëm në Maqedoni dhe Serbinë Jugore, sipas Holbrukut është vepër e shqiptarëve më ekstrem, përmes të cilëve përpiqen ta realizojnë 55 Qyteti i Tetovës është i populluar kryesisht me popullsi shqiptare. 56 Sipas informatave të Ministrisë së Punëve të Brendshme, grupi i cili në datën 14.03.2001, i ka sulmuar forcat policore në Tetovë, ka numëruar rreth 200 persona, prej të cilëve 140 kanë qenë nga Kosova.


110

idenë për “Shqipëri të Madhe”, përkatësisht përmes projektit i cili parashikon bashkimin e të gjithë shqiptarëve që jetojnë në Ballkan në një shtet shqiptar, i cili do të përfshinte pjesë nga territori i Serbisë, Malit të Zi, Maqedonisë dhe Greqisë. (Nasteska 2005:188).

Gjithashtu, e ashtuquajtura Ushtria Çlirimtare Kombëtare e shqiptarëve, në Komunikatën, dërguar programit në gjuhën shqipe të “Dojçe Veles”, thekson: “Shtabi i Përgjithshëm i UÇK-së ka qenë i detyruar të dërgojë një numër të kufizuar ushtarësh në Tanushë dhe fshatrat përreth, me qëllim që ta çlirojë këtë territor dhe ta mbrojë dinjitetin e popullatës”. Mandej, ata kërcënoheshin se në rast të ofensivës eventuale të Armatës së Maqedonisë do të kundërpërgjigjen në mënyrë adekuate. Po ashtu, iu bë apel subjekteve politike në Republikën e Maqedonisë, siç thuhet, “të jenë të përmbajtur ndaj saj”. Marrë në përgjithësi, e ashtuquajtura Ushtria Çlirimtare Kombëtare, sipas Komunikatës, angazhohej për “liri, barazi dhe drejtësi”.

Gjatë fazës së mëvonshme të konfliktit të armatosur, UÇK-ja e ndryshoi retorikën. Ajo përmes Komunikatës nr. 6 nënvizoi një qëllim krejtësisht tjetër. Përkatësisht, theksoi se qëllimi i luftës së saj është fitimi i të drejtave më të mëdha të njeriun dhe të drejtave më të mëdha për shqiptarët në Maqedoni, përmes ndryshimit të Kushtetutës së Republikës të Maqedonisë. Së këtejmi, parashtrohet pyetja: Pse UÇK-ja e ndryshoi qëllimin e luftës së saj? A thua kjo (nuk) do të thotë se UÇK-ja në të vërtetë në esencë e ndryshoi qëllimin e parashtruar paraprakisht për krijimin e “Shqipërisë së Madhe”? Apo ndoshta në ndryshimin e qëllimit ndikim pati bashkësia ndërkombëtare?

Ngjashëm si në Kosovë, edhe në territoret e okupuara të Maqedonisë (rajoni i Tetovës dhe Kumanovës e Likovës), ushtria e ashtuquajtur UÇK kishte për qëllim krijimin e territoreve të pastra etnike, për çka filloi shpërngulja e popullsisë joshqiptare, përkatësisht e maqedonasve dhe e një numri të vogël të serbëve nga vendbanimet e tyre. Njëkohësisht, u rrit edhe numri i kidnapimeve dhe torturave ndaj popullatës civile nga ana e UÇK-së.57

Ndofta ky ishte njëri prej shkaqeve për promovimin e “gjestit” klasik gjeopolitik nga pala maqedonase. Përkatësisht, Akademia Maqedonase e Shkencave dhe Arteve e promovoi idenë për shkëmbimin e territoreve dhe të popullatës mes Maqedonisë dhe Shqipërisë. Ideja nënkuptonte shkëmbimin e territoreve dhe popullatës nga pjesa perëndimore e Republikës së Maqedonisë me popullsi dominante shqiptare me zonat e Shqipërisë në të cilat jeton popullsia maqedonase. Shkëmbimi do të zgjaste 4-5 muaj, për çka do të formoheshin postblloqe në të dyja shtetet, përmes të cilave do të bëhej 57 Kjo konfirmohet me Raportin e Organizatës Ndërkombëtare Human Rights Watch.


111

paraqitja e popullsisë. Kjo zgjidhje, gjithsesi se ishte nën influencën e tezës se shqiptarët e Maqedonisë nuk duan barazi më të madhe, por se synojnë shkëputjen e territoreve të Maqedonisë dhe bashkimin e tyre me Kosovën ose Shqipërinë. Kjo zgjidhje e nxituar e gjendjes është diametralisht në kundërshtim me parimin elementar të mosndryshimit të kufijve, për çka edhe nuk hasi në mbështetje nga bashkësia ndërkombëtare dhe shteti. (Mileski, 2005:87)

Fillimi i fazës së dytë të konfliktit në Republikën e Maqedonisë drejtpërdrejt ndërlidhet me nënshkrimin e Marrëveshjes për Stabilizim dhe Asocim të Republikës së Maqedonisë me BE, kah fundi i muajit prill të vitit 2001. Me fjalë të tjera kjo ngjarje e madhe në mënyrë të drejtpërdrejtë përputhet me realizimin e fazës së dytë të veprimeve luftarake të terroristëve shqiptarë në Maqedoni, e cila filloi në fillimin e muajit maj të vitit 2001. Së këtejmi, ishte gjithnjë e më e qartë se “spiralja” e konfliktit pështjellohet (përshkallëzohet). Forca dhe intensiteti i konfliktit paralajmëronin se kriza në vend lehtësisht mund të kalonte në luftë qytetare me konsekuenca të mëdha për shtetin dhe me destabilizimin e rajonit. (Ruzhin, 2006: 130). Stabiliteti dhe siguria e Republikës së Maqedonisë ishin në situatë aq kritike sa që dukej e pamundshme të gjendej solucion tjetër përveç konfliktit të armatosur, luftës qytetare dhe autodestruksionit nga njëra anë ose paqes me kompromis, nga ana tjetër. Ndoshta, mu për këtë, kreu politik i Republikës së Maqedonisë dhe bashkësia ndërkombëtare bënë përpjekje që të gjenin solucion politik për menaxhimin e konfliktit. Kështu, njëra prej zgjidhjeve ishte formimi i Qeverisë së re – Qeveri e unitetit politik.58

Në ndërkohë, elita politike e bllokut kombëtar shqiptar ishte në koordinim të ngushtë me udhëheqjen politike dhe ushtarake të UÇK-së. Konkretisht, liderët e partive politike shqiptare, Arben Xhaferi (PDSH), Imer Imeri (PPD) dhe lideri politik, përkatësisht ushtarak, i UÇK-së, Ali Ahmeti, në Prizren të Kosovës, e nënshkruan të ashtuquajturën Deklaratë të Prizrenit.59 Praktikisht Deklarata jepte mundësi për njohjen e UÇK-së si subjekt juridik dhe si partner në negociatat. Gjithashtu, në platformë, ata ranë dakord që Republika e Maqedonisë doemos duhet të ndërmarrë masa për ndryshimin e disa pjesëve të Kushtetutës dhe për “shekullarizimin e tërësishëm të shtetit maqedonas” (Shkariq, 2002: 680). Marrë në përgjithësi, me këtë platformë janë harmonizuar kërkesat dhe qëndrimet mes “krahut politik dhe ushtarak të UÇK-së me programet politike të partive shqiptare (PDSH dhe PPD) në Republikën e Maqedonisë”. Kjo do të thotë se me vet 58 Në datën 13.05.2001 u zgjodh Qeveria e re, e përbërë nga VMRO-DPMNE, si parti qeverisëse dhe partnerët e saj të koalicionit-Partia Liberale dhe PDSH-ja dhe partia opozitare LSDM, si dhe PPD-ja e VMRO-ja e Vërtetë. 59 Në datën 22.05.2001 në Prizren të Kosovës, u nënshkrua “Deklarata e Prizrenit”.


112

aktin e nënshkrimit të Deklaratës së Prizrenit është bërë një “simbiozë” mes krahut politik dhe ushtarak të të gjithë shqiptarëve të Republikës së Maqedonisë.

Koalicioni i gjerë, bashkë me Presidentin e Republikës së Maqedonisë, Boris Trajkovskin dhe me bashkësinë ndërkombëtare (NATO, BE dhe OSBE) i bashkuan përpjekjet me qëllim të krijimit të kushteve të domosdoshme për arritjen e paqes. Por, situata në terren ishte krejtësisht ndryshe. Konflikti i armatosur u përshkallëzua, dëmet njerëzore dhe materiale ishin gjithnjë e më të mëdha.


113

4. PËRPJEKJET E SHTETIT TË MAQEDONISË PËR ZGJIDHJEN E KONFLIKTIT

Vllado Buçkovski

Republika e Maqedonisë, në vitin 2001, në një pjesë të territorit të saj, u ballafaqua me aktivitete të grupeve të armatosura ekstremiste. Aktivitet e këtilla e rrezikuan integritetin territorial dhe sovranitetin e shtetit, jetën dhe sigurinë e qytetarëve dhe të drejtat e tyre, si dhe paqen dhe sigurinë rajonale. Mposhtja e ekstremistëve, vendosja e paqes dhe sigurisë dhe sundimi i të drejtës në tërë territorin ishte një çështje me interes më madhor për Republikën e Maqedonisë, por gjithashtu edhe për vendet fqinje dhe bashkësinë ndërkombëtare në tërësi. Në këto përpjekje ekzistonte një qasje unike e të gjithë faktorëve politikë shtetërorë të Republikës së Maqedonisë, për sa i përket mënyrës dhe metodave të ballafaqimit me konfliktin.

Më 13 maj të vitit 2001, me ndërmjetësimin e bashkësisë ndërkombëtare, në Shkup, u formua Qeveria e Shpëtimit Kombëtar - Koalicioni i Gjerë, në të cilën hynë të gjitha partitë parlamentare. Alternativa Demokratike, si parti politike, ishte jashtë kësaj Qeverie, meqë atë gradualisht e braktisën të gjithë deputetët duke iu bashkëngjitur partive më të vogla të sapoformuara. LSDM-ja, si parti më e madhe opozitare, në Qeverinë e re patricipoi me dy ministra dhe me një Nënkryetar të Qeverisë, PPD-ja me një ministër dhe me Nënkryetar të Qeverisë, PLD-ja dhe VMRO- ja e Vërtetë me një ministër. Gjashtë muaj më vonë, LSDM-ja dhe PLD-ja dolën nga koalicioni i gjerë dhe në vendin e tyre hynë alternativistët e deridjeshëm të Demokracisë së Re.

Në ekspozenë e tij, Kryeministri i atëhershëm Lubço Georgievski, para deputetëve në Kuvendin e Republikës së Maqedonisë, me rastin e zgjedhjes së Qeverisë së re, mes tjerash tha: “Krijimi i këtij koalicioni nuk është rezultat i ndonjë presioni nga faktori ndërkombëtar. Fakti që në disa faza të negociatave ishin të pranishëm edhe përfaqësuesit e faktorit ndërkombëtar flet për gatishmërinë dhe mbështetjen e fuqishme të bashkësisë ndërkombëtare që edhe në këtë mënyrë të na ndihmojë në zgjidhjen e problemeve me të cilat ballafaqohet vendi, dhe njëkohësisht kjo është përgjigje për të gjithë ata, që sot janë kundërshtarë të vendit tonë.”, tha Georgievski.

Kahet kryesore në të cilat ishin orientuar aktivitetet e kësaj Qeverie ishin: e para, siguria dhe stabilizimi i vendit, dhe


114

e dyta, intensifikimi dhe mbështetja e dialogut ndëretnik, i cili filloi nën përkujdesjen e Presidentit Boris Trajkovski, me një agjendë të cilën e konfirmuan të gjithë liderët politikë, mirëpo, në mënyrë të qartë dhe pa mëdyshje u mbështet edhe nga Bashkimi Evropian dhe nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës.

Ekzistonte bindja se krijimi i këtij koalicioni të madh është vetëm një mundësi e mirë që ky dialog të përshpejtohet maksimalisht dhe të gjithë pjesëmarrësit e dialogut të sillen me përgjegjësi ndaj marrëveshjes së arritur dhe implementimit saj. Thjesht, kjo gjithashtu, ishte pjesë e masave me të cilat bëheshin përpjekje për izolimin e terrorizmit, ekstremizmit, formacioneve paraushtarake, duke ua bërë me dije se për të gjitha çështjet e hapura të përbashkëta, zgjidhjet mund të kërkohen në institucionet e sistemit maqedonas, si dhe të njëjtat të diskutohen. Në këtë drejtim, veçanërisht duhet të theksohet hyrja e të dyja partive politike shqiptare në këtë Qeveri, duke e pasur parasysh faktin se deklaratat e të ashtuquajturës UÇK ishin shumë të qarta, ata nuk i njihnin partitë politike qeveritare dhe nuk e pranonin dialogun të cilin ata do ta zhvillonin me partitë e tjera politike maqedonase.

Pas formimit të koalicionit të gjerë u formua edhe Trupi Koordinues për Ballafaqim me Krizën, në kuadër të të cilit u formua edhe Qendra për Menaxhimin me Kriza. Me Trupin Koordinues udhëhiqte Nënkryetari i Qeverisë, ndërkaq anëtarë ishin disa ministra sipas funksioneve (Ministria e Punëve të Brendshme, Ministria e Mbrojtjes, Ministria e Drejtësisë etj.). Ky Trup, u formua me qëllim të tejkalimit të problemeve në lidhje me koordinimin mes institucioneve, si dhe me përfaqësuesit e bashkësisë ndërkombëtare, dhe e gjithë kjo në interes të menaxhimit të suksesshëm të konfliktit.

Këto dy trupa kishin për qëllim ta përforconin koordinimin ndërmjet institucioneve, që ishin të ngarkuara për ta realizuar sigurinë dhe mbrojtjen e shtetit, pastaj t’i koordinonin dhe në mënyrë efikase t’i mbronin resurset në dispozicion të shtetit, si dhe të bënin vlerësim përkatës për rrezikun mbi sigurinë e Republikës së Maqedonisë.

Detyra themelore e Trupit Koordinues për Ballafaqim me Kriza ishte që t’i koordinojë, orientojë dhe unifikojë aktivitetet e organeve të administratës shtetërore gjatë ballafaqimit me krizën, përfshirë këtu edhe njësitë e armatës dhe policisë, si dhe të propozojë përdorimin e njësitit për luftë kundër terrorizmit. Trupi Koordinues për Ballafaqim me Kriza përbëhej prej: Nënkryetarit të Qeverisë, Ministrit të Mbrojtjes, Ministrit të Punëve të Brendshme, Ministrit të Punëve të Jashtme, Ministrit të Drejtësisë, Shefit të Shtabit të Përgjithshëm të ARM-së, drejtorit të Byrosë për Siguri,


115

përfaqësuesit të caktuar nga Presidenti i Republikës dhe nga udhëheqësi i Grupit punues për menaxhim me kriza.

Grupi punues për menaxhim me kriza, përkatësisht Qendra për Menaxhim me Kriza, si trup vartës i Qeverisë, e kishte për detyrë të angazhohej për grumbullimin e centralizuar të informatave nga të gjitha institucionet (vendase dhe të huaja) dhe shkëmbimin e tyre me bashkësinë ndërkombëtare. Më konkretisht, Qendra për Menaxhim me Kriza i kishte detyrat si vijojnë: të grumbullojë, të përpunojë, të analizojë dhe t’i dërgojë të dhëna dhe informata Trupit Koordinues për Ballafaqim me Kriza dhe të propozojë masa e aktivitete për ballafaqim me situata krize, si dhe t’u dërgojë informata Ministrisë së Mbrojtjes, Ministrisë së Punëve të Brendshme dhe Agjencisë për Zbulim.

Grupi punues për menaxhim me kriza ia doli që t’i bashkojë informatat dhe mund të thuhet se në masë të madhe i arsyetoi pritjet.

Megjithatë, menaxhimi i plotë i krizës, nga ana e këtij grupi, ishte i pamundshëm, meqë Qendra e Menaxhimit me Kriza nuk kishte kornizë ligjore për tre çështje elementare:

• e para, bazat e sistemit të sigurisë kombëtare, që do ta përcaktonin bashkëpunimin dhe koordinimin mes të gjitha segmenteve të zbulim-sigurimit në shtet;

• e dyta, mosekzistimi i organeve dhe trupave në sistemin e menaxhimit me kriza, në të cilët do të përfshiheshin nivelet më të larta profesionale të ministrive dhe agjencive të Qeverisë, nën kompetencë të të cilëve janë mbrojtja dhe siguria e shtetit; dhe

• e treta, mospasja e kompetencave të qarta dhe mospërcaktimi i fuqisë ekzekutive, e cila më së shpeshti ishte nën hijen e ministrive kompetente, për çka pothuajse askush nuk ndihej direkt i thirrur ose i obliguar për t’i respektuar dhe zbatuar rekomandimet dhe vendimet e saj.

Në rrethana të këtilla, të ekzistimit të një vakumi juridik, ishte krejtësisht e logjikshme që kreu i shtetit praktikisht të rraskapitej në diskutime joproduktive në takimet e çdoditshme, të cilat në të shumtën e rasteve nuk rezultonin me vendime dhe qëndrime unike për njësitë në terren, për të cilat urdhrat që dërgoheshin nga ministritë përkatëse vazhduan të jenë të detyrueshëm.

Qeveria, gjithashtu, zbatoi edhe aktivitete të tjera, me qëllim të zgjidhjes së shpejtë dhe efikase të krizës, edhe atë:


116

- aktivitete të forcave të sigurisë për mbrojtjen e të gjithë qytetarëve dhe pengimi i zgjerimit të terrorizmit dhe ekstremizmit, atje ku kjo është e domosdoshme, madje edhe me zbatimin e masave përkatëse;

- intensifikimi i proceseve politike, përmes participimit të përfaqësuesve të zgjedhur në mënyrë legale të shqiptarëve të Maqedonisë për ndërtimin e shoqërisë civile, në të cilën do të avancohen të gjitha të drejtat qytetare dhe të njeriut;

- në përpjekjen për zgjidhjen e krizës, Republika e Maqedonisë zbatoi “Planin për çarmatim”.

Në të njëjtën kohë, Republika e Maqedonisë e mbështeti tërësisht

bashkësinë ndërkombëtare, ndërkaq për këto aktivitete priste edhe ndihmën në realizimin e tyre.

Gjithashtu, në kuadër të përpjekjeve për zgjidhje paqësore të krizës, Republika e Maqedonisë përgatiti dhe zbatoi Planin për çarmatim, përmes vendosjes së ndërprerjes së zjarrit, duke u dhënë ekstremistëve të armatosur mundësi që ta dorëzonin armën dhe t’u jepet mundësia për riintegrimin e tyre në shoqëri. Për këtë qëllim, me këtë plan, precizohen aktivitetet kryesore të cilat duhej plotësuar, edhe atë:

- çarmatimi i plotë dhe shpërndarja e ekstremistëve të armatosur (pjesëtarë të të ashtuquajturës UÇK);

- evitimi i të gjitha formave të rrezikimit të sovranitetit shtetëror dhe integritetit territorial dhe sigurimi i normalizimit të plotë të punës së organeve shtetërore dhe organeve të tjera legjitime në zonën e përfshirë me krizën;

- vendosjen e sigurisë së plotë personale dhe pronësore të të gjithë qytetarëve dhe lëvizje pa pengesë, si dhe realizimin e të drejtave dhe lirive të tjera qytetare dhe të njeriut në tërë territorin e Republikës së Maqedonisë.

Në kontekst të kësaj është edhe fakti se Qeveria kishte për qëllim, që në kushte stabile dhe në kuadër të institucioneve të sistemit, të vazhdonte me ndërtimin e shoqërisë civile, në të cilën plotësisht do të funksiononte rendi juridik dhe institucionet e pushtetit, në mënyrë që të sigurohet respektimi i të drejtave dhe lirive të të gjithë qytetarëve të Republikës së Maqedonisë, konform standardeve ndërkombëtare.

Së këtejmi, u vendosën parametrat për përfundimin e suksesshëm të krizës edhe përmes realizimit të procedurave kyç si vijojnë:


117

• Për Republikën e Maqedonisë është e papranueshme cila do qoftë zgjidhje e cila nënkupton çfarë do qoftë autonomie apo statusi special në cilën do qoftë pjesë të territorit ose ndryshim të kufirit.

• Kriza, në të cilën është regjistruar hyrja e grupeve të armatosura nga Kosova, nuk mund të zgjidhet vetëm me mjete ushtarako-policore.

• Karakteri i krizës kërkonte aktivizimin e masave politike dhe aktiviteteve diplomatike për izolim, përkatësisht neutralizimin e ekstremistëve të armatosur.

• Të gjitha partitë relevante politike dhe institucionet e Republikës së Maqedonisë e mbështetën planin dhe programin për ballafaqim me krizën dhe në mënyrë aktive participuan në procesin politik që u iniciua nga Presidenti i Republikës së Maqedonisë.

• KFOR-i dhe UNMIK-u ndërmorën masa kundër mbështetësve dhe udhëheqësve të aksioneve terroriste kundër Republikës së Maqedonisë.

• Republika e Maqedonisë bëri apel deri te të gjitha vendet që t’i ndërmarrin të gjitha masat e mundshme për t‘u pamundësuar mbështetja financiare dhe materiale e ekstremistëve të armatosur.

• Masat për ndërtimin e mirëbesimit ishin esenciale për ta trasuar rrugën e vërtetë drejt ardhmërisë, ndërkaq ato ishin evidente dhe të njohura për popullsinë e zonës lokale. Për këtë qëllim u realizua fushatë e koordinuar për informimin e publikut.

• Mbikëqyrësit ndërkombëtarë luajtën rol në ndërtimin e mirëbesimit.

Në këtë kuptim, Republika e Maqedonisë ndërmori një sërë aktivitetesh. Në fillim i izoloi ekstremistët e armatosur, të cilët operonin në pjesën veriore dhe veriperëndimore të vendit, duke ua pamundësuar mbështetjen e jatakëve të tyre, si dhe mbështetjen e popullsisë jashtë këtyre zonave.

ARM-ja, në bashkëpunim me KFOR-in, i përforcuan kontrollet si në kufirin mes Republikës së Maqedonisë dhe Serbisë, në pjesën e Kosovës, ashtu edhe me Republikën e Shqipërisë. Krahas kësaj, u zhvilluan masa për ndërtimin e mirëbesimit, të cilat ishin mjaft të rëndësishme për ta trasuar rrugën e vërtetë drejt ardhmërisë, përmes përmirësimit të gjendjes në nivel lokal, të mbështetur mbi projekte infrastrukturore dhe sociale, në zonat e përfshira me aktivitetet e armatosura (përfshirë këtu riparimin e objekteve të banimit, përmirësimin e kushteve për mbrojtje shëndetësore, ujësjellësit, rrugëve dhe ngjashëm). U hartua plani për personat që ishin të gatshëm t’i


118

dorëzonin armët dhe të gatshëm për t’u integruar në jetën shoqërore. Pastaj, u shpall ndërprerja e njëanshme e zjarrit. Forcat e sigurisë edhe më tej mbetën të afta për t’i neutralizuar burimet e rrezikut.

Filloi procesi i çarmatimit, dimensioni gjeografik i të cilit u përcaktua dhe u zbatua në faza: në rajonin e Kumanovës-Likovës, në rajonin e Tetovës-Malit Sharr, në rajonin e Dibrës dhe në pjesën tjetër të vendit. Operacionet e sigurisë zbatoheshin në faza dhe secila prej tyre ishte e rëndësishme për sukses të plotë, me qëllim që hap pas hapi të arrihej përparim drejt zgjidhjes. Në mënyrë që të tejkalohej kriza, pjesëtarëve të grupeve të armatosura shqiptare iu dha mundësia që pas dorëzimit të armëve të riintegrohen në shoqëri, përfshirë këtu edhe amnistinë adekuate. Pas përfundimit të operacionit, forcat e sigurisë shtetërore, me pjesëmarrjen e policëve me përkatësi etnike shqiptare, i kryenin detyrat e zakonshme në kohë paqe duke e zbatuar Ligjin në të gjitha pjesët e vendit, pa kundërshtime apo pengesa. Gjatë zbatimit, forcat e sigurisë rreptësishtë i respektonin standardet ndërkombëtare humanitare dhe parimet e përgjithshme të të drejtave të njeriut, me ç’rast ishin të monitoruar nga OSBE-ja dhe nga BE-ja.

Shkresa e NATO-s, përkatësisht e Piter Fejt-it përfaqësuesit special të Sekretarit të Përgjithshëm të NATO-s, u pranua tërësisht, duke e përfshirë edhe riintegrimin dhe amnistinë nga ana e Qeverisë së RM-së60.

Marrëveshja për ndërprerjen e zjarrit u nënshkrua nga gjenerali Pande Petrovski, Kryeshef i SHP të ARM-së dhe nga gjenerali Risto Galevski i MPB-së.61 Me nënshkrimet e tyre, autoritetet maqedonase garantuan se pa kushtëzime do ta respektojnë dhe do t’i përmbahen ndërprerjes së zjarrit, dhe se do jenë të përmbajtur nga të gjitha veprimet ushtarake, përdorimi i forcës dhe veprimet e paligjshme kundër grupeve të armatosura etnike shqiptare. Ndërprerja e zjarrit u dedikohej të gjitha forcave të sigurisë. Udhëheqësi i Armatës së Maqedonisë dhe i Policisë maqedonase, me nënshkrimet e tyre, konfirmuan se e respektojnë edhe Protokollin plotësues të Konventës së Gjenevës (Protokolli 2), të 12 gushtit të vitit 1949, në lidhje me mbrojtjen e viktimave të konflikteve ndërkombëtare. Ndërprerja e zjarrit hyri në fuqi në

60 Si përgjigje ndaj letrës së Presidentit të Republikës së Maqedonisë, Boris Trajkovski, të muajit qershor 2001, me të cilën NATO-s i kërkoi ndihmë për çarmatimin e grupeve të armatosura të shqiptarëve etnikë, përfaqësuesi special i Sekretarit të Përgjithshëm të NATO-s, Piter Fejt, në muajin gusht, dërgoi letër në të cilën theksoi se NATO do të ofrojë ndihmë për dorëzimin e armëve nga ana e pjesëtarëve të të ashtuquajturës UÇK. 61 Nënshkrimet e gjeneralit të armatës dhe të policisë, ishin kompromis ndërmjet dy pozicioneve të definuara, të Presidentit të Republikës së Maqedonisë për zgjidhje me mjete politike të krizës dhe të Kryetarit të Qeverisë së Republikës të Maqedonisë për zgjidhje me mjete ushtarake të krizës.


119

orën 00:01 më 06 korrik të vitit 2001, ndërkaq marrëveshja u arrit dhe u nënshkrua në datën 05.07.2001, (përkatësisht 10 ditë pas ndërprerjes dhe zbatimit të operacionit në Haraçinë dhe nxjerrjes së grupeve të armatosura).

Me këto veprime filloi faza kur me ndihmën e ndërmjetësuesve/lehtësuesve, filloi zgjidhja e krizës së luftës sipas Planit për zgjidhje të qetë. Përndryshe, grupet e armatosura shqiptare fillimisht u quajtën terroriste. Në fillim, vetë UÇK-ja u definua si ushtri e organizuar kryengritëse e cila kishte për qëllim: “të drejta më të mëdha për pakicën shqiptare në Republikën e Maqedonisë”62

Në zgjidhjen e krizës u involvua edhe Piter Feit, përfaqësues special i Sekretarit të Përgjithshëm të NATO-s, i cili i koordinonte të gjitha aktivitetet mes forcave të sigurisë së Republikës të Maqedonisë dhe UÇK-së, edhe atë drejtpërdrejt me ndërmjetësim. Piter Feit i dërgoi një shkresë Qeverisë së Republikës të Maqedonisë e cila ishte përgjigje ndaj kërkesës së Presidentit Boris Trajkovski. Në të thuhej: “Si përgjigje ndaj shkresës së Presidentit Boris Trajkovski, të datës 14 qershor të vitit 2001, me të cilën nga NATO-ja u kërkua ndihmë për çarmatimin e grupeve të armatosura etnike shqiptare”. Parakushtet për zhvendosjen e forcave të NATO-s ishin:

• Ndërprerja e përhershme e zjarrit që do të respektohej nga të gjitha palët;

• Marrëveshja e përgjithshme politike mes partive kryesore politike;

• Marrëveshja me autoritetet e RM-së për statusin e forcave të dedikuara "Korrja Esenciale" dhe kushtet në të cilat forcat e dedikuara "Korrja Esenciale" do ta zbatojnë misionin e tyre;

• Plani i prezantuar nga NATO dhe i pranuar nga Qeveria e Republikës së Maqedonisë, i cili e përcakton modalitetin dhe hapësirën kohore për dorëzimin e armëve, përfshirë edhe pajtimin eksplicit të grupeve të armatosura të shqiptarëve etnikë për gatishmërinë e dorëzimit të tërë armatimit të tyre.

Misioni i forcave të dedikuara "Korrja esenciale" zbatoi operacione të kufizuara në Republikën e Maqedonisë, me qëllim të grumbullimit dhe largimit të armëve dhe municionit nga grupet e çarmatosura të shqiptarëve etnikë, si pjesë e procesit të zgjidhjes së krizës në vend. Forcat u angazhuan për një periudhë të caktuar kohore. Ato ishin forca multinacionale me madhësi të brigadës. Forcat e dedikuara kishin autorizim për përdorimin e forcës në vetëmbrojtje, me qëllim që t’i mbronin forcat dhe ta zbatonin

62 Kjo është deklarata e Sekretarit të Përgjithshëm të NATO-s, Xhorxh Robertson.


120

misionin, përfshirë këtu edhe mundësinë e arrestimit të personave të cilët do ta pengonin zbatimin e misionit. Në operacionin "Korrja esenciale" u realizua grumbullimi pasiv i armëve nga grupet e armatosura etnike shqiptare, si dhe u koordinua lëvizja dhe shkatërrimi i armëve dhe municionit. Municioni dhe mjetet shpërthyese të grumbulluara u shkatërruan në poligonin “Krivolak”.

Anëtarët e grupeve të armatosura, të cilët i dorëzuan armët dhe municionin e tyre nuk u arrestuan, ndërkaq forcat e sigurisë shtetërore, gjatë operacionit, nuk ishin të pranishme në ato zona ku grumbullohej armatimi. Si masa për ndërtimin e mirëbesimit nga ana e autoriteteve të Republikës së Maqedonisë u ndërprenë të gjitha operacionet ushtarake ajrore gjatë operacionit, me përjashtim të atyre, të cilat kryhen për nevojat e rregullta logjistike të forcave të sigurisë së Republikës të Maqedonisë dhe për evakuimin e viktimave në gjendje të jashtëzakonshme, të cilat u realizuan në koordinim me komandën e forcave të dedikuara "Korrja esenciale". Pastaj, gjatë kohës së grumbullimit të armëve nga grupet etnike shqiptare, u bë edhe tërheqja e armatimit të rëndë dhe e forcave të shpërndara në mënyrë të jashtëzakonshme në garnizone, njëherësh duke mbajtur llogari për kërkesat e mbrojtjes së forcave të sigurisë të Republikës së Maqedonisë.

Forcat e Sigurisë së Republikës të Maqedonisë duke u udhëhequr nga dispozitat për zbatimin konsekuent të Marrëveshjes Kornizë, me të cilën u zgjidh kriza e vitit 2001, pas përfundimit të aksionit “Korrja esenciale”, me qëllim të kthimit gradual të forcave të sigurisë të Republikës së Maqedonisë (para së gjithash të policisë), parashikuan një numër të madh masash dhe aktivitetesh për kthimin e forcave të sigurisë së RM-së, nëpër vendbanimet e përfshira me konfliktin.

Gjatë përgatitjes së këtyre aktiviteteve, përfaqësuesit e Ministrisë së Punëve të Brendshme dhe të Armatës së Republikës të Maqedonisë realizuan një sërë takimesh me përfaqësuesit e bashkësisë ndërkombëtare në Republikën e Maqedonisë, përfshirë edhe përfaqësuesit e OSBE-së, BE-së dhe forcat e NATO-s (“Dhelpra e Kuqërremtë”), me qëllim të përcaktimit të planit optimal për kthimin në faza të forcave të sigurisë të RM-së nëpër vendbanime. Me të njëjtin Plan u mundësua që këto zona përsëri të riintegrohen në tërësinë territoriale dhe mbi to të vendoset sovraniteti i Republikës së Maqedonisë, me çka do të krijoheshin kushte për lëvizje të lirë të qytetarëve dhe kthimin e personave të zhvendosur nga ato zona.

Parimet themelore, nga të cilat udhëhiqej Ministria e Punëve të Brendshme, gjatë hartimit të Planit kryesor për kthimin e forcave të sigurisë, ishin që me të të sigurohej: koordinimi, transparenca, ligjshmëria, përgjegjësia, etapat dhe fleksibiliteti, e gjithë kjo si bazë për kthimin e mirëbesimit mes popullsisë së këtyre zonave dhe të pjesëtarëve të policisë të


121

Ministrisë së Punëve të Brendshme. Së këtejmi, principi i etapave u vendos si metodë themelore metodologjike për realizimin e Planit kryesor. Koordinatori kryesor i të gjitha aktiviteteve, për realizimin e masave dhe aktiviteteve të parapara me Planin kryesor, ishte Trupi Koordinues për Ballafaqim me Kriza pranë Qeverisë së Republikës të Maqedonisë, i cili funksionin e tij e realizonte në bashkëpunim me MPB-në dhe ARM-në, autoritetet lokale dhe me misionet ndërkombëtare në Republikën e Maqedonisë.

Propozimi i Planit kryesor, për kthimin e forcave të sigurisë të Republikës së Maqedonisë në ish-zonat e krizës, u shqyrtua dhe u miratua nga Qeveria e Republikës së Maqedonisë63, me ç’rast ai u bë kornizë e masave dhe aktiviteteve për veprimin e forcave të sigurisë së Republikës të Maqedonisë gjatë kthimit të tyre. Me propozimin e grupit punues, të përbërë nga përfaqësuesit e ARM-së dhe të MPB-së, përfaqësuesit e bashkësisë ndërkombëtare në Republikën e Maqedonisë e mbështetën qasjen që, para se të fillojë kthimi në etapa i forcave të sigurisë, pjesëtarë të policisë të patrullojnë në përbërje të përzier etnike (maqedonas dhe shqiptarë) dhe të armatosur vetëm me armatim personal-revole dhe shufra gome, për ta testuar realizimin e planit kryesor për kthimin e forcave të sigurisë në pesë fshatra. Kthimi u realizua në bazë të Pilot-planit, paraprakisht të hartuar për hyrje në këto pesë fshatra (Leshkë dhe Tearcë në Tetovë, Grushinë në Shkup dhe Lopatë dhe Opajë të Kumanovës), ku paraprakisht u bë analizë gjithëpërfshirëse mbi gjendjen e sigurisë në këto fshatra.

Vetëm pasi u konstatua se gjendja e sigurisë në këto pesë fshatra është stabile dhe se jep mundësi për hyrje të sigurt të pjesëtarëve të policisë dhe të bashkësisë ndërkombëtare, u vendos që policia të kthehet në këto fshatra. Vet procesi i kthimit u zbatua me sukses dhe në këtë mënyrë u konfirmua konstruktiviteti i konceptit për kthimin gradual të policisë në rajonet e krizës, të përcaktuar sipas Planit kryesor për kthimin e forcave të sigurisë në rajonet e krizës.

Plani kryesor për kthimin e forcave të sigurisë, parashikoi tre faza të kthimit të policisë :64

• faza e parë: hyrja në zonat (fshatrat) të vlerësuara si më stabile;

• faza e dytë: hyrja nëpër fshatrat me gjendje sigurie të çrregulluar;

• faza e tretë: hyrja nëpër fshatrat me gjendje sigurie më komplekse. 63 Ky plan u miratua në mbledhjen e Qeverisë, të mbajtur në datën 04.12.2001 64 Plani për kthimin e forcave të sigurisë të Republikës së Maqedonisë në ish zonat e krizës u miratua nga ana e Qeverisë së Republikës të Maqedonisë në mbledhjen e saj të rregullt, të mbajtur në datën 04.12.2001.


122

Secila nga këto faza zhvillohej me një dinamikë të caktuar, në gjashtë nënfazat e parashikuara me masa dhe aktivitete të planifikuara:

Nënfaza e parë (informimi dhe përgatitja) përfshinte:

• zbatimin e fushatës përmes informimit mediatik;

• lidhje me organizatat joqeveritare;

• deminimin e hyrje-daljeve të rrugëve;

• vlerësimin e statusit të fshatit (bëhet fjalë për atë se në cilën fazë do të hyjë fshati); dhe

• përcaktimin e strukturës së patrullave.

Nënfaza e dytë (hyrja) përfshinte:

• hyrje në fshatrat;

• kontakte me persona udhëheqës të fshatrave dhe fillimin e bashkëpunimit me popullsinë;

• fillimin e patrullimit; dhe

• identifikimin e problemeve fillestare.

Nënfaza e tretë (patrullimi) përfshinte:

• vlerësimin e dëmeve dhe të kërcënimeve nga mjetet e minave plasëse të pashpërthyera;

• koordinimin me detyrat e organizatave joqeveritare;

• vazhdimin e kohës së patrullimit (zgjatja e kohës së pranisë të patrullave policore në fshatrat);

• zbatimin e kontrollit të trafikut (pa marrjen e masave të plota ligjore-përmes paralajmërimeve dhe vërejtjeve);

• vendosjen-vënien në funksion të kontakt-zyrave (për komunikim të drejtpërdrejtë të qytetarëve me policinë);

• përgatitjen për vendosjen e stacionit policor.


123

Nënfaza e katërt: (detyrat e rregullta policore) përfshinte:

• hetime dhe njoftime për veprime kriminale;

• punën e policisë brenda 24 orëve;

• heqjen e posto-blloqeve policore dhe zëvendësimin e tyre me policë, patrulla me përbërje të përzier etnike;

Nënfaza e pestë (detyra policore të vazhduara) përfshinte:

• hetimin e incidenteve në orët e qeta;

• vendosja e stacioneve policore zonale.

Nënfaza e gjashtë përfshinte:

• patrullim 24 orësh të policisë, pa praninë e mbikëqyrësve të misioneve të huaja; (Plani për kthimin e forcave të sigurisë, 2001: 1-12).

Pas përfundimit të detyrave dhe masave të parashikuara me Planin

kryesor për kthimin e forcave të sigurisë (policisë), Ministria e Punëve të Brendshme i vazhdoi aktivitetet dhe masat e veta me qëllim të sundimit të plotë të ligjit në ish-zonat e krizës. Për këtë qëllim u parashikuan masa për vazhdimin e aktiviteteve për ndërtimin e mirëbesimit, ndërmjet policisë dhe popullsisë vendase, si dhe përpjekje për zgjidhje të përbashkët të disa problemeve, me çka qytetarët përsëri do ta fitonin besimin ndaj institucioneve të sistemit. Kontribut në këtë drejtim dha edhe Projekti “Puna e policisë në bashkësi” përmes grupeve të formuara për këshillimin e qytetarëve, në të cilin pjesëmarrje të vet aktive kishin edhe pjesëtarët e policisë. Gjithashtu, me qëllim të sigurimit të pranisë 24-orëshe të policisë, u imponua nevoja e rikonstruksionit të një numri të madh të objekteve policore, të rrënuara gjatë aktiviteteve ushtarake në rajonet e krizës. Së këtejmi, deri më sot, objektet e dëmtuara të stacioneve policore janë rikonstruktuar dhe janë vënë në funksion, me çka në masë të madhe janë përmirësuar kushtet e punës së policisë në këto rajone.

Po kështu, Qeveria ndërmori aktivitete për kthimin e personave të zhvendosur, një pjesë e të cilëve ishin vendosur nëpër familje ndërsa të tjerët nëpër qendra kolektive në Kumanovë dhe Shkup.

Shpenzimet e akomodimit dhe ushqimit të personave të zhvendosur të brendshëm nëpër qendrat kolektive, siguroheshin tërësisht nga Buxheti i Republikës së Maqedonisë.


124

Në mënyrë plotësuese, personave të cilët nuk kishin orendi elementare, ndërkaq u kthyen nëpër shtëpitë e tyre të rikonstruktuara, përmes Ministrisë së Punës dhe Politikës Sociale, në kontinuitet u sigurohet dhe paguhet asistencë e njëfishtë në para, me të cilën deri më tani janë përfshirë mbi 350 familje.

Qëndrimi i Qeverisë së Republikës të Maqedonisë, për sa u përket personave të zhvendosur të brendshëm, ishte mbështetja për kthimin në shtëpitë e tyre, pa marrë parasysh vështirësitë, pengesat me të cilat do të ballafaqohet dhe kohës së nevojshme. Në këtë aspekt, Qeveria e Republikës së Maqedonisë edhe në të ardhmen ndërmori çdo gjë që është brenda mundësive të saj që edhe personat e zhvendosur të tjerë të kthehen nëpër shtëpitë e tyre. Në këtë kuptim Qeveria e Republikës së Maqedonisë vëmendje të veçantë i përkushtoi disa çështjeve të rëndësishme në lidhje me rikonstruksionin e shtëpive të dëmtuara, gjatë kohës së konfliktit në vitin 2001, kushtet e sigurisë dhe revitalizimin e ish-rajoneve të krizës.

Gjatë kohës së krizës, në vitin 2001, u dëmtuan gjithsej 6678 shtëpi. Në këtë fazë, 112 shtëpi janë kualifikuar për rikonstruksion. Qeveria e Republikës së Maqedonisë konsideron se ky proces përfundoi me sukses me mbështetjen financiare të bashkësisë ndërkombëtare. Për rikonstruksionin e shtëpive të dëmtuara, në Mbledhjen e donatorëve në Bruksel, u akorduan 32 milionë euro dhe 1.9 milion euro shtesë përmes rialokimit nga Programi KARDS.

Me nënshkrimin e Marrëveshjes Kornizë të Ohrit u përkufizuan drejtimet kryesore për tejkalimin e tensioneve dhe vështirësive, të cilat rezultuan nga e njëjta. Përkatësisht, në Aneksin C të Marrëveshjes Kornizë të Ohrit, janë parashikuar më shumë masa për kthimin e mirëbesimit ndëretnik, si dhe mirëbesimin ndërmjet popullsisë lokale nga ish-rajonet e krizës dhe policisë.

Me qëllim të implementimit të dispozitave nga Marrëveshja Kornizë e Ohrit, si prioritet të përcaktuar strategjik, Qeveria e Republikës së Maqedonisë miratoi Plan të veçantë për implementimin e Marrëveshjes Kornizë, në të cilin janë parashikuar masat e avancimit të mirëbesimit ndëretnik dhe të sigurisë së personave dhe pronës, si vijojnë:

• përforcimi i mbrojtjes dhe sigurisë në zonat e përfshira me konfliktin e vitit 2001, përmes rikonstruksionit dhe ndërtimit të objekteve të shkatërruara dhe dëmtuara të stacioneve policore (Mateç, Tearcë, Zherovjan dhe Radushë) dhe krijimin e kushteve për funksionimin e tyre normal, si dhe ndërtimin e stacioneve të reja policore në zonat në të cilat do të vlerësohet se ka nevojë për siguri të përforcuar (Haraçinë);


125

• Prezencë të përforcuar të numrit përkatës të shërbimeve policore, me përbërje të përzier etnike dhe marrjen e të gjitha autorizimeve ligjore nga ana e policisë në ish-zonat e krizës; dhe

• vazhdimi i aktiviteteve në drejtim të ndërtimit të mirëbesimit të ndërsjellë ndërmjet policisë, popullsisë lokale dhe pushtetit lokal në vendet e banuara. (Plani për implementimin e Marrëveshjes Kornizë të Ohrit – dhjetor, 2002/janar, 2003).

Në këtë kontekst, gjatë periudhës së kaluar, u ndërtuan stacione policore

në Haraçinë dhe në Mateç e Tearcë. Pajisja e këtyre stacioneve u sigurua nga ana e Qeverisë së Republikës të Maqedonisë, përkatësisht nga Ministria e Punëve të Brendshme. Njëkohësisht, tërësisht u implementua edhe Plani kryesor, për kthimin e forcave të sigurisë në ish-rajonet e krizës. Si rezultat i realizimit të Planit të lartpërmendur, forcat e përziera policore, me sukses i kryejnë detyrat e tyre në terren.

Përmes projekteve të ndryshëm, të iniciuar nga ana e agjencive implementuese ndërkombëtare dhe nga sektori joqeveritar, në bashkëpunim dhe koordinim me Ministrinë e Punëve të Brendshme dhe OSBE-në u përforcua (promovua) besimi i ndërsjellë, përfshirë edhe sigurinë e personave dhe pronës, u zhvillua bashkëpunimi mes policisë dhe popullsisë në nivel lokal, përmes formimit të grupeve të veçanta për këshillimin e qytetarëve, si dhe përmes zbatimit të reformës në polici, me qëllim të sigurimit të shërbimeve më cilësore për qytetarët.

Në lidhje me revitalizimin e ish-rajoneve të krizës, Qeveria e Republikës së Maqedonisë miratoi Program në të cilin u parashikuan aktivitete për revitalizimin ekonomik të rajoneve të krizës.

Qëllimi kryesor i Programit ishte fillimi i fazës së re të aktiviteteve, pas implementimit të procesit të rikonstruksionit të shtëpive të dëmtuara, përkatësisht fazë në të cilën do të intensifikohen përpjekjet në drejtim të jetësimit ekonomik të ish–rajoneve të krizës. Së këtejmi, si fusha, në të cilat duhet të orientohen aktivitetet e përfshira me Programin, janë përcaktuar: bujqësia, sfera komunale dhe biznesi.

Në këtë kontekst, u hartua një Plan i veçantë veprimi i aktiviteteve për revitalizim, i cili është në fazën përfundimtare të konceptimit sipas fushave të përcaktuara.

Në periudhën e kaluar u realizuan më shumë projekte nga fushat e përmendura, të përcaktuara në Programin, fillimisht përmes programeve përkatëse të Qeverisë së Republikës të Maqedonisë në nivel vjetor, si dhe përmes bashkëpunimit të ngushtë me komunitetin e donatorëve. Sa i përket revitalizimit të infrastrukturës rrugore, të ujësjellësit, kanalizimit dhe të telekomunikacionit, duhet të nënvizohet se ai thuaja se tërësisht ka


126

përfunduar, me mjete intervente nga bashkësia ndërkombëtare dhe me pjesëmarrjen e disa ndërmarrjeve publike të Republikës së Maqedonisë.65

Si mbështetje, në drejtim të implementimit të Marrëveshjes Kornizë të Ohrit dhe të sanimit të pasojave nga kriza 2001, Qeveria e Republikës së Maqedonisë ndau mjete në lartësi prej 1.3 milion euro për revitalizimin ekonomik të ish-rajoneve të krizës. Këto mjete janë realokuar nga Programi për rikonstruksionin e një numri të caktuar të shtëpive të dëmtuara në fshatin Mateç, pronarët e të cilëve akoma nuk i kanë firmosur kontratat trepalëshe për rikonstruksion.

Qëllimi ishte të mbështetet pavarësia ekonomike e personave të kthyer (ish-persona të zhvendosur të brendshëm dhe refugjatë) dhe të personave të rrezikuar socialë, pjesëtarë të bashkësive nga zonat e intervenimit, si dhe të jepet kontribut i përgjithshëm për procesin e kthimit dhe riintegrimit të personave të zhvendosur të brendshëm dhe refugjatëve në Maqedoni. Në bazë të kritereve të veçanta u seleksionuan 181 shfrytëzues nga komunat e: Tetovës, Tearcës dhe Izvorit. Këta shfrytëzues, më së shpeshti në formë grandi, kanë marrë mekanizim bujqësorë, bagëti dhe pajisje zejtare. Qeveria e Republikës së Maqedonisë duke e vlerësuar rëndësinë e procesit të revitalizimit ekonomik të ish-zonave të krizës, të njëjtin e përcaktoi si prioritet strategjik edhe gjatë periudhës së ardhshme.

Në këtë kontekst, me peshë të jashtëzakonshme (do t’i veçojmë) janë aktivitetet e vitit 2005. Përkatësisht, konform situatës ekonomike në vend, Qeveria e Republikës së Maqedonisë parashikoi mjete buxhetore në lartësi prej 10 milionë denarë, me qëllim që të njëjtat të rriten në gjysmën e dytë të vitit.

Në këtë drejtim, duhet të nënvizohen përpjekjet e Qeverisë së Republikës të Maqedonisë për implementimin e projekteve të tjera. Njëkohësisht, Qeveria e Republikës së Maqedonisë i intensifikoi aktivitetet rreth formimit të strukturës përkatëse institucionale në Sekretariatin e Përgjithshëm, me qëllim që ta mundësojë koordinimin dhe menaxhimin e procesit të revitalizimit ekonomik në ish-zonat e krizës.

65 Qeveria e Republikës së Maqedonisë e miratoi Programin për masa urgjente, të cilin e prezantoi në Mbledhjen e donatorëve në Bruksel, në muajin mars të vitit 2002.


127

5. MEDIACIONI (NDËRMJETËSIMI) I BASHKËSISË NDËRKOMBËTARE

Marina Mitrevska

Bashkësia ndërkombëtare pati rol aktiv në zgjidhjen e konfliktit të Republikës së Maqedonisë, dhe së këtejmi, e ndryshoi matricën dhe dinamikën fillestare. Në këtë kontekst, NATO, BE-ja dhe OSBE-ja, nga njëra anë dhe pala maqedonase, nga ana tjetër, nga ky konflikt nxorën mësim të dobishëm. Përkatësisht, nga shembulli i Maqedonisë për parandalimin, relativisht të suksesshëm, rezultoi edhe leksioni i përgjithshëm si për aktorët vendas edhe ata ndërkombëtarë, ndërsa, kjo do të thotë se parandalimi i konflikteve nuk mund të perceptohet si një formulë e cila sipërfaqësisht do t’i kurojë problemet, ndërkaq në fakt do t’i lë të hapura shkaqet e thella të konflikteve politike (mobilizimin etnopolitik, korrupsionin, kriminalitetin), ekonomike (zhvillimin e ulët, papunësinë, mungesën e investimeve, tregtinë jolegale), sociale (varfërinë, standardin e ulët) dhe të sigurisë (posedimin dhe tregtinë jolegale me armë, kontrabandën me njerëz). Pasqyra e gjendjes në Maqedoni, para dhe pas krizës së vitit 2001, është shembull evident për këtë. (Georgieva , 2005: 5).

Mënyra e reagimit të Bashkimit Evropian ndaj konfliktit në Republikën e Maqedonisë qe një test për zhvillimin e kornizës së re institucionale të Politikës së jashtme dhe sigurisë së përbashkët si dhe për kredibilitetin politik të Bashkimit Evropian në skenën ndërkombëtare për disa shkaqe kryesore.

Së pari, konflikti në Republikën e Maqedonisë u zhvillua kur institucionet e reja të Politikës së jashtme dhe sigurisë së përbashkët dhe të Politikës Evropiane të sigurisë dhe mbrojtjes, ishin në fillimin e realizimit të tyre të mirëfilltë. Kjo, gjithsesi se ishte mundësi e mirë që të perceptohet se si tekstet juridike adaptohen nga aktorët e involvuar në implementimin e tyre.

Së dyti, Bashkimi Evropian ishte ndërmjetësues në zgjidhjen e konfliktit në momentin kur Republika e Maqedonisë e kishte nënshkruar Marrëveshjen e Stabilizimit dhe Asocimit.

Së treti, ekzistonte mundësia që konflikti të shkaktonte pasiguri jo vetëm në Ballkan, por gjithashtu edhe brenda vet Unionit. Në këtë rast, Bashkimi Evropian e kishte parasysh faktin se Republika e Maqedonisë është pjesë e fqinjësisë së Unionit.


128

Në kushte të këtilla, ndërmjetësimi i Bashkimit Evropian, në konfliktin e Maqedonisë, në mënyrë të drejtpërdrejtë e theksoi bashkëpunimin e brendshëm të nevojshëm ndërqeveritar, si dhe bashkëpunimin e jashtëm ndërqeveritar.

Së këtejmi, është e rëndësishme të kihet parasysh se edhe pse Institucionet/strukturat e Bashkimit Evropian, në segmentin e Politikës së jashtme dhe sigurisë së përbashkët dhe të Politikës evropiane të sigurisë dhe mbrojtjes, ishin relativisht të reja dhe përpiqeshin ta gjenin rolin dhe vendin e tyre në procesin global të Bashkimit Evropian, ato në mënyrë të drejtpërdrejtë ose të tërthortë ndihmuan që aksioni i Bashkimit Evropian në Republikën e Maqedonisë të ”prodhojë rezultat më pozitiv”, gjë që nuk ndodhi në krizat e mëparshme të Ballkanit. Këtu, gjithsesi se ndikim të vet pati Bashkimi Evropian dhe strategjia e qartë ndaj Ballkanit. Kjo do të thotë se Unioni, këtë pjesë të Ballkanit e percepton si pjesë integrale të “Evropës së Bashkuar”, dhe në këtë aspekt Bashkimi Evropian nuk mundi ta lejojë joefikasitetin e demonstruar në krizën jugosllave në vitet e 90-ta. Në këtë kontekst është edhe angazhimi i vendosur diplomatik dhe politik i Bashkimit Evropian dhe i vendeve-anëtare të saj në drejtim të tejkalimit të saj.

Në këtë aspekt duhet të theksohet fakti për rolin pozitiv të përfaqësuesit të lartë të Politikës së Jashtme dhe Sigurisë së Përbashkët, Havier Solana. Pa dyshim se përfaqësuesi i lartë (për Politikë të jashtme dhe siguri të përbashkët), u bënte presion paralel të dyja palëve në konflikt në mënyrë që të arrihet marrëveshje me mjete politike. Gjithsesi, ky ishte vetëm vrulli i parë, edhe atë duke iu falënderuar mbështetjes së Komisionit Evropian. Në masë të njëjtë, në këtë drejtim, ndihmoi edhe nënshkrimi i Marrëveshjes për Stabilizim dhe Asocim ndërmjet BE-së dhe NATO-s, me qëllim që të dyja palët e konfliktit të detyrohen të lidhin marrëveshje politike.

Krahas rolit aktiv të përfaqësuesit të lartë për Politikës së jashtme dhe sigurisë së përbashkët, gjatë konfliktit, në masë të madhe në drejtim të menaxhimit të konfliktit dhe krizës u involvua edhe Komisioni Evropian. Kështu që, mekanizmi i ri për intervenim të shpejtë për herë të parë u përdor gjatë menaxhimit të konfliktit në Maqedoni. Me fjalë të tjera, mekanizmi, në fakt u krijua në muajin shkurt të vitit 2001, për t’i mundësuar Komisionit Evropian që në mënyrë të shpejtë t’i dërgojë mjetet financiare të Bashkësisë në rast të përshkallëzimit të konfliktit. Me fjalë të tjera, krijimi i mekanizmit për reaksion të shpejtë ishte përgjigje e shpejtë e zhvillimit të ri të Bashkimit Evropian në fushën e parandalimit të krizave. Në këtë kontekst, Komisioni,66 miratoi vendim që ta financojë Programin për ndërtimin e mirëbesimit në 66 Vendimi është miratuar në muajin tetor të vitit 2001.


129

Maqedoni, përfshirë këtu edhe përdorimin e fondeve nga Mekanizmi për reaksion të shpejtë.

Mediacioni, i Misionit të OSBE-së në Republikën e Maqedonisë67 u realizua përmes aktiviteteve që i ndërmori Organizata në drejtim të menaxhimit me konfliktin në Republikën e Maqedonisë dhe përfundimit të tij. E tëra kjo është në përputhje me qëllimet dhe parimet e tij të përgjithshme mbi të cilat bazohet ekzistimi i kësaj Organizate, dhe konform dispozitave që i përmban mandati i Misionit të OSBE-së në Republikën e Maqedonisë.

Së këtejmi, Misioni i OSBE-së në Republikën e Maqedonisë, konform detyrave të tij, të parashikuara me mandatin, që të mbikëqyrë dhe njoftojë për zhvillimin e ngjarjeve në kufirin verior të vendit, si dhe në vet shtetin, në fillimin e ngjarjeve që kanë të bëjnë drejtpërsëdrejti me konfliktin, më 28 shkurt të vitit 2001 lëshoi një njoftim me të cilin e shpreh shqetësimin e misionit në lidhje me ngjarjet e fundit përgjatë kufirit verior me RFJ, më saktë në pjesën me Kosovën. Me fjalë të tjera, njoftimi i lëshuar, në mënyrë implicite shpie në dy momente kryesore. I pari ka të bëjë me atë se misioni i OSBE-së në Republikën e Maqedonisë e ndjek gjendjen e sigurisë në shtetin tonë, në përputhje me detyrat e përcaktuara me mandatin. Misioni, në rastin konkret, vëmendje dhe interesim të veçantë i përkushtoi zhvillimit të ngjarjeve përgjatë kufirit verior me Kosovën, si kërcënim mbi stabilitetin e Republikës së Maqedonisë. Kryesisht, ky kumtim i misionit është një sinjal i qartë në lidhje me reaksionin e tij të parë, përkatësisht, aktivitetin e ndërmarrë për informim në kuadër të detyrave të parashikuara me mandatin e misionit.

67 OSBE-ja gjatë kontakteve të saj zyrtare, për sa i përket Republikës së Maqedonisë, e përdor referencën “Ish Republika Jugosllave e Maqedonisë”. Përkatësisht, Republika e Maqedonisë si anëtare me të drejta të plota e OSBE-së është pranuar me emrin e saj të përkohshëm, Ish Republika Jugosllave e Maqedonisë, në muajin tetor të vitit 1993. Por, nga ana tjetër, gjatë përcaktimit të emërtimit të Misionit të OSBE në Republikën e Maqedonisë, OSBE-ja misionin e vet e ka titulluar “Misioni mbikëqyrës i OSBE i shpërndarë në Shkup”. Gjë që është paradoks, ngaqë duke e pasur një situatë të këtillë, OSBE-ja nuk e përdor emrin Republika e Maqedonisë, si shtet në të cilin është vendosur misioni, por e përdor Shkup. E gjithë kjo në mënyrë implicide nënkupton se misioni është vendosur në Shkup, si vend, qytet në Maqedoni, e jo si vend me emrin e saktë të shtetit në të cilin ndodhen- Republika e Maqedonisë, apo me emrin e përkohshëm IRJM. Përkatësisht, është evidente se fusha e aktiviteteve të misionit ka të bëjë me territorin e shtetit në tërësi, e jo vetëm me Qytetin e Shkupit.


130

Momenti i dytë ka të bëjë me atë se misioni, përmes kumtesës e shpreh respektin e tij ndaj institucioneve të pushtetit në Republikën e Maqedonisë, edhe atë konkretisht ndaj Presidentit të Republikës së Maqedonisë dhe Qeverisë së Republikës të Maqedonisë.

Duke i pasur parasysh ngjarjet, misioni i OSBE-së vazhdoi me aktivitete intensive, edhe atë para së gjithash me shtimin e aktiviteteve monitoruese në zonat kufitare me Kosovën, si pjesë e Republikës Federale të Jugosllavisë. Në të njëjtën kohë, këto aktivitete iniciuan një bashkëpunim intensiv me misionet e OSBE-së në Prishtinë dhe Beograd, por njëkohësisht edhe investimin e përpjekjeve për shtimin e bashkëpunimit edhe me misionet dhe organizatat e tjera ndërkombëtare brenda shtetit, konform përcaktimit të tij për qasje kooperative në realizimin e sigurisë së vendit. Pa dyshim, një moment jashtëzakonisht i rëndësishëm është reagimi i kryesuesit të OSBE-së, Ministri i Punëve të Jashtme i Rumanisë Mirçea Xhoana, në lidhje me gjendjen e kumtuar të sigurisë në Maqedoni. Gjegjësisht, ai shprehu “shqetësim serioz në lidhje me shtimin e dhunës në zonën kufitare të Republikës së Maqedonisë dhe Kosovës, dhe i gjykoi aktet e atilla të dhunës, meqë të njëjtat mund ta çrregullojnë baraspeshën edhe ashtu të dobët në rajon, me çka drejtpërsëdrejti do të zvogëlohen gjasat për zgjidhjen e problemeve ekzistuese në këtë pjesë të Evropës.” Veç tjerash, kryesuesi i OSBE-së, gjatë fjalës së tij, ftoi që dhuna të ndërpritet dhe palët e involvuara të përmbahen nga përdorimi i atyre masave të cilat çojnë në drejtim të rritjes së mëtutjeshme të dhunës, përshkallëzimit të dhunës në rajonin kufitar me Republikën Federative të Jugosllavisë, edhe atë veçanërisht në pjesën me Kosovën. Analiza e deklaratës së kryesuesit të OSBE-së, Mirçea Xhoanës, jep mundësi që të nxjerrim tre konstatime preliminare, si vijojnë:

I pari, ka të bëjë me manifestimin e shqetësimit në lidhje me shtimin e dhunës përgjatë kufirit të Republikës së Maqedonisë me Republikën Federative të Jugosllavisë, ku veçanërisht potencohet Kosova.

I dyti, ka të bëjë me gjykimin e akteve të dhunës.

I treti, ka të bëjë me apelin për ndërprerjen e dhunës dhe përdorimit të masave të cilat mund ta rrisin dhunën në zonën kufitare.

Gjithashtu, mjaft i rëndësishëm ishte fakti se që në zanafillën e ngjarjeve në kufirin verior të Maqedonisë, pjesëmarrja e komisarit të lartë për minoritete nacionale pranë OSBE-së Maks Van Der Shtul, ishte evidente dhe aktive. Pas vizitës së Republikës të Maqedonisë (2 mars i vitit 2001), ai konstatoi se bashkësia ndërkombëtare duhet ta ndihmojë Republikën e Maqedonisë, me qëllim që të parandalohet përshkallëzimi i mëtejmë i


131

dhunës. Indikator për këtë është serioziteti i gjendjes në zonën e fshatit Tanushë, në kufirin maqedono-kosovar, që sipas tij është shkas për cenimin serioz të integritetit territorial dhe sovranitetit të Republikës së Maqedonisë, që gjithsesi se është e papranueshme për OSBE-në. Përkatësisht, e gjithë kjo është në kolizion me parimet themelore të Organizatës, dhe është respektim i sovranitetit dhe integritetit të çdo vendi. Pikërisht për këto shkaqe, ai i gjykoi aktivitetet e ndërmarra nga ana e ekstremistëve, qëllimi i të cilëve gjithsesi se ishte çrregullimi i stabilitetit dhe i marrëdhënieve ndëretnike në Maqedoni. Së këtejmi, edhe porosia e tij drejtpërsëdrejti iu drejtua të gjitha vendeve-anëtare të OSBE-së që ta ndihmonin Republikën e Maqedonisë në drejtim të qetësimit të gjendjes. Por, sigurisht se apeli iu drejtua edhe bashkësisë ndërkombëtare “ajo së bashku, në bashkëpunim me organet kompetente të Republikës së Maqedonisë duhet të veprojë me efikasitet më të madh në drejtim të pengimit të zgjerimit të dhunës.“

Së këtejmi, prononcimi i komisarit të lartë për minoritete nacionale pranë OSBE-së, në mënyrë eksplicite vë në pah disa momente kryesore.

Prononcimi i tij paraqet shenjë për inkuadrimin e institucionit Komisar i Lartë i Minoriteteve Nacionale pranë OSBE-së, si instrument për parandalimin e konflikteve në rajonin e OSBE-së, përkatësisht në zonën kufitare me Republikën Federative të Jugosllavisë, në pjesën me Kosovën.

Inkuadrimi e konfirmon seriozitetin e ngjarjeve në Republikën e Maqedonisë.

Misioni i OSBE-së në Republikën e Maqedonisë në kontinuitet reagonte në lidhje me ngjarjet brenda vendit, edhe atë konkretisht në zonën kufitare me Kosovën. Për shembull, ai i gjykoi sulmet në zonën e Tanushës,68 me ç’rast Misioni sugjeroi përgjigje adekuate të forcave të sigurisë së Republikës të Maqedonisë, ndaj atij provokimi, përgjigje kjo e cila nuk do të jetë jashtë mase dhe brenda mundësive në koordinim me KFOR-in.

Në ndërkohë, konflikti në Maqedoni u përshkallëzua. Duke e pasur parasysh ndërlikimin e gjendjes në Republikën e Maqedonisë, në selinë e Këshillit të Përhershëm në Vjenë, më 6 mars të vitit 2001, u mbajt Sesioni Special, dedikuar kufirit verior të Republikës së Maqedonisë. Në këtë Sesion, në mënyrë eksplicite është theksuar: “Qeveria e Maqedonisë ka bërë përpjekje për zgjidhje diplomatike të krizës që në zanafillën e saj. Andaj, ajo ndërmori konsultime të gjera politike me faktorët relevantë

68 Në Tanushë, në 5 mars të vitit 2001, u vranë tre ushtarë të Armatës së Republikës të Maqedonisë.


132

ndërkombëtarë dhe ka marrë mbështetje nga të gjithë fqinjët dhe organizatat ndërkombëtare.”

Nga punimet e Sesionit Special të Këshillit të Përhershëm të OSBE-së, rezultuan disa vendime kryesore politike, të cilat drejtpërsëdrejti i dedikohen gjendjes në Maqedoni në atë periudhë kritike. Për shembull, Këshilli i Përhershëm njëzëri i gjykoi sulmet në territorin e Maqedonisë. Gjithashtu, njëzëri i shprehu mbështetje të plotë politikës dhe aktiviteteve të autoriteteve maqedonase gjatë ballafaqimit me gjendjet pas incidenteve në kufirin verior, me qëllim të ruajtjes së integritetit territorial dhe stabilitetit të Republikës së Maqedonisë. Përkatësisht, theks i veçantë u vu mbi nevojën për sigurimin e mbrojtjes efikase të vijës kufitare nga kriza e Kosovës, me ndihmën e bashkësisë ndërkombëtare.

Njëherësh, Misioni i OSBE-së në Republikën e Maqedonisë, konform, kompetencave të tij të parapara me mandatin, nga Këshilli i Përhershëm i OSBE-së mori kompetenca që ta rris bashkëpunimin me autoritetet civile dhe ushtarake në Republikën e Maqedonisë. Mirëpo, për shkak të qëllimit të njëjtë, në të njëjtën kohë, ai duhet të jetë në kontakte të vazhdueshme edhe me organizata të tjera civile dhe ushtarake ndërkombëtare.

Së këtejmi, në këtë periudhë fillestare të manifestimit të dhunës, nga ana e grupeve ekstremiste shqiptare, në kufirin verior me Kosovën, rëndësi të veçantë ka mbështetja aktive e OSBE-së në drejtim të pavarësisë, sovranitetit dhe integritetit territorial të Maqedonisë, në përpurthje me parimet e miratuara të vendeve-anëtare të OSBE-së për relacionet e marrëdhënieve të tyre të ndërsjella, si dhe për marrëdhëniet brenda vendeve. Në këtë mënyrë, me qëllim që të sigurohet prezenca aktive dhe e drejtpërdrejtë në zgjidhjen e gjendjes së krijuar në Maqedoni, kryesuesi i OSBE-së, Ministri i Punëve të Jashtme i Rumanisë, Mirçea Xhoana, vendosi ta emërojë Ambasadorin Robert Frovik, si përfaqësues të tij personal për situatën në Republikën e Maqedonisë.69 Gjithashtu, u rrit misioni i OSBE-së70, me detyra në zonën kufitare. Përkatësisht, Misioni, ndërmerr iniciativa politike me qëllim të ruajtjes së dialogut për të cilin mendon se ka peshë kryesore për zgjidhjen e

69 Ambasadori Robert Frovik është shefi i parë i emëruar i Misionit Mbikëqyrës të OSBE-së në Republikën e Maqedonisë, në muajin tetor të vitit 1992. Mandati i Ambasadorit Robert Frovik, parashikonte mundësimin e mbështetjes dhe ndihmës së kryesuesit të OSBE-së gjatë menaxhimit me krizën në Republikën e Maqedonisë. Robert Frovik është diplomat amerikan dhe njëri nga kreatorët e Kartës së Helsinkit, principet e të cilit u bënë bazë e sjelljes evropiane. 70 Misioni është shuar me tetë anëtarë të personelit ndërkombëtar, për periudhën kohore prej gjashtë muajsh.


133

problemeve. Për shembull, gjatë tremujorit të parë të vitit 2001, Misioni e monitoroi edhe rajonin e krizës. Këtë e bëri në bashkëpunim dhe koordinim me organizatat e tjera ndërkombëtare, si vijojnë: Misioni Monitorues i Bashkimit Evropian (BEMM), Komisariati i Lartë për Refugjatë pranë Kombeve të Bashkuara (UNHCR), si dhe me anëtarë të misioneve diplomatike në Republikën e Maqedonisë. Misioni i OSBE-së e inicioi dhe mbështeti zhvillimin e dialogut ndëretnik, për çështje të cilat i kanë shkaktuar tensionet në vend. Njëra prej çështjeve të këtilla legjitime të shqiptarëve të Republikës së Maqedonisë ka të bëjë me formimin e Universitetit në Tetovë.

Në këtë kontekst, është me rëndësi të nënvizohet se OSBE-ja, që në fillimin e konfliktit, vazhdimisht e ka mbështetur procesin e fillimit të dialogut ndëretnik në Republikën e Maqedonisë, para së gjithash si mjet politik për zgjidhjen e çështjeve të pakicës shqiptare në vend, të cilat në të vërtetë konsiderohen si shkaku kryesor i shfaqjes së tensioneve. Nga ky këndvështrim edhe pala maqedonase kërkoi nga bashkësia ndërkombëtare që t'i ndihmojë Maqedonisë në atë mënyrë që do t'i izolojë dhe çarmatosë grupimet ekstremiste dhe terroriste në Kosovë prej ku edhe e ka burimin kryesor jostabiliteti i rajonit. Në kuadër të kësaj, edhe Presidenti i Republikës së Maqedonisë sikurse edhe Qeveria i mbështesin bisedimet politike në vend për përmirësimin e cilësisë së jetës të të gjithë qytetarëve brenda shtetit, përshirë këtu edhe pjesëtarët e pakicës shqiptare, të cilat gjithsesi se duhet të zhvillohen ekskluzivisht në nivelin e partive politike në vend, në përputhje dhe në kuadër të zgjidhjeve të parashikuara ligjore.

Së këtejmi, ndoshta është e kuptueshme që OSBE-ja gjatë muajit maj të vitit 2001 e intensifikoi rolin për gjetjen e mënyrës së dialogut politik në vend, me qëllim të zgjidhjes së më shumë çështjeve, të cilat drejtpërsëdrejti kanë të bëjnë me jetën ndëretnike në Republikën e Maqedonisë, përkatësisht çështje të cilat kanë të bëjnë me bashkësinë shqiptare.

Në këtë periudhë është evidente se nga njëra anë OSBE-ja dhe përfaqësuesit e pushtetit në Republikën e Maqedonisë bëjnë përpjekje që me dialog politik të gjendet modeli për zgjidhjen e më shumë çështjeve. Por, nga ana tjetër, konflikti fiton në intensitet. Dhuna kontribuon në drejtim të përkeqësimit të gjendjes së sigurisë në Republikën e Maqedonisë. Prandaj, nga Misioni i OSBE-së sugjerohet dialog intensiv politik, si mënyrë e vetme për tejkalimin e gjendjes konfliktuoze. Pikërisht në rrethana të këtilla, Këshilli i Përhershëm i OSBE-së, jep mbështetje maksimale për formimin e koalicionit të gjerë qeveritar, i cili duhet të jetë bazë e unitetit kombëtar dhe vazhdimësi e proceseve reformuese në vend.


134

Shikuar nga prizmi i ndërmjetësimit të OSBE-së në Republikën e Maqedonisë, në periudhën e përshkallëzimit të konfliktit, mund të identifikohet:

Së pari, nga Sesioni i Këshillit të Përhershëm, të mbajtur më 11 maj të vitit 2001, rezultuan disa vendime kryesore politike për situatën në Republikën e Maqedonisë.

Së dyti, u miratua vendimi për gjykimin e aktiviteteve terroriste prej grupeve ekstremiste shqiptare, në pjesët veriore të vendit, me vlerësimin se ato përmbajnë kërcënim për stabilitetin dhe sigurinë e vendit dhe më gjerë në rajon. Gjithashtu, ato janë kërcënim edhe për proceset demokratike dhe marrëdhëniet ndëretnike në Republikën e Maqedonisë.

Së treti, iu dha mbështetje, nga ana e përfaqësuesve të vendeve-anëtare të OSBE-së, Qeverisë së Maqedonisë që të ballafaqohet me konfliktin në kuadër të sundimit të ligjit.

Së katërti, Këshilli i Përhershëm miratoi vendim, me të cilin u bën apel të gjithë liderëve politikë në Republikën e Maqedonisë, por edhe ata të rajonit që t’i gjykojnë aktivitetet terroriste dhe t’i izolojnë ata të cilët i praktikojnë aktet terroriste, ndërkaq ekstremistët ta ndërpresin dhunën dhe ta dorëzojnë armatimin.

Së pesti, u inkurajua dhe u mbështet vendimi për formimin e koalicionit të gjerë qeveritar, të përbërë nga partitë më të mëdha politike71 (nga pozita dhe opozita), si parakusht kryesor për krijimin e uniteti kombëtar.

Së gjashti, OSBE-ja bashkë me BE-në dhe veçanërisht me NATO-n janë fuqimisht të vendosur që të ndihmojnë për pengimin e armiqësive, meqë, dialogu politik, i cili zhvillohet në vend mund të rezultojë me rezultate vetëm në kushte të kthimit të sërishëm të stabilitetit të vendit. Pikërisht, në rrethana të këtilla OSBE-ja ishte e qartë në qëllimin e drejtimit të apelit për tërheqjen e ekstremistëve të armatosur shqiptarë.

Së shtati, vendimi i këtillë i OSBE-së ishte mbështetje për koalicionin e ri të gjerë qeveritar të Republikës së Maqedonisë dhe të proceseve reformuese në vend me ndërmjetësimin e dialogut intensiv politik.

71 Në datën 11maj të vitit 2001, katër parti politike: VMRO-DPMNE-ja, LSDM-ja, dhe dy parti politike shqiptare: PDSH-ja dhe PPD-ja, formuan qeverinë e koalicionit të gjerë të Republikës së Maqedonisë.


135

Së teti, me rëndësi esenciale për Republikën e Maqedonisë është edhe qëndrimi i OSBE-së për atë se grupet e armatosura të shqiptarëve etnikë, të cilët veten e quajnë UÇK, të mos kenë kurrfarë statusi legal dhe në këtë situatë nuk mund të pranoheshin si partnerë të dialogut politik. Ky perceptim do të thotë se OSBE-ja, si pjesë e bashkësisë ndërkombëtare, fuqimisht qëndron në pozitën se grupet e armatosura etnike shqiptare në asnjë rast nuk duhet të kenë status legal dhe të jenë subjekt politik në dialogun politik në Republikën e Maqedonisë.

Së nënti, OSBE-ja manifeston gjykim të rreptë ndaj dhunës nga ana e ekstremistëve shqiptarë në Republikën e Maqedonisë, të cilët me akte të dhunshme e rrezikojnë jetën e civilëve. Ndaj, sugjerohet që “ekstremistët etnikë shqiptarë doemos duhet ta dorëzojnë armatimin dhe mbështetja që u është dhënë medoemos duhet të ndërpritet.”72 Gjithashtu, zgjidhja ushtarake e problemeve hidhet poshtë si e paqëndrueshme dhe e papranueshme.

Së dhjeti, duke i pasur parasysh ngjarjet në Republikën e Maqedonisë, më 7 qershor të vitit 2001, Këshilli i Përhershëm i OSBE-së miratoi vendim73 me të cilin për të dytën herë rritet numri i Misionit të OSBE-së në Republikën e Maqedonisë.

Nga kjo që u tha më lart, mund të konstatojmë se OSBE-ja përcaktohet që të aplikojë masa afatgjate për zgjidhjen e situatës në Republikën e Maqedonisë edhe atë duke e perceptuar nga aspekti i rehabilitimit post-konfliktuoz të vendit, të cilët si masa afatgjate në mënyrë potenciale dhe esenciale kanë edhe veprim afatgjatë. Gjithashtu, duhet të potencohet edhe ajo se OSBE-ja nuk përpiqet të gjejë vetëm zgjidhje afatshkurtra për konfliktin në Republikën e Maqedonisë, por në përgjithësi zgjidhje afatgjate. Andaj, në listën kryesore të instrumenteve afatgjata për rehabilitim, OSBE-ja i përfshinë masat ekonomike dhe sociale të donatorëve ndërkombëtarë. Po ashtu, instrument i rëndësishëm për rehabilitim është edhe ndërtimi i baraspeshës së mirëfilltë ndëretnike, si kusht për ruajtjen e integritetit territorial të vendit. Pastaj, zbatimi i zgjedhjeve të mirëfillta, dhe gjithsesi lufta kundër kriminalitetit dhe korrupsionit të organizuar.

Një moment tjetër i rëndësishëm për Maqedoninë është edhe gatishmëria e OSBE-së që të merr pjesë në implementimin e një sërë masash për ndërtimin e mirëbesimit, kthimin e personave të zhvendosur dhe refugjatëve, pjesëmarrje në programin për trajnimin e policisë multietnike, ndihmë gjatë

72 OSCE Latest News Release, 25 may 2001. 73 PC.DEC/414, Misioni është përbërë nga 26 anëtarë të personit ndërkombëtar.


136

zbatimit të regjistrimit e zgjedhjeve dhe procesit të decentralizimit të shtetit. Më tej, gjendjet iniciuese potenciale të OSBE-së zënë vend kryesor në formulimin e zgjidhjes përmes kompromisit për konfliktin në Republikën e Maqedonisë. Përkatësisht, OSBE-ja apelon në mënyrë të barabartë deri te të gjitha palët e konfliktit që ta pranojnë zgjidhjen përmes kompromisit për problemet e shfaqura në vend. Kjo do të thotë se mënyra e këtillë e zgjidhjes së problemeve e nënkupton harresën, lënien mënjanë apo heqjen dorë nga diversitetet e tyre dhe sigurisht pranimin e zgjidhjes së përbashkët, e cila plotësisht nuk i kënaq nevojat e asnjërës palë. Me këtë ekziston mundësia për zgjidhje të qetë dhe politike të problemit, për të cilën gjë edhe bashkësia ndërkombëtare jep ndihmë politike dhe praktike. Prandaj, zgjidhja politike jep gjasa reale për ruajtjen e paqes dhe sigurisë në Republikën e Maqedonisë, të cilat njëkohësisht do ta garantojnë integritetin territorial dhe sovranitetin e shtetit.

Fill pas kësaj hyn në fuqi Marrëveshja për ndërprerjen e zjarrit.74 Në të vërtetë, kjo Marrëveshje paraqet kusht themelor për vazhdimin e procesit politik për zgjidhjen e konfliktit në Republikën e Maqedonisë.

Gjithashtu, në këtë periudhë në Republikën e Maqedonisë, përderisa është në fuqi Marrëveshja për ndërprerjen e zjarrit, me peshë të jashtëzakonshme është njohja zyrtare e OSBE-së për pastrimin etnik të maqedonasve nga rajoni i Tetovës nga ana e terroristëve shqiptarë,75 si dhe se grupet e armatosura shqiptare ekzekutojnë shqiptarë etnikë për shkak të bashkëpunimit me pushtetin ose shkatërrimin e pronës, si dhe formave të tjera të akteve të dhunshme mbi shqiptarët etnikë, të cilët i janë kundërvënë rekrutimit të dhunshëm në UÇK në zonën e Tetovës.76

Për shkak të gjendjes së krijuar të re OSBE-ja, në bashkëpunim të ngushtë me NATO-n dhe BE-në, ishte e përgatitur të ndihmojë në

74 Në datën 5 korrik të vitit 2001, në Republikën e Maqedonisë hyn në fuqi ndërprerja e zjarrit. Me të ndalohen veprimet e armatosura në territorin e shtetit, por gjithashtu, nënshkruesit detyrohen që të mos e shfrytëzojnë ndërprerjen e zjarrit për pushtimin e territoreve të reja dhe të mos bëjnë ripozicionime dhe hapje të istikameve të reja, të ndërpresin me ndërtimin e fortifikatave dhe kanaleve, si dhe armatimin. 75 OSBE-ja konfirmon për pesë fshatra maqedonas etnikë, të cilët grupet e armatosura shqiptare i kanë pastruar, me tendencë që mënyra e këtillë të pastrimit etnik të zgjerohet në tërë zonën e Tetovës. 76 Më gjerësisht shih në: "Nova Makedonija", 27 korrik 2001, fq. 2, “OSBE e konfirmoi pastrimin etnik të maqedonasve”.


137

implementimin e Marrëveshjes paqësore në Republikën e Maqedonisë. Së këtejmi, Misioni i OSBE-së e monitoron shpërndarjen e ndihmës humanitare, merr pjesë në aktivitetet negociuese me popullsinë lokale shqiptare dhe me terroristët shqiptarë, në lidhje me heqjen e bllokadave me qëllim të kalimit pa pengesa të kontingjentit me ndihma humanitare. Në të vërtetë, me këto dhe me aktivitete të tjera, OSBE-ja edhe një herë e konfirmoi përcaktimin se përdorimi i forcës për çfarë do qoftë qëllimesh politike nuk është e as që mund të pranohet. Ndërkaq, OSBE-ja dhunën nuk e pranon si mundësi, si opsion i cili mund të përdoret për arritjen e qëllimeve politike, pa marrë parasysh peshën apo rëndësinë e tyre. Aktet e këtilla të brutale të dhunës, OSBE-ja konsideron se janë të orientuara kundër marrëveshjes politike, e cila duhej të arrihej në Ohër, edhe pse sipas vlerësimit të OSBE-së, Marrëveshja politike në lidhje me konfliktin aktual në Maqedoni mund të arrihet.77

OSBE –ja e përshëndeti nënshkrimin e Marrëveshjes Kornizë të Ohrit78 që paraqet sinjal të qartë se Republika e Maqedonisë e zgjodhi rrugën e frymës paqësore të Ohrit dhe se iu shmang luftës qytetare. Po ashtu, duhet të nënvizohet se OSBE-ja shprehu gatishmëri që pozitivisht t’u përgjigjet kërkesave të nënshkruesve të Marrëveshjes Kornizë, në drejtim të implementimit të dispozitave që i përmban e njëjta.

NATO luajti një rol esencial në krijimin e kushteve për vendosjen e paqes dhe stabilitetit në Republikën e Maqedonisë. Përkatësisht, NATO bashkë me BE-në, OSBE-në dhe palën maqedonase e dha kontributin e vet në drejtim të ndërmarrjes të një sërë të reformave të rëndësishme komplementare dhe masave të besimit me qëllimin kryesor që të mbështeten marrëveshjet e gjera politike dhe të vendoset paqja. Njëkohësisht, nga përvoja dhe mësimi i nxjerrë nga Serbia Jugperëndimore, bashkësia ndërkombëtare në konfliktin e Republikës së Maqedonisë, së bashku me palën maqedonase u përpoq të gjejë zgjidhje politike, me qëllim të shmangies së përshkallëzimit. Megjithatë, për dallim nga Bosnja e Hercegovina dhe Kosova, Misioni i bashkësisë ndërkombëtare në Republikën e Maqedonisë kryesisht ishte i natyrës politike, bëhej fjalë për shtet-partner dhe aspirantë për anëtarësim me të drejta të plota në NATO, shtet i cili për asnjë çmim nuk mund të hiqte dorë nga sovraniteti i vet. (Ruzhin, 2003:78). Por, në këtë rast me rëndësi 77 Më gjerësisht shih në: Marina Nasteska, “OSBE në Republikën e Maqedonisë veçanërisht gjatë kohës së krizës së sigurisë në vitin 2001", master punim, i mbrojtur në Fakultetin e Filozofisë në vitin 2005, Shkup, fq. 188. 78 Në datën 13 gusht të viti 2001 në Ohër u nënshkrua Marrëveshja Kornizë e Ohrit, me të cilin duhej të përfundonte konflikti në Republikën e Maqedonisë


138

është që të kihet parasysh ajo se aksioni i NATO-s mund të efektuohej vetëm me pajtimin e plotë të koalicionit të gjerë qeveritar. Vlerësimi ishte se Misioni i NATO-s duhej të kufizohet sipas fushë veprimit të tij, madhësisë dhe kohëzgjatjes. Po ashtu, partitë politike parlamentare duhej të përmbushnin katër kushte, edhe atë:

E para, miratimi i marrëveshjes së përgjithshme politike. E dyta, krijimi i kornizave adekuate legale për forcat e NATO-s, të

cilat do t’i paraprinin operacionit paqësor në zonat e krizës në Republikën e Maqedonisë.

E treta, prezantimi i planit në lidhje me dorëzimin e armëve (i miratuar nga ana e Qeverisë së Republikës së Maqedonisë dhe NATO-s).

E katërta, vendosja e ndërprerjes së përhershme të zjarrit.(Mitrevska, 2007:523-557).

Ndërkaq, nga aspekti politik, NATO-ja duhej t’i bindte ekstremistët shqiptarë që t’i dorëzonin armët, dhe të qëndronin në vijën e caktuar të distancës.

Pasi u përmbushën këto kushte, me kërkesë të Presidentit të Republikës së Maqedonisë,79 NATO dërgoi ushtarë për çarmatimin e ekstremistëve, përkatësisht të pjesëtarëve të UÇK-së. Gjithashtu, me kërkesë të Republikës së Maqedonisë, për herë të parë në historikun e saj, NATO e kishte përfaqësuesin e vet të lartë civil të inkuadruar drejtpërsëdrejti në ballafaqimin me konfliktin dhe krizën.80 Ndërkaq, BE-ja dhe SHBA-të i dërguan “lehtësuesit” e tyre, Xhejms Perdju dhe Fransoa Leotar, të ngarkuar për riharmonizimin e marrëveshjeve ndërpartiake të partive politike kryesore parlamentare në Republikën e Maqedonisë. Menaxhimi me krizën në terren iu besua diplomatit fleksibil dhe pragmatik Piter Flejt.

Pas nënshkrimit të Marrëveshjes Kornizë të Ohrit, në periudhën e konsolidimit të stabilitetit, në Republikën e Maqedonisë u realizuan tre operacione të njëpasnjëshme të NATO-s.

79 Në datën 14 qershor, Presidenti i Republikës së Maqedonisë, Boris Trajkovski i dërgoi kërkesë Aleancës për angazhimin e saj ushtarak në procesin e çarmatimit të ekstremistëve. 80 James Pardew and Christopher Bennett. NATO; sevolving operations. NATO Review Spring 2006.3


139

Gjegjësisht, operacioni i parë i NATO-s (“Essential Harvest”) “Korrja Esenciale”, kishte për qëllim grumbullimin dhe shkatërrimin e armëve.81 Në kushte të këtilla, UÇK-ja u shpërnda dhe së shpejti pasoi ndryshimi i Kushtetutës së Republikës të Maqedonisë dhe amnistia e ekstremistëve shqiptarë.

Operacioni i dytë i NATO-s “Dhelpra e Kuqërremtë” (“Amber fox”) ishte në funksion të mbrojtjes së 280 mbikëqyrësve civilë të BE-së dhe OSBE-së.82

Misioni i tretë, përkatësisht, operacioni i tretë i NATO-s, “Harmonia Aleate” (“Allied Harmony”), kishte funksion të ngjashëm, por me rol të përforcuar këshillëdhënës të orientuar drejt marrjes së plotë të përgjegjësisë për stabilitetin e vet nga ana e Republikës së Maqedonisë. Mandati i këtij misioni përfundon në muajin prill të vitit 2003 me qëllim të marrjes së komandës nga BE-ja dhe promovimit të eurokorpusit në kuadër të Misionit “Konkordija”. Me këtë u konfirmua se BE-ja dhe NATO-ja kishin bashkëpunim të jashtëzakonshëm dhe konkret në Maqedoni, e që nga ana tjetër ishte i rëndësishëm për ndërtimin e partneritetit strategjik ndërmjet këtyre dy organizatave.

Nga ky aspekt, me rëndësi të veçantë është të theksohet se misionet e NATO-s në Republikën e Maqedonisë ishin jashtëzakonisht efikase, ndërkaq armatimi i grumbulluar i tejkaloi pritjet. Sa për ilustrim vetëm Misioni “Korrja Esenciale” arriti të grumbullojë më shumë armë në rajonet e krizës. Krahas kësaj misionet e NATO-s në Maqedoni dëshmuan se hapej një faqe e re në modalitetet e angazhimeve të tyre. Menaxhimi i konfliktit, i cili manifestohej përmes dimensionit politiko-ushtarak të alternuar, u dëshmua si tepër efikas. Tanimë s’kishte fare dyshim se në të ardhmen misionet ushtarake mund të angazhohen në funksion të gjetjes së zgjidhjeve politike. Në rastin e NATO-s ishte marr qëndrimi që të reagojë në mënyrë fleksibël, përmes aplikimit paralel të presionit politik, dhe përdorimit të forcës për misione specifike me mandat të kufizuar kohor. Njëkohësisht, me qëllim të harmonizimit më të suksesshëm të strategjisë, NATO mbante kontakte permanente, si me palën maqedonase ashtu edhe me ekstremistët.83

Përkatësisht, kjo tendencë perceptohet në kushte të destabilizimit serioz të sigurisë të shkaktuar nga konfliktet e armatosura në rajon, parandalimi 81 Në operacionin “Korrja esenciale” morën pjesë rreth 4800 ushtarë të brigadës multinacionale të NATO-s. Misioni brenda 30 ditësh grumbulloi dhe shkatërroi 3875 copë armë. 82 Në Misionin “Dhelpra e kuqërremtë” morën pjesë 700 ushtarë, ndërsa si komb-lider u paraqit Gjermania. 83 Ambasadori i Republikës së Maqedonisë në NATO, Nano Ruzhin: “Maqedonia në NATO”, Shkup, 2003, fq. 81.


140

operacional në formë të shpërndarjes parandaluese i realizoi efektet në sprapsjen e zgjerimit horizontal të konflikteve në drejtim të Maqedonisë, ndërkaq këtë rol në krizën e vitit 2001 e luajti diplomacia parandaluese, dhe pastaj edhe shpërndarja e forcave të NATO-s dhe BE-së. Nga ana tjetër, parandalimi strukturor (afatgjatë) mbeti çështje e hapur edhe për Maqedoninë edhe për rajonin. Kjo, më gjerësisht mund të definohet në instrumentet e Paktit të Stabilitetit, Procesit të Stabilizimit dhe Asocimit, Marrëveshjes së Stabilizimit dhe Asocimit dhe në programin KARDS (FARE-ja paraprake). Misionet “Konkordija dhe Proksima”, të realizuara nga ana e BE-së janë pjesë e përgjigjes së shpejtë dhe operacionale të BE-së dedikuar krizës në Maqedoni. Në këtë kontekst, Agjenda e Selanikut për Ballkanin perëndimor edhe më shumë i operacionalizoi masat dhe instrumentet e parandalimit përmes:

• procesit të përforcuar të Stabilizimit dhe Asocimit;

• dialogut të përforcuar politik në fushën e Politikës së Jashtme e të Sigurisë së Përbashkët;

• bashkëpunimit parlamentar;

• partneritetit evropian;

• luftës kundër kriminalitetit të organizuar;

• bashkëpunimit në fushën e drejtësisë dhe punëve të brendshme;

• promovimit të pajtimit në arsim, zhvillimin social dhe kulturë;

• bashkëpunimit rajonal etj.

Mirëpo, atë që bashkësia ndërkombëtare e detekton si formulë parandalimi në Maqedoni, janë edhe zgjidhjet nga Marrëveshja Kornizë e Ohrit. Implementimi i saj duhet ta frenojë procesin e përshkallëzimit dhe të eliminojë një pjesë të problemeve, të cilat shkaktuan jostabilitet dhe krizë. Nga ana tjetër, ky proces duhet mbështetur me një strategji komplekse kombëtare për parandalimin e konflikteve e cila duhet t’i balancojë masat afatshkurta dhe afatgjata të parandalimit dhe t’i inkorporojë principet e respektimit të së drejtës ndërkombëtare, të drejtave të njeriut dhe të minoriteteve, të zhvillimit dhe ndërtimit të institucioneve demokratike.(Georgieva, 2005: 2).

Së këtejmi, mund të konstatohet se konflikti dhe menaxhimi i konfliktit nuk e demonstroi brishtësinë e Maqedonisë, por përkundrazi, kapaciteti


141

kombëtar i demokracisë multietnike maqedonase janë pjesë e vlerave të bashkësisë Euroatlantike, atëbotë Republika e Maqedonisë në mënyrë të qartë dëshmoi se është pjesë e asaj bashkësie të vlerave. Aq më shumë, suksesi i Maqedonisë në vitin 2001 është edhe sukses i NATO-s (ndërkaq unë do të shtoja, në mënyrë të barabartë edhe i BE-së dhe OSBE-së), dhe involvimit politik të tij në Ballkan. (Dimitrov, 2006:61).


142

6. MARRËVESHJA E OHRIT: PIKAT KRYESORE DHE IMPLEMENTIMI Marina Mitrevska

Marrëveshja Kornizë e Ohrit84 u dëshmua si kushti kryesor se si të dilet nga konflikti i armatosur dhe njëkohësisht ishte mundësia e vetme për ndërprerjen e dhunës.

Përkatësisht, kërkesat e bashkësisë etnike shqiptare, të cilat u artikuluan përmes përfaqësuesve të tyre politik, fillimisht u hartuan në Marrëveshjen e Prizrenit dhe më vonë të njëjtat u inkorporuan në Marrëveshjen Kornizë të Ohrit. Së këtejmi, edhe qëllimi kryesor i Marrëveshjes Kornizë të Ohrit ishte që t’u vihet në ndihmë kërkesave tanimë të cekura të shqiptarëve në Maqedoni, me ç'rast, gjithsesi duhej të ruhej karakteri unitar i shtetit. Marrëveshja Kornizë e Ohrit në rend të parë i ndërpreu armiqësitë, përkatësisht e flaku përdorimin e dhunës për arritjen e qëllimeve politike dhe e konfirmon sovranitetin dhe integritetin territorial të Republikës së Maqedonisë, si dhe karakterin unitar të shtetit. Me fjalë të tjera, Marrëveshja nënvizon se karakteri multietnik i shoqërisë maqedonase doemos duhet të ballafaqohet dhe të pasqyrohet në jetën publike përmes qasjes së re, në drejtim të zhvillimit të pushtetit të decentralizuar, mosdiskriminimit dhe përfaqësimit të drejtë, procedurave speciale parlamentare, si dhe përmes sistemeve arsimore. Në këtë mënyrë Marrëveshja Kornizë parashikonte ridefinimin e sistemit politik maqedonas, me një qëllim të vetëm që t’u vihet në ndihmë nevojave multikultorore dhe multietnike të shoqërisë maqedonase dhe në këtë mënyrë të arrihet shkallë më e lartë e integrimit.

Pikërisht për këtë, në Marrëveshjen Kornizë të Ohrit janë përcaktuar parimet themelore mbi të cilat bazohet dokumenti edhe atë:

Së pari, tërësisht dhe pakusht të hidhet poshtë përdorimi i dhunës, si mjet për realizimin e qëllimeve politike.

Së dyti, konfirmimi i pacenueshmërisë së sovranitetit, integritetit territorial dhe karakterit unitar të shtetit, si dhe të mos ketë zgjidhje territoriale për çështjet etnike.

Së treti, ballafaqimi i karakterit multietnik i shoqërisë maqedonase dhe gjithsesi pasqyrimi i saj përkatës në jetën publike.

84 Marrëveshja Kornizë e Ohrit u nënshkrua në datën 13 gusht të vitit 2001 me ndërmjetësimin e bashkësisë ndërkombëtare, me çka përfundoi konflikti shtatë mujor në Republikën e Maqedonisë.


143

Së katërti, sigurimi i të drejtave të garantuara me Kushtetutë gjatë përmbushjes së plotë të nevojave të të gjithë qytetarëve, në përputhje me standardet më të larta ndërkombëtare.

Së pesti, zhvillimi i vetadministrimit lokal, me qëllim të nxitjes dhe pjesëmarrjes së qytetarëve në jetën demokratike dhe avancimi i identitetit të bashkësive (Marrëveshja Kornizë e Ohrit, 2001:2).

Pastaj, në Marrëveshjen Kornizë të Ohrit janë parashikuar dhe përcaktuar edhe disa dispozita kryesore siç janë:

- ndërprerja e armiqësive; - zhvillimi i pushtetit të decentralizuar; - mosdiskriminimi dhe përfaqësimi i drejtë; - procedura të veçanta parlamentare; - arsimi dhe përdorimi i gjuhëve; - shprehja e identitetit; - implementimi i Marrëveshjes Kornizë të Ohrit; dhe - anekset dhe dispozitat kalimtare e përfundimtare.

Ndërkaq, në të tre anekset, të cilët paraqesin pjesë përbërëse të

Marrëveshjes Kornizë të Ohrit përfshihen:

Aneksi “A”: Amendamente kushtetuese;

Aneksi “B”: Ndryshime të legjislacionit; dhe

Aneksi “C”: Implementimi dhe masat e ndërtimit të mirëbesimit.

E një rëndësie të jashtëzakonshme është të theksohet nevoja dhe roli i mirëfilltë i Marrëveshjes Kornizë të Ohrit, si dhe i ndryshimeve kushtetuese, të cilat rezultuan nga ajo. Përkatësisht, si rezultat i mospranimit të Preambulës së Kushtetutës,85 nga ana e shqiptarëve të Maqedonisë, në të cilën populli maqedonas u shpall si popull konstituiv, ndërkaq të gjitha bashkësitë e tjera minoritare si nacionalitete, konform Marrëveshjes Kornizë të Ohrit u ndryshua Preambula. Me këtë Republika e Maqedonisë u ridefinua si shtet i qytetarëve të Maqedonisë, popullit maqedonas, si dhe qytetarëve të cilët jetojnë brenda kufijve të saj të cilët janë pjesë e popullit shqiptar, popullit turk, popullit vlleh, popullit serb, popullit rom, popullit boshnjak e të tjerë.

85 Në vitin 1991, Republika e Maqedonisë si shtet i pavarur dhe autonom e miratoi Kushtetutën e parë.


144

Me Marrëveshjen Kornizë u parashikua edhe një dispozitë e rëndësishme për pushtetin e decentralizuar. Me këtë dispozitë u përcaktua revidimi i Ligjit të vetadministrimit lokal, me qëllim të përforcimit të autorizimeve të të zgjedhurve lokal dhe rritjes së kompetencave të tyre, në përputhje me ndryshimet e përcaktuara në Kushtetutë, me Kartën Evropiane të pushtetit lokal dhe ndryshimin e principit të subsidiaritetit, i cili vlen në Bashkësinë Evropiane, si dhe revidimin e kufijve komunal pas mbajtjes së regjistrimit, të realizuar nën mbikëqyrje ndërkombëtare (Marrëveshja Kornizë e Ohrit, 2001: neni 1.2 dhe neni 3.1).

Dispozita që ka të bëjë me procedurat e veçanta parlamentare, nga Marrëveshja Kornizë e Ohrit, përcaktoi një mënyrë të re të votimit të amendamenteve kushtetuese dhe Ligjit të vetadministrimit lokal, me çka të njëjtat duhet të miratohen me shumicë prej dy të tretave, me ç’rast doemos duhet të ketë shumicën e votave të deputetëve të cilët pohojnë se u përkasin bashkësive që nuk janë shumicë në Maqedoni.

Në këtë kontekst, kjo mënyrë e votimit do të zbatohet edhe gjatë zgjedhjes së një të tretës të anëtarëve të Gjykatës Kushtetuese, tre anëtarëve të Këshillit Gjyqësor dhe Avokatit të Popullit. Në përputhje me Marrëveshjen, kjo dispozitë është pjesë e përfaqësimit të drejtë, e cila mes tjerash ka të bëjë edhe me përfaqësimin e bashkësive në administratën publike, si në nivel qendror ashtu edhe në atë lokal, për çka u parashikuan edhe reforma konkrete në administratën publike, armatë, polici dhe ndërmarrjet publike. Në këtë kuptim, në dispozitat e Marrëveshjes Kornizë të Ohrit u përcaktua numri i ligjeve që do të modifikohen dhe në këtë drejtim u arrit marrëveshje për miratimin e ndryshimeve dhe plotësimeve të tyre, si më poshtë:

- Ligji për vetadministrimin lokal; - Ligji për financimin lokal; - Ligji i kufijve komunalë; - Ligje që kanë të bëjnë me policinë e vendosur nëpër komuna; - Ligji për shërbimin civil dhe administratën publike; - Ligji për njësitë zgjedhore; - Rregullorja e punës së Kuvendit; - Ligje që kanë të bëjnë me përdorimin e gjuhëve; dhe - Ligjin për Avokatin e Popullit.


145

Gjithashtu, u ra dakord që të ndërmerren masa për ndërtimin e mirëbesimit edhe atë:

- të realizohet regjistrimi dhe të mbahen zgjedhje; - të kthehen refugjatët, të rehabilitohen dhe riparohen zonat e

përfshira me konfliktin; - të zhvillohet pushteti i decentralizuar;

- në administratën publike, ushtri dhe polici të implementohet përfaqësimi i drejtë i pjesëtarëve të bashkësive që nuk janë shumicë në Maqedoni;

- të avancohet kultura, arsimi dhe përdorimi i gjuhëve të pjesëtarëve të bashkësive etnike në Maqedoni, në fushën e mediave dhe arsimit të lartë.

Konkretisht, sa i përket përdorimit të gjuhëve, gjuha maqedonase dhe alfabeti i saj cirilik është përcaktuar si gjuhë zyrtare, si brenda shtetit ashtu edhe në marrëdhëniet ndërkombëtare. Gjithashtu, në dispozita është parashikuar se cila do qoftë gjuhë tjetër të cilën e flasin së paku 20% e popullsisë, të jetë gjuhë e dytë zyrtare, me përdorimin e rregulluar në procedurat zyrtare dhe dokumentet personale të qytetarëve të Maqedonisë.

6.1. Implementimi i Marrëveshjes Kornizë të Ohrit

Implementimi i Marrëveshjes Kornizë të Ohrit është proces kompleks, i cili zhvillohet në kontinuitet nga viti 2001. Në të vërtetë, zbatimi i saj nuk do të thotë vetëm vendosje fundamentale të stabilitetit të shtetit, por edhe ndërtim të një Maqedonie demokratike, të sigurt dhe të përparuar. Së këtejmi, duke e ndjekur implementimin e saj, në mënyrë të pashmangshme shtrohet pyetja: Cili është qëllimi i Marrëveshjes Kornizë dhe a thua përmes implementimit të saj do të arrihet qëllimi? Çka saktësisht nënkupton implementimi i Marrëveshjes, nëse e kemi parasysh premisën se ajo paraqet një Marrëveshje për ndryshimin e Kushtetutës dhe sistemit politik të shtetit? Sipas teorive bashkëkohore për kombin dhe shtetin, mund të konkludohet se Marrëveshja Kornizë e vendos bazën e konceptit specifik në vend të konceptit modern të kombit-shtet, i cili do të mund ta akomodojë diversitetin e shoqërisë. Teoricienët bashkëkohorë kanë të drejtë kur pohojnë se shtetet multietnike, në të shumtën e rasteve, detyrohen të gjejnë zgjidhje pragmatike për konfliktet etnike dhe në këtë mënyrë ta pengojnë përshkallëzimin e kërkesave të grupeve të ndryshme deri në shkallë të secesionit eventual (Mehmeti, 2008:100). Mbase për këtë arsye, akomodimi i diversitetit


146

shndërrohet në të drejtë, përkatësisht çështje esenciale shtetërore: Që të mund të ekzistojë shteti medoemos duhet në mënyrë demokratike t’i integrojë kërkesat politike të grupeve të ndryshme etnike. Përndryshe, shteti rrezikon që më herët ose më vonë, të konfrontohet me fragmentarizim të brendshëm apo me lëvizje secesioniste.” (Topperwein, 2002:187).

Duke u nisur nga kjo, do t’i analizojmë përfitimet kryesore nga implementimi i Marrëveshjes Kornizë të Ohrit, si dhe mangësitë që i përmban, të cilat vijnë në shprehje gjatë implementimit të saj.

Në këtë aspekt, njëra prej vërejtjeve kryesore të pjesëtarëve të bashkësisë etnike shqiptare i dedikohej përfaqësimit të tyre në administratën publike dhe në institucionet e shtetit. Si rezultat i kësaj është edhe njëra nga dispozitat kryesore të Marrëveshjes, ku përcaktohet respektimi i parimit të mosdiskriminimit dhe realizimit të përfaqësimit të drejtë të bashkësive në administratën publike në nivelin qendror dhe lokal, në ushtri, polici, ndërmarrjet publike, si dhe përmirësimi i aksesit të tyre drejt financimit publik për zhvillimin e aktiviteteve afariste. Për zbatimin konsekuent të kësaj dispozite pasuan ndryshime në legjislacion, zbatimi i proceseve reformuese në administratën publike, si dhe trajnim i përshpejtuar i pjesëtarëve të bashkësive. Këto aktivitete dhe programe bëjnë pjesë në radhën e masave të ashtuquajtura masa të aksionit afirmativ, të cilat janë në funksion të sigurimit të integrimit të shpejtë të pjesëtarëve të bashkësive të margjinalizuara dhe më pak të përfaqësuara në shoqëri dhe në institucionet e shtetit. (Cvetanova, 2006:168).

Në të vërtetë, analiza tregon se përfaqësimi i drejtë ishte një sfidë e madhe gjatë implementimit të tij. Përkatësisht, sipas treguesve të Agjencisë për Nëpunës Shtetërorë, “Nëse në vitin 2001, në administratën shtetërore punësohen të gjithë shqiptarët me kualifikime më të larta arsimore, pjesëmarrja e shqiptarëve do të rritej për vetëm një për qind.” (Atanasov, 2003:130). Mbase pikërisht ky ishte shkaku i paraqitjes së nevojës për ndërmarrje urgjente të masave dhe aktiviteteve konkrete të aksionit afirmativ.

Kjo situatë e inicioi edhe ndryshimin e Ligjit për nëpunës shtetërorë. Në rrethana të këtilla, përkrah shkallës jopërkatëse arsimore, u zbatua një trajnim përkatës të përfaqësuesve të bashkësive më pak të përfaqësuara me çka u mundësua punësimi në administratën publike dhe institucionet e shtetit.


147

Rezultatet nga aktivitetet e ndërmarra dhe masave konkretet të aksionit afirmativ, në fushën e punësimit, ishin evidente, Përkatësisht, rezultatet e kësaj politike ishin evidente për më pak se katër vjet, shkalla e përfaqësimit të drejtë e bashkësive më pak të përfaqësuara në institucionet e shtetit dhe administratën publike u rrit nga 2% në 16,3%. Nga ana tjetër, e shprehur me shifra nga muaji dhjetor, i vitit 2002 deri në muajin dhjetor të vitit 2005, numri i shqiptarëve të punësuar në institucionet e shtetit dhe administratën publike u rrit nga 8164 në 11290.86 Më saktësisht, brenda një jave mesatarisht nga 19 pjesëtarë të bashkësive jo shumicë do të mund të fillonin me punë në administratën publike, ose për çdo ditë nga katër persona. Apo, sipas të dhënave të Agjencisë për Nëpunës Shtetërorë tendenca e strukturës etnike të nëpunësve shtetërorë, në periudhën 2003 -2005 është si vijon:

Tabela nr. 1. Përfaqësimi i pjesëtarëve të bashkësive etnike në

administratën shtetërore, në periudhën prej vitit 2003-200587 Burimi: Agjencia e Nëpunësve Shtetërorë88

86 Sektori për Zbatimin e Marrëveshjes së Ohrit, www.soifa.go.mk 87 Tabelat me nr.: 1,2,3,4,5,6 dhe 7 janë marrë nga Cvetanova, 2008, 120-122. 88 Të dhënat e fundit mund t'i gjeni në: http://www.siofa.gov.mk

Përkatësia etnike 2003 (%)

2004 (%)

2005 (%)

Maqedonas 90.27 89.67 84.88

Shqiptarë 5.62 6.25 10.81

Turq 0.72 0.78 0.96

Romë 0.18 0.25 0.32

Vlleh 0.83 0.77 0.80

Serbë 1.62 1.56 1.53

Boshnjakë 0.24 0.22 0.26

Të tjerë 0.53 0.49 0.44

GJITHSEJ: 100.00 100.00 100.00


148

Në këtë kontekst, është e rëndësishme të theksohet se para implementimit të Marrëveshjes Kornizë të Ohrit, përfaqësimi i pjesëtarëve të bashkësive etnike, në forcat e sigurisë përkatësisht, në përbërjen e uniformuar të policisë dhe të ushtrisë ishte shumë i vogël. Për shembull “përqindja e nëpunësve shtetërorë shqiptarë, në vitin 2001, në polici ishte 2,5%, mirëpo në vitin 2003 përqindja u rrit në 10,5% dhe në vitin 2006 përqindja u rrit në një përqindje të konsiderueshme prej 16,5%.

Ndërkaq, përfaqësimi i pjesëtarëve të bashkësive etnike në armatë edhe atë në përbërjen e uniformuar dhe atë civile në masë të konsiderueshme u rrit përqindja siç mund të vërehet edhe nga tabelat e paraqitura. Tabela nr. 2 Përfaqësimi i pjesëtarëve të bashkësive etnike në ARM, në periudhën prej vitit 2001 – 2006 Burimi: Ministria e Mbrojtjes e Republikës së Maqedonisë

STRUKTURA KOMBËTARE NË ARM SIPAS VITEVE

2001 2002 2003 2004 2005 2006 Nr. rend. Kombësia

Nr. Përq. Nr. Përq. Nr. Përq. Nr. Përq. Nr. Përq. Nr. Përq. 1 Maqedonas 5241 91,58 7407 91,19 7479 89,09 6823 85,87 5810 81,37 6080 79,62

2 Shqiptarë 116 2,03 252 3,10 483 5,75 679 8,55 871 12,20 1041 13,63

3 Turq 27 0,47 32 0,39 41 0,49 51 0,64 70 0,98 91 1,19

4 Romë 13 0,23 27 0,33 29 0,35 25 0,31 32 0,45 47 0,62

5 Serbë 166 2,90 238 2,93 178 2,12 186 2,34 176 2,46 187 2,45

6 Boshnjakë 5 0,09 12 0,15 22 0,26 24 0,30 42 0,59 44 0,58

7 Vlleh 14 0,24 16 0,20 23 0,27 26 0,33 45 0,63 49 0,64

8 Të tjerë 141 2,46 139 1,71 140 1,67 132 1,66 94 1,32 97 1,27

GJITHSEJ: 5723 100 8123 100 8395 100 7946 100 7140 100 7636 100


149

Tabela nr. 3 Përfaqësimi i personave civilë në ARM, sipas përkatësisë

së tyre etnike në periudhën prej vitit 2001 – 2006

Burimi: Ministria e Mbrojtjes e Republikës së Maqedonisë

Tabela nr. 4 Përfaqësimi i ushtarëve profesionistë në ARM, sipas

përkatësisë së tyre etnike në periudhën prej vitit 2001 – 2006 Burimi: Ministria e Mbrojtjes e Republikës së Maqedonisë

STRUKTURA KOMBËTARE E PERSONAVE CIVILË SIPAS VITEVE

2001 2002 2003 2004 2005 2006 Nr.

rend. Kombësia Nr. Përq. Nr. Përq. Nr. Përq. Nr. Përq. Nr. Përq. Nr. Përq.

1 Maqedonas 1566 89,74 1499 88,18 1381 89,21 1207 85,79 1015 83,88 975 83,40

2 Shqiptarë 25 1,43 23 1,35 25 1,61 65 4,62 78 6,45 82 7,01

3 Turq 7 0,40 6 0,35 5 0,32 7 0,50 9 0,74 9 0,77

4 Romë 8 0,46 11 0,65 9 0,58 9 0,64 9 0,74 9 0,77

5 Serbë 97 5,56 133 7,82 78 5,04 73 5,19 62 5,12 59 5,05

6 Boshnjakë 8 0,52 7 0,50 5 0,41 5 0,43

7 Vlleh 5 0,29 5 0,29 11 0,71 9 0,64 11 0,91 10 0,86

8 Të tjerë 37 2,12 23 1,35 31 2,00 30 2,13 21 1,74 20 1,71

GJITHSEJ: 1745 100 1700 100 1548 100 1407 100 1210 100 1169 100

STRUKTURA KOMBËTARE E USHTARËVE PROFESIONISTË SIPAS VITEVE

2001 2002 2003 2004 2005 2006 Nr. rend. Kombësia

Nr. Përq. Nr. Përq. Nr. Përq. Nr. Përq. Nr. Përq. Nr. Përq.

1 Maqedonas 1094 96,90 2771 96,28 2751 89,84 2511 89,33 2139 80,17 2577 77,76

2 Shqiptarë 13 1,15 20 0,69 216 7,05 217 7,72 409 15,33 540 16,29

3 Turq 6 0,53 11 0,38 18 0,59 11 0,39 21 0,79 40 1,21

4 Romë 2 0,18 11 0,38 14 0,46 10 0,36 14 0,52 26 0,78

5 Serbë 9 0,80 42 1,46 39 1,27 42 1,49 58 2,17 75 2,26

6 Boshnjakë 7 0,24 8 0,26 6 0,21 7 0,26 14 0,42

7 Vlleh 3 0,27 4 0,14 4 0,13 3 0,11 9 0,34 17 0,51

8 Të tjerë 2 0,18 12 0,42 12 0,39 11 0,39 11 0,41 25 0,75

GJITHSEJ: 1129 100 2878 100 3062 100 2811 100 2668 100 3314 100


150

Tabela nr. 5 Përfaqësimi i nënoficerëve në ARM sipas përkatësisë së tyre etnike në periudhën prej vitit 2001 deri në vitin 2006 Burimi: Ministria e Mbrojtjes e Republikës së Maqedonisë Tabela nr. 6 Përfaqësimi i oficerëve në ARM sipas përkatësisë së tyre etnike në periudhën prej vitit 2001 deri në vitin 2006 Burimi: Ministria e Mbrojtjes e Republikës së Maqedonisë

STRUKTURA KOMBËTARE E NËNOFICERËVE SIPAS VITEVE

2001 2002 2003 2004 2005 2006 Nr.

rend. Kombësia Nr. Përq. Nr. Përq. Nr. Përq. Nr. Përq. Nr. Përq. Nr. Përq.

1 Maqedonas 1209 90,36 1606 86,30 1848 86,60 1687 79,16 1430 76,59 1368 74,43

2 Shqiptarë 44 3,29 164 8,81 191 8,95 329 15,44 316 16,93 353 19,21

3 Turq 8 0,60 7 0,38 8 0,37 19 0,89 27 1,45 29 1,58

4 Romë 2 0,15 3 0,16 4 0,19 3 0,14 6 0,32 9 0,49

5 Serbë 25 1,87 29 1,56 31 1,45 38 1,78 32 1,71 30 1,63

6 Boshnjakë 3 0,22 3 0,16 4 0,19 9 0,42 18 0,96 17 0,92

7 Vlleh 1 0,05 2 0,09 3 0,14 7 0,37 7 0,38

8 Të tjerë 47 3,51 48 2,58 46 2,16 43 2,02 31 1,66 25 1,36

GJITHSEJ: 1338 100 1861 100 2134 100 2131 100 1867 100 1838 100

STRUKTURA KOMBËTARE E OFICERËVE SIPAS VITEVE

2001 2002 2003 2004 2005 2006 Nr. rend. Kombësia

Nr. Përq. Nr. Përq. Nr. Përq. Nr. Përq. Nr. Përq. Nr. Përq.

1 Maqedonas 1372 90,80 1531 90,91 1499 90,79 1418 88,79 1226 87,89 1160 88,21

2 Shqiptarë 34 2,25 45 2,67 51 3,09 68 4,26 68 4,87 66 5,02

3 Turq 6 0,40 8 0,48 10 0,61 14 0,88 13 0,93 13 0,99

4 Romë 1 0,07 2 0,12 2 0,12 3 0,19 3 0,22 3 0,23

5 Serbë 35 2,32 34 2,02 30 1,82 33 2,07 24 1,72 23 1,75

6 Boshnjakë 2 0,13 2 0,12 2 0,12 2 0,13 12 0,86 8 0,61

7 Vlleh 6 0,40 6 0,36 6 0,36 11 0,69 18 1,29 15 1,14

8 Të tjerë 55 3,64 56 3,33 51 3,09 48 3,01 31 2,22 27 2,05

GJITHSEJ: 1511 100 1684 100 1651 100 1597 100 1395 100 1315 100


151

Së këtejmi, me qëllim që të sigurohet pasqyrë reale, në lidhje me aktivitetet e ndërmarra dhe masat konkrete të aksionit afirmativ, për punësimin e pjesëtarëve të bashkësive më pak të përfaqësuara dhe për rezultatet e arritura flet edhe pasqyra tabelore.

Tabela nr. 7 Struktura e të punësuarve në administratën shtetërore dhe publike sipas përkatësisë së tyre etnike Burimi: Baza F1 dhe F2 nga Ministria e Financave, të dhëna të dërguara nga Fondi i Shëndetësisë (për fondin dhe punonjësit shëndetësorë), Fondi për SPIM, Fondi i Rrugëve, Agjencia e Punësimit, Agjencia e Privatizimit, Agjencia për Mbështetjen e Sipërmarrësisë, Komisioni i Letrave me Vlerë, Banka Popullore e Republikës së Maqedonisë dhe 124 komuna. Status: 31.12.2004 Përpunoi: Agjencia e Nëpunësve Shtetërorë

PËRKATËSIA ETNIKE GJINIA

Maqedonas Shqiptarë Turq Romë Vlleh Serbë Boshnjakë Të tjerë Gjithsej Meshkuj Femra

PUSHTETI QENDROR Nëpunës shtetërorë të financuar nga buxheti

sipas LNSh 9283 647 81 26 80 161 23 51 10352 4941 5411

Nëpunës shtetërorë sipas ligjeve tjera dhe

nëpunës publikë të financuar nga Buxheti

46328 9457 831 345 224 987 152 592 58916 33979 24937

GJITHSEJ NËPUNËS SHTETËRORË DHE

PUBLIKË 55611 10104 912 371 304 1148 175 643 69268 38920 30348

GJITHSEJ NËPUNËS SHTETËRORË DHE

PUBLIKË (%) 80.28 14.59 1.32 0.54 0.44 1.66 0.25 0.93 100 56.19 43.81

Nëpunës publikë në institucionet

jashtëbuxhetore 22479 1475 240 195 135 467 46 318 25355 6715 18640

GJITHSEJ PUSHTETI QENDROR 78090 11579 1152 566 439 1615 221 961 94623 45635 48988

GJITHSEJ PUSHTETI QENDROR (%) 82.53 12.24 1.22 0.60 0.46 1.71 0.23 1.02 100 48.23 51.77

KOMUNAL GJITHSEJ

ADMINISTRATË KOMUNALE

1117 212 25 11 6 21 2 6 1400 738 662

GJITHSEJ ADMINISTRATË KOMUNALE (%)

79.79 15.14 1.77 0.79 0.43 1.50 0.14 0.43 100 52.71 47.29

GJITHSEJ 79207 11791 1177 577 445 1636 223 967 96023 46373 49650

GJITHSEJ (%) 82.49 12.28 1.23 0.60 0.46 1.70 0.23 1.01 100 48.29 51.71


152

Në bazë të tabelës mund të konstatohet se përfaqësimi i shqiptarëve në administratën publike dhe institucionet e shtetit shënon tendencë pozitive në rritje. Mirëpo, gjatë zbatimit të Marrëveshjes Kornizë të Ohrit, është evident favorizimi i pjesëtarëve të bashkësisë më të madhe etnike shqiptare, në llogari të bashkësive më të vogla si: të bashkësisë vllahe, serbe, turke, rome, boshnjake etj. Margjinalizimi i bashkësive më të vogla etnike dhe zbatimi seleksionues i parimit të përfaqësimit të drejtë dhe adekuat, gjatë punësimit në administratën publike dhe institucionet e shtetit, është nënvizuar edhe nga ana e Komisionit Evropian Kundër Racizmit dhe Jotolerancës pranë Këshillit të Evropës, në raportin e tij të tretë për Maqedoninë, të miratuar më 25 qershor të vitit 2004 (Jankulloski, 2006:167). Pas ndërrimit të pushtetit, në muajin gusht të vitit 2006, koalicioni i ri qeveritar, i udhëhequr nga VMRO-DPMNE dhe PDSH aprovoi strategji për përfaqësim të drejtë, qëllimi i së cilës është: “zhvillimi dhe avancimi i përfaqësimit të drejtë të pjesëtarëve të bashkësive të cilët nuk janë shumicë”. Ky vendim nuk ndryshon nga politika e Qeverisë paraprake, e udhëhequr nga LSDM dhe BDI, por sipas të gjitha gjasave është evidente se dinamika e procesit të arritjes të përfaqësimit të drejtë ka ngecur. (Mehmeti, 2008:111). Nga analiza mund të konstatohet se edhe gjatë hartimit të Marrëveshjes Kornizë të Ohrit, si dhe gjatë implementimit të saj nuk është përcaktuar korniza kohore për realizimin e masave për integrim të shpejtë në fushën e punësimit të bashkësive të përfaqësuara më pak. Në kushte të këtilla ”mund të arrihet pikërisht efekti i kundërt nga i dëshiruari”. Ndoshta pikërisht për këtë shumica si dhe bashkësitë më të vogla etnike, ndjenin padrejtësi për shkak të favorizimit dhe punësimit të shpejtë të pjesëtarëve të bashkësisë shqiptare edhe atë në kushte të shkallës së lart të papunësisë dhe gjendjes së pavolitshme sociale-ekonomike brenda shtetit. Me fjalë të tjera, nevoja e zbatimit të parimit të përfaqësimit të drejtë dhe adekuat të bashkësive, si dhe masat konkrete të aksionit afirmativ, në funksion të zbatimit konsekuent të këtij parimi në shoqëritë multietnike dhe multikultorore është e pakontestueshme. Megjithatë, zbatimi i këtij parimi paraqet vetëm një pjesë të proceseve gjithëpërfshirëse të integrimit shoqëror. Nëse dëshirojmë të arrijmë efekt të vërtetë pozitivë, në lidhje me integrimin në shoqëri, na nevojitet një qasje integrale dhe gjithëpërfshirëse në zgjidhjen e kësaj çështjeje komplekse dhe njëkohësisht të domosdoshme. (Cvetanova, 2006:178).


153

6.1.2. ARSIMI Në përputhje me dispozitën e Marrëveshjes Kornizë, shteti e kishte për

detyrë ta sigurojë financimin e arsimit të lartë në gjuhën të cilën e flasin më së paku 20% e popullsisë së Maqedonisë. Në këtë kontekst, Kuvendi i Republikës së Maqedonisë miratoi disa ndryshime dhe plotësime të Ligjit për arsim të lartë. Në përputhje me ndryshimet e Ligjit u themelua Universiteti Shtetëror i Tetovës, me çka tërësisht u implementua detyrimi për financimin shtetëror të arsimit të lartë në gjuhën të cilën e flasin më së paku 20% e popullsisë në Maqedoni. Gjithashtu, në universitetet shtetërore gjatë regjistrimit të studentëve të rinj, të cilët u përkasin bashkësive që nuk janë popullatë shumicë në Maqedoni, u vendos të aplikohet parimi i diskriminimit pozitiv për aq sa regjistrimi ta pasqyrojë në mënyrë të drejt përbërjen e popullsisë në Maqedoni.

Njëherësh, në këtë periudhë kohore, në Tetovë89 tanimë ekzistonte dhe funksiononte Universiteti i Evropës Juglindore, i financuar nga institucionet e bashkësisë ndërkombëtare. Mësimi në këtë universitet realizohej në gjuhën maqedonase, shqipe dhe angleze.

Përkatësisht, me formimin e dy universiteteve, përqindja e studentëve shqiptarë, për vitin akademik 2004/2005, u rrit në 15,5% nga numri i përgjithshëm i studentëve të regjistruar.

Nga ana tjetër, e drejta për arsim fillor dhe të mesëm në gjuhën amtare, tanimë realizohej në praktikë, kështu që në këtë aspekt Marrëveshja Kornizë vetëm e përsëritë dhe potencon normativën dhe gjendjen faktike ekzistuese. Në Republikën e Maqedonisë, mësimi në arsimin fillor dhe të mesëm realizohet në gjuhën maqedonase, shqipe, turke dhe serbe, si dhe mësimi fakultativ i bashkësive tjera etnike. Konkretisht, nga gjithsej 344 shkolla fillore, në vitin shkollor 2002/2003, në 134 prej tyre mësimi zhvillohej kryekëput në gjuhën shqipe apo edhe në gjuhën shqipe. Nga gjithsej 90 shkolla të mesme të Republikës së Maqedonisë, në 26 prej tyre mësimi zhvillohej në gjuhën shqipe. Po atë vit, përqindja e popullatës shqiptare në shifrën e përgjithshme të nxënësve të përfshirë me arsim të mesëm ishte

89 Tetova është qytet në Maqedoninë Perëndimore, në të cilin dominon popullata shqiptare.


154

18,57%, ndërsa në vitin shkollor 2004/2005 kjo shifër ishte 22,52%. (Enti Shtetëror i Statistikës, 2008:63).

Së këtejmi, duke u nisur nga konstatimi se institucionet arsimore paraqesin vendin ku zhvillohet procesi i socializimit, vendi ku individi përgatitet për integrimin e tij të mëtutjeshëm në shoqëri, vendi ku formohen kriteret e vlerave dhe normat shoqërore të shoqërisë, sjellja e qytetarëve të ardhshëm, mund të konkludojmë se Republikës së Maqedonisë i mungon arsimi me përmbajtje të mirëfillta multikulturore. Inkorporimi i përmbajtjeve multikulturore është mënyra nëpërmjet së cilës nxënësit dhe studentët mund ta njohin kulturën dhe veçorinë e identitetit të tjetrit, si një hap pozitiv për tejkalimin e paragjykimeve etnike, të cilat tanimë paraqesin parakusht qenësor për ekzistimin e tensioneve ndëretnike. Është i nevojshëm inkorporomi i përmbajtjeve dhe programeve përmes së cilëve, tek nxënësit dhe studentët, do të zhvillohej ndjenja e përkatësisë së përbashkët dhe lojalitetit ndaj shteti, si një nga parakushtet elementare për jetë të përbashkët. (Cvetanova, 2006:180)

6.1.3. PËRDORIMI I GJUHËVE Çështja e përdorimit të gjuhëve është rregulluar në përputhje me dispozitën e Marrëveshjes Kornizë të Ohrit, në të cilën nënvizohet:

“Cilado qoftë gjuhë tjetër, të cilën e flasin më së paku 20% e popullsisë, gjithashtu, është gjuhë zyrtare. Mbi bazë të kësaj dispozite u bë edhe ndryshimi i Kushtetutës së Republikës të Maqedonisë, ku gjithashtu dispozita e njëjtë u fut si kategori kushtetuese.

Përkatësisht, ndryshimi i këtillë mundësoi përdorimin e gjuhëve në punën e:

- Kuvendit (duke filluar nga trupat punues dhe deri te seancat plenare);

- botimit të ligjeve;

- përdorimit të gjuhës gjatë procedurave gjyqësore penale dhe civile;

- lëshimit të dokumenteve personale, dhe

- komunikimit të qytetarëve me pushtetin lokal, rajonal dhe qendror.

Sipas përkatësisë etnike, rezultatet e regjistrimit, i cili u mbajt në vitin 2002, e pasqyrojnë strukturë si vijon të popullsisë, edhe atë:


155

- Maqedonas: 64,18%

- Shqiptarë: 25,17%

- Turq: 3,85%

- Romë: 2,66%

- Vlleh: 0,48%

- Serb: 1, 78%

- Boshnjakë: 0,84%, dhe

- Të tjerë: 1,04%

Duke e pasur parasysh se, nga popullsia e përgjithshme e Republikës së Maqedonisë, vetëm bashkësia etnike shqiptare e përmbush përqindjen e përcaktuar prej 20%, përshtypje e pashmangshme është se dispozita e Marrëveshjes është në funksion të afirmimit të gjuhës shqipe, si gjuhë e vetme kundrejt të gjitha gjuhëve të tjera të bashkësive etnike, edhe atë në cilësinë e gjuhës zyrtare, kuptohet përkrah maqedonishtes, me çka, në këtë mënyrë, shteti bëhet bilingual. (Cvetanova, 2006:181).

Pikërisht për këtë, një numër i madh i analistëve konsiderojnë se në Republikën e Maqedonisë, përmes kapixhikut, promovohet dhe inkorporohet modeli i rendit binacional.

Për dallim nga ata, përfaqësuesit e bashkësisë shqiptare konsiderojnë se “Përdorimi i gjuhës shqipe, në përputhje me Kushtetutën dhe Marrëveshjen Kornizë, do të shërbejë si mekanizëm për tejkalimin e barrierave gjuhësore, të cilat shpeshherë janë shkas i konflikteve ose i mosmarrëveshjeve të ndërsjella. Qëllimi i përdorimit zyrtar të gjuhës shqipe është që të mundësohet kohezioni i brendshëm etnik, që të rritet dhe përforcohet ndjenja e përkatësisë së shqiptarëve etnikë ndaj shtetit etj. (Mehmeti, 2008:118)

Në Kushte të këtilla, çështja e përdorimit të gjuhëve paraqet një nga temat më të ndjeshme në shoqëritë multietnike dhe multikulturore, në radhë të parë për shkak të funksionit shumëdimensional edhe atë në cilësinë e veçorisë më të rëndësishme të identitetit, si mjet për komunikim dhe funksioni i saj gjatë procesit të socializimit të individit. Çështja e përdorimit të gjuhëve, në të shumtën e rasteve merr dimension politik dhe përjetohet si afirmim politik dhe promovim shoqëror i bashkësive minoritare. (Cvetanova, 2006:282).


156

Vlerësimet, të cilat bazohet mbi një analizë të këtillë, janë në funksion të paralajmërimit dhe sugjerimit se mënyra e këtillë e zgjidhjes së përdorimit të gjuhëve, vetëm e vetëm për të kënaqur aspektin formali-juridik, gjithashtu mund të bëhet burim i frustracioneve shtesë dhe tensioneve ndëretnike.

6.1.4. DECENTRALIZIMI Decentralizimi, ose vetadministrimi lokal, paraqet kategori kushtetuese,

sipas së cilit, decentralizimi njëshkallor është zgjedhur si model optimal, i cili nuk e rrezikon karakterin unitar të shtetit. (Siljanovska, 2000:53).

Në këtë aspekt, Republika e Maqedonisë filloi procesin e decentralizimit dhe për këtë qëllim, në vitin 1996, Maqedonia e nënshkroi Kartën Evropiane për Vetadministrim Lokal, të cilën e ratifikoi në vitin 1997. Gjithashtu, Kuvendi i Republikës së Maqedonisë i miratoi dy ligjet kyç për decentralizimin edhe atë:

- Ligjin për vetadministrim lokal, dhe

- Ligjin për organizim territorial.

Por, me kornizën e këtillë, konceptuare apo ligjore të vetadministrimit lokal, bashkësia etnike shqiptare nuk ishte e kënaqur. Pikërisht për këtë, procesi i decentralizimit, pas nënshkrimit të Marrëveshjes Kornizë të Ohrit, fitoi një ecuri krejtësisht tjetër dhe filloi të trajtohet si zgjidhje e problemeve të cilat çuan deri te nënshkrimi i Marrëveshjes.

Marrëveshja Kornizë e përcakton zhvillimin e pushtetit të decentralizuar, në pikën 3, sipas së cilës kompetencat e shtuara të komunave, në përputhje me standardet ndërkombëtare, kanë të bëjnë me: “shërbimet publike, planifikimin urban dhe rural, mbrojtjen e mjedisit, zhvillimin ekonomik lokal, kulturën, financat lokale, arsimin, mbrojtjen sociale dhe mbrojtjen shëndetësore. (Marrëveshja Kornizë e Ohrit, 2001: pika 3.1.).

Si pjesë e implementimit të Marrëveshjes Kornizë, dhe në përputhje me detyrat e parashikuara në të, në Kuvend u miratua:

- ligji i ri, përkatësisht Ligj i reviduar për vetadministrim lokal (janar, viti 2002);

- ligji i ri për organizim territorial, me të cilin ridefinohen kufijtë e komunave (qershor, viti 2004);


157

- Ligji për decentralizmin fiskal, me të cilin parashikohet transferimi i kompetencave që kanë të bëjnë me financimin e komunave (korrik, viti 2004);

Zhvillimi i pushtetit të decentralizuar, gjithashtu, ka të bëjë edhe me sektorin e sigurisë. Më saktësisht, sipas pikës 3.3. të Marrëveshje Kornizë të Ohrit, kryeshefët lokal të policisë duhet të zgjidhen nga ana e këshillave të komunave, nga lista e kandidatëve të cilët do t’i propozojë Ministria e Punëve të Brendshme. Ndërkaq, mënyra e zgjedhjes së kryeshefave rregullohet me pikën 3 të Aneksit B, me të cilën parashikohet miratimi i ndryshimeve ligjore, të cilat do të garantojnë se “secili kryeshef lokal i policisë zgjidhet nga ana e këshillit të komunës së përkatëse...” (Marrëveshja Kornizë e Ohrit, 2001: Aneksi B, neni 4).

Së këtejmi, qëllimi i këtyre ndryshimeve bëhet në drejtim të:

Së pari, të shtohen kompetencat e popullsisë lokale në kontrollin civil të punës së policisë.

Së dyti, të arrihet mirëbesim më i madh mes popullsisë dhe organeve të sigurisë.

Nga ndryshimet e cekura dhe miratimi i ligjeve të reja për vetadministrim lokal dhe organizim territorial, është e qartë intenca që ruajtja e paqes të evoluojë kundrejt sfidave të reja, me çka do të mundësohet edhe implementim i shpejtë i Marrëveshjes Kornizë. Por, gjithashtu, është shumë e qartë se pikërisht revidimi i kufijve komunal, më saktë, Ligji për organizim territorial, me të cilin u caktuan kufijtë e rinj, më së shumti shkaktoi tensione dhe ndarje në opinionin publik maqedonas.

Përkatësisht, një njërën nga dispozitat kyç të Marrëveshjes, më saktësisht, në pjesën ku përkufizohen parimet esenciale mbi të cilat bazohet dokumenti thuhet: “nuk ekzistojnë zgjidhje territoriale për çështje etnike”. Megjithatë, përshtypje është se pikërisht kriteri etnik ishte kyç gjatë përcaktimit të kufijve të rinj komunalë, me çka komunat u ndanë në “maqedonase” dhe “shqiptare”. Numri i komunave, në të cilat dominonte popullsia “jomaqedonase” dhe “joshqiptare”, përkatësisht bashkësitë më të vogla etnike u reduktua në mënyrë drastike, apo më saktë ishte i papërfillshëm. (Cvetanova, 2006:183).

Përkundër këtij vlerësimi, ekziston mendim më ndryshe nga ana e shqiptarëve, dhe ky është se për shkak të karakterit multietnik të shtetit,


158

reforma e vetadministrimit lokal, tek ne, ka dy dimensione paralele: atë etnik dhe politiko-demokratik”. Dhe, nisur nga kjo, këto dy dimensione nuk duhet të jenë në kundërshtim njëri me tjetrin, por ta plotësojnë njëri-tjetrin. Sfida kryesore e decentralizimit është ajo se si të menaxhohet bashkëpunimi ndërmjet pushtetit qendror dhe lokal. Shumica e popullsisë në nivel qendror, në disa komuna bëhet grup minoritar, si për shembull maqedonasit etnikë të cilët jetojnë në qytetin e Tetovës. Pikërisht ky ndryshim i pozicioneve duhet të shërbejë si testi më i mirë për bashkësitë respektive, për atë se çka do të thotë të jesh shumicë dhe pakicë në një shoqëri multietnike. (Mehmeti, 2008:112).

6.1.5. PROCEDURA TË VEÇANTA PARLAMENTARE

Marrëveshja Kornizë e Ohrit, në pikën 5, i rregullon Procedurat e veçanta të Kuvendit. Përkatësisht, sipas kësaj pike: “ligjet, të cilat drejtpërsëdrejti e prekin kulturën, përdorimin e gjuhës, arsimin, dokumentet personale dhe përdorimin e simboleve, si dhe ligjet për financimin lokal, zgjedhjet lokale, kryeqytetin e Republikës së Maqedonisë–Shkupin dhe për kufijtë komunalë, do të duhet të ketë shumicë të votave të deputetëve të cilët pohojnë se u përkasin bashkësive, të cilat nuk janë popullsi shumicë në Maqedoni (Marrëveshja Kornizë e Ohrit, 2001, pika 5.2.).

Gjithashtu, Marrëveshja Kornizë e Ohrit ofron edhe një zgjidhje të re, e cila është në funksion të garantimit të së drejtës për veto. Përkatësisht, me këtë zgjidhje formohet Komiteti për Marrëdhënie Ndërmjet Bashkësive, i cili do të funksionojë në Kuvend dhe do të përbëhet prej deputetëve nga radhët e maqedonasve, shqiptarëve, turqve, vllehve, serbëve dhe boshnjakëve. Ky Komitet ka kompetencë për të vendosur dhe për të dhënë mendim për ligjet, për të cilët Parlamenti në seancë plenare nuk mund të vendos se a nevojitet votim i dyfishtë, ose aplikimi i parimit të Badenterit.90

90 Parimi i Badenterit është procedurë e veçantë për votim, e parashikuar me Marrëveshjen Kornizë të Ohrit, sipas së cilës ligjet të cilët kanë të bëjnë me gjuhën, kulturën dhe identitetin e bashkësive jo shumicë, nevojitet shumica e votave të deputetëve, me ç’rast medoemos duhet të ketë shumicë deputetësh të cilët pohojnë se u përkasin bashkësive jo shumicë në Republikën e Maqedonisë.


159

6.2. SFIDAT NGA DHE KAH MARRËVESHJA KORNIZË E OHRIT

Përmbajtja e Marrëveshjes Kornizë të Ohrit, por edhe mënyra e

implementimit të saj, ishte dhe akoma mbetet çështje e analizave shkencore. Në favor të këtij konstatimi mund të interpretohen edhe qëndrimet e ndryshme të më tepër analistëve, të cilët në të shumtën e rasteve janë diametralisht të kundërta. Por, megjithatë, në një segment, numri më i madh i analistëve bie dakord se Marrëveshja Kornizë e Ohrit është instrument i pajtimit.

Në mbështetje të Marrëveshjes Kornizë të Ohrit mund të interpretohen edhe qëndrimet e disa autorëve maqedonas. Për shembull, Profesori Lubomir Fërçkovski, një nga njohësit më të mëdhenj të natyrës dhe karakteristikave të Marrëveshjes Kornizë, meqë si ekspert-konsulent ka marrë pjesë në hartimin e saj, konsideron: Marrëveshja Kornizë e Ohrit, për shumëçka, pas vitit 2001, e ndryshoi rrjedhën e historisë së Republikës të Maqedonisë, dhe e vlerëson si akt politik me karakter të brendshëm me dispozita-konsiderata në pjesët për të cilat nevojitet përkufizim më i përpiktë. Gjithashtu, ai konsideron se korniza e këtillë do të krijojë sistem politik që u krijua nga parimet të cilët u inkorporuan në Marrëveshjen Kornizë të Ohrit. Sipas tij: “Modeli i cili në sistemin politik do t’i realizojë këto parime, përbëhej nga tri shtylla bazike (dhe një procedurë të re). Shtylla e parë ishte zgjerimi i përdorimit të gjuhës së bashkësive minoritare etnike (por në nivelin e shmangies së qartë të federalizimit gjuhësor)”. Prandaj, me saktësi (në këtë pjesë të Marrëveshjes ka dispozita juridike) është përkufizuar modaliteti i përdorimit të gjuhës dhe raportet e gjuhëve të shumicës dhe pakicës. Nga kjo rezulton parimi i “shprehjes së identitetit të bartësit”, dhe jo federalizimi gjuhësor simetrik. Shtylla e dytë është agjenda e përpiktë për përfaqësimin e drejtë të pjesëtarëve të pakicave, me çka betonohet inkluziviteti i politikës së administratës shtetërore. Shtylla e tretë është demokracia lokale (shprehje e Badenterit) ose vetadministrimi lokal, ku orientohet pjesa më e madhe e “kondicionimit të gazrave” të etno-energjisë.

Fërçkovski, në vlerësimin e tij për rezultatet e aplikimit shtatëvjeçar të Marrëveshjes Kornizë, e bën këtë rezyme:


160

Së pari, ajo, nga bashkësia ndërkombëtare e gjerë eksperte dhe politike, është vlerësuar si më e suksesshmja në rajon dhe si Marrëveshje që ndërton e jo që e zhbën shtetin.

Së dyti, ajo ngadhënjeu kundrejt nënshkruesve të saj skeptik, të cilët hoqën dorë nga e njëjta. Në mënyrë të qartë ajo nuk lejon qeveri sipas “Badenterit” dhe zgjerimin e përdorimit të gjuhës jashtë nenit kushtetues.

Së treti, ajo është një vaksinë për integrimin tonë në BE dhe krijimin e partneriteteve ndërkombëtare dhe reputacionit.

Për Marrëveshjen Kornizë ekzistojnë edhe mendime të ndryshme. Për shembull, se ajo: “pa marrë parasysh nevojën gjithnjë e më evidente për ripërkufizimin e modalitetit politik maqedonas, me qëllimin kryesor saktësimi i rendit multikultoror dhe reduktimi i tensioneve ndëretnike në Republikën e Maqedonisë, këtij dokumenti, megjithatë i mungon bazamenti teorik që rezulton si rrjedhojë e analizës paraprakisht të zbatuar për gjendjen, e jo si rezultat i dhunës, ku elita politike, nën presionin e përshkallëzimit të konfliktit të armatosur, u zu ngushtë, gjë që rezultoi me zgjidhje të nxituar dhe ndërprerje të dhunës dhe me përkufizimin e konceptit të Marrëveshjes Kornizë të Ohrit.” (Cvetanovska, 2006:198).

Është fakt se implementimi i Marrëveshjes Kornizë nxiti debate serioze në qarqet shkencore dhe politike. Në këtë kontekst, do të veçojmë një konstatim të profesoreshës Simovska, sipas së cilës: “Cilado qoftë rëndësia të cilën ia japim këtij dokumenti, është fakt se zgjidhjet që i përmban ajo gjenerojnë ndryshime të jashtë mase të mëdha në qëndrimet dhe sjelljen e qytetarëve. Nuk do të ishte tepër e theksuar nëse thuhet se mbase vetë konflikti i armatosur do të harrohet më shpejtë sesa ndryshimet juridiko-politike të cilët pasuan, pavarësisht nga ajo se a iniciuan ato pakënaqësi apo kënaqësi tek ndonjë grup i caktuar etnik. Është fakt që, siç deklarojnë shpesh qytetarët në sondazhe, Maqedonia nuk është vendi i njëjtë-njerëzit kanë ndryshuar për nga pikëpamja dhe sjellja e tyre.” (Simoska, 2006,:29).

Në kontekst të kësaj janë edhe të dhënat e marra, si rezultat i hulumtimit të realizuar në vitin 2005, nga ana e Institutit për Hulumtime Sociologjike dhe Politiko-Juridike, të cilat e shprehin perceptimin e ndryshëm për përfitimet nga Marrëveshja Kornizë, edhe atë varësisht nga përkatësia e tyre etnike. Së këtejmi, qëndrimet e popullatës maqedonase dhe shqiptare janë paraqitur në mënyrë më të potencuar. Për shembull, tek maqedonasit


161

dominon qëndrimi se me nënshkrimin e Marrëveshjes Kornizë të Ohrit, vetëm është ndërprerë lufta dhe nuk është arritur asgjë tjetër.

Ndërkaq, tek shqiptarët dominon qëndrimi se me nënshkrimin e Marrëveshjes Kornizë është arritur një raport më i drejtë ndaj pakicave. Me karakteristika të ngjashme, implementimin e Marrëveshjes Kornizë të Ohrit e përshkruan edhe zëdhënësi i partisë më të madhe politike shqiptare – BDI (Bashkimi Demokratik për Integrim), Ermira Memeti, në kuptimin: “Implementimi i Marrëveshjes Kornizë të Ohrit paraqet bazë të procesit të demokratizimit të shoqërisë multietnike në Maqedoni dhe prandaj ky proces, nën asnjë kusht, nuk guxon të minohet.”

Nga analiza e qëndrimeve të cekura, mund të përfundojmë se vlerësimet pozitive dhe negative, për sa i përket miratimit dhe implementimit të Marrëveshjes Kornizë të Ohrit, dallojnë varësisht nga përkatësia etnike e analistëve.

Por, sido që të jetë, analiza e përgjithshme në këtë punim, dëshmoi se miratimi dhe implementimi i Marrëveshjes Kornizë të Ohrit është marrëveshje e cila e ndërton, dhe nuk e zhbën shtetin. Marrëveshje për integrimin tonë në Evropë dhe krijimin e partneriteteve ndërkombëtare dhe reputacionin. Kjo mbështetet me qëndrimin se Marrëveshja Kornizë është instrument i pajtimit, i progresit demokratik dhe i thellimit të të drejtave të njeriut dhe ato etnike në Republikën e Maqedonisë.


162

REFERENCAT

Anan, Kofi (2000): Mileniumski izve{taj na generalniot sekretar na ON, „Nie narodite“, Ulogata na ON vo 21 vek. UN Document A/54/2000, p.44. Атанасов, Петар (2003): Мултикултурализмот како теорија, политика и практика, Евро-Балкан-Прес, Скопје. Atanasov, Petar (2007): Etni~kite jazli i makedonskiot multikulturizam, Godi{nik na Institutot za sociolo{ki i politi~ko-pravni istraùvawa, Univerzitet Sv.Kiril i Metodij, Skopje, str. 47. Vankovska, Biljana (2002): Tekovni perspektivi vrz sostojbite vo Makedonija, Fondacija Institut otvoreno op{estvo, Kancelarija Skopje, str.11-12. Vankovska, Biljana (2006): Spravuvawe so konfliktnoto minato: zo{to i kako da se stori toa?, Evro-Balkan Pres, Skopje. Vankovska, Biljana (2007): Politi~ki sistem, Bomat Grafiks, Skopje, str.197-198. Georgieva, Lidija (2005): Partneri vo mir i prevencija, Prevencija na konflikti i gradewe na mirot; postkonfliktni dilemi za Makedonija, Fondacija Fridrih Ebert, Kancelarija Skopje. Gzim,Ostreni (2006): Kriti~ko sogleduvawe na deloto Vojnata vo Makedonija vo 2001 godina, Skopje. Gocevski, Trajan, Ortakovski Vladimir i Georgieva Lidija (1999): „Razre{uvawe i transformacija na konfliktite“, Makedonska riznica, Kumanovo, str.458-459. Dimitrov, Nikola (2006): Makedonija vo NATO, Forum-analitika, Skopje. Izve{taj na Generalniot sekretar, ON dokument A/54/1, paragraf 41. Izve{taj na Generalniot sekretar, S/XX OF 22 March 1995.


163

Kuzmanovski, Sa{o (2003): Dodeka konfliktot moè{e da se zapre, Vorldbuk, Skopje, str.63. Mehmeti, Ermira (2008): Implementacija na Ohridskiot ramkoven dogovor, Fondacija Fridrih Ebert, Kancelarija Skopje, str.95-125. Mileski, Toni (2005): Makedonija-Rubikova kocka na Balkanot, Filozofski fakultet, Skopje, str.51. Mitevski, Man~o (2008): 2001 Vojna so dve lica, Kultura, Skopje. Mitrevska, Marina (2007): Ulogata na me|unarodnata zaednica vo re{avaweto na konfliktot vo Republika Makedonija, Godi{en zbornik na Filozofski fakultet, Skopje, str. 523-540. Nasteska, Marina (2005): „OBSE vo Republika Makedonija, osobeno za vreme na bezbednosnata kriza vo 2001 godina“, Filozofski fakultet, Skopje, str.188. Nacev, Zoran i Na~evski Ratko (2000): Vojna, mir i bezbednost, Makedonska riznica, Kumanovo, str.418. Odluka na Vladata na Republika Makedonija za operacijata „Su{tinska ètva“, 15.08.2001. Ohridski ramkoven dogovor, 13 avgust 2001, Slu`ben vesnik na Republika Makedonija. Pilot Plan za vleguvawe na bezbednosnite sili vo pet sela, Vlada na Republika Makedonija, 21.08.2001. Plan za vra}awe na bezbednosnite sili na Republika Makedonija vo porane{nite krizni regioni i za vra}awe na raselenoto naselenie, Vlada na Republika Makedonija, 04.12.2001. Poseben plan za implementacija na Ohridskiot ramkoven dogovor, Vlada na Republika Makedonija, dekemvri 2002 i januari 2003. Programa za aktivnosti za ekonomska revitalizacija na porane{nite krizni regioni, Vlada na Republika Makedonija, 29.09.2003.


164

Rezolucija na Sovetot za bezbednost (1992): br.795 od 11 dekemvri. Rezolucija na Sovetot za bezbednost (1996): br.1046 od 13 fevruari. Rezolucija na Sovetot za bezbednost (1997): od 28 maj. Rezolucija na Sovetot za bezbednost (1998): br.1186 od 21 juli. Ruìn, Nano (2003): Makedonija vo NATO, Sovremena makedonska odbrana, Skopje, str.78-81. Ruìn, Nano (2005): NATO pred novite predizvici i perspektivite na Republika Makedonija, Fondacija Fridrih Ebert, Kancelarija Skopje, str.123-134. Simovska, Emilija, Gaber Nata{a i Babunski Klime (2001): Politi~kata kultura na gra|anite vo Republika Makedonija, Institut za sociolo{ki i politi~ko-pravni istraùvawa, Skopje. Simoska, Emilija, Naj~eska Mirjana i Gaber Nata{a (2001): Izvorite i faktorite na me|uetni~kata ne(tolerancija vo procesite na obrazovanieto, Institut za sociolo{ki i politi~ko-pravni istraùvawa, Skopje. Siljanovska, Gordana i Mitkov Vladimir (2000): Lokalna samouprava, Magor, Skopje. Slavevski, Stojan (2004): Prevencija na societalnata bezbednosna dilema: pome|u konstruktivizmot i liberalizmot, Prevencija na konflikti, Fondacija Fridrih Ebert, Kancelarija Skopje, str.162 Sokalski, Henri (2004): Kon erata na prevencija: pogled na prakti~arot, Prevencija na konflikt, Skopje: Fondacija Fridrih Ebert, Kancelarija Skopje, str.62. Sokalski, Henrik (2005): Gram prevencija: Makedonija i iskustvoto na Obedinetite nacii vo preventivnata diplomatija, Mi-an, Skopje.


165

Fiti, Taki (2004): Ekonomskata filozofija na MMF-osnova za ekonomski rast ili pogre{en koncept?, Makedonija vo globalizacija, Ekonomski fakultet, Skopje, str.71-89. Fr~kovski, Qubomir (2007): kolumna vo vesnikot Dnevnik, 25.09.2007, Skopje. Cvetanova, Ganka (2006): Kulturnite razliki i op{testvenata integracija vo Republika Makedonija, Institut za sociolo{ki i politi~ko pravni istraùvawa, Skopje. Badinter, Robert (2001): Une approche trop ethnique risquerait d'aggraver le mal actuel, Le Mond, le 29 juin, p.3. Daskalovski, Zidas (2006): Walking on the Edge: Consolidating Multiethnic Macedonia, 1989-2004, NG: Globic Press, p.55. Ginifer, Jeremy and Espen Barth Eide: „The Ethnicity Factor and the Prevention of Conflict Outbreaks in „Preventive Action in Teory and Practice“, The Skopje Papers, pp.77-93. Mitrevska, Marina (2001): Kosovo crisis: Lessons learnt in crisis management, PFP Consotrium, National Defence Academy Vienna, Faculty of Philosophy, Institute of Defence, University of Skopje, Vienna, p.61-69. OSCE Latest News Release, 25 may 2001. Parew, James and Bennett ,Christopher (2006): NATO: sevolving operations, NATO Review Spring, 3. Source: EBRD (2002): Transition Report 2003, London 2003: 56-59, 147. Topperwein, Nicole (2001): Nation-State and Normative Diversity, Fribourg: Institut du Federalisme. United Nations Security Council Resolution 1244 of june 10, 1999, Annex 2.5, Paragraph 10.

str.197-198

Kreu IV Analiza dhe konkluzione për konfliktin në

Maqedoni

169

Kreu IV 1. Analiza dhe konkluzione për konfliktin në

Maqedoni Anton Grizold dhe Marina Mitrevska

Ky libër bën fjalë për gjenezën dhe evolucionin/zhvillimin e konfliktit të dhunshëm në Maqedoni në vitin 2001. Deri në vitin 2001, një dekadë pas shpërbërjes së Jugosllavisë, Maqedonia konsiderohej si model i bashkekzistencës relativisht harmonike i dy bashkësive etnike, asaj maqedonase dhe shqiptare. Gjithashtu, Maqedonia konsiderohej edhe si vend unik, i cili pavarësinë e vet nga ish-Jugosllavia e fitoi pa konflikt të armatosur. Ky kapitull i analizon rrethanat që çuan deri në transformimin e tensioneve etnike në konflikt të armatosur ndërmjet forcave të armatosura të Maqedonisë dhe grupeve ekstremiste të armatosura të shqiptarëve etnikë në vitin 2001. Analiza, po ashtu flet edhe për atë se si u zgjidh konflikti, si dhe për zgjidhjen post-konfliktuoze të problemit në dritën e mjedisit të sigurisë ndërkombëtare në të cilën u gjet Maqedonia. Edhe krahas faktit se përdorimi i forcës është rregulluar me të drejtën ndërkombëtare dhe organizatat ndërkombëtare, historia e marrëdhënieve ndërkombëtare, përfshirë edhe Evropën, karakterizohet me konflikte të armatosura.91 Lufta e Ftohtë nuk u përshkallëzua mes dy protagonistëve, Bashkimit Sovjetik (BRSS) dhe Shteteve të Bashkuara të Amerikës (SHBA), megjithatë të dy superfuqitë u involvuan në një sërë luftërash alternative nëpër vende të treta. Krahas konflikteve ndërkombëtare, gjatë kohës së Luftës së Ftohtë, ekzistonin edhe konflikte të brendshme në kuadër të disa vendeve, të cilat për shkak të konceptit të atëhershëm të pacenueshëm (relativ) të sovranitetit, nuk tërhiqnin vëmendje të madhe. Në kohën kur bashkësia ndërkombëtare shumë më tepër ishte përqendruar ndaj shtetit sesa që është sot, për këto konflikte kombëtare nuk flitej shumë madje as në periudhën e Luftës së Ftohtë nuk iu përkushtua vëmendje e madhe. 91 Për herë të parën, lufta si instrument i politikës kombëtare u hodh poshtë me Paktin Brajand-Kelog, në vitin 1928; marrëveshja ka qenë detyruese vetëm për nënshkruesit. Karta e Kombeve të Bashkuara e zgjeroi dhe legjitimoi ndalimin e luftës, me dy përjashtime: a) Karta e mundëson të drejtën e vetëmbrojtjes individuale ose kolektive nëse vjen deri në konflikt të armatosur, derisa Këshilli i Sigurisë nuk i ndërmerr masat e domosdoshme për ruajtjen e paqes dhe sigurisë ndërkombëtare (Neni 51), dhe b) masa të atilla (duke e përfshirë edhe konfliktin e armatosur) mund të lejohen nga ana e Këshillit të Sigurisë, me qëllim që të kontribuohet drejt ruajtjes së paqes dhe sigurisë ndërkombëtare (Nenin 43).


170

Në fund të Luftës së Ftohtë, mjedisi ndërkombëtar pësoi ndryshime të konsiderueshme, ndërsa paradigma e sigurisë (provokimet, problemet, kërcënimet ndaj sigurisë, përgjigjet, proceset dhe institucionet), filloi të karakterizohet me veçori të reja. (Grizold, 2005:7). Kërcënimi kryesor për bashkësinë ndërkombëtare nuk ishte më rreziku nga konflikti i armatosur ndërmjet vendeve kundërshtare, por konflikti ndërkombëtar, i cili u bë shumë më i rëndësishëm dhe kanosje më e rrezikshme ndaj paqes ndërkombëtare. Nikollson (1996:14), për shembull vë në pah se “luftërat jo-shtetërore" janë modeli kryesor i dhunës politike (moderne). Mendim të ngjashëm shprehu edhe Holsti (1996:14), i cili vë në pah se në shumicën e luftërave të shekullit 20, një bashkësi, në kornizat e një shteti e ka marrë sundimin mbi bashkësinë tjetër brenda shtetit të njëjtë, duke i kategorizuar luftërat e këtilla si konflikte ndërkombëtare.92 Këto, të ashtuquajtura “Luftëra të reja” pjesërisht mund të sqarohen në kontekstin e globalizimit: ndërvarësia më e madhe në botë do të thotë se në dekadat e fundit, përkatësisht, gjatë globalizimit, ndarjet ideologjike dhe/ose territoriale janë përforcuar me ndarje politike ndërmjet kozmopolitizmit (i mbështetur mbi vlerat themelore, inkluzive multi-kulturore) dhe politikës së identiteteve të veçanta. Hendeku ndërmjet atyre që janë pjesë e proceseve globale dhe atyre që janë përjashtuar nga luftërat e mbështetësve të përkrahësve të njëjtë, të cilat rezultuan me shpërngulje, migrime të dhunshme dhe vrasje masive, si dhe me forma të ndryshme të presioneve politike, psikike dhe ekonomike. (Kaldor in Baylis, Smith, 2001:269). Sqarimet e një analisti tjetër, po ashtu e vunë në pah fenomenin e luftërave masive të brendshme të dhunshme të epokës së pas Luftës së Ftohtë. Kraford (1998), për shembull, thotë se në kontekst të paraqitjes së institucioneve të dobëta demokratike, të shoqëruara me liberalizim ekonomik, dështojnë marrëveshjet e vjetra sociale, dhe aktiviteti politik mobilizohet më lehtë në bazë të grupeve të identitetit, të cilat atëherë kërkojnë që resurset ekskluzivisht të shpërndahen në drejtim të identitetit të tyre dhe jo në drejtimin e ndonjë identiteti të gërshetuar nacional. Institucionet e dobëta demokratike nuk mund ta ndrydhin dhunën ose separatizmin në mënyrë me të cilën këtë e kanë bërë format paraprake autoritative dhe as që të sigurojnë mundësi të njëjta politike në kërkimin për qasje deri te resurset e shtetit. Politikat e identitetit i tejkalojnë kufijtë e mbrojtjes dhe zënë aureolën e ankesës së mirëfilltë apo të perceptuar, 92 Në periudhën ndërmjet viteve 1945 dhe 1995 gjithsej ka pasur 167 luftëra; 77% e tyre kanë qenë luftëra të brendshme, dhe jo ndërkombëtare. Sipas kësaj metodologjie, lufta përkufizohet si konflikt që shkakton së paku nga 1000 viktima brenda vitit (Holsti, 1996:14).

Kreu IV Analiza dhe konkluzione për konfliktin në Maqedoni

171

mbrojtjes dhe pozicionit të mos negocimit për çështjet elementare politike, në këtë mënyrë duke e vendosur skenën e dhunës në vend të “politikës normale”. Maksima për Luftën e Ftohtë. për mosndërhyrje në punët e brendshme, do të thotë se kompetenca mbi konfliktet e brendshme ishte vetëm në duart e shtetit, mirëpo pasi përfundoi Lufta e Ftohtë, u rrënuan barrierat të cilat e pengonin përcaktimin e konceptit për siguri të pandashme dhe (bashkë) përgjegjësinë e të gjithë protagonistëve ndërkombëtarë për paqe në botë. Koncepti i parandalimit dhe zgjidhjes së konflikteve, gjatë kohës së Luftës së Ftohtë, ishte i lidhur ngushtë me principet të cilat i rregullonin marrëdhëniet ndërkombëtare në kohën kur u definuan, në nivelin e tyre bazik, me sovranitetin nacional dhe integritetin territorial. Dag Hamarskjolld, Sekretari i dytë i Përgjithshëm i Kombeve të Bashkuara (1953-1961), zbatoi “qasje horizontale” në drejtim të parandalimit të konfliktit dhe aksioneve parandaluese, princip ky me të cilin pengohej zgjerimi i dhunës jashtë kufijve kombëtarë.93 Pas përfundimit të Luftës së Ftohtë, në drejtim të konceptit të parandalimit dhe zgjidhjes së konflikteve u zbatua “qasja vertikale” me qëllim që të plotësohet dhe thellohet “qasja horizontale”, me ç’rast bashkësia ndërkombëtare filloi të shpreh interesim për konfliktet, para se të njëjtit të zgjerohen jashtë kufijve kombëtarë (ndaj vendeve të tjera), përkatësisht, derisa konflikti akoma paraqet “çështje të brendshme”. Dallimi kryesor ndërmjet këtyre dy koncepteve qëndron në qasjen e tyre në drejtim të sovranitetit kombëtar - derisa "qasjes horizontale", në parim, nuk i interesojnë çështjet të cilat janë nën kompetencë të shtetit për të cilin bëhet fjalë, “qasjes vertikale" i interesojnë. Konfliktet moderne, të dhunshme e të padhunshme, kanë pasoja transformuese, të cilat i ndryshojnë qëllimet dhe vlerat e pjesëmarrësve, marrëdhëniet e tyre të ndërsjella dhe rrjedhimisht edhe strukturën e tyre sociale në mikro dhe makro plan. Krahas literaturës së bollshme dhe përvojave praktike të zgjidhjes së konflikteve, vërehet se shumica e konflikteve nuk janë zgjidhur përgjithmonë. Menaxhimi me konfliktet shumë më tepër paraqet proces por edhe rezultat, ku dinamika e brendshme apo intervenimi i jashtëm (ose që të dyja bashkë), e ndryshojnë natyrën e konfliktit dhe agjendën e tij duke e bërë më pak destruktiv.

93 Në Raportin e tij vjetor për punën e Organizatës, për vitin 1959-’60, Hamarskjold ka theksuar se parandalimi fillimisht doemos duhet ta plotësojë vakumin që të mos shkaktohet aksion nga njëra prej palëve kryesore. (Väyrynen, 2003:47).


172

Në Ballkanin Perëndimor94, kërcënimi i ndryshimit të gjendjes së sigurisë u manifestua në mënyrë posaçërisht të dhunshme. Ky kapitull nuk do ta përfshijë tërë rajonin e Ballkanit Perëndimor, por do të kufizohet në Maqedoni-vend i cili nga shpërbërja e Republikës Socialiste Federative të Jugosllavisë (RSFJ) deri në vitin 2001, konsiderohej si “oazë e paqes” për shkak të faktit që konflikti – i cili në të vërtetë ekzistonte dhe madje edhe u përshkallëzua – mbeti në fazën latente deri në atë kohë. Do të shtjellojmë atë se a thua situata në Maqedoni ishte vetëm çështje e transformimit të konfliktit në fazë menaxhuese (latente), ose praktikisht, u eliminuan burimet e shkaqeve të konfliktit. Gjendja e sigurisë e çdo shteti varet prej faktorëve të brendshëm dhe të jashtëm; andaj ky kapitull i analizon faktorët e brendshëm që para së gjithash (por jo ekskluzivisht) origjinën e kanë nga kontradiktat ndërmjet popullsisë maqedonase dhe shqiptare, ndërsa analiza e faktorëve të jashtëm fokusohet mbi marrëdhëniet e vështira mes Maqedonisë dhe fqinjëve të saj dhe të efektit të ngjarjeve të caktuara në afërsinë e saj të drejtpërdrejt mbi sigurinë dhe stabilitetin. Prandaj, qëllimi i këtij kapitulli është që ta analizojë konfliktin e armatosur95 në Maqedoni, me qëllim që t'i jepet përgjigje pyetjes se pse grupet ekstremiste të armatosura etnike shqiptare (ose rebelë, sipas Raportit të Grupit Ndërkombëtar të Krizës) iu rrekën armëve në vitin 2001, si mjet për t’i arritur qëllimet e tyre.

Maqedonia në mjedisin e sigurisë (së re) ndërkombëtare

Për Maqedoninë dhe më gjerë, për rajonin e Ballkanit Perëndimor, sipas disa burimeve, shpallja e pavarësisë së Kosovës dhe krijimi i shtetit të ri, më 17 shkurt të vitit 2008, ishte hapi final i shpërbërjes së RSFJ-së dhe një kapitull i ri për rajonin dhe bashkësinë ndërkombëtare. Kjo fazë e fundit në historikun politik të RSFJ-së e konfirmon teorinë e propozuar nga Adam Meçnik se nacionalizmi është faza e fundit e komunizmit. Me realizimin e qëllimit politik, ideologjik dhe historik të shqiptarëve të Kosovës, në Maqedoni, e cila kufizohet me Kosovën, përsëri u shtrua pyetja se ç'ndikim do të ketë krijimi i shtetit të sapoformuar mbi sigurinë dhe situatën politike 94 Rajoni i Ballkanit Perëndimor e përfshinë: Shqipërinë, Bosnjë e Hercegovinën, Kroacinë, Malin e Zi, Serbinë dhe Maqedoninë dhe, në përputhje me Rezolutën nr. 1244 të Këshillit të Sigurisë së Kombeve të Bashkuara, Kosovën (Komisioni Evropian, 2008:2). 95 Në literaturën, e cila bën fjalë për krizën politike maqedonase dhe për shpërthimin e dhunës në vitin 2001, më së shpeshti përdoren nocionet: “konflikt i armatosur” ose thjesht “konflikt” sesa “luftë” ose “konflikt etnik”.


173

në Maqedoni dhe në afërsinë e drejtpërdrejt të banuar me popullsi etnike shqiptare (Serbinë e Jugut, Malin e Zi, Greqinë). Pyetja është se vallë teoria e Meçnik-ut për nacionalizmin, si fazë e fundit e komunizmit, do të manifestohet në rastin e Maqedonisë, e cila ka një pakicë të konsiderueshme shqiptare. Ideja se Kosova e pavarur nuk është qëllimi final i shqiptarëve etnik (dhe akt final i krizës Jugosllave) por se qëllimi i shqiptarëve etnik është t'i bashkojnë të gjitha territoret e banuara me shqiptarë etnikë, përkatësisht një hap më afër drejt krijimit të të ashtuquajturës "Shqipëri e Madhe"96 është (sidomos) aktuale në vendet që u treguan të përmbajtura ose që iu kundërvunë pavarësisë së Kosovës.

Kjo çështje gjatë viteve të fundit sidomos është aktualizuar në Maqedoni për shkak të pakicës shqiptare. Edhe pse, Maqedonia akoma konsiderohet për “oazë të paqes”, vis-a-vis ish-Jugosllavisë, edhe përkundër shpërthimeve të dhunës në gjysmën e parë të vitit 2001, burimet e shkaqeve të konfliktit ndërmjet dy grupeve etnike akoma nuk janë mënjanuar. Kjo mund të perceptohej në muajin mars dhe prill të vitit 2008, kur Qeveria e Maqedonisë përjetoi një krizë të thellë politike, e cila u zgjidh vetëm pas shpalljes së zgjedhjeve të reja parlamentare. Sqarimi që u dha nga Partia Demokratike Shqiptare (PDSH), për braktisjen e koalicionit qeveritar, fillimisht ishte kinse për mosrespektimin e të drejtave të pakicave etnike, që është një ankesë e përgjithshme e partive shqiptare kundër shtetit. Ndërkaq, pengesë plotësuese për stabilitetin e vendit dhe integrimin e tij “në bashkësinë e sigurisë”97 euroatlantike është fakti që në Samitin e NATO-s në Bukuresht, në vitin 2008, Maqedonia nuk mori ftesë që t’i bashkëngjitet Organizatës, gjë që mund të kishte efekt negativ mbi stabilitetin e kushteve politike dhe

96 Koncepti i Shqipërisë së Madhe është i orientuar drejt bashkimit të Shqipërisë me Kosovën dhe pjesëve të Maqedonisë, Serbisë Jugore, Greqisë, të populluara me popullsi shqiptare. Më pak ekspansionistë por jo edhe më pak i guximshëm, është koncepti për Kosovë të Madhe, i cili është orientuar drejt bashkimit të Kosovës (të pavarur) me territoret e Serbisë Jugore dhe Maqedonisë Perëndimore, territore këto të populluara me popullsi shumicë shqiptare. Megjithatë, sipas hulumtimeve të Programit për Zhvillimin e Kombeve të Bashkuara (UNDP, 2006:16), koncepti i Shqipërisë së Madhe apo i Kosovës së Madhe nuk është edhe aq aktual në mesin e shqiptarëve të Kosovës-në vitin 2006, vetëm 2,5% e mbështetnin idenë për bashkim me Shqipërinë, ndërsa 96% e mbështesnin idenë për Kosovë të pavarur. 97 Bashkësi e sigurisë, sipas Karl Dojç, është bashkësia, pjesëtarët e së cilës më nuk ia mësyjnë dhunës politike për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve të përgjithshme; bashkësia e sigurisë zhvillohet nga gjendja e interesit të përgjithshëm, përforcohet me transaksionet e ndërsjella dhe rezulton në proces të gatishmërisë të ndërsjellë për përgjigje (Deutsch, 1978).


174

zgjidhjes pos-konfliktuoze të çështjeve të hapura në kontekstin e Marrëveshjes Kornizë të Ohrit.98

Pozita e Maqedonisë në Ballkanin Perëndimor karakterizohet me marrëdhënie të vështira me fqinjët. Marrëdhëniet me Greqinë u acaruan pas shpalljes së pavarësisë së Maqedonisë dhe vazhduan të jenë të atilla deri në vitin 2008, kur aplikimi i Maqedonisë për anëtarësim në NATO u refuzua për shkak të kërkesave greke. Greqia vazhdimisht e refuzon përdorimin e emrit Maqedoni nga ana e Maqedonisë, në bazë të argumenteve se emri implikon tendenca ekspansioniste meqë Maqedonia është emërtim i krahisë veriore greke, të cilën kinse Maqedonia dëshiron ta aneksojë. Nën presionin e Greqisë, Maqedonia në Kushtetutë implementoi dy amendamente: në amendamentin e parë qëndron se Republika e Maqedonisë hedh poshtë çfarë do qoftë pretendimesh territoriale kundër vendit fqinj, ndërkaq në amendamentin e dytë qëndron se Maqedonia, e cila sipas Kushtetutës e ka për detyrë t’u ndihmojë familjarëve të saj në shtetet tjera, nuk do të ndërhyjë në punët e brendshme ose në të drejtat e shteteve sovrane (Grizold, et al, 2007).

Greqia, në fillim, i mbylli kufijtë e saj me Maqedoninë dhe në vitin 1992 imponoi sanksione, të cilat zgjatën disa muaj dhe pastaj sërish në vitin 1994, të cilat zgjatën gjysmë viti (Embargoja përfundoi në vitin 1995, kur Greqia e njohu Maqedoninë si Ish Republika Jugosllave e Maqedonisë). Sanksionet ekonomike që i imponoi Greqia si dhe embargoja ndërkombëtare mbi Republikën Federale të Jugosllavisë (RFJ), kishin efekt shkatërrues mbi ekonominë e Maqedonisë, kështu që BPV-ja u zvogëlua për dy të tretat krahasuar me nivelin e periudhës së para shpalljes së pavarësisë. (Greco, 1999)99

Marrëdhëniet e Maqedonisë me fqinjin lindor, Bullgarinë, nuk janë më të mira, madje edhe pse Bullgaria ishte vendi i parë që e njohu pavarësinë e Maqedonisë. Bullgaria e refuzon idenë se maqedonasit janë komb i veçantë etnik dhe se gjuha maqedonase është gjuhë e veçantë. Ky refuzim i 98 Shkaku zyrtar se pse Maqedonia nuk mori ftesë për Aleancën e NATO-s ishte çështja e pazgjidhur me Greqinë në lidhje me emrin Maqedoni. Greqia konsideron se emri implikon aspirata territoriale ekspansioniste ndaj Greqisë së Veriut, të cilën gjë Maqedonia vazhdimisht e mohon. Për shembull, Ministri i Punëve të Jashtme i Maqedonisë, Antonio Milloshoski paralajmëroi se refuzimi i Maqedonisë ka gjasa që përsëri t’i nxisë konfliktet në Ballkan. (Tuhina, 2008). 99 Në vitin 1991 BPV në Maqedoni ishte 3.82 miliardë dollarë amerikanë, në vitin 1993-1.9 miliardë dollarë amerikanë, në vitin 1994–1.5 miliardë dollarë amerikanë, në vitin 1996 dhe 1997-1.3 miliardë dollarë amerikanë, ndërkaq në vitin 1999-3.4 miliardë dollarë amerikanë. (Stermec, 2004:29)


175

Bullgarisë mbështetet mbi dy argumente kyç: a) mohimi i ekzistimit të minoritetit etnik maqedonas në Bullgari, dhe b) pretendimet territoriale ndaj Maqedonisë në bazë të konfirmimeve se popullsia në Maqedoni është bullgare dhe jo maqedonase (Tataloviq, 1999:1048).

Gjeneza e konfliktit që solli deri në shpërthimin e dhunës (2001)

“Pothuajse ekziston marrëveshje universale, sipas së cilës parandalimi është më i pranueshëm sesa kurimi, ndërsa strategjitë e parandalimit medoemos duhet të orientohen kah rrënjët e shkaqeve të konfliktit dhe jo vetëm kah simptomat e dhunës.” (Annan 2000:44). Konflikti etnik në shtet nuk filloi me pavarësinë e shtetit. Rrënjët e tij origjinën e kanë thellë në histori dhe pikërisht në këtë drejtim duhet t’i kuptojmë fjalët e ish-Sekretarit të Përgjithshëm të Kombeve të Bashkuara, Kofi Anan, dhe konfliktit ndërmjet bashkësisë etnike maqedonase dhe shqiptare, i cili si shumica e konflikteve bashkëkohore të brendshme ka natyrë strukturore.100

Kuvendi i Republikës së Maqedonisë e shpalli pavarësinë më 17 shtator të vitit 1991, pas referendumit për pavarësi, të mbajtur më 8 shtator të po atij viti. Pavarësinë e mbështetën 95,32% e votuesve, mirëpo legjitimiteti i tij u rrënua për shkak të faktit se referendumi u bojkotua nga ana e votuesve etnikë shqiptarë. Me miratimin e Kushtetutës, më 17 nëntor të vitit 1991, u miratua Vendimi i ri ligjor dhe politik.101 Zhvillimi i ngjarjeve në Maqedoninë e pavarur filloi me miratimin e Ligjit kushtetues, në janar të vitit 1992, me të cilin u shpall se Maqedonia nuk do të bashkëpunojë me

100 Konflikti ekzistonte që para shpërbërjes së RSFJ-së, por ai perceptohej si luftë e shqiptarëve për të drejtat e tyre kombëtare, në kuptimin më të gjerë, përkatësisht në kuadër të RSFJ-së dhe jo i kufizuar në territorin e Maqedonisë; shqiptarët, të cilët jetonin në RSFJ ishin të ndarë me kufij të brendshëm-kjo nuk e pengonte lëvizje dhe as aktivitetin politik shqiptar. Një arsye e rëndësishme se pse konflikti nuk shpërtheu më herët qëndron në politikën e Jugosllavisë së Titos e cila, me rregull, tendencave nacionaliste iu kundërvihej përmes përdorimit të forcës. 101 Rruga e Maqedonisë drejt pavarësisë, zyrtarisht filloi më 25 janar të vitit 1991 kur Kuvendi i atëhershëm i Republikës Socialiste të Maqedonisë e miratoi Deklaratën për Shtetin sovran dhe të pavarur të Maqedonisë. Në Deklaratë, në mënyrë eksplicite qëndronte se pavarësia është vetëm çështje e kohës.


176

institucionet dhe autoritetet e Federatës Jugosllave, me të cilin u shfuqizua mandati i të gjithë përfaqësuesve federal në Maqedoni. Më 8 prill të vitit 1993, Maqedonia u pranua në Kombet e Bashkuara me emrin Ish Republika Jugosllave e Maqedonisë (IRJM), dhe fill pas kësaj u bë anëtare edhe e organizatave të tjera ndërkombëtare. (Danforth, 1995:98,145).102

Me shpërbërjen e RSFJ-së dhe me krijimin e shteteve të reja, popullata etnike shqiptare, e cila jetonte në RSFJ deri në vitet e ’90-ta u gjet në një realitet të ri politik, i cili filloi të formohet në territorin e ish-Jugosllavisë. Kufijtë e rinj ndërkombëtar determinonin se tanimë shqiptarët etnikë të RSFJ-së jetonin në dy shtete të veçanta: a) në kuadër të Republikës Federative të Jugosllavisë, në Krahinën e Kosovës, në pjesë të Serbisë Jugore (Preshevë, Medvegjë dhe Bujanoc) dhe në Malin e Zi Lindor,103 dhe b) në Maqedoninë Perëndimore.104

Në historinë bashkëkohore, në Maqedoni, e cila ka diç më shumë se dy milionë banorë, gjithmonë ka pasur popullatë shqiptare. Numri relativ i shqiptarëve etnikë rritet nga regjistrimi i parë në vitin 1948, me përjashtim të vitit 1953, kur numri i tyre është 12,5% nga numri i përgjithshëm i popullsisë.105 Nga regjistrimi i radhës, në vitin 1961, dhe deri në regjistrimin e fundit të viti 2002, popullata etnike shqiptare shënon rritje permanente. Në regjistrimin e fundit, 25,17% e popullsisë (509.083 persona), u deklaruan si shqiptarë etnikë, ndërsa 64,17% (1.297.981 persona), u deklaruan si maqedonas etnikë. Duhet të përmendet se nga regjistrimi i vitit 1961,

102 Në tetor të vitit 1993, Maqedonia u bë anëtare me të drejta të plota në OSBE, në nëntor të vitit 1995 u pranua në Këshillin e Evropës, më 15 nëntor të vitit 1995 u pranua në Partneritet për Paqe; në vitin 1996 u bë anëtare e Këshillit për Partneritet Evropian; më 9 prill të vitit 2001 e nënshkroi Marrëveshjen e Stabilizimit dhe Asocimit me Bashkësinë Evropiane. 103 Pas Deklaratës së pavarësisë së Malit të Zi, më 3 qershor të vitit 2006, shqiptarët u gjendën edhe në shtet të tretë, Malin e Zi. Shpallja e pavarësisë së Kosovës në vitin 2008 po ashtu kishte ndikime të kësaj natyre. 104 Deri në shpërbërjen e RSFJ-së dhe rritjes së regjimit nacionalist të Millosheviqit, shqiptarët që jetonin në Maqedoni kishin lidhje të afërta me Prishtinën, qendrën administrative të Kosovës. Mes tjerash, qyteti ishte edhe qendër universitare në gjuhën shqipe, dhe pas shpërbërjes së TSFJ-së, shqiptarët të cilët nuk jetonin në Kosovë u shkëputën nga Prishtina. Çështja e armimit të lartë në gjuhën shqipe më vonë u paraqit si segmenti më problematik në marrëdhëniet ndërmjet autoriteteve maqedonase dhe bashkësisë shqiptare. 105 Shkaku kryesor për zvogëlimin e popullsisë shqiptare ishte ai se turqit, maqedonasit mysliman dhe romët, të cilët në regjistrimin e vitit 1948 janë konsideruar si shqiptarë, në regjistrimin e ri u regjistruan si turq.


177

përqindja e maqedonasve në mënyrë permanente shënon rënie. (Grizold, et. al, 2007).106

Për shkak të paqes së brishtë në fqinjësinë e Maqedonisë, pas shpërbërjes së RSFJ-së (në Serbi dhe sidomos në Kosovë, Shqipëri dhe Bosnjë e Hercegovinë), në Maqedoni u dërguan trupa të KB-së si masë parandaluese-Misioni UNPROFOR (Forca Mbrojtëse të Kombeve të Bashkuara), i cili në vitin 1995 u transformua në Misionin e UNPREDEP (Forca të Kombeve të Bashkuara për Shpërndarje Parandaluese). Mandati i Misionit ishte i trefishtë: a) t’i ndjek të gjitha ngjarjet në kufirin mes Serbisë dhe Shqipërisë, të cilat mund ta rrezikonin territorin e Maqedonisë; b) me praninë e tij, t’i zmbraps ngjarjet që mund ta rrezikonin sigurinë e shtetit, c) në bashkëpunim me autoritetet maqedonase të sigurojë paqe dhe stabilitet përmes përdorimit të metodave të praktikave dhe menaxhimit të mirë. Krahas pranisë parandaluese, praktikat e mira dhe ndërtimi i mirëbesimit, sistemet e paralajmërimit të hershëm, njoftimi për mbikëqyrjen e kryer dhe projektet specifike sociale, misioni, gjithashtu e kishte për detyrë t’i analizojë edhe ngjarjet të cilat do të mund ta destabilizonin vendin apo të sjellin krizë të re. UNPREDEP-i interesohej për implementimin e reformave institucionale, për forcimin e sistemit policorë dhe gjyqësor, respektimin dhe avancimin e të drejtave të njeriut, reformën e sistemit zgjedhor dhe promovimin e zhvillimit social dhe ekonomik të Maqedonisë. Si i këtillë UNPREDEP-i ishte një Mision i gjerë i diplomacisë parandaluese dhe i shpërndarjes preventive ushtarake me strategji multi-kombëtare, në të cilën aksioni parandalues qe i planifikuar dhe i implementuar tërësisht. Si rezultat i ngjarjeve në Maqedoni dhe në Ballkanin Perëndimor, Këshilli i Sigurisë pranë Kombeve të Bashkuara e miratoi Rezolutën 1110, e cila rezultoi me zvogëlimin në faza të komponentit ushtarak në 300 prej gjithsej 750 trupave, dhe të mbikëqyrësve ndërkombëtarë nga 19 në 8. Po atë vit, Këshilli i Sigurisë UNPREDEP-it ia vazhdoi mandatin deri më 31 gusht të vitit 1998, me ç’rast pritej tërheqja e komponentit ushtarak. Për shkak të tensioneve të shtuara në rajon (ngjarjet në Shqipëri, implementimi i ngadalshëm dhe i vështirë i Marrëveshjes së Dejtonit në Bosnjë e Hercegovinë, problemet në Kosovë dhe përcaktimi i pasuksesshëm i kufirit ndërmjet Maqedonisë dhe RFJ-së), më vonë vendimi u ndryshua dhe u vazhdua mandati i komponentit ushtarak. (Grizold et al,

106 Faktor tjetër i rëndësishëm është ai se shumë shqiptarë të cilët u ndanë pas shpërbërjes së RSFJ-së, jetojnë në zonat që kufizohen me Maqedoninë (Shqipëri, Kosovë, Mali i Zi, Serbi dhe Greqi).


178

2007).107 Misioni i UNPREDEP-it mund të vlerësohet si paradigmë e suksesshme për ruajtjen parandaluese të paqes dhe si arritje e rëndësishme e bashkësisë ndërkombëtare.108 Në rast se ngjarjet zhvilloheshin dhe nëse bashkësia ndërkombëtare vepronte ndryshe, skenari i zakonshëm për këtë rajon të trazuar, shumë lehtë do të mund të përsëritej: pastrime etnike, refugjatë, masakrime dhe shkatërrime të pamëshirshme. Megjithatë, UNPREDEP-i nuk ishte mjet universal për shumicën e problemeve fundamentale me të cilat u ballafaqua shoqëria maqedonase.

Misioni UNPREDEP përfundoi në vitin 1999 dhe u zëvendësua me trupat e NATO-s.109 Ky ishte një vit i vështirë për Maqedoninë meqë pranoi mbi 300 000 refugjatë, të cilët iknin nga përndjekja serbe në Kosovë dhe e rrezikonin stabilitetin e vendit. Në këtë situatë numri i popullsisë në Maqedoni u rrit për 14,77% dhe tek bashkësia etnike maqedonas e ngjalli ndjenjën e rrezikimit të identitetit të tyre.110 Ndryshoi edhe struktura demografike, sociale dhe ekonomike, dhe vendi nga “oazë e paqes” u transformua në “place d’armee”. (Mitrevska, 2001:65). Pas sulmeve të NATO-s mbi RFJ-në, në pranverën e vitit 1999, dhe pas tërheqjes së trupave

107 Në muajin korrik të vitin 1998, Këshilli i Sigurisë të KB-së e miratoi Rezolutën nr. 1186 me të cilën numri i trupave të misionit u rrit në 1050. 108 Alis Akerman (Väyrynen, 2003:66) UNPREDEP-it i jep një rol veçanërisht konstruktiv në menaxhimin e konfliktit në Maqedoni. Sondazhi i opinionit publik, i zbatuar në vitin 1997, dëshmoi se shumica e maqedonasve rolin e Misionit e konsiderojnë si pozitiv, edhe pse një numër i madh i të anketuarve nuk kishin mendim konkret (Georgieva në Väyrynen, 2003:66). Jentleson (2003:39) konsideron se njëri nga shkaqet kryesorë të suksesit të Misionit të UNPREDEP-it qëndron në faktin se Misioni ishte kredibël, përkatësisht forcat ishin mjaft të fuqishme dhe mirë të armatosura e trajnuara. 109 Mandati i UNPREDEP-it përfundoi në vitin 1999, kur Këshilli i Sigurisë nuk ua vazhdoi mandatin, si rezultat i vetos së Kinës. Shkaku për këtë ishte njohja e Tajvanit nga ana e Maqedonisë, që shkaktoi reagim të ashpër nga Kina. Sipas disa interpretimeve Maqedonia e njohu Tajvanin që të sigurohet se nuk do të vazhdohet mandati i UNPREDEP-it meqë shpresonte se do të ketë mbrojtje nga NATO, gjë që ndodhi më vonë; të tjerë njohjen e Tajvanit e konsideronin si vendim politik miop, të miratuar si rezultat i manipulimeve të një grupi njerëzisht autoritativ. Njohjes Tajvani iu përgjigj me “shpërblim” prej 1.8 miliard dollar amerikan, për të cilat ekzistojnë dyshime se janë abuzuar nga disa individë (mbështetje për këtë është procedura gjyqësore e cila është në vijim). 110 Disa autorë si: Zhagar (Gabriç, 2006) pohojnë se kriza refugjate kishte efekt pozitiv mbi marrëdhëniet ndëretnike meqë Maqedonia u ofroi strehim shqiptarëve, të cilët iknin nga Kosova gjë e cila e përforcoi identifikimin e shqiptarëve të Maqedonisë me shtetin e Maqedonisë.


179

serbe nga Kosova, në përputhje me Rezolutën e Këshillit të Sigurisë së KB-së, pjesa më e madhe e refugjatëve kosovarë u kthyen nëpër shtëpitë e tyre. Kriza kosovare rezultoi në drejtim të hapjes së sërishme të çështjes së identitetit etnik, në tanimë shoqërinë e brishtë dhe jo-kohezive: shqiptarët e Maqedonisë i akuzuan maqedonasit se nuk bashkëndjejnë me vëllezërit e tyre nga Kosova, ndërkaq maqedonasit refugjatët i perceptonin si luftëtarë të mundshëm të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës (UÇK).111 Në të njëjtën kohë policia e Maqedonisë zhvilloi disa bastisje në fshatrat e Maqedonisë Perëndimore, të banuara me shumicë të popullatës etnike shqiptare dhe konfiskoi sasi të mëdha të armëve dhe municionit.112 Ekzistonte dyshim i bazuar se Maqedonia Veriore shërbente si bazë dhe qendër rekrutimi për luftëtarët e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës (UÇK), të cilët luftonin kundër ushtrisë së RFJ-së në Kosovë.

Kushtetuta e re e Maqedonisë, pakicën etnike shqiptare nuk e përkufizon si komb kushtetues, që do të thotë se të drejtat e shqiptarëve etnikë në Maqedoni de jure ishin më të vogla prej të drejtave që u garantoheshin me Kushtetutën e Jugosllavisë të vitit 1974.113 Pakënaqësia e bashkësisë etnike shqiptare u provokua nga fakti se u ishin shkurtuar disa të drejta minoritare, siç është e drejta e arsimit të lartë në gjuhën amtare.114 Në RSFJ, bashkësia maqedonase dhe shqiptare zhvilluan një nivel (të qetë) elementar të bashkekzistencës, mirëpo lidhja e tyre asnjëherë nuk shkoi më larg nga shmangia e konfliktit dhe segregacionit. Në vitin 1992, shqiptarët e Maqedonisë mbajtën Referendum, në të cilin shumica e mbështeti

111 Çështja e identitetit dhe mbrojtja e tij nga shteti u bë veçanërisht e rëndësishme pas përfundimit të Luftës së Ftohtë kur numri i konflikteve të brendshme të mbështetura mbi identitetin etnik, në masë të konsiderueshme u rrit. Koncepti i sigurisë sociale, i zhvilluar nga ana e Shkollës së Kopenhagës dhe i lidhur ngushtë me çështjen e identitetit përkufizohet si njëri prej elementeve që e përbëjnë konceptin e sigurisë së përgjithshme. (Buzan et al, 1998). 112 Konfiskimi i armëve në zonat e populluara me shumicë etnike shqiptare vazhdoi edhe pas shpërthimit të dhunës në vitin 2001 (South East European Times, 2006). 113 Adamson dhe Joviq (2004:293-311) e hulumtonin ndarjen e identitetit politik post-jugosllav në Maqedoni dhe erdhën në përfundim se nga "kombi kushtetues maqedonasit etnik u transformuan në “shumicë”, ndërkaq shqiptarët etnik e kishin shumë më vështirë ta pranonin statusin “e pakicës”, i cili më herët në narracionin marksistik jugosllav konsiderohej si politikisht i padrejtë. Ata insistonin të njihen si “komb”, njësoj sikurse edhe maqedonasit etnik. 114 Sipas Petroska Beshka dhe Najçevskës (2004), njëri prej shkaqeve kryesorë pse bashkëpunimi në nivel politik, ndërmjet dy etniteteve në Maqedoni nuk u zgjerua në nivelin social është sistemi i gabuar arsimor, i cili në vend që ta promovojë pajtimin, krijonte modele tradicionale të segregacionit.


180

autonominë në zonat e populluara me shqiptarë etnikë.115 Protestat pro-shqiptare, të cilat pasuan, vunë në pah tendencën e bashkësisë shqiptare që në mënyrë aktive t'i realizojë të drejtat minoritare. (Grizold, et al, 2003, Stermec, 2004:27).116

Disa shqiptarë të Maqedonisë nuk ishin të kënaqur me shkallën e përfaqësimit në Qeveri; ata pohonin se përfaqësimi i tyre është simbolik-së paku deri në zgjedhjet e përgjithshme të realizuara në vitin 1998, kur partia fituese VMRO-DPMNE-në formoi koalicion me PDSH-në. Qëllimi i përbashkët i të gjitha partive të shqiptarëve etnikë ishte përmirësimi i të drejtave politike dhe kulturore të shqiptarëve etnikë, por në realitet, implementimin e të drejtave një numër i madh e konsideronin si të pakënaqshëm dhe tepër të ngadalshëm. Pikërisht kjo pakënaqësi shërbeu si bazë për mobilizimin e shqiptarëve etnikë, në muajin shkurt të vitit 2001 dhe për kryengritjen e armatosur kundër pushtetit maqedonas.

115 Më shumë se 90% e votuesve në Referendum e mbështetën autonominë. Disa komuna të Maqedonisë Perëndimore shkuan aq larg saqë shpallën autonomi të tyre si për shembull e ashtuquajtura Republika Autonome Shqiptare e Iliridës. 116 Protestat u orientuan në drejtim të ndalimit të përdorimit të gjuhës shqipe në fakultete dhe ndalimit të përdorimit të simboleve kombëtare shqiptare. Demonstratat në fund u shndërruan në përplasje të dhunshme ndërmjet shqiptarëve etnik, të cilët protestonin dhe policisë maqedonase, ashtu siç ishte rasti i Tetovës në vitin 1995, kur autoritetet maqedonase u përpoqën ta mbyllin të ashtuquajturin Universitet të Tetovës ku ligjëratat zhvilloheshin në gjuhën shqipe. Në vitin 1996, protestuesit pro-shqiptarë kërkonin legalizimin e Universitetit dhe integrimin e tij në sistemin arsimor të Maqedonisë. Në vitin 1997 kishte disa përplasje dhe arrestime për shkak të vendosjes së flamurit shqiptar; në muajin maj të po atij viti u miratua ligji, me të cilin pakicave etniku iu mundësua të shfrytëzojnë simbole sipas zgjedhjes së tyre.


181

Shpërthimi i armiqësive dhe i konfliktit të armatosur

Konflikti u përshkallëzua në muajin janar të vitit 2001, me sulmin ndaj një automjeti policor në fshatin Tanushë, në afërsi të drejtpërdrejtë me Kosovën. Një polic u vra, ndërkaq tre të tjerë u plagosën. Tensionet rriteshin gjatë disa viteve para se të ndodhte incidenti në Tanushë.117 Sulmi u dënua ashpër nga lideri i PDSH-së, Arben Xhaferi, i cili e përshkruan si akt të dhunshëm kundër autoriteteve maqedonase dhe të dëmshëm për interesat e shqiptarëve etnikë në Maqedoni. Përgjegjësinë e sulmit e mori mbi vete Ushtria Çlirimtare Kombëtare (UÇK), e cila i dërgoi një shkresë (Komunikatë) të përditshmes "Dnevnik", në të cilën sqaroi se sulmi ka qenë i kufizuar në shtrirje dhe se i njëjti u është drejtuar okupatorëve maqedonas dhe bashkëpunëtorëve të tyre shqiptarë.118 Porosia, nga grupi i panjohur deri atëherë, shkaktoi shqetësim tek publiku maqedonas, ndërkaq informata se Komunikatën e kishte lëshuar UÇK-ja ishte kontradiktore.119 Një incident tjetër i rëndësishëm ndodhi në muajin shkurt, të po atij viti, kur ekipi i televizionit të pavarur “A1” u robërua nga shqiptarët e armatosur etnikë në Tanushë, ndërkaq ishin bërë të njohura edhe disa incidente të tjera me shkëmbim zjarri ndërmjet forcave të sigurisë maqedonase dhe rebelëve të armatosur që ndodhën në afërsi të fshatit gjatë muajit të njëjtë; disa anëtarë

117 Në kohën e shpërthimit të konfliktit, Tanusha kishte prej 350-700 banorë, shumica shqiptarë etnik. Fshati shtrihet në afërsi të Luginës së Preshevës, e cila shërbente si poligon për rebelët etnike shqiptarë që luftonin në Kosovë. Popullata lokale etnike shqiptare kufirin e konsideron si krijim artificial, i cili i ndau dhe ua çrregulloi mënyrën e jetesës. Tensionet ndërmjet bashkësisë maqedonase dhe shqiptare u përshkallëzuan gjatë muajve të cilat shpinë deri te ngjarjet e Tanushës; në prill të vitit 2000, u kidnapuan katër ushtarë maqedonas. Për çlirimin e tyre, kidnapuesit kërkonin nga autoritetet maqedonase ta çlirojnë Xhavit Hasanin, person kontrovers i cili gjendej në burg për tentativë për vrasje të nëpunësve qeveritarë maqedonas. Sipas disa raporteve, Hasani ishte ish-komandant i Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës. Në vitin 2000, në këtë zonë kishte disa incidente me shkëmbim zjarri ndërmjet forcave të sigurisë së Maqedonisë dhe kontrabandistëve. (International Cricis Group, 2001:1-3). 118 Teksti integral i Raportit mund të merret nga International Cricis Group, (2001:3) 119 Dosta Dimovska Ministre e Punëve të Brendshme mohoi se ka ndonjë informatë për UÇK-në, ndërkaq ish-shefi i Zbulimit të Maqedonisë, Aleksa Stamenkovski pohoi se Agjencia e tij tanimë më shumë se një vit posedon informata për organizatën. (International Cricis Group, 2001:1-3).


182

të forcave të armatosura maqedonase dhe disa shqiptarë etnikë ishin vrarë (International Crisis Group, 2001/3-5).

Arritja e forcave speciale të Armatës së Maqedonisë në Tanushë, shkaktoi aksion ushtarak nga ana e rebelëve etnikë shqiptarë, përfshirë këtu edhe ish-luftëtarët e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, në radhë të parë për mbrojtjen e fshatrave etnikë shqiptarë. Dhuna, nga fshati Tanushë u zgjerua në drejtim të Tetovës, e cila jozyrtarisht konsiderohet për kryeqytet dhe qendër politike dhe kulturore të shqiptarëve etnikë në Maqedoni. U dëshmua se partitë politike të shqiptarëve etnikë kishin influencë të vogël, madje edhe kontroll më të vogël mbi rebelët e armatosur. Liderët partiakë ishin të vetëdijshëm për kërcënimin çdo ditë e më të madh dhe e kuptuan se rebelët do të mund t’i marrin punët në duart e tyre.120 Meqë rebelët e refuzuan ofertën për dorëzimin e armëve dhe braktisjen e vendit, Qeveria e Maqedonisë lejoi që të realizohet ofensivë ushtarake e cila filloi më 25 mars të vitit 2001. Forcat e Sigurisë së Maqedonisë përparonin shpejtë kundër rebelëve, të cilët sipas burimeve qeveritare maqedonase, nuk kishin dhënë rezistencë të madhe. Ditën e ardhshme, Qeveria e Maqedonisë njoftoi se forcat e saj të sigurisë i kishin dëbuar rebelët prej fshatrave përreth Tetovës. Më 29 mars, Komanda Ushtarake e Forcave të Sigurisë së Maqedonisë kumtoi se misioni ka qenë i suksesshëm dhe se të gjithë “terroristët” (siç u quajtën rebelët), kanë ikur përtej kufirit në Kosovë. Komandantët e rebelëve shpallën se ata janë tërhequr vetëm për t'u rigrupuar (Jane’s Information Group in International Crisis Group, 2001:7-8).

Kur shpërtheu dhuna, vlerësohej se ata ishin vetëm disa qindra kryengritës shqiptarë etnikë, por në muajin gusht të vitit të njëjtë, kur u nënshkrua Marrëveshja e Ohrit u zbulua se Ushtria Çlirimtare Kombëtare (UÇK) numëronte 1200 luftëtarë, ndërkaq sipas disa vlerësimeve thuaja se 2000. Në kohën kur kriza e arriti kulmin, UÇK-ja kishte kontrollin mbi një të pestën e territorit të Maqedonisë (International Crisis Group, 2001:1).

Formimi i shpejtë i UÇK-së u ndihmua nga linjat e qarta të ndarjes ndërmjet bashkësisë etnike shqiptare dhe asaj maqedonase. Kjo, do të thoshte se në zonat ku formohej UÇK-ja kishte pak maqedonas etnikë dhe

120 Për këtë më shumë në intervistën ndërmjet përfaqësuesve të Grupit Ndërkombëtar të Krizës dhe liderit të Partisë Demokratike Shqiptare, Arben Xhaferi dhe liderit të Partisë për Prosperitet Demokratik, Imer Imeri. (International Cricis Group, 2001:7).


183

prania e tyre nuk e pengonte mobilizimin e kryengritësve.121 Kufiri poroz ndërmjet Maqedonisë nga njëra anë dhe Kosovës e Serbisë nga ana tjetër, nënkuptonte se kryengritësit etnikë shqiptarë relativisht lehtë mund ta kalonin kufirin. Kryengritësit etnikë shqiptarë të Ushtrisë Çlirimtare të Preshevës, Medvegjës dhe Bujanocit (UÇPMB), të cilët trajnoheshin në Serbinë Jugore, dhe luftëtarët e mbetur (të shpërbërë) të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës i bashkuan forcat e tyre me Ushtrinë Çlirimtare Kombëtare (UÇK). Sipas liderëve të saj, UÇK-ja kërkonte që në Maqedoni të inkorporohen reforma politike, gjë që ishte edhe qëllim i partive të shqiptarëve etnikë. UÇK-ja dha disa deklarata (Komunikata) kontradiktore, me të cilat shkaktoi shqetësim të madh në Maqedoni dhe tek bashkësia ndërkombëtare. Për shembull, në muajin shkurt të vitit 2001, UÇK-ja deklaroi se qëllimi i saj primar ishte formimi i shtetit shqiptar në Ballkan, ndërkaq vetëm disa ditë më vonë, deklaroi se kërkon avancimin e të drejtave të shqiptarëve etnikë në Maqedoni. Më pas, UÇK-ja vazhdimisht i refuzonte akuzat se qëllimi i saj i fundit ka qenë federalizmi i Maqedonisë, me qëllim të ndarjes së Maqedonisë dhe, në fund, realizimi i idesë për Kosovë të Madhe (ose Shqipëri të Madhe).122

Dy nga casus belli kyç për konfliktin, i cili u përshkallëzua në luftë të armatosur, ishte përfaqësimi disproporcional i shqiptarëve etnikë vis-a-vis maqedonasve etnikë në institucionet e shtetit dhe barrierave të cilat i ngriti Qeveria për fitimin e nënshtetësisë maqedonase.123 Aspiratat për shkëputje të një pjese të shqiptarëve etnikë, gjithashtu kontribuoi për përshkallëzimin e konfliktit. Pastaj, një shkas tejet i rëndësishëm për shpërthimin e armiqësive

121 Në përgjithësi, mobilizimi politik në Maqedoni, në bazë të premisave etnike, dhe sipas kësaj, në bazë të “etnifikimit”, vetvetiu është problematik meqë sistemin politik të shtetit e pasqyron si të mangët dhe jostabël. (Vankovska, 2003:233). 122 Pohimi se UÇK-ja i ndryshoi qëllimet e deklaruara, si rezultat i veprimeve të vendosura dhe të pakontestueshme të bashkësisë ndërkombëtare, nuk është i pabazuar; kur bashkësia ndërkombëtare e shfaqi mbështetjen e saj të pakushtëzuar për integritetin territorial të shtetit maqedonas dhe në mënyrë energjike iu kundërvu federalizmit, UÇK-ja, të cilës i mungonte superioriteti, i reduktoi ambiciet e veta. Gabriç (2006:146), thotë se një deklaratë të ngjashme ka dhënë edhe Arben Xhaferi, lideri i atëhershëm i partisë më të madhe të shqiptarëve etnik (Partia Demokratike e Shqiptarëve) dhe Presidenti i atëhershëm Boris Trajkovski. 123 Grupi Ndërkombëtar i Krizës (2001:10) pohon se ndërmjet 110 dhe 117 mijë shqiptarë etnikë në Maqedonisë, nuk kanë poseduar shtetësi, dhjetëfish më shumë prej shifrave që i dha Ministria e Punëve të Brendshme. (11,151). Kushtet e fitimit të shtetësisë ishin: 15 vjet qëndrim në Maqedoni, dëshmi për të ardhurat dhe komunikimi i rrjedhshëm në gjuhën maqedonase.


184

ishte vendosmëria me të cilën Qeveria ballafaqohej me grupet kriminale të cilat bënin kontrabandë me mall ndërmjet Maqedonisë dhe Kosovës.124 Disa autorë (si p.sh. Gounev, 2003), besojnë se është iluzore të pritet zvogëlimi i kriminalitetit të organizuar përderisa shtresës më të varfër në Maqedoni nuk i ofrohet alternativë adekuate ekonomike. Krahas shkaqeve të lartpërmendura, mobilizimi rezultoi me një gjendje të trazuar të pakicës etnike shqiptare gjatë shpërthimit të konfliktit. Ndonëse do të mund ta pranonim hipotezën se shqiptarët etnikë, nga të dyja anët e kufirit maqedono-kosovar, iu rrekën armëve për interesa ekonomike, konflikti u transformua në një konflikt më të gjerë të brendshëm, për shkaqet e sipërpërmendura, emërues i përbashkët i të cilave është çështja e identitetit dhe statusi i pakicës etnike shqiptare në shtetin e Maqedonisë. Për shkak të përjashtimit të tyre nga institucionet politike të Maqedonisë, shqiptarët etnikë organizonin protesta të ndryshme që nga fillimi i pavarësisë së Maqedonisë. Mossuksesi i partive politike të shqiptarëve etnikë (ose pozita e pakompromis e maqedonasve etnikë) për implementimin e reformave ekonomike dhe kulturore, rezultoi me kryengritje të armatosur. Edhe përkundër faktit se Qeveria e Maqedonisë filloi t’i eliminojë mangësitë dhe t’i implemenojë reformat, për sa i përket përdorimit të gjuhës shqipe në institucionet e shtetit, në përbërjen etnike të policisë, implementimin e gjuhës shqipe në universitetet dhe decentralizimi i administratës, megjithatë kryengritja shpërtheu para se të zbatohen reformat. Për zbatimin e reformave nevojitet një kohë e caktuar para se të njëjtat t'i arrijnë rezultatet e parashikuara, siç është rasti në vendet më pak të zhvilluara, ndërkaq ishte evidente se një pjesë të popullatës etnike shqiptare ishte e pakënaqur me ritmin me të cilin avancohej statusi i tyre. (Gabriq, 2006).

Edhe pse grupet e armatosura ekstremiste të shqiptarëve etnikë (rebelët) pohonin se qëllimi i tyre është përmirësimi i statusit etnik të shqiptarëve dhe jo federalizimi i shtetit, një pjesë bukur e mirë e maqedonasve etnikë druanin se qëllimi i tyre i vërtetë ishte ndarja e vendit dhe krijimi i Shqipërisë së Madhe ose Kosovës së Madhe. Kjo frikë mbështetej në më shumë fakte:

124 Sipas Qeverisë së Maqedonisë, shkaqet kryesore të shpërthimit të konfliktit gjendeshin në Kosovë, ku rebelët planifikonin kryengritje kundër autoriteteve maqedonase. Qeveria e Maqedonisë dha sqarime se rebelët ishin nga Kosova dhe se nuk kishin mbështetje nga shqiptarët etnik të Maqedonisë (International Cricis Group, 2001:9). Në një intervistë me Melita Gabriç (2006:143), në vitin 2003, përkatësisht dy vjet pas konfliktit, Presidenti i Maqedonisë, Boris Trajkovski tha se beson se kryengritja filloi për shkaqe në lidhje me kriminalitetin.


185

- në vitin 1992, shqiptarët etnikë të Maqedonisë zhvilluan referendum, me të cilin ata fuqimisht e mbështetën autonominë e zonave të populluara me shumicë të popullsisë shqiptare; disa rajone shkuan aq larg saqë e shpallën autonominë – për shembull Republika Autonome Shqiptare e Iliridës, autonominë e vet e shpalli në vitin 1992;125

- rezistenca e shqiptarëve etnikë kundër hegjemonisë serbe në Kosovë rezultoi me secesion “de facto” të krahinës nga RFJ-ja; statusi tranzitor i Kosovës si protektorat ndërkombëtar dhe mundësia për pavarësi (ashtu siç më në fund ndodhi në muajin shkurt të vitit 2008), në disa qarqe të caktuara të shqiptarëve etnikë kontribuoi për ringjalljen e idesë për Shqipëri të Madhe apo së paku për Kosovë të Madhe; presioni nga perëndimi i nxiti qeveritë e Kosovës dhe të Shqipërisë që t’i refuzojnë idetë e këtilla ekspansioniste;126

- Ushtria Çlirimtare Kombëtare në Maqedoni kishte mbështetje nga grupet e rebelëve të shqiptare etnikë në shtetet fqinje: Ushtria Çlirimtare e Kosovës127 dhe UÇPMB-ja nga bazat e Serbisë Jugore; qëllimi i deklaruar i UÇPMB-së ishte që komunat jugore të Serbisë, Preshevës, Medvegjës dhe Bujanocit, t’ia bashkëngjis Kosovës dhe mbase Kosovën ta bashkojë me territoret e Maqedonisë Veriore; lidhjet e Ushtrisë Çlirimtare Kombëtare me Ushtrinë Çlirimtare të Kosovës dhe UÇPMB-në, i nxitën dyshimet në mesin

125 Edhe përkrah rezultateve të Referendumit mbetet e hapur çështja se a thua projekti për Shqipërinë e Madhe kishte mbështetje reale në Kosovë, Shqipëri dhe Maqedoni. Hapat e këtillë nuk kishin mbështetje nga shumica e popullsisë etnike shqiptare në Maqedoni dhe disa liderë i hodhën poshtë përpjekjet për ndarjen e shteti. Çështje tjetër është nëse koncepti i Shqipërisë së Madhe është mbështetur nga shqiptarët etnik në vendet fqinje. Sipas studimit të Programit për zhvillim të Kombeve të Bashkuara (UNDP, 2006:16), konceptin e Shqipërisë së Madhe ose Kosovës së Madhe e mbështesin një numër i vogël i shqiptarëve. Rusi (në Karabeg, 2001) nënvizon se partia, agjenda e së cilës bazohej në bashkimin e të gjithë shqiptarëve ka marrë pjesë në zgjedhjet lokale në Kosovë, në shtator të vitit 2000 dhe nuk ia ka dalë të fitojë asnjë mandat. Një parti e ngjashme ka arritur të hyjë në rrethin e dytë të zgjedhjeve por ka mbetur parti minoritare në Kosovë. Fat të ngjashëm ka pasur edhe partia, qëllimi i së cilës ka qenë bashkimi i të gjithë shqiptarëve dhe e cila ka marrë pjesë në zgjedhjet e mbajtura në qershor të vitit 2001 në Shqipëri. Edhe kjo parti nuk kaloi mirë. 126 Për shembull shiheni deklaratën e Ministrit të Punëve të Jashtme të Shqipërisë, të datës 15 gusht të vitit 2001, si dhe të Ministrit të Punëve të Jashtme dhe Ministrit të Mbrojtjes të datës 1 tetor të vitit 2001 (RFE/RL Newsline, Gabriç, 2006:145). 127 Edhe pse Ushtria Çlirimtare e Kosovës u shpërnda në vitin 1999, sipas marrëveshjes me bashkësinë ndërkombëtare, ajo mbajti arsenal të madh të armatimit dhe pajisjes.


186

e maqedonasve etnikë, se qëllimi i Ushtrisë Çlirimtare Kombëtare është krijimi i identitetit të ri shqiptar;

- ekzistojnë prova konkrete se me dëbimin e maqedonasve etnikë, nga territoret veriperëndimore në Maqedoninë Veriore, Ushtria Çlirimtare Kombëtare ishte përfshirë në pastrimin etnik; formimi i territorit homogjen etnik (shqiptar) në Maqedoni, i cili ishte i ndarë nga shqiptarët e Kosovës dhe Shqipërisë me kufi i cili nuk ruhej, ishte shkak i mjaftueshëm që maqedonasit etnikë të dyshonin se shqiptarët etnikë përgatiten për bashkim.128

Analizat e faktorëve socio-ekonomik në Maqedoni, pas shpalljes së pavarësisë, nuk janë inkurajuese sa i përket stabilizimit dhe suksesit të vendit. BPV-ja në Maqedoni nuk u rrit aq sa mundej të rritej, para së gjithash për shkak të tensioneve me Greqinë. Ndryshimet që pasuan me tranzicionin vunë në pah tendencat e zhvillimit negativ, p.sh. zhvillimi asimetrik i rajoneve dhe pabarazia gjithnjë e më e madhe e shoqërisë maqedonase. Privatizimi joefikas dhe ristrukturimi ekonomik ndikuan në mënyrë negative mbi fuqinë ekonomike të vendit; kjo rezultoi me zvogëlimin e shpenzimeve, rritjen e varfërisë, dhe me standard më të ulët jetësor. Këta faktorë e penguan sigurinë ekonomike dhe sociale që pritej të përmirësohen me tranzicionin në drejtim të ekonomisë së tregut dhe demokracisë.129 Nga ana tjetër, po ashtu, pritej që shoqëria civile, institucionet demokratike, pluralizmi politik dhe reformat e tregut të prosperojnë për një kohë të shkurtër, por edhe kjo nuk u realizua. Në ndërkohë, shifrat relative të shqiptarëve etnikë dhe maqedonasve etnikë proporcionalisht u rritën dhe u zvogëluan, gjë që shkaktoi pasiguri dhe mosbesim ndërmjet dy bashkësitë etnike.

128 OSBE-ja e akuzoi Ushtrinë Çlirimtare Kombëtare për përpjekje për pastrim etnik në Maqedoninë Veriore. Një studim i OSBE-së vuri në pah se maqedonasit etnik janë nën presion të madh, të ballafaquar me kidnapimeve, privime nga liria dhe lloje të tjera të frikësimeve (Gabriç, 2006:145). 129 Siguria ekonomike dhe sociale janë dy elemente të qasjes multidimensionale drejt konceptit modern të sigurisë, të zhvilluar nga ana e Shkollës së Kopenhagës (Buzan et al, 1998).


187

Zgjidhja e konfliktit (Marrëveshja e Ohrit) Kur në Maqedoni shpërtheu konflikti i armatosur, vendi ishte në procesin e anëtarësimit në organizata dhe institucione të ndryshme ndërkombëtare dhe klasa e re politike qartë e vu në pah se qëllimi i tyre ishte që Maqedonia të bëhej anëtare me të drejta të plota e Bashkimin Evropian (BE) dhe NATO.130 Qëllimet e këtilla, të politikës së jashtme ndihmuan që të vendosen marrëdhënie konstruktive me ndërmjetësuesit ndërkombëtarë, veçanërisht me përfaqësuesit e NATOS, BE-së dhe OSBE-së. Ndërmjetësuesit ndërkombëtarë ndihmuan gjatë miratimit të Marrëveshjes Kornizë të Ohrit, e cila paraqet bazë më të gjerë për avancimin e statusit politik, kulturor, social dhe ekonomikë të shqiptarëve etnikë në Maqedoni.131 Marrëveshja përmban dispozita që gjuha shqipe të bëhet gjuhë e dytë zyrtare atje ku atë e flasin mbi 20% e popullsisë, numër proporcional të shqiptarëve etnikë në forcat e policisë, përforcimin e fuqisë së njësive të vetadministrimit lokal gjatë vendimmarrjes politike, gjithashtu i rëndësishëm është edhe Amendamenti i Preambulës së Kushtetutës, i cili ua bartë sovranitetin të gjithë qytetarëve të Republikës së Maqedonisë dhe jo vetëm kombit maqedonas (Marrëveshja Kornizë, 2001).

Sipas Marrëveshjes së Ohrit (ibid.), pritej që zgjedhjet parlamentare të mbahen më së voni deri në datën 27 janar të vitit 2002, por ato u shtynë deri në muajin shtator dhe atëherë, lista e udhëhequr nga Lidhja Socialdemokrate e Maqedonisë (LSDM) shpalli fitoren. U formua qeveria e koalicionit me partinë shqiptare, Bashkimin Demokratik për Integrim (BDI), ndërkaq VMRO-DPMNE-ja nacionaliste, e cila e kundërshtonte Marrëveshjen Kornizë, mbeti opozitë.132 Pas vdekjes tragjike të Presidentit Boris 130 Maqedonia është anëtare e Partneritetit për Paqe të NATO-s nga viti 1995. Ajo ishte vendi i parë nga rajoni që e firmosi Marrëveshjen e Stabilizimit dhe Asocimit me Bashkimin Evropian. 131 Marrëveshja Kornizë e Ohrit u nënshkrua më 13 gusht të vitit 2001, nga ana e përfaqësuesve të dy partive maqedonase dhe dy partive shqiptare dhe nga ana e Emisarëve Special të BE-së dhe SHBA-ve (Atanasov, 2006:179). 132 Pakënaqësia me implementimin e Marrëveshjes Kornizë të Ohrit po ashtu është perceptuar edhe në studimin e Stejt Departamentit të SHBA-ve (Office of Research – Department of State v international Crisis Group, 2001: 1) në vitin 2002, dy e treta e maqedonasve etnik ishin të pakënaqur nga Marrëveshja, ndërkaq 90% e shqiptarëve etnikë i kanë dhënë mbështetje. Hendeku ndërmjet popullsisë shqiptare dhe maqedonase gjatë shpërthimit të konfliktit dhe para nënshkrimit të Marrëveshjes Kornizë të Ohrit ilustrohet me faktin se 90% e maqedonasve etnikë ishin kundër amendamentit të Preambulës së Kushtetutës i cili është në favor të shqiptarëve etnikë, 98% ishin kundër njohjes së shqiptarëve etnikë si komb kushtues, 97% ishin


188

Trajkovski, i cili e humbi jetën në një fatkeqësi ajrore në Bosnjë e Hercegovinë, në zgjedhjet presidenciale të Maqedonisë fitoi Branko Cërvenkovski nga LSDM-ja, ndërsa publiku i gjerë këtë e interpretoi si mbështetje të Marrëveshjes Kornizë (Gabriç, 2006:138), edhe pse shumë maqedonas këtë Marrëveshje e refuzonin fuqishëm.

Decentralizimi i administratës, që u përcaktua me Marrëveshjen Kornizë të Ohrit, kishte peshë esenciale sa i përket përparimit, meqë duke i garantuar të drejtat e pakicave etnike, dhe rrjedhimisht me këtë, implementimin në tërësi të Marrëveshjes paqësore, siguroi kornizë për vendosjen e vetadministrimit lokal. Fuqia më e madhe e shqiptarëve, në nivel lokal, shkaktoi pakënaqësi të madhe në një pjesë të shoqërisë maqedonase, gjë që shumë shpejt u shfrytëzua nga partitë opozitare (disa maqedonas besojnë se Qeveria ka bërë lëshime ndaj kërkesave të shqiptarëve në dëm të integritetit kombëtar maqedonas; disa të tjerë shkojnë edhe më larg saqë pohojnë se Qeveria e ka viktimizuar Maqedoninë Perëndimore në favor të partnerëve të tyre shqiptarë të koalicionit). Partitë opozitare maqedonase kërkuan referendum për shfuqizimin e Ligjit (të ri) për organizimin territorial të Republikës së Maqedonisë meqë i njëjti shqiptarëve u jep pushtet më të madh (deri në implementimin e demokracisë parlamentare, mobilizimi politik mbi baza etnike ishte mënyra më e thjeshtë dhe më e rrezikshme për ta marrë mbështetjen). Bashkësia ndërkombëtare dhe koalicioni në pushtet apeluan që referendumi të bojkotohet, meqë fitorja e opsionit nacionalist në referendum, padyshim se do ta pengonte vendosjen e lidhjeve të Maqedonisë me BE-në dhe NATO-n. Për shkak të jehonës së dobët të votuesve, që gjithashtu ishte rezultat i reagimeve të bashkësisë ndërkombëtare, referendumi dështoi.133 Një shtysë plotësuese për zgjedhjen e “rrugës evropiane” ishte deklarata e vitit 2004, të cilën partitë parlamentare e miratuan në mënyrë simbolike, në periudhën pas përfundimit të konfliktit. Vendimi i Bashkësisë Evropiane, i datës 16 dhjetor të vitit 2005, që “Ish Republikës Jugosllave të Maqedonisë” t’ia ndajë statusin e kandidatit për

kundër dygjuhësisë, 98% ishin kundër federalizmit të vendit dhe 90% ishin kundër Universitetit Kombëtar Shqiptarë (Atanasov, 2001:185). Këto shifra e ilustrojnë paaftësinë e partive politike maqedonase që t’i implementojnë ndryshimet-nëse ndonjë parti bën përpjekje që t’i implementojë ndryshimet do të pësojë humbje të konsiderueshme në zgjedhje. 133 Duhet të theksohet se disa ditë para referendumit, SHBA-të e njohën Maqedoninë me emrin kushtetues Republika e Maqedonisë dhe për këtë shkak shumë votues nuk dolën në Referendum. Maqedonasit-shumica e të cilëve ishin të bindur se SHBA-të në mënyrë jodiskriminuese i mbështesin shqiptarët-mbështetjen e SHBA-ve e perceptuan si mbështetje të integritetit të Maqedonisë në momentin kyç.


189

anëtarësim me të drejta të plota në BE ishte edhe një hap drejt depolarizimit afatgjatë. (Gërbiç, 2006:139).134

Në lidhje me kritikat rreth asaj se Marrëveshja e Ohrit paraqet vetëm tintë -bojë shkrimi në letër, Atanasov (2006:183) nënvizon se Marrëveshja është një arritje e rëndësishme meqë i vuri fund gjakderdhjeve dhe shpërthimit të mundshëm të luftës qytetare. Epilog pozitiv nga Marrëveshja e Ohrit është edhe transformimi politik i UÇK-së në parti politike (BDI), e cila e fitoi shumicën e votave të elektoratit shqiptarë në zgjedhjet e vitit 2002.135 Nga aspekti i sigurisë, Marrëveshja e Ohrit e lehtësoi hyrjen e një numri të madh të shqiptarëve etnikë në radhët e policisë dhe ushtrisë (këtij procesi i mungon komponenti i kualitetit, mirëpo paraqet arritje në aspektin e kuantitetit) dhe e nxiti procesin e çarmatimit.136

Marrëveshja e Ohrit aktiviteteve politike të shqiptarëve iu dha një nxitje të re, mirëpo dispozitat implementoheshin ngadalë dhe në radhë të parë interpretoheshin në interes të partive politike dhe jo në interesin e bashkësisë shqiptare. Çështja në lidhje me kulturën po ashtu paraqet pjesë përbërëse të Marrëveshjes së Ohrit; nga ky këndvështrim, Atanasov (ibid.) nënvizon se Maqedonia është shumë më përpara vendeve evropiane, sidomos sa i përket arsimit dhe kultivimit të traditave dhe praktikave shqiptare. Sido që të jetë, gjuha shqipe u bë gjuhë e dytë zyrtare në zonat ku e flasin së paku 20% e popullsisë dhe aktualisht aplikohet në Parlament. Në përdorim janë tekste të reja shkollore, ndërkaq universiteti i ri privat (UEJL në Tetovë) është hapur dhe funksionon me sukses.

Së këtejmi, në bazë të analizës së konfliktit të armatosur etnik në Republikën e Maqedonisë, i cili ndodhi në vitin 2001 dhe i cili mund të klasifikohet si konflikt i brendshëm, i cili u shfaq pas Luftës së Ftohtë, mund të konkludojmë si vijon:

134 Më 9 prill të vitit 2001 Maqedonia e nënshkroi Marrëveshjen e Stabilizimit dhe Asocimit me BE-në (Atanasov, 2006:184). 135 Ky ishte shkaku i frustracionit në mesin e shqiptarëve etnikë meqë shumë politikanë të rëndësishëm të partisë, e cila hyri në koalicionin qeveritar, paraprakisht i kishin marrë armët kundër shtetit të Maqedonisë (Atanasov, 2006:186). 136 Faza e parë e çarmatimit u organizua nga ana e NATO-s përmes operacionit “Korrja Esenciale”, ndërkaq fazën e dytë e organizoi shteti në vitin 2003 dhe u quajt “Amnisti për armë". Në fazën e parë u grumbulluan 3.875 copë armë të lehta, dhe në fazën e dytë 7.571. Kjo sipas disa vlerësimeve, nuk ishte sukses domethënës, vlerësohej se në Maqedoni kishte madje deri në 100 mijë copë armë të lehta (Atanasov, 2006:186).


190

• Rrjedhojë e rëndësishme e ndryshimeve radikale gjeostrategjike, gjeopolitike dhe gjeoekonomike, që ndodhi pas vitit 1990, është ndryshimi nga konflikt ndërkombëtar në konflikt të brendshëm, ashtu siç ishte edhe rasti me Republikën e Maqedonisë.

• Analiza dëshmoi se shkaqet e konfliktit, të vitit 2001, në shumë aspekte ndërlidhen dhe rezultojnë nga aspektet strukturore të konfliktit në shoqërinë maqedonase, përkatësisht rritjes së rreziqeve të cilat në kontinuitet gjeneroheshin nga çështjet e sigurisë rajonale dhe nga zgjidhja e krizës kosovare, të cilët sigurisht se janë nxitësit e përshkallëzimit të dhunës.

• Studimi dëshmon se faza e manifestimit të konfliktit të armatosur në Maqedoni u kanalizua për një kohë relativisht të shkurtër. Njëri prej shkaqeve kryesorë për këtë ishte mbështetja e pakontestueshme e bashkësisë ndërkombëtare dhe agjentëve të tyre kryesorë në rajon (OKB, BE, OSBE, NATO, SHBA etj.). Konflikti e arriti fazën latente dhe me nënshkrimin e kornizës formale dhe juridike (Marrëveshjen e Ohrit), parashikohet përmirësimi i statusit të gjithmbarshëm të bashkësisë etnike shqiptare në Maqedoni. Tensionet u reduktuan, mirëpo kundërthëniet elementare dhe shkaqet e shpërthimit të konfliktit nuk u eliminuan. Në këtë aspekt, mund të konkludohet se për disa maqedonas etnikë, Marrëveshja e Ohrit e thelloi hendekun ndërmjet dy bashkësive etnike apo siç u interpretua, ajo ishte tejet koncesionare për shqiptarët etnikë.

• Nga analiza rezulton se Marrëveshja Kornizë e Ohrit është akt politik, me karakter të brendshëm, e cila për shumëçka e ndryshoi rrjedhën e historisë së Maqedonisë pas vitit kritik 2001. Përkatësisht, ajo promovoi një model të ri që në sistemin politik e pengon majorizimin e bashkësisë etnike shqiptare dhe realizon tre segmente bazike, edhe atë: zgjerimin e përdorimit të gjuhës së bashkësive etnike minoritare; përfaqësimin e drejtë dhe adekuat të pjesëtarëve të bashkësive etnike minoritare; dhe vetadministrimim lokal (decentralizimin). Sa më parë të realizohen këto tri shtylla bazike, aq më parë Marrëveshja Kornizë e Ohrit do të bëhet instrument i pajtimit, i përparimit demokratik dhe i thellimit të të drejtave etnike të njeriut në Maqedoni. Vetëm nën këto kushte do të shmanget mundësia e kalimit të konflikti nga faza latente në atë akute.

• Në kushte të caktuara, konflikti në Maqedoni, i cili tani është në fazë latente, përsëri mund të bëhet akut dhe i dukshëm. Argument i rëndësishëm në përkrahjen e pohimit se Maqedonia akoma është larg


191

zgjidhjes së dallimeve fundamentale, ndërmjet dy bashkësive më të mëdha etnike, është edhe fakti se Maqedonia pësoi krizë serioze politike në fillim të vitit 2008, i cili rezultoi nga akuzat e partnerit shqiptar në koalicion se Marrëveshja Kornizë e Ohrit implementohet tejet ngadalë.

• Ndryshimet, që kohë më parë ndodhën në fqinjësinë tonë të drejtpërdrejt, (për shembull Deklarata e pavarësisë së Kosovës) stabilitetin e Maqedonisë e bënë më të vështirë. Në këtë aspekt, ekzistojnë dy çështje të cilat paraqesin probleme të mundshme në të ardhmen: së pari, në Samitin e NATO-s në Bukuresht, në pranverën e vitit 2008, Maqedonia nuk mori ftesë për t’iu bashkëngjitur kësaj organizate, mekanizmat dhe politika e së cilës mund të kenë një kontribut domethënës për stabilitetin e Maqedonisë dhe për shtetet e tjera të Ballkanit Perëndimor; dhe së dyti, kontesti i pazgjidhur me Greqinë e bën më të vështirë stabilitetin e Maqedonisë.

• Literatura më e re tematike, në lidhje me parandalimin e konflikteve dhe menaxhimin (p.sh. Kaldor, 2006; Väyrynen, 2003 etj.), thekson se konfliktet e brendshme, pas Luftës së Ftohtë shpesh herë krijojnë rregulla të reja, ridefinojnë kufij dhe zbulojnë probleme që kanë të bëjnë me identifikimin etnik. Duhet të theksohet se për gjetjen e zgjidhjes së plotë të këtij konflikti kompleks etnik (me dimensionet e tij linguistike, politike, me dimensionet e identitetit, me dimensionet socio-ekonomike etj.), në kohën kur Maqedonia është në fazë latente, domosdo duhet të sigurohen dy çështje: a) vullneti dhe konsensusi i të gjitha segmenteve të klasës politike (maqedonas dhe shqiptarë), si dhe i segmenteve të tjerë të shoqërisë, që të vendoset kornizë kulturore dhe qytetëruese, që do ta mundësonte zhvillimin e mëtutjeshëm të multikulturës; dhe b) gatishmëria e shteteve fqinje dhe të gjithë bashkësisë ndërkombëtare, përfshirë këtu edhe organizatat qeveritare dhe joqeveritare ndërkombëtare (BE, OKB, NATO, OSBE etj.), si dhe të interesuar të tjerë për stabilitetin e rajonit, që të sigurojnë politikë të drejtpërdrejtë, mbështetje ekonomike dhe mbështetje të tjera, të cilat do ta lehtësonin stabilitetin, ndihmën e ndërsjellë dhe kompromisin, si dhe kriterin për arritjen e marrëveshjeve me emëruesin më të lartë të mundshëm të përbashkët mes bashkësive etnike, me qëllim të sigurimit të kohabitacionit permanent në një vend.


192

Referencat

Ackermann, Alice (1999): Make Peace Prevail. Preventing Violent Conflict in Macedonia. Syracuse: Syracuse University Press. Atanasov, Peter (2006): The Progress of the »Ohrid Process« in Macedonia. In: Jean-Jacques de Dardel, Gustav Gustenau and Plamen Pantev (eds.): Post-Conflict Rehabilitation. Lessons from South East Europe and Strategic Consequences for the Euro-Atlantic Community. Dunaj, Sofija: National Defence Academy and Bureau for Security Policy. Available at http://www.bundesheer.at/pdf_pool/publikationen/10_wg_pcr_atanasov_120.pdf (30. maj 2008). Adamson, Kevin in Dejan Jović (2004): The Macedonian-Albanian political frontier: the re-articulation of post-Yugoslav political identities. Nations and nationalism 10(3), 293–311. Annan, Kofi A. (2000): Millennium Report of the UN Secretary General: We, the Peoples, Role of the UN in 21st Century . Available at http://www.unmillenniumproject.org/reports/fullreport.htm (5. maj 2008). Baylis, John in Steve Smith (2001): The globalization of world politics: an introduction to international relations. Oxford, New York: Oxford University Press. Buzan, Barry in Ole Wæver, Jaap de Wilde (1998): Security. A New Framework for Analysis. London: Lynne Rienner Publishers. Crawford, B., “The Causes of Cultural Conflict: An Institutional Approach.” (1998): In Crawford, B. and Ronnie D. Lipschutz, eds. The Myth of “Ethnic Conflict: Politics, Economics and “Cultural” Violence. Berkeley: University of California Berkeley Press Danforth, Loring M. (1995): Macedonian conflict. Ethnic nationalism in a transnational world. New Jersey: Princeton University Press. Deutsch, Karl (1978): The Analysis of International Relations. New Jersey: Prentice Hall.


193

European Commission (2008): Communication from the Commission to the European Parliament and the Council. Western Balkans: Enhancing the European Perspective. Available at http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/balkans_communication/western_ balkans_communication_050308_en.pdf (28. maj 2008). Framework Agreement (2001), signed 13 August 2001. Available at http://www.coe.int/t/e/legal_affairs/legal_co-operation/police_and_internal_security/OHRID%20Agreement%2013august2001.asp (5. maj 2008). Gabrič, Melita (2006): Mediation as means of transforming a violent conflict: a case study of the mediation in the Macedonian conflict. PhD dissertation. Ljubljana: Faculty of Social Sciences/University of Ljubljana. Gounev, Philip (2003): Stabilizing Macedonia: conflict prevention, development and organized crime: Stability will not come to Macedonia until its rampant organized crime is addressed. Journal of International Affairs 57(1), str. 229–244. Greco, Ettore (1999): Conflict Prevention in Macedonia. V Conflict Prevention Policy of the European Union. Conflict Prevention Network, Yearbook 1998/99 of the Conflict Prevention Network. Baden Baden: European Commission. Grizold, Anton (2005): Slovenija v spremenjenem varnostnem okolju: k razvoju obrambno zaščitnega sistema: izzivi in spodbude. Ljubljana: Faculty of Social Sciences. Grizold, Anton, Marina Mitrevska , Anthony Wanis-St.John (2007): Prevention And Conflict Management In Intrastate Contexts: The Case Of Macedonia. Working paper. International Seminar: Security And Cooperation In South-eastern Europe, Dubrovnik, Croatia. Holsti, J. Kal (1996): War, the State and the State of War. Cambridge: Cambridge University Press. International Crisis Group (2001): The Macedonian Question: Reform or Rebellion? International Crisis Group Balkans Report 109, April.


194

Available at http://www.reliefweb.int/library/documents/2001/icg-fyrom-05apr.pdf (3. maj 2008). International Crisis Group (2002): Macedonia's Public Secret: how corruption drags the country down. ICG Balkans Report 133. Available at http://www1.worldbank.org/publicsector/anticorrupt/Macedonia(Crisisweb).pdf (10. maj 2008). Jentleson, Bruce W. (2003): The realism of preventive statecraft. In: David Carment in Albrecht Schnabel (ur.): Conflict Prevention: Path to Peace or Grand Illusion? Tokyo, New York, Paris: United Nations University Press. Kaldor, Mary (2006): New and old wars: Organized Violence in a Global Era. 2nd edition, Cambridge: Polity Press. Karabeg, Omer (2001): War in Macedonia: Imported Terrorism or An Internal Rebellion? (Part 1). South Slavic Report 3(33). Radio Free Europe / Radio Liberty, 20 September 2001. Mitrevska, Marina (2001): Kosovo crisis: Lessons learnt in crisis management, PFP Consortium, National Defence Academy Vienna, Faculty of Philosophy, Institute of Defence, University of Skopje, Vienna, p.61-69. Nicholson, Michael (1998): Realism and utopianism revisited. In: Tim Dunne, Michael Cox in Ken Booth (ur.): The Eighty Years' Crisis: International Relations 1919–1999. Cambridge: Cambridge University Press. Petroska-Beska, Violeta and Mirjana Najcevska (2004): Macedonia: Understanding History, Preventing Future Conflict. United States Institute of Peace, Special Report 115, February. Available at http://www.usip.org/pubs/specialreports/sr115.pdf (15. June 2008). South East European Times (2006): Macedonian police finds illegal arms depot in Tetovo region. 27. 3. Available at http://www.setimes.com/cocoon/setimes/xhtml/en_GB/features/setimes/newsbriefs/2006/03/27/nb-06 (10. maj 2008).


195

Stermec, Renata (2004): Vloga OZN pri reševanju krize v Makedoniji od leta 1991 do 1999. Undergraduate thesis. Ljubljana: Faculty of Social Sciences/University of Lljubljana. Tatalović, Siniša (1999): Etnični konflikti in varnost Makedonije. Ljubljana: Teorija in praksa 36(6), 1041–1052. Tuhina, Gjeraqina (2008): NATO Blames Macedonia for Bid Rejection. Balkan Insight, 4 April. Available at http://www.balkaninsight.com/en/main/news/9147/ (1. maj 2008). UNDP (2006): Early Warning Report Kosovo. Report 15. Available at http://www.kosovo.undp.org/repository/docs/EWR15FinalENG.pdf (3. maj 2008). Vankovska, Biljana (2003): Ten Years of Virtual Reality: Macedonian State-Building and Security Sector Reform. In: Anton Grizold (ed.): Security and Cooperation in South-eastern Europe. Security Studies Collection. Ljubljana: Faculty of Social Sciences. Väyrynen, Raimo (2003): Challenges to preventive action: The cases of Kosovo and Macedonia. In: David Carment and Albrecht Schnabel (eds.): Conflict Prevention: Path to Peace or Grand Illusion? Tokyo, New York, Paris: United Nations University Press.

SHTOJCA:

1. Deklarata e Prizrenit 2. Marrëveshja Kornizë e Ohrit

199

DEKLARATA E PRIZRENIT137

Liderët shqiptarë të Maqedonisë, koshientë për momentin historik nëpër të cilin kalon Republika e Maqedonisë, ranë dakord (deklarojnë) që të veprojnë së bashku mbi pikat që kanë të bëjnë me konsensusin e gjerë të përbashkët kombëtar dhe shoqëror, i cili duhet ta reformojë Republikën e Maqedonisë në një shtet demokratik dhe multietnik të të gjithë qytetarëve dhe të të gjithë bashkësive kombëtare.

Konsensusi, i cili u arrit mes liderëve shqiptarë, mbështetet mbi pozicionet parimore si vijojnë:

• pranimi i faktit se angazhimet e shqiptarëve kanë për qëllim

ruajtjen e integritetit dhe karakterin multietnik të Republikës së Maqedonisë;

• pranimi se nuk ka zgjidhje territoriale etnike për problemet në Republikën e Maqedonisë dhe se çdo tentativë për ndarje etnike të territoreve u shkakton dëm qytetarëve të Republikës së Maqedonisë dhe paqes në rajon;

• pranimi se nuk ka zgjidhje për problemet e Republikës së Maqedonisë;

• pranimi se transformimi i Republikës së Maqedonisë duhet të lëvizë vetëm drejt integrimeve evropiane dhe euroatlantike;

• pranimi se zgjidhjet do të kërkohen vetëm përmes proceseve politike, brenda vendit me ndihëm e lehtësuesve nga SHBA-të dhe nga BE-ja.

Mbi bazë të parimeve të këtilla, liderët shqiptarë të Republikës së

Maqedonisë janë të vendosur që në Republikën e Maqedonisë të marrin pjesë në procesin reformues dhe në dialog duke i shqyrtuar çështjet si vijojnë:

• amendamentet e Kushtetutës së Maqedonisë; • përdorimin pa pengesë të gjuhës shqipe, si një nga gjuhët zyrtare

në Republikën e Maqedonisë; • përfaqësimin proporcional në institucionet e shtetit; • zgjerimin e kompetencave të vetadministrimit lokal; • Kushtetutën, përkatësisht shtetin tërësisht shekullar;

137 Deklarata në formë integrale, është marrë nga mediat në gjuhën shqipe në Maqedoni.


200

• Demokracinë konsensuale për çështje që kanë të bëjnë me të drejtat kombëtare, domethënë pengimin e majorizimit për çështje të cilat drejtpërsëdrejti kanë të bëjnë me të drejtat etnike;

• të drejtën e komunikimit të lirë dhe papengesë me hapësirat e tjera kulturore shqiptare.

Gjithashtu, pjesë e këtij dialogu duhet jenë edhe masat për transformimin

e jetës së pjesëtarëve të UÇK-së, në forma të ndryshme civile dhe në institucionet qeveritare. Në dialog vëmendje e veçantë t’i kushtohet:

• rehabilitimit dhe risocializimit të plotë të pjesëtarëve të UÇK-së; • ndërtimit të fshatrave dhe ekonomive familjare, të cilët u

shkatërruan nga veprimet ushtarake, si dhe kujdesit për viktimat e luftës (invalidët e luftës, familjet e dëshmorëve, jetimët etj);

• shërbimit të detyrimit ushtarak të rekrutëve në komunën ku kanë lindur.

Në dialogun e liderëve të partnerëve të koalicionit aktual të Qeverisë, që

do të mbahet në tryezë të rrumbullakët dhe me të cilin do të kryesojë Presidenti i Shtetit, në prani të lehtësuesve nga SHBA-të dhe BE-së, të krijohet një formë konsesuale për pjesëmarrjen e faktorit shqiptar.

Arben Xhaferi, Ali Ahmeti, Imer Imeri, Kryetar i PDSH-së Përfaqësues politik i UÇK-së Kryetar i PPD-së

Prizren, 22 maj, viti 2001

201

MARRËVESHJA KORNIZË E OHRIT 13.08.2001

Pikat, në tekstit në vijim, ofrojnë kornizë të harmonizuar për sigurimin e ardhmërisë së demokracisë në Maqedoni dhe mundësimin e zhvillimit të marrëdhënieve më të afërta dhe më të integruara ndërmjet Republikës së Maqedonisë dhe Bashkësisë Euroatlantike. Kjo Marrëveshje Kornizë do ta promovojë zhvillimin e qetë dhe harmonik të shoqërisë qytetare, duke respektuar njëkohësisht identitetin etnik dhe interesat e të gjithë qytetarëve të Maqedonisë.

1. Parimet themelore

1.1. Tërësisht dhe pa kushtëzime hidhet poshtë përdorimi i dhunës për realizimin e qëllimeve politike. Vetëm zgjidhjet paqësore politike mund ta garantojnë stabilitetin dhe ardhmërinë demokratike të Maqedonisë.

1.2. Sovraniteti dhe integriteti territorial i Maqedonisë dhe karakteri unitar i shtetit janë të pacenueshëm dhe duhet të ruhen. Nuk ekzistojnë zgjidhje territoriale për çështje etnike.

1.3. Karakteri shumetnik i shoqërisë maqedonase duhet të ruhet dhe të gjejë shprehjen e vet në jetën publike.

1.4. Një shtet bashkëkohor demokratik, në rrjedhën natyrore të zhvillimit dhe krijimit të vet, duhet vazhdimisht të sigurojë që Kushtetuta e tij t'i plotësojë tërësisht nevojat e të gjithë qytetarëve, në përputhje me standardet më të larta ndërkombëtare si dhe vet të zhvillohen vazhdimisht.

1.5. Zhvillimi i vetadministrimit lokal është me rëndësi thelbësore për nxitjen e pjesëmarrjes së qytetarëve në jetën demokratike dhe për përparimin e respektimit të identitetit të bashkësive.


202

2. Ndërprerja e armiqësive

2.1. Palët e theksojnë rëndësinë e angazhimeve të 5 korrikut 2001. Do të ketë ndërprerje të tërësishme të armiqësive, çarmatim të tërësishëm vullnetar të grupeve të armatosura etnike shqiptare, dhe shpërndarje të tyre të tërësishme vullnetare. Ata, e pranojnë faktin se, për marrjen e Vendimit nga ana e NATO-s për të ndihmuar në këtë kontest, do të nevojitet vendosja e ndërprerjes së përgjithshme, pa kushtëzime dhe e pakufizuar e zjarrit, pëlqimi për zgjidhje politike të problemeve të këtij vendi, angazhimi i qartë i grupeve të armatosura për çarmatim vullnetar, dhe mbështetja e të gjitha palëve nënshkruese për kushtet dhe kufizimet, në kuadër të të cilëve do të veprojnë forcat e NATO-s.

3. Zhvillimi i pushtetit të decentralizuar

3.1. Do të miratohet Ligji i reviduar i vetadministrimit lokal, me të cilin do të forcohen autorizimet e përfaqësuesve të zgjedhur vendorë dhe dukshëm do të rriten kompetencat e tyre, në përputhje me Kushtetutën (konform ndryshimeve të përcaktuara në Aneksin A) dhe Kartën Evropiane për vetadministrimin lokal, me ç'rast do të shprehet parimi i organizimit vertikal, i cili momentalisht është në fuqi në Bashkimin Evropian. Kompetencat e shtuara, para së gjithash, kanë të bëjnë me sferat e shërbimeve publike, urbanistike dhe planifikimin rural, me mbrojtjen e mjedisit jetësor, zhvillimin ekonomik lokal, kulturën, financat lokale, arsimin, mbrojtjen sociale dhe shëndetësore. Do të miratohet Ligji për financimin e vetadministrimit lokal me qëllim që të sigurohet sistem përkatës i financimit, për t'iu mundësuar autoriteteve vendore t'i përmbushin të gjitha kompetencat e tyre.

3.2. Brenda një viti pas përfundimit të regjistrimit të ri, i cili nën mbikëqyrjen ndërkombëtare do të zbatohet deri në fund të vitit 2001, do të revidohen kufijtë komunal. Revidimi i kufijve komunal do të zbatohet nga autoritetet lokale dhe nacionale, me pjesëmarrjen ndërkombëtare.

3.3. Me qëllim që të sigurohet se policia është e vetëdijshme dhe e përgjegjshme për nevojat dhe interesat e popullsisë lokale, kryeshefat lokalë të policisë do t'i zgjedhin këshillat e komunave nga lista e kandidatëve, të propozuar nga Ministria e Punëve të Brendshme dhe të njëjtët rregullisht do

SHTOJCA - MARRËVESHJA KORNIZË E OHRIT

203

të komunikojnë me këshillat. Ministria e Punëve të Brendshme do ta mbajë autorizimin për shkarkimin e kryeshefave lokalë të policisë në përputhje me ligjin.

4. Mosdiskriminimi dhe përfaqësimi i drejtë

4.1. Tërësisht do të respektohet parimi i mosdiskriminimit dhe trajtimit të barabartë të të gjithë personave përpara ligjit. Ky parim do të aplikohet sidomos sa u përket punësimeve në administratën publike dhe në ndërmarrjet publike, si dhe qasjes deri te financimi publik për zhvillimin e aktiviteteve të punës.

4.2. Në ligjet, me të cilët rregullohen punësimet në administratën publike do të parashikohen masat me të cilat do të sigurohet përfaqësimi i drejtë i bashkësive në të gjitha organet qendrore dhe organet lokale publike, si dhe në të gjitha nivelet e punësimit në këto organe, duke respektuar njëkohësisht rregullat e kompetencës dhe integritetit, me të cilët udhëhiqet administrata publike. Autoritetet do të ndërmarrin aktivitete për ta korrigjuar mosekuilibrin ekzistues në përbërjen e administratës publike, sidomos përmes punësimit të pjesëtarëve të bashkësive të cilët nuk janë të përfaqësuar mjaftueshëm. Vëmendje e posaçme do t'i kushtohet faktit që të sigurohet, sa është e mundshme më shpejtë, që shërbimet policore në përgjithësi ta shprehin përbërjen dhe shpërndarjen e popullsisë së Maqedonisë, siç është theksuar në Aneksin C.

4.3. Për Gjykatën Kushtetuese një e treta e gjykatësve do të zgjidhet nga Kuvendi, me shumicën e numrit të përgjithshëm të deputetëve që do të përbëjnë shumicën e numrit të përgjithshëm të deputetëve, të cilët pohojnë se u përkasin bashkësive që nuk janë popullsi shumicë në Maqedoni. Kjo procedurë do të aplikohet edhe gjatë zgjedhjes së Avokatit Popullit dhe tre anëtarëve të Këshillit Gjyqësor.

5. Procedura të veçanta Parlamentare

5.1 Në nivelin qendror, amendamentet kushtetuese dhe Ligji për vetadministrimin Lokal, nuk do të mund të miratohen pa shumicën e kualifikuar të dy të tretave të votave, në kuadër të kësaj do të duhet të ketë


204

shumicë të votave të deputetëve të cilët pohojnë se u përkasin bashkësive të cilët nuk janë popullsi shumicë në Maqedoni.

5.2 Për nxjerrjen e ligjeve të cilët drejtpërsëdrejti kanë të bëjnë me kulturën, përdorimin e gjuhës, arsimin, dokumentet personale dhe përdorimin e simboleve, si dhe të ligjeve për financimin lokal, zgjedhjeve vendore, për Qytetin e Shkupit dhe për kufijtë komunalë, do të duhet të ketë shumicë votash në kuadër të cilave duhet të ketë edhe shumicë të votave të deputetëve të cilët pohojnë se u përkasin bashkësive që nuk janë popullsi shumicë në Maqedoni.

6. Arsimi dhe përdorimi i gjuhëve

6.1. Lidhur me shkollimin fillor dhe të mesëm, mësimi do të zhvillohet në gjuhën amtare të nxënësve, e njëkohësisht në mbarë Maqedoninë do të aplikohen standardet e unifikuara për programet akademike.

6.2. Financimi nga shteti do të sigurohet për arsimimin sipëror në gjuhët të cilën e flasin të paktën 20 për qind e popullsisë në Maqedoni, e në bazë të marrëveshjeve të veçanta.

6.3. Gjatë regjistrimit në universitetet shtetërore të studentëve të rinj, të cilët u përkasin bashkësive që nuk janë popullsi shumicë në Maqedoni, do të aplikohet parimi i diskriminimit pozitiv, gjithnjë derisa regjistrimi nuk e shpreh si duhet përbërjen e popullsisë në Maqedoni.

6.4. Në tërë Republikën e Maqedonisë dhe në marrëdhëniet ndërkombëtare gjuhë zyrtare është gjuha maqedonase.

6.5. Cilado gjuhë tjetër, të cilën e flasin të paktën 20 për qind e popullsisë, gjithashtu është gjuhë zyrtare, siç është arsyetuar këtu. Në organet e Republikës së Maqedonisë, cilado gjuhë tjetër zyrtare e ndryshme nga gjuha maqedonase mund të përdoret në përputhje me ligjin, ashtu siç është elaboruar më poshtë, në Aneksin B. Cilido person që jeton në njësinë e vetadministrimit lokal, në të cilin të paktën 20 për qind e popullsisë flasin gjuhë zyrtare të ndryshme nga maqedonishtja mund ta përdorë cilëndo gjuhë zyrtare për të komunikuar me zyrën rajonale të pushtetit qendror, kompetentë për këtë komunë; zyra e tillë do të përgjigjet në atë gjuhë dhe në


205

mënyrë plotësuese edhe në gjuhën maqedonishte. Cilido person mund ta përdor cilëndo gjuhë zyrtare për të komunikuar me zyrën kryesore të pushtetit qendror, e cila do t'i përgjigjet në atë gjuhë, dhe në mënyrë plotësuese edhe në gjuhën maqedonase.

6.6. Lidhur me vetadministrimin lokal, në komunat ku bashkësi e caktuar përbën të paktën 20 për qind të popullsisë së komunës, gjuha e asaj bashkësie do të përdoret si gjuhë zyrtare dhe në mënyrë plotësuese dhe gjuha maqedonase. Sa u përket gjuhëve, të cilën e flasin të paktën 20 për qind e popullsisë së komunës, autoritetet lokale në mënyrë demokratike do të vendosin për përdorimin e saj në organet publike.

6.7. Në procedurat gjyqësore penale dhe civile të cilit do qoftë nivel, personi i akuzuar ose cilado qoftë palë do të ketë të drejtë të përkthimit në shpenzim të shtetit në të gjitha procedurat, si dhe të dokumenteve në përputhje me dokumentet përkatëse të Këshillit të Evropës.

6.8. Cilat do dokumente personale të qytetarëve, të cilët e flasin gjuhën zyrtare të ndryshme nga gjuha maqedonase, gjithashtu do t’u lëshohen në atë gjuhë dhe në mënyrë plotësuese edhe në gjuhën maqedonase, në përputhje me ligjin.

7. Shprehja e identitetit

7.1. Sa u përket simboleve, pranë simbolit të Republikës së Maqedonisë, autoritetet vendore do ta kenë lirinë që, në anën e parme të objekteve publike vendore, t’i vendosin simbolet me të cilët shënohet identiteti i bashkësisë e cila është në shumicë në komunë, duke i respektuar rregullat dhe shembujt ndërkombëtar.

8. Implementimi

8.1. Amendamentet kushtetuese, të parashikuara në Aneksin A, menjëherë do të prezantohen para Kuvendit. Palët do t'i ndërmarrin të gjitha masat për ta siguruar miratimin e këtyre amendamenteve brenda periudhës prej 45 ditëve pas nënshkrimit të kësaj Marrëveshje Kornizë.


206

8.2. Miratimi i ndryshimeve në legjislacion, të përcaktuara në Aneksin B, do të bëhet në përputhje me dinamikën e theksuar aty.

8.3. Palët i bëjnë thirrje komunitetit ndërkombëtar, që sa më shpejt ta thirrin konferencën e donatorëve, në të cilën do të bisedohet sidomos për ndihmën makro-financiare; përkrahjen e financimit të masave që do të ndërmerren për nevojat e implementimit të kësaj Marrëveshje Kornizë, përfshirë këtu edhe masat për forcimin e vetadministrimit lokal; dhe revitalizimin e ndërtimin e rajoneve të prekura nga luftimet.

9. Anekset

Anekset vijuese janë pjesë përbërëse e kësaj Marrëveshje Kornizë.

A. Amendamentet kushtetuese

B. Ndryshimet në legjislacion

C. Implementimi dhe masat e ndërtimit të besimit

10. Dispozitat përfundimtare

10.1. Kjo Marrëveshje hyn në fuqi me nënshkrimin e saj.

10.2. Versioni në gjuhën angleze i kësaj Marrëveshje është versioni i vetëm autentik.

10.3. Kjo Marrëveshje u zhvillua nën patronazhin e kryetarit Boris Trajkovski.

Nënshkruar në Shkup - Maqedoni, më 13 gusht 2001 në gjuhën angleze.


207

ANEKSI A

AMENDAMENTET KUSHTETUESE

Preambula

Preambula e tashme të zëvendësohet duke u bazuar në konceptin e të drejtave individuale dhe të shoqërisë civile si vijon:

Qytetarët e Republikës së Maqedonisë, duke marrë përsipër përgjegjësinë për të tashmen dhe ardhmërinë e atdheut të tyre, të vetëdijshëm dhe mirënjohës ndaj paraardhësve të tyre për viktimat dhe me përkushtim ndaj angazhimit dhe luftës së tyre për krijimin e shtetit të pavarur dhe sovran të Maqedonisë, por edhe përgjegjës para brezave që vijnë për ruajtjen dhe zhvillimin e gjithë asaj që është e vlefshme për trashëgiminë dhe begatinë kulturore dhe për bashkëjetesën në Maqedoni, të barabartë në të drejtat por edhe obligimet e tyre ndaj të mirës së përbashkët - Republikës së Maqedonisë - në pajtim me traditat e Republikës së Krushevës dhe vendimeve të KAÇKM-së, dhe të Referendumit të 8 Shtatorit të vitit 1991, kanë vendosur që ta konstituojnë Republikën e Maqedonisë si shtet të pavarur, sovran, me qëllim që të aplikohet dhe të forcohet sundimi i së drejtës, që të garantohen të drejtat e njeriut dhe liritë qytetare dhe të sigurohet paqja dhe bashkëjetesa, drejtësia sociale, mirëqenia ekonomike dhe përparimi i jetës individuale e kolektive, përmes përfaqësuesve të tyre në Kuvendin e Republikës së Maqedonisë, të zgjedhur në mënyrë të lirë në zgjedhje demokratike, të cilët miratojnë.

Neni 7

(1) Në mbarë Republikën e Maqedonisë dhe në marrëdhëniet e saj ndërkombëtare gjuhë zyrtare është gjuhën maqedonase dhe shkrimi i saj cirilik. (2) Cilado gjuhë tjetër të cilën e flasin së paku 20% të popullsisë, gjithashtu është gjuhë zyrtare, si dhe shkrimi i saj, ashtu siç është përcaktuar më poshtë. (3) Cilitdo dokument personal të qytetarëve që flasin gjuhën zyrtare të ndryshme nga gjuha maqedonase, gjithashtu do të lëshohen në atë gjuhë, në


208

mënyrë plotësuese edhe në gjuhën maqedonase, në përputhje me ligjin. (4) Cilido person që jeton në vetadministrimit lokal, në të cilën së paku 20% e popullsisë flasin gjuhën zyrtare të ndryshme nga gjuha maqedonase, mund të shfrytëzojë cilëndo gjuhë zyrtare për komunikim me zyrat rajonale të pushtetit qendror, kompetente për atë komunë; Zyra e tillë do t'i përgjigjet në atë gjuhë dhe në mënyrë plotësuese edhe në gjuhën maqedonase. Cilido person mund të shfrytëzojë cilëndo gjuhë zyrtare që të komunikojë me pushtetin qendror, i cili do të përgjigjet në atë gjuhë dhe në mënyrë plotësuese edhe në gjuhën maqedonase. (5) Në organet e Republikës së Maqedonisë, cilado gjuhë zyrtare e ndryshme me gjuhën maqedonase, mund të përdoret në përputhje me ligjin. (6) Në njësitë e vetadministrimit lokal, ku së paku 20% të popullsisë flasin gjuhën e caktuar, ajo gjuhë dhe shkrimi i saj do të përdoren si gjuhë zyrtare dhe në mënyrë plotësuese do të përdoret edhe gjuha maqedonase dhe shkrimi i saj. Sa u përket gjuhëve, në të cilat flasin më pak se 20% e popullsisë në njësitë e vetadministrimit lokal, vetadministrimi lokal do të vendosë për përdorimin e tyre në organet publike.

Neni 8

(1) Vlerat themelore të rregullimit kushtetues të Republikës së Maqedonisë janë: - Liritë dhe të drejtat themelore të njeriut dhe të qytetarëve të njohura sipas të drejtës ndërkombëtare dhe të përcaktuara me Kushtetutë;

- Përfaqësimi proporcional i personave që u takojnë të gjitha bashkësive në organet publike, në të gjitha nivelet dhe në objekte të tjera të jetës publike;

Neni 19

(1) Garantohet liria e besimit.

(2) Garantohet shprehja e besimit të lirë dhe publik, individual apo në bashkësi dhe shprehja tjetër e besimit fetar.

(3) Kisha Ortodokse Maqedonase, Bashkësia Islame në Maqedoni, Kisha Katolike dhe bashkësitë e tjera fetare e grupet religjioze janë të lira që të


209

themelojnë shkolla fetare dhe institucione bamirëse e sociale, sipas procedurës së paraparë me ligj.

Neni 48

(1) Pjesëtarët e bashkësive kanë të drejtë që lirisht dhe publikisht të shprehin, të kultivojnë dhe të zhvillojnë identitetin dhe veçantitë e bashkësive të tyre, dhe të përdorin simbolet e bashkësive të tyre.

(2) Republika ua garanton të gjitha bashkësive mbrojtjen e identitetit të tyre etnik, kulturor, gjuhësor dhe fetar.

(3) Pjesëtarët e bashkësive kanë të drejtë të themelojnë institucionet e tyre kulturore-artistike, shkencore e arsimore, si dhe shoqatat e veta shkencore e të tjera, në mënyrë që ta shprehin, ta kultivojnë dhe ta zhvillojnë identitetin e tyre.

(4) Pjesëtarët e bashkësive kanë të drejtë për mësim në gjuhën e tyre në shkollat fillore dhe të mesme, sipas mënyrës së përcaktuar me ligj. Në shkollat, në të cilat mësimi zhvillohet në një gjuhë tjetër, mësohet edhe gjuha maqedonase.

Neni 56

(2) Republika e garanton mbrojtjen, përparimin dhe begatimin e thesarit historik dhe artistik të Maqedonisë dhe të të gjitha bashkësive që jetojnë në Maqedoni, por edhe të të mirave që e përbëjnë atë, pavarësisht regjimit të tyre juridik. Me ligj rregullohet edhe mënyra dhe kushtet sipas të cilave të mira të caktuara dhe me interes për Republikën, mund të lihen për shfrytëzim.

Neni 69

...(2) Për ligjet, të cilat drejtpërsëdrejti kanë të bëjnë me kulturën, përdorimin e gjuhëve, arsimin, dokumentet personale dhe shfrytëzimin e simboleve, Kuvendi miraton vendime me shumicën e votave të deputetëve që janë të pranishëm, në kuadër të së cilës duhet të jenë të pranishme edhe votat e shumicës së deputetëve që deklarohen se i përkasin bashkësive që nuk janë shumicë e popullsisë në Maqedoni. Në rast të kontestit, në kuadër të Kuvendit, kjo do të zgjidhet në Komitetin për marrëdhënie midis bashkësive.


210

Neni 77

(1) Kuvendi zgjedh Avokatin e Popullit me shumicën e votave të numrit të përgjithshëm të deputetëve, në kuadër të së cilës duhet të ketë edhe shumicë të votave të numrit të përgjithshëm të deputetëve që deklarohen se u përkasin bashkësive që nuk janë shumicë e popullsisë në Maqedoni.

(2) Avokati i Popullit i mbron të drejtat kushtetuese dhe ligjore të qytetarëve kur ato u shkelen nga organet e administratës shtetërore dhe nga organet e organizatat e tjera që kanë kompetenca publike. Avokati i Popullit vëmendje të posaçme do t'i përkushtojë mbrojtjes së parimeve të mosdiskriminimit dhe të përfaqësimit proporcional të bashkësive, në të gjitha nivelet e organeve publike dhe në fushat e tjera të jetës publike.

Neni 78

(1) Kuvendi do të themelojë Komitetin për Marrëdhënie ndërmjet Bashkësive. (2) Komitetin e përbëjnë nga 7 anëtarë nga radhët e maqedonasve dhe të shqiptarëve dhe 5 anëtarë që janë nga një nga radhët e turqve, vllahëve, romëve dhe të dy bashkësive të tjera. Secili nga këta pesë anëtarë të fundit do të jenë nga bashkësi të ndryshme; Nëse në Parlament janë të përfaqësuar më pak se 5 bashkësi të tjera, Avokati i Popullit, në konsultim me liderët e bashkësive relevante, do të propozojë vetë anëtarët e tjerë jashtë përbërjes së Parlamentit. (3) Kuvendi zgjedh anëtarët e Komitetit

(4) Komiteti shqyrton çështjet e marrëdhënieve ndërmjet bashkësive në Republikë dhe miraton propozime e mendime për zgjidhjen e tyre.

(5) Kuvendi është i obliguar që t’i shqyrtojë mendimet dhe propozimet e Komitetit dhe të marrë vendime lidhur me to.

(6) Në rast të kontestit midis deputetëve të Kuvendit, lidhur me zbatimin e procedurës për votim të përcaktuar me nenin 69 (2), Komiteti me shumicë votash do të vendos se a do të zbatohet procedura.


211

Neni 84

Presidenti i Republikës së Maqedonisë i propozon anëtarët e Këshillit për Marrëdhënie ndërnacionale;

Neni 86

(1) Presidenti i Republikës është edhe Kryetar i Këshillit të Sigurisë të Republikës së Maqedonisë.

(2) Këshilli i Sigurisë i Republikës përbëhet nga Presidenti i Republikës, Kryetari i Kuvendit, Kryetari i Qeverisë, ministrat që udhëheqin organet e administratës shtetërore nga fusha e sigurisë, mbrojtjes, e të punëve të jashtme dhe tre anëtarë të tjerë, të cilët i emëron Presidenti i Republikës. Me rastin e emërimit të tre anëtarëve, Presidenti do të sigurojë që Këshilli i Sigurimit, si tërësi, të përmbajë dhe të shprehë në mënyrë të drejtë edhe përbërjen e popullsisë së Maqedonisë. (3) Këshilli i shqyrton çështjet që kanë të bëjnë me sigurinë dhe mbrojtjen e Republikës dhe u jep propozime Kuvendit dhe Qeverisë.

Neni 104

(1) Këshillin Gjyqësor Republikan e përbëjnë 7 anëtarë.

(2) Kuvendi zgjedh anëtarët e Këshillit. Tre anëtarë do të jenë të zgjedhur me shumicë votash nga numri i përgjithshëm i deputetëve, nga të cilët duhet të ketë shumicë votash edhe të numrit të përgjithshëm të deputetëve që deklarohen se i përkasin bashkësisë që nuk është popullatë shumicë në Maqedoni.

Neni 109

(1) Gjykatën Kushtetuese të Maqedonisë e përbëjnë 9 gjykatës.

(2) Kuvendi 6 gjykatës të Gjykatës Kushtetuese i zgjedh me shumicën e votave të numrit të përgjithshëm të deputetëve. Kuvendi zgjedh edhe tre gjykatës me shumicën e votave të numrit të përgjithshëm të deputetëve, ku duhet të ketë edhe shumicë të votave të deputetëve që deklarohen se i përkasin bashkësisë e cila nuk është shumicë e popullsisë në Maqedoni.


212

Neni 114

Vetadministrimi lokal rregullohet me ligj, i cili miratohet me shumicën e votave prej dy të tretave të numrit të përgjithshëm të deputetëve, ku duhet të ketë edhe shumicë të votave të deputetëve të cilët deklarohen se i përkasin bashkësisë e cila nuk është shumicë e popullsisë në Maqedoni. Ligjet për financimin lokal, për zgjedhjet lokale, për kufijtë komunal dhe për Qytetin e Shkupit, miratohen me shumicë të votave të deputetëve të pranishëm, me ç’rast duhet të ketë edhe shumicë të votave të deputetëve të pranishëm të cilët deklarohen se i përkasin bashkësisë e cila nuk është shumicë e popullsisë në Maqedoni.

Neni 115

(1) Në njësitë e vetadministrimit lokal, qytetarët, në mënyrë të drejtpërdrejtë dhe përmes përfaqësuesve të tyre, marrin pjesë në vendosjen për çështjet me rëndësi lokale dhe veçmas për fushat e shërbimeve publike, të urbanizmit dhe të planifikimit rural, të zhvillimit ekonomik lokal, me financat lokale, veprimtaritë kulturore, kulturën, sportin, mbrojtjen sociale dhe të fëmijëve, arsimin, mbrojtjen shëndetësore dhe fushat e tjera të përcaktuara me ligj.

Neni 131

(1) Vendimin për t'u hyrë ndryshimeve në Kushtetutë e merr Kuvendi me shumicën e dy të tretave të votave prej numrit të përgjithshëm të deputetëve. (2) Projektin për ndryshimin e Kushtetutës e përcakton Kuvendi me shumicën e votave të numrit të përgjithshëm të deputetëve dhe atë e vë në debat publik. (3) Vendimin për ndryshimin e Kushtetutës e sjell Kuvendi me dy të tretat e votave të numrit të përgjithshëm të deputetëve.

(4) Për vendimin për ndryshim të Preambulës, të neneve për administratën lokale, të nenit 131, cilado dispozitë që ka të bëjë me të drejtat e pjesëtarëve të bashkësive etnike, duke përfshirë këtu nenet 7, 8, 9, 19, 48, 56, 69, 77, 86, 104 dhe 109, si dhe për vendimet për plotësime të cilësdo dispozitë të re, që ka të bëjë me materien e atyre dispozitave dhe të atyre neneve, do të jetë e nevojshme që të votohet me shumicën prej dy të tretave të votave të numrit të përgjithshëm të deputetëve, ku duhet të ketë edhe shumicë të votave të numrit të përgjithshëm të deputetëve të cilët pohojnë që i takojnë bashkësisë e cila nuk është shumicë e popullsisë në Maqedoni.

(5) Ndryshimin e Kushtetutës e shpall Kuvendi.


213

ANEKSI B

NDRYSHIME NË LEGJISLACION

Palët do t’i ndërmarrin të gjitha masat e domosdoshme që të sigurojnë miratimin e ndryshimeve të lartpërmendura edhe në legjislacion edhe atë brenda periudhave të caktuara kohore.

1. Ligji për vetadministrimin lokal

Kuvendi, në afat prej 45 ditësh, nga nënshkrimi i Marrëveshjes Kornizë do ta miratojë ligjin e reviduar për vetadministrimin lokal. Ndryshimi i këtij ligji në asnjë aspekt nuk do të jetë më i pavolitshëm për njësitë e vetadministrimit lokal dhe autonominë e tyre, në krahasim me propozim-ligjin e propozuar nga Qeveria e Republikës së Maqedonisë në mars të vitit 2001. Ligji do të përfshijë kompetencat lidhur me çështjet e përmendura në pjesën 3. 1. të Marrëveshjes Kornizë, si dhe kompetencat plotësuese të pavarura të njësive të vetadministrimmit lokal dhe do të jetë në përputhje në pjesën 6.6. të Marrëveshjes Kornizë. Krahas kësaj, ligji do të parashikojë edhe atë se cilado procedurë standarde apo procedurë shtetërore, të aplikuar me cilindo ligj tjetër që ka të bëjë edhe me fushat në të cilat komunat kanë kompetencat e tyre të pavarura, do të përkufizohen në ato të cilat nuk do të mund të jenë efikase sa i përket aplikimit në nivel lokal; ligjet e tilla do ta përparojnë edhe më tutje ekzekutimin e pavarur të kompetencave të komunave.

2. Ligji për financim lokal

Kuvendi, deri në fund të mandatit të kësaj përbërjeje parlamentare, do ta miratojë Ligjin për financimin e vetadministrimit lokal, në mënyrë që të sigurohet se njësitë e pushtetit lokal kanë resurse të mjaftueshme për kryerjen e detyrave të tyre, sipas ligjit të ndryshuar për vetadministrimin lokal. Ligji, veçmas do t’i parashikojë edhe këto:

- do t'u mundësojë dhe do t'i ngarkojë me përgjegjësi njësitë e vetadministrimit lokal që të grumbullojnë shuma të konsiderueshëm të të ardhurave dhe të tatimeve;


214

-do të mundësojë transferimin e një pjese të tatimeve të grumbulluara nga administrata qendrore në administratën lokale, të cilat korrespondojnë me funksionet e vetadministrimit lokal duke pasur parasysh grumbullimin e tatimeve në territorin e tyre;

- dhe do të sigurojë autonominë dhe përgjegjësinë buxhetore të njësive të vetadministrimit lokal në fushat e kompetencave të tyre.

3. Ligji për kufijtë e komunave

Kuvendi, deri në fund të vitit 2002, do ta miratojë Ligjin për kufijtë e komunave, duke i pasur parasysh rezultatet e regjistrimit dhe udhëzimet relevante të dhëna me Ligjin për vetadministrimin lokal

4. Ligjet që kanë të bëjnë me policinë e vendosur nëpër komuna

Para përfundimit të mandatit të përbërjes së Kuvendit të tanishëm, Kuvendi do t’i miratojë edhe këto dispozita;

- që secili kryeshef lokal i policisë është zgjedhur nga Këshilli i komunës së caktuar nga lista që nuk përmban më pak se tre kandidatë të propozuar nga Ministria e Punëve të Brendshme, ndër të cilët njëri kandidat duhet t'i përket bashkësisë që është shumicë në atë komunë. Në rast se këshilli i komunës nuk e zgjedh asnjërin nga kandidatët e propozuar, brenda afatit prej 15 ditëve, MPB-ja do të propozojë listën e dytë që nuk përmban më pak se tre kandidatë të rinj, ndër të cilët madje njëri prej tyre duhet t'i përket bashkësisë që është shumicë në komunë. Nëse këshilli i komunës sërish nuk zgjedh cilindo nga kandidatët e propozuar në afat prej 15 ditëve atëherë MPB-ja, në konsultim me Qeverinë do ta zgjedh kryeshefin lokal të policisë nga kandidatët e dy listave të propozuara nga MPB-ja dhe nga kandidatët plotësues të propozuar nga këshilli i komunës. - Që secili kryeshef lokal i policisë duhet ta informojë rregullisht edhe me kërkesë këshillin e komunës së caktuar.

- se këshilli i komunës mund t'i jep rekomandime kryshefit lokal të policisë në fushat që kanë të bëjnë në sigurinë publike dhe sigurinë e trafikut.


215

- se këshilli i komunës mund të miratojë raport vjetor lidhur me sigurinë publike, i cili do t'i dorëzohet MPB-së dhe Avokatit të Popullit (ombudsmanit)

5. Ligjet për nëpunësit shtetërorë dhe administratën publike

Kuvendi, para se të përfundojë mandatin e tanishëm parlamentar, do të miratojë ndryshimet në ligjet për nëpunësit shtetërorë dhe administratën publike në mënyrë që të sigurohet përfaqësim i barabartë i bashkësive në përputhje me pjesën 4. 2 të Marrëveshjes Kornizë.

6. Ligji për njësitë zgjedhore

Kuvendi, deri në fund të vitit 2002, do ta miratojë ligjin për njësitë zgjedhore, duke i pasur parasysh rezultatet e regjistrimit dhe parimet e parashikuara në ligjet për zgjedhjen e deputetëve në Kuvendin e Republikës së Maqedonisë.

7. Rregullat për Kuvendin

Kuvendi, para përfundimit të mandatit të kësaj përbërje parlamentare, do ta ndryshojë Rregulloren që të mundësojë përdorimin e gjuhës shqipe në përputhje me pjesën 6.5. të Marrëveshjes Kornizë, paragrafi 8 i mëposhtëm dhe amendamentet relevante në Kushtetutë të paraparë me Aneksin A.

8. Ligjet që kanë të bëjnë me përdorimin e gjuhëve

Kuvendi, deri në përfundim të mandatit të kësaj përbërje parlamentare, do të miratojë legjislacionin e ri me të cilin do të rregullohet përdorimi i gjuhëve në organet e Republikës së Maqedonisë. Ky legjislacion duhet të sigurojë këto:

- që në mbledhjet plenare edhe në punët e organeve të Kuvendit, deputetët të mund të flasin në gjuhët e përmendura në nenin 7, alineja 1 dhe 2 të Kushtetutës (ashti siç është ndryshuar në përputhje me Aneksin A);

- ligjet do të shpallen në gjuhët e përmendura të nenit 7, alineja 1 dhe 2 e Kushtetutës (ashtu siç është ndryshuar në përputhje me Aneksin A);


216

-të gjithë nëpunësit publikë emrin e tyre mund ta shkruajnë me alfabetin e cilësdo gjuhë të përmendur në nenin 7, alineja 1 dhe 2 të Kushtetutës (ashtu siç është parashikuar me Aneksin A) dhe cilindo dokument zyrtar.

Kuvendi, deri në fund të mandatit të përbërjes së tanishëm parlamentare, duhet të ndryshojë legjislacionin për lëshimin e dokumenteve personale. Deri në fund të përbërjes së tanishme parlamentare, Kuvendi duhet të ndryshojë t’i gjitha ligjet relevante me qëllim që dispozitat për përdorimin e gjuhëve të jenë në përputhje të plotë me pjesën 6. të Marrëveshjes Kornizë.

9. Ligji për Avokatin e Popullit

Kuvendi, deri në fund të vitit 2002, duhet ta ndryshojë ligjin për Avokatin e Popullit si dhe ligjet e tjera relevante në mënyrë që të sigurojë:

- se Avokati i Popullit do të ndërmerr veprime për mbrojtje të parimeve të mosdiskriminimit dhe të përfaqësimit të drejtë të bashkësive në organet publike në të gjitha nivelet dhe në fushat e tjera të jetës publike dhe se ka resurse e personel adekuat në shërbimin e tij që do t'i siguronin kryerjen e funksioneve të tij; - se Avokati i Popullit do të formojë zyra të decentralizuara;

- se Kuvendi ndaras do ta votojë buxhetin për Avokatin e Popullit;

- se Avokati i Popullit do të dal me raport vjetor para Kuvendit dhe aty ku mendohet se është e përshtatshme, ndërsa me kërkesë mund të jap raporte edhe para këshillave të komunave ku janë formuar zyra të decentralizuara; dhe

- se autorizimet e Avokatit të Popullit shtrihen në mënyrë që:

- t'i mundësohen qasje dhe mundësi që të kontrollojë të gjitha dokumentet zyrtare dhe nga kjo nënkuptohet se Avokati i Popullit dhe personeli i tij nuk do të zbulojnë informatat sekrete;

- që t'i mundësohet Avokatit të Popullit të suspendojë ekzekutimin në akte juridike të vendimeve të miratuara nga ana e gjykatave kompetente, nëse ai


217

përcakton se aktet e tilla mund të krijojnë dëme të papërmirësueshme për të drejtat e personit të interesuar; dhe

- Avokatit të Popullit i jepet e drejta që para Gjykatës Kushtetuese ta kontestojë mosharmonizimin e ligjeve me Kushtetutën.

10. Ligjet e tjera

Kuvendi, do të ligjësojë të gjitha dispozitat ligjore që mund të jenë të domosdoshme për t'i dhënë efekt të plotë Marrëveshjes Kornizë dhe do të ndryshojë ose suprimojë të gjitha dispozitat që nuk janë në pajtim me marrëveshjen kornizë.

ANEKSI C

IMPLEMENTIMI DHE MASAT PËR NDËRTIMIN E MIRËBESIMIT

1. Mbështetja ndërkombëtare

1. 1. Palët, e ftojnë bashkësinë ndërkombëtare që tua lehtësojë, mbikëqyrë dhe ndihmojë implementimin e dispozitave të Marrëveshjes Kornizë dhe të anekseve të saj dhe kërkojnë që përpjekjet e tilla të koordinohen nga BE-ja, në bashkëpunim me Këshillim për Stabilizim dhe Asocim.

2. Regjistrimi dhe zgjedhjet

2. 1. Palët e konfirmojnë kërkesën për mbikëqyrje ndërkombëtare nga Këshilli Evropian dhe Komisioni Evropian të regjistrimit që duhet të mbahet në tetor të vitit 2001.

2. 2. Zgjedhjet parlamentare do të mbahen deri më 27 janar të vitit 2002. Organizmat ndërkombëtarë, përfshirë edhe OSBE-në, do të ftohen që t'i mbikëqyrin këto zgjedhje.

3. Kthimi i refugjatëve, ripërtëritja dhe rindërtimi

3. 1. Të gjitha palët do të punojnë për kthimin në shtëpitë e tyre të të gjithë refugjatëve, të cilët janë qytetarë të Maqedonisë ose kanë qëndrim të ligjshëm në Maqedoni, si dhe të gjithë personave të zhvendosur në afat sa


218

më të shkurtër kohor dhe i bëjnë thirrje bashkësisë ndërkombëtare, veçmas UNHCR-së që të ndihmojë në këto përpjekje.

3. 2. Qeveria, me pjesëmarrje të palëve, 30 ditë pas nënshkrimit të Marrëveshjes Kornizë do ta përcaktojë planin aksional për ripërtëritjen dhe rindërtimin e rajoneve të goditura nga armiqësitë. Palët, i bëjnë thirrje bashkësisë ndërkombëtare që të ndihmojë në formulimin dhe implementimin e këtij plani.

3. 3. Palët i bëjnë thirrje Komisionit Evropian dhe Bankës Botërore, që pasi Kuvendi t'i miratojë amendamentet kushtetuese, të cekura në Aneksin A, dhe ligjin e ndryshuar për pushtetin lokal, të konvokojnë sa më shpejtë një konferencë donatorësh ndërkombëtare për mbështetje financiare të masave që duhet të ndërmerren për implementim të Marrëveshjes Kornizë dhe të anekseve të saj, duke përfshirë këtu edhe masat për forcimin e vetadministrimit lokal dhe reformat në shërbimet policore, për të mbështetur ndihmën makrofinanciare për Republikën e Maqedonisë dhe për të mbështetur masat për ripërtëritje dhe rindërtim të përcaktuara me planin aksional nga pika 3. 2.

4. Zhvillimi i pushtetit të decentralizuar

4. 1. Palët i bëjnë thirrje bashkësisë ndërkombëtare që të ndihmojë në procesin e forcimit të pushtetit lokal. Bashkësia ndërkombëtare veçanërisht duhet të ndihmojë në përgatitjen e ndryshimeve të domosdoshme ligjore që kanë të bëjnë me mekanizmat e financimit, me qëllim të forcimit të bazës financiare të komunave dhe të krijimit të aftësive për menaxhimin financiar si dhe për ndryshimet në ligjin për kufijtë e komunave.

5. Mosdiskriminimi dhe përfaqësimi proporcional

5. 1. Duke marrë parasysh, veç të tjerash, edhe rekomandimet e komisionit tanimë të formuar qeveritar, palët do të ndërmarrin aktivitete konkrete për shtimin e përfaqësimit të pjesëtarëve të bashkësive që nuk janë shumicë në Maqedoni në administratën shtetërore, në ushtri dhe në ndërmarrjet publike, si dhe në përmirësimin e pjesëmarrjes së tyre në financimin publik për zhvillimin e aktiviteteve afariste.


219

5. 2. Palët obligohen të sigurojnë se deri në vitin 2004 shërbimet policore përgjithësisht do ta shprehin përbërjen e përkatësisë së popullsisë në Maqedoni. Si hap fillestar për arritjen e kësaj, palët obligohen të sigurojnë se 500 policë të rinj nga bashkësitë, që nuk janë shumicë në Maqedoni, do të angazhohen dhe aftësohen deri në korrik të vitit 2002 dhe se këta policë do të caktohen të punojnë në rajonet ku punojnë bashkësitë e tyre. Palët gjithashtu obligohen se edhe 500 policë të tjerë të tillë do të angazhohen dhe aftësohen deri në korrik të vitit 2003 dhe se ata policë do të caktohen të punojnë sipas prioriteteve të nevojshëm në rajonet e tërë Maqedonisë ku jetojnë bashkësitë e tilla. Palët i bëjnë thirrje bashkësisë ndërkombëtare që të mbështesë dhe ndihmojë implementimin e këtyre obligimeve, veçanërisht përmes verifikimit dhe seleksionimit të kandidatëve por edhe aftësimit të tyre. Palët i bëjnë thirrje OSBE-së, BE-së dhe SHBA-ve që të dërgojnë sa më shpejtë që të jetë e mundshme një ekip ekspertësh me qëllim që të vlerësojnë sa më mirë realizimin e këtyre qëllimeve.

5. 3. Palët gjithashtu i bëjnë thirrje OSBE-së, BE-së dhe SHBA-ve që të shtojnë aftësimin dhe programet për ndihmë të policisë, duke përfshirë edhe: - aftësimin profesional, aftësimin për të drejtat e njeriut dhe aftësime të tjera; - ndihmën teknike për reformat në polici, duke përfshirë edhe ndihmën për verifikim, seleksionim dhe përparim të proceseve;

- zhvillimin e kodeksit të sjelljes së policisë;

- bashkëpunimin në pikëpamje të planifikimit të tranzicionit për angazhim dhe caktim të policëve nga bashkësitë që nuk janë shumicë në Maqedoni; dhe

- caktimin sa ma të shpejtë të vëzhguesve dhe të këshilltarëve policorë ndërkombëtarë për fushat më të ndjeshme përmes angazhimeve adekuate, bashkë me pushtetin relevant.

5. 4. Palët i bëjnë thirrje bashkësisë ndërkombëtare që të ndihmojnë në aftësimin e komandantëve, gjykatësve dhe të prokurorëve, pjesëtarë të bashkësive që nuk paraqesin popullatën shumicë në Maqedoni, me qëllim që të shtohet pjesëmarrja e tyre në sistemin gjyqësor.


220

6. Kultura, arsimi dhe përdorimi i gjuhëve

6. 1. Palët i bëjnë thirrje bashkësisë ndërkombëtare, përfshirë edhe OSBE-në që të shtojë ndihmat për projektet nga fusha e mediave, me qëllim të përforcimit të mëtutjeshëm të mediave elektronike, radio e TV dhe të mediave të shkruara, duke përfshirë edhe mediat në gjuhën shqipe dhe mediat shumëkombëshe. Palët gjithashtu i bëjnë thirrje bashkësisë ndërkombëtare që të shtojnë programet për aftësim profesional për mediat e pjesëtarëve të bashkësive që nuk janë popullatë shumicë në Maqedoni. Palët gjithashtu i bëjnë thirrje OSBE-së që të vazhdojë përpjekjet në projektet e destinuara për përmirësim të marrëdhënieve ndëretnike.

6. 2. Palët i bëjnë thirrje bashkësisë ndërkombëtare që të sigurojë ndihma për implementimin e Marrëveshjes Kornizë në fushën e arsimit të lartë.

221

PASQYRA E SHKURTIMEVE

ANZUS Australia, Zelanda e Re, Shtetet e Bashkuara ARM Armata e Republikës së Maqedonisë RQA Republika Qendrore Afrikane PDSH Partia Demokratike Shqiptare BE Bashkimi Evropian BEMM Misioni Monitorues i Bashkimit Evropian SHP Shtabi i Përgjithshëm APJ Armata Popullore e Jugosllavisë KSBE Konferenca për Siguri dhe Bashkëpunim në Evropë KFOR Forcat për Kosovën MINURCSA Misioni i OKB-së në Republikën Qendrore Afrikane MISAB Forca Ndërafrikane në Republikën Qendrore

Afrikane MEO mundësi e ndërsjellë tërheqëse MHS paralizë e ndërsjellë e cenueshme MPB Ministria e Punëve të Brendshme NATO Organizata e Traktatit Veriatlantik OUA Organizata e Unionit Afrikan UÇK Ushtria Çlirimtare e Kosovës OSBE Organizata për Siguri dhe Bashkëpunim në Evropë


222

OKB Organizata e Kombeve të Bashkuara UÇK Ushtria Çlirimtare Kombëtare UÇPMB Ushtria Çlirimtare e Preshevës, Medvegjës dhe

Bujanocit PPD Partia për Prosperitet Demokratik FPR Fronti Patriotik i Ruandës LSDM Lidhja Socialdemokrate e Maqedonisë RSFJ Republika Socialiste Federative e Jugosllavisë SPLMA Lëvizja Popullore/Armata për Lirinë e Sudanit UNAMIR Misioni në Ruandë i Organizatës së Kombeve të

Bashkuara UNMIK Misioni i Organizatës së Kombeve të Bashkuara në

Kosovë UNHCR Komisariati i Lartë për Refugjatë pranë Kombeve të

Bashkuara UNPREDEP Misioni i Organizatës së Kombeve të Bashkuara UNPROFOR Misioni Parandalues i Organizatës së Kombeve të

Bashkuara në Maqedoni VMRO-DPMNE Organizata e Brendshme Revolucionare

Maqedonase-Partia Demokratike e Bashkimit Kombëtar Maqedonas

UPE Unioni Perëndimor Evropian

223

LITERATURA

Anan, K.A., (2000): Mileniumski izve{taj na generalniot sekre-tar na ON, „Nie narodite“, Ulogata na ON vo 21 vek. UN Document A/54/2000, p.44. Атанасов, Петар (2003): Мултикултурализмот како теорија, политика и практика, Евро-Балкан-Прес, Скопје. Atanasov, Petar (2007): Etni~kite jazli i makedonskiot multi-kulturizmot, Godi{nik na Institutot za sociolo{ki i politi~-ko-pravni istraùvawa, Skopje. Vankovska, Biljana (2002): Tekovni perspektivi vrz sostojbite vo Makedonija. Fondacija Institut otvoreno op{estvo, Kance-larija Skopje, str.11-12. Vankovska, Biljana (2006): Spravuvawe so konfliktnoto minato: zo{to i kako da se stori toa?, Evro-Balkan Pres, Skopje Vankovska, Biljana (2007): Politi~ki sistem. Bomat Grafiks, Skopje, str.197-198. Georgieva, Lidija (2005): Partneri vo mir i prevencija, Preven-cija na konflikti i gradewe na mirot; postkonfliktni dile-mi za Makedonija.Fondacija Fridrih Ebert, Kancelarija Skopje. Gzim,Ostreni (2006): Kriti~ko sogleduvawe na deloto Vojnata vo Makedonija vo 2001 godina, Skopje. Gocevski, Trajan, Ortakovski Vladimir i Georgieva Lidija (1999): „Razre{uvawe i transformacija na konfliktite“, Make-donska riznica, Kumanovo, str.458-459. Dimitrov, Nikola (2006): Makedonija vo NATO. Forum-analiti-ka, Skopje. Izve{taj na Generalniot sekretar, ON dokument A/54/1, parag-raf 41. Izve{taj na Generalniot sekretar, S/XX OF 22 March 1995.


224

Kuzmanovski, Sa{o. (2002): Dodeka konfliktot moè{e da se zapre. Vorldbuk, Skopje, str.63. Mehmeti, Ermira. (2008): Implementacija na Ohridskiot ramko-ven dogovor. Fondacija Fridrih Ebert, Kancelarija Skopje, str.95-125. Mileski, Toni (2005): Makedonija-Rubikova kocka na Balkanot. Filozofski fakultet, Skopje, str.51. Mitevski, Man~o (2008): 2001 Vojna so dve lica. Kultura, Skopje.

Mitrevska, Marina (2007): Ulogata na me|unarodnata zaednica vo re{avaweto na konfliktot vo Republika Makedonija. Godi-{en zbornik na Filozofski fakultet, Skopje, str. 523-540. Nasteska, Marina (2005): OBSE vo Republika Makedonija, osobe-no za vreme na bezbednosnata kriza vo 2001 godina. Filozofski fakultet, Skopje, str.188. Nacev, Zoran i Na~evski Ratko (2000): Vojna, mir i bezbednost. Makedonska riznica, Kumanovo, str.418. Odluka na Vlada na Republika Makedonija za operacijata Su{-tinska ètva, 15.08.2001. Ohridski ramkoven dogovor, 13 avgust 2001. Pilot Plan za vleguvawe na bezbednosnite sili vo pet sela, Vla-da na Republika Makedonija, 21.08.2001. Plan za vra}awe na bezbednosnite sili na Republika Makedonija vo porane{nite krizni regioni i za vra}awe na raselenoto nase-lenie, Vlada na Republika Makedonija, 04.12.2001. Plan za implementacija na Ohridskiot ramkoven dogovor, Vlada na Republika Makedonija, dekemvri 2002 I januari 2003 godina.

LITERATURA

225

Programa na aktivnosti za ekonomska revitalizacija na pora-ne{nite krizni regioni, Vlada na Republika Makedonija, 29.09.2003. Rezolucija na Sovetot za bezbednost (1992): br.795 od 11 dekemvri. Rezolucija na Sovetot za bezbednost (1996): br.1046 od 13 fevrua-ri. Rezolucija na Sovetot za bezbednost (1997): od 28 maj. Rezolucija na Sovetot za bezbednost (1998): br.1186 od 21 juli.

Ruìn, Nano (2003): Makedonija vo NATO. Sovremena makedonska odbrana. Skopje, 78-81. Ruìn, Nano (2005): NATO pred novite predizvici i perspekti-vite na Republika Makedonija, Fondacija Fridrih Ebert, Kance-larija Skopje. Siljanovska, Gordana i Mitkov Vladimir (2000): Lokalna samo-uprava. Magor, Skopje. Simovska, Emilija, Gaber Nata{a i Babunski Klime (2001): Po-liti~kata kultura na gra|anite vo Republika Makedonija. In-stitut za sociolo{ki i politi~ko-pravni istraùvawa, Skopje. Simoska, Emilija, Naj~eska Mirjana i Gaber Nata{a (2001): Iz-vorite i faktorite na me|uetni~kata ne(tolerancija vo pro-cesite na obrazovanieto. Institut za sociolo{ki i politi~ko-pravni istraùvawa, Skopje. Slavevski, Stojan (2004): Prevencija na societalnata bezbednos-na dilema: pome|u konstruktivizmot i liberalizmot. Preven-cija na konflikti, Fondacija Fridrih Ebert, Kancelarija Skop-je, str.162 Sokalski, Henri (2004): Kon erata na prevencija: pogled na prak-ti~arot. Prevencija na konflikt. Skopje: Fondacija Fridrih Ebert, Kancelarija Skopje, str.62.


226

Fiti, Taki (2004): Ekonomskata filozofija na MMF-osnova za ekonomski rast ili pogre{en koncept?. Makedonija vo globali-zacija, Ekonomski fakultet, Skopje, str.71-89. Fr~kovski, Qubomir (2007): kolumna vo vesnikot Dnevnik, 25.09.2007, Skopje. Cvetanova, Ganka (2006): Kulturnite razliki i op{testvenata integracija vo Republika Makedonija. Institut za sociolo{ki i politi~ko pravni istraùvawa, Skopje. Ackermann, Alice. (1999): Making Peace Prevail: Preventing Violent Conflict in Macedonia . Syracuse, NY,Syracuse University Press. Adamson, Kevin in Dejan Jović (2004): The Macedonian-Albanian political frontier: the re-articulation of post-Yugoslav political identities. Nations and nationalism 10(3), 293–311. Andrassy, Juraj (1990): Međunarodno pravo. Školska knjiga, Zagreb. Annan, Kofi A. (2000): Millennium Report of the UN Secretary General: We, the Peoples, Role of the UN in 21st Century . Available at http://www.unmillenniumproject.org/reports/fullreport.htm (5. maj 2008). Atanasov, Peter (2006): The Progress of the »Ohrid Process« in Macedonia. In: Jean-Jacques de Dardel, Gustav Gustenau and Plamen Pantev (eds.): Post-Conflict Rehabilitation. Lessons from South East Europe and Strategic Consequences for the Euro-Atlantic Community. Dunaj, Sofija: National Defence Academy and Bureau for Security Policy. Available at http://www.bundesheer.at/pdf_pool/publikationen/10_wg_pcr_atanasov_120.pdf (30. maj 2008). Ayoob, Mohamed (1993): Squaring the Circle: Collective Security in a System of States, pp. 45–63. In: Thomas G. Weiss (ed.): Collective Security in a Changing World. Lynne Rienner Publishers, Boulder & London. Badinter, Robert (2001): Une approche trop ethnique risquerait d'aggraver le mal actuel, Le Mond, le 29 juin, p.3.

LITERATURA

227

Baylis, John in Steve Smith (2001): The globalization of world politics: an introduction to international relations. Oxford, New York: Oxford University Press. Benko, Vlado (1997): Zgodovina mednarodnih odnosov. Znanstveno in pu-blicistično središče, Ljubljana. Bercovitch, Jacob and Judith Fretter. (2007): “Studying International Mediation: Developing Data Sets on Mediation, Looking for Patterns, and Searching for Answers,“ International Negotiation, vol. 12, no. 2 Booth, Ken (1990): Steps Towards Stable Peace in Europe: A Theory and Practice of Coexistence, International Affairs, January. Booth, Ken (1991): Security Emancipation, Review of International Studies 17 (4), pp. 313-326. Brown, Harold (1983): Thinking about National Security. Boulder, Colorado: Westview Press. Buzan, Barry in Ole Wæver, Jaap de Wilde (1998): Security. A New Framework for Analysis. London: Lynne Rienner Publishers. Buzan, Barry (1991): People States & Fear. Harvester Wheatsheaf, New York, London, Toronto, Sydney, Tokyo, Singapore. Claude, Jr. L. Inis (1956): Swords into Plowshares. The Problems and Pro-gress of International Organization. Random House, New York. Crawford, J. (1998): The Causes of Cultural Conflict: An Institutional Approach. in Crawford, B. and Ronnie D. Lipschutz, eds. The Myth of “Ethnic Conflict: Politics, Economics and “Cultural“ Violence. Berkeley, UC Berkeley Press. Danforth, Loring M. (1995): Macedonian conflict. Ethnic nationalism in a transnational world. New Jersey: Princeton University Press. Daskalovski, Zidas (2006): Walking on the Edge: Consolidating Multiethnic Macedonia. 1989-2004, NG: Globic Press, p.55.


228

Deutsch, Karl (1978): The Analysis of International Relations. New Jersey: Prentice Hall. Dimitrijevic, Vojin (1973) The Concept of Security in International Relations, Beograd: Savremena Administracija. Doehring, Karl (1991): Kollektive Sicherheit. In: Wolfrum Rudiger (ed.): Handbuch Vereinte Nationen. Verlag Dokumentation, Munchen. El-Sadat, Anwar. (1977): In Search of Identity. New York, Harper Row. European Commission (2008): Communication from the Commission to the European Parliament and the Council. Western Balkans: Enhancing the European Perspective. Available at http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/balkans_communication/western_ balkans_communication_050308_en.pdf (28. maj 2008). Framework Agreement (2001), signed 13 August 2001. Available at http://www.coe.int/t/e/legal_affairs/legal_cooperation/police_and_internal_security/OHRID%20Agreement%2013august2001.asp (5. maj 2008). Gabrič, Melita (2006): Mediation as means of transforming a violent conflict: a case study of the mediation in the Macedonian conflict. PhD dissertation. Ljubljana: Faculty of Social Sciences/University of Ljubljana. Ginifer, Jeremy and Espen Barth Eide: „The Ethnicity Factor and the Prevention of Conflict Outbreaks in „Preventive Action in Teory and Practice“, The Skopje Papers, pp.77-93. Gounev, Philip (2003): Stabilizing Macedonia: conflict prevention, development and organized crime: Stability will not come to Macedonia until its rampant organized crime is addressed. Journal of International Affairs 57(1), str. 229–244. Greco, Ettore (1999): Conflict Prevention in Macedonia. V Conflict Prevention Policy of the European Union. Conflict Prevention Network, Yearbook 1998/99 of the Conflict Prevention Network. Baden Baden: European Commission.

LITERATURA

229

Grizold, Anton, Marina Mitrevska , Anthony Wanis-St.John (2007): Prevention And Conflict Management In Intrastate Contexts: The Case Of Macedonia. Working paper. International Seminar: Security And Cooperation In South-eastern Europe, Dubrovnik, Croatia. Grizold, Anton (2005): Slovenija v spremenjenem varnostnem okolju: k razvoju obrambno zaščitnega sistema: izzivi in spodbude. Ljubljana: Faculty of Social Sciences. Grizold, Anton (1992): Oblikovanje Slovenske nacionalne varnosti. In: An-ton Grizold (ed.): Razpotja nacionalne varnosti. Fakulteta za družbene vede, Ljubljana, str. 59–93. Grizold, Anton (1994a): The Concept Of National Security in The Contem-porary World. International Journal on World Peace, Vol. XI (September 1994) 3, pp. 37–53. Grizold, Anton (1994b): Institutionalization of the Prevention and Solution of Conflicts Between States. Teorija in praksa, 31, 5-6, pp. 452–468. Grizold, Anton (1996a): Posameznikova varnost in obveščevalne službe. Zbornik strokovno-znanstvenih razprav. Ministrstvo za notranje zadeve Re-publike Slovenije, Ljubljana, pp. 108–115. Grizold, Anton (1996b): Varnost malih držav v okviru novega evropskega varnostnega okolja. In: Anton Kramberger (ed.), Slovenska Država, Družba in Javnost. Fakulteta za družbene vede, Ljubljana, pp. 65–74. Haftendorn, Helga (1991): The Security Puzzle: Theory Building in Interna-tional Security. International Studies Quarterly 35(1), pp. 3–17. Hampson, Fen Osler and David Malone (2002 eds.): From Reaction to Conflict Prevention: Opportunities for the UN System. Boulder, CO, Lynne Rienner Press. Herz, H. John (1950): Idealist internationalism and the security dilemma. World Politics, 3 (1950) 2. Hewedy, Amin (1989): Militarization and Security in the Middle East, London: Pinter Publishers.


230

Hinley, F. H. (1963): Power and Pursuit of Peace. Cambridge University Press, Cambridge. Hoffmann, Stanley (1972): Weighting the Balance of Power. Foreign Affairs. July 1950. Hollins, Harry B., Averill L. Powers, Mark Sommer ( 1989): The Qonquest of War. San Francisco and London: Westview Press. Holsti, J. Kal (1996): War, the State and the State of War. Cambridge: Cambridge University Press. International Crisis Group (2001): The Macedonian Question: Reform or Rebellion? International Crisis Group Balkans Report 109, April. Available at http://www.reliefweb.int/library/documents/2001/icg-fyrom-05apr.pdf (3. maj 2008). International Crisis Group (2002): Macedonia's Public Secret: how corruption drags the country down. ICG Balkans Report 133. Available at http://www1.worldbank.org/publicsector/anticorrupt/Macedonia(Crisisweb).pdf (10. maj 2008). Jentleson, Bruce W. (2003): The realism of preventive statecraft. In: David Carment in Albrecht Schnabel (ur.): Conflict Prevention: Path to Peace or Grand Illusion? Tokyo, New York, Paris: United Nations University Press. Jervis, Robert (1976); Perception and Misperception in International politics. Princeton: Princeton University Press. Kaldor, Mary (2006): New and old wars: Organized Violence in a Global Era. 2nd edition, Cambridge: Polity Press. Karabeg, Omer (2001): War in Macedonia: Imported Terrorism or An Internal Rebellion? (Part 1). South Slavic Report 3(33). Radio Free Europe / Radio Liberty, 20 September 2001. Kelman, Herbert. (2007) : “Social Psychological Dimensions of International Conflict,“ in I. William Zartman, ed., Peacemaking in International Conflict Washington DC, United States Institute of Peace Press.

LITERATURA

231

Kissinger, Henry A. (1994): Diplomacy. Simon & Schuster, London. Krause, L.B. and Joseph Nye (1975): Reflections on the Economics and Politics of International Economic Organizations.In: C.F.Bergsten and L.B.Krause (eds): World Politics and International Economics. Washington D.C.:Brookings Institution. Krell, Gert (1979):“The Development of the concept of security.“ Arbeitspaper 3. Frankfurt: Peace Research Institute. Lippman, Walter. (1943): US Foreign Policy. Boston. Lowenhard, Percy (1991): Is war Inevitable, International Journal on World Peace, March. Lund, Michael S. (1996): “Early Warning and Preventive Diplomacy,“ in Chester Crocker, Fen Osler Hampson and Pamela Aall, eds., Managing Global Chaos Washington DC, United States Institute of Peace Press, Mangold, Peter (1990): National Security and International Relations. Rou-tledge, New York. Miletic, Andreja (1978): National Interests in the US Theory of International Relations. Sarajevo, Beograd: Savremena Administracija, pp. 131-169 and 193-217. Mitrevska, Marina (2001): Kosovo crisis: Lessons learnt in crisis management, PFP, Consotrium, National Defence Academy Vienna, Faculty of Philosophy, Institute of Defence, University of Skopje, Vienna, p.61-69. Mlinar, Zdravko (1991): Sovereignty, Interdependence and Menace, Theory and Practice, October-November, pp. 1163-1174. Nicholson, Michael (1998): Realism and utopianism revisited. In: Tim Dunne, Michael Cox in Ken Booth (ur.): The Eighty Years' Crisis: International Relations 1919–1999. Cambridge: Cambridge University Press. Nobilo, Mario (1988): The Concept of Security in the Terminology of International Relations. Political Thought, October-December.


232

Nye, Joseph S., Jr. (1991): The Changing Nature of World Power, PREGLED, January. OSCE Latest News Release, 25 may 2001. Osmanczyk, Edmund (ed.) (1985): The Encyclopedia of the UN and Interna-tional Agreements. Taylor and Francis, Philadelphia – London. Parew, James and Bennett ,Christopher (2006): NATO: sevolving operations. NATO Review, Spring, 3. Park, Hueng-Soon (1993): Collective Security and International Order: The Role of the United Nations in the Korean (1950) and the Persian Gulf War (1990). University of South Carolina. Petroska-Beska, Violeta and Mirjana Najcevska (2004): Macedonia: Understanding History, Preventing Future Conflict. United States Institute of Peace, Special Report 115, February. Available at http://www.usip.org/pubs/specialreports/sr115.pdf (15. June 2008). Potemkin, V.P. (ed.) (1947): Zgodovina diplomacije, 1. zvezek. Državna za-ložba Slovenije, Ljubljana. Potemkin, V.P. (ed.) (1948): Zgodovina diplomacije, 3. zvezek. DZS, Lju-bljana. Schiffer, Walter (1954): The Legal Community of Mankind: A Critical Analysis of the Modern World Organization. Columbia University Press, New York. Schnabel, A.(2001): Southeast European Security. Threats, Responses, Chalenges, Nova. Shultz, Richard, Roy Godson, Ted Greenwood (1993 eds.): Security Studies for the 1990’s. Washington D.C., New York: Brassey’s. Sokalski, Henryk (2003): An Ounce of Prevention: Macedonia and the UN Experience in Preventive Diplomacy. Washington DC,United States Institute of Peace Press.

LITERATURA

233

Source: EBRD (2002): Transition Report 2003, London 2003: 56-59, 147. South East European Times (2006): Macedonian police finds illegal arms depot in Tetovo region. 27. 3. Available at http://www.setimes.com/cocoon/setimes/xhtml/en_GB/features/setimes/newsbriefs/2006/03/27/nb-06 (10. maj 2008). Stedman, J. Stephen (1995): Alchemy for a New World Order: Overselling ‘Preventive Diplomacy’. Foreign Affairs, vol. 74, no. 3 May/June Stein Wrightson, Patricia and Alice Ackermann (1994) in: Michael T. Klare (ed.) Peace and World Security Studies. Stermec, Renata (2004): Vloga OZN pri reševanju krize v Makedoniji od leta 1991 do 1999. Undergraduate thesis. Ljubljana: Faculty of Social Sciences/University of Lljubljana. Symonides, Janus (1989): The General State of European Security. In: Ro-bert D. Blackwill, F. Stephen Larrabee (ed.): Conventional Arms Control and East-West Security. Clarendon Press, Oxford, New York. Tatalović, Siniša (1999): Etnični konflikti in varnost Makedonije. Ljubljana: Teorija in praksa 36(6), 1041–1052. The Blue Helmets (1990): A Review of United Nations Peace keeping. Uni-ted Nations Department of Public Information, August. Topperwein, Nicole (2001): Nation-State and Normative Diversity. Fribourg: Institut du Federalisme. Touval, Saadia and I. William Zartman (2001): International Mediation in the Post Cold War World in Chester Crocker, Fen Osler Hampson and Pamela Aall, eds., Turbulent Peace. Washington, DC,United States Institute of Peace Press. Tuhina, Gjeraqina (2008): NATO Blames Macedonia for Bid Rejection. Balkan Insight, 4 April. Available at http://www.balkaninsight.com/en/main/news/9147/ (1. maj 2008).


234

Türk, Danilo (1984): Načelo neintervencije v mednarodnih odnosih in v me-dnarodnem pravu. Mladinska knjiga, Ljubljana. Ullman, H. Richard (1991): Securing Europe. Twentieth Century Fund, Inc., Twickenham. UNDP (2006): Early Warning Report Kosovo. Report 15. Available at http://www.kosovo.undp.org/repository/docs/EWR15FinalENG.pdf (3. maj 2008). United Nations Security Council Resolution 1244 of june 10, 1999, Annex 2.5, Paragraph 10. Ustanovna listina Združenih narodov in statut Meddržavnega sodišča (1992). Društvo za združene narode za Republiko Slovenijo, Ljubljana. Vankovska, Biljana (2003): Ten Years of Virtual Reality: Macedonian State-Building and Security Sector Reform. In: Anton Grizold (ed.): Security and Cooperation in South-eastern Europe. Security Studies Collection. Ljubljana: Faculty of Social Sciences. Väyrynen, Raimo (2003): Challenges to preventive action: The cases of Kosovo and Macedonia. In: David Carment and Albrecht Schnabel (eds.): Conflict Prevention: Path to Peace or Grand Illusion? Tokyo, New York, Paris: United Nations University Press. Wolfers, Arnold (1952): National Security as an Ambiguous Symbol. Political Science Quarterly, Vol. 67, No.4. December 1952, pp. 167-168. Wolfers, Arnold (1962): National Security as an Ambiguous Symbol. Discord and Collaboration 7. Baltimore, John Hopkins University. Zartman, I. William. (2005): Cowardly Lions: Missed Opportunities to Prevent Deadly Conflict and State Collapse Lynne Rienner. Zartman, I. William. (2007 ed.): Peacemaking in International Conflict. Washington DC, United States Institute of Peace Press, rev’d ed.

235

Shënime për autorët Prof. Dr. Marina Mitrevska është profesoreshë ordinere në Fakultetin Filozofik, Universiteti “Shën Cirili e Metodi” në Shkup, Republika e Maqedonisë, Udhëheqëse e projektit kërkimoro-shkencor: “Sfidat euroatlantike dhe roli i Parlamentit të Republikës së Maqedonisë”, dhe kryetare e Qendrës për Integrime euroatlantike dhe demokraci. Ka publikuar më tepër artikuj dhe libra shkencorë – profesional në mesin e të cilave po i përmendim: Kosovo crisis: Lessons learnt in crisis management, PFP Consotrium, National Defence Academy Vienna, Faculty of Philosophu, Institute of Defence, University of Skopje, Vienna, p.61-69, 2001; “Menaxhimi i krizës”, Evropa ’92, Shkup, 2005 “Mbrojtja civile”, Thesari i Maqedonisë, Kumanovë, 2006; “Menaxhimi i krizës-2”, Fakulteti Filozofik, Shkup, 2008.

Prof. Dr. Anton Grizold është profesor ordiner në Fakultetin e Shkencave Shoqërore në Universitetin e Lubjanës – Republika e Sllovenisë. Nga viti 2007 është dekan i fakultetit në fjalë. Nga viti 2001 deri në vitin 2004 ka qenë Ministër i Mbrojtjes të Republikës së Sllovenisë. Ka publikuar më tepër artikuj shkencor-profesionalë dhe dhjetëra libra, në mesin e të cilëve do t’i përmendim: Siguria ndërkombëtare”, Fakulteti i Shkencave Politike pranë Universiteti në Zagreb – Zagreb, 1997; “„Evropska varnost“, Fakulteta za druzbene vede, Ljibljana, 1999; „Varnosne politike velesil“, Fakultet za druzbene vede, Ljubljana, 2000; „Suvremene sigurnosne politike“, Golden marketing-tehnicka knjiga, Zagreb, 2008.

Prof. Dr. Vllado Buçkovski është profesor ordiner në Fakultetin Juridik të Universitetit “Shën Cirili e Metodi” në Shkup, Republika e Maqedonisë. Ish-Kryetar i Qeverisë së Republikës së Maqedonisë dhe ish-ministër i Mbrojtjes në Qeverinë e Republikës së Maqedonisë. Ka publikuar më tepër artikuj shkencor-profesional si dhe libra, në mes të cilëve do t’i nënvizojmë: Maqedonia në NATO”, Mbrojtja Bashkëkohore Maqedonase, Ministria e Mbrojtjes, Shkup, 2005; “Menaxhimi i krizës në Republikën e Maqedonisë”, Mbrojtja Bashkëkohore Maqedonase, Ministria e Mbrojtjes, Shkup, 2005.

Doc. Dr. Entony Vanis është docent i Shkollës për marrëdhënie ndërkombëtare, Universiteti Amerikan, Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Ai është i angazhuar si hulumtues në “Qendrën ndërkombëtare për zgjidhjen e konflikteve” pranë Universitetit të Kolumbisë. Ka botuar më tepër artikuj libra me përmbajtje shkencore-profesionale, nga të cilat do të përmendim: “Back Channel Negotiation: International Bargaining in the Shadows,” 2006; “Cultural Pathways in Conflict Resolution,” in Moffitt and Bordone, eds., Handbook of Dispute Resolution (Jossey-Bass, 2005 ;“The National Security Council: Tool of Presidential Crisis Management” Journal of Public and International Affairs, vol. 9, no. 1 1998 ;“Thinking Globally and Acting Locally,” Review Essay of Negotiating Globally, by J. Brett and Reaching for Higher Ground in Conflict Resolution, by F. Dukes, M. Piscolish and J. Stephens Negotiation Journal, vol. 19, no. 3 ,2003.

Marina Mitrevska - Anton Grizold - Vllado BuçkovskiEntoni Vanis

Documents

parandalimi dhe menaxhimi i konflikteve