/I

o ANDELIC

goviste, varos i qrad u srednioviehovnoi BosniPrilog tipologiji naselja

LE MARCHE, LA BOURGADE ET LA VILLE EN BOSNIE MEDIEVALE

Supplement a. lo, typologie des locutttes

Proucavanjem naselja, posebno pitanjem njihove kategorizacije, obicno se bavitnologija i antropogeografija. U nesto manjoj mjeri ovu problematiku tretira ekonom-

ska geografija, povijest arhitekture (urbanizam), zatim opea historija i neke druge na-uke. Medutim, kada je rijec 0 naseljima sr ednjovjekovne Bosne, ove naucne disciplinesu dobrim dijelom nemocne. Njihova sredstva nisu dovoljna da problem kategorizacijenaseljenih mjesta cjelovito rasprave i dokumentiraju. Stoga se namece potreba de: iarheologija ovdje ucestvuje svojim metoda ma rada.

Prvi i najvazniji kriterij za tipolosko razvrstavanje naselja jest privredna dje-latnost ljudi koji u naselju zive. Karakter ekonomike direktno se odrazava na samomnaselju, pa odreduje i njegovu vrstu. Za epohu srednjega vijeka vazan kriterij kate-gorizacije, zapravo uze tipologije, predstav lja i polozaj naselja u drustvenorn organi-zmu, odnosno njegov pravni status shvacen u najsirern smislu r ijeci (kao svjesna inter-vencija drustva u formiranju i organizaciji naselja).

U ovome radu pokusaji kategorizacije naselja vrsice se prvenstveno prema kri-teriju privredne djelatnosti stanovnika, s tim da ce uza tipologija voditi racuna i 0pravnom statusu naselja. Prema takvom It riteriju mogu se izdvojiti ove osnovne vrstcnaselja u srednjovjekovnoj Bosni: selo, kat un, zanatlijsko naselje, trgoviste, varos, grad,grad-varos. U ovom radu razmatrace se samo problem kategorizacije trgovista, varosi,grada i grada-varcsi zbog toga sto se na ove vrste naselja mogu u vecoj mjeri prim i-jeniti metode arheologije, nego, na primjer, u razmatranju tipologije sela i katuna. Po-red toga, upravo pojmovi trgovista, varosi i grada jos nisu rascisceni u nasoj historiogra-fiji, pa ce biti od koristi da se na pojedinim historijsko-pravnim podrucjima, pokusaju Iik-sirati sadrzaji ovih pojmova kao historijskih pojava. U okviru samih arheoloskih istra-zivanja, ova preliminarna kategorizacija, oclnosno tipologija jednog dijela naselja u sred-njovjekovnoj Bosni, trebalo bi da posluzi kao uvod u sistematski rad sirih razmjera usvome domenu.

Kronoloski okvir, u kojemu se krecu ova razmatranja, obuhvaca vrijeme odXII do XV vijeka, tj. uglavnom vrijeme fomiranja i zivota srednjovjekovne bosan-ske drzave. Dokumentarna grada prikupljena je samo na podrucju koje je u tome histo-rijskom periodu ulazilo u sastav Bosne,

12*

/(

180 PAVAO ANDELIC

TrgoviSte

Kao sto se iz samog imena vidi, privrednu osnovu naselja eini trgovaIatnost. Kako zanatski proizvodi po pravilu imaju robni karakter, to njihov Ptakode zahtijeva trgovacku aktivnost; stoga su u uslovima srednjega vijeka trgzanatstvo usko vezani.

Fizionomija trgovista kao naselja stoji u direktnoj ovisnosti od nacina _nja i organizacije zanatske djelatnosti, Da bi se sa razumijevanjem mogao prativitak trgovista kao historijske pojave, potrebno je prije toga ukazati na osnovneu razvoju tehnike trgovackog i zanatskog poslovanja, koliko se to moze pratiti unjovjekovnoj Bosni.

Jedan od najprimitivnijih oblika trgovine je naturalna razmjena dobara.snici u razmjeni su uglavnorn sami proizvodaci, koji su istovremeno i potrosaci.trgovanja nije nicim poblize odredeno, ali je to obicno prebivaliste jednog od uce

Uvodenjem novca kao sredstva razmjene u prvo vrijeme dolazi do tzv. pone trgovine. Ovdje se petrosae jasno odvaja od proizvodaca, a kao vazan ucesnikvljuje se profesionalni trgovac. Trgovanje se odvija vecim dijelom u mjestu pro'daea, odnsono potrosaca",

Neposredno visu fazu u sistemu razmjene dobara predstavlja sajamska L.-E=-vina ~ organizirani sastanci u svrhu trgovanja. Takvi sastanci su sajam, vasar, pana-dur i slicno; oni se obicno odrzavaju jedanput ili dvaput godisnje u -olizini utvrdnih gradova, znacajnijih crkava ili u vecim naseljima. Uloga posrednika-trgovca znat-no je ojacana u odnosu na ranije stanje: on doduse, jos uvijek putuje sa svojom roborzali vise od sajma do sajma nego od potrosaca do potrosaca".

Kao posljedica opceg ekonomskog razvoja, nastaje i potreba povecanja robnrazmjene. Zbog toga se sastanci u svrhu trgovanja odrzavaju sve eesce., da bi se konac-no uveo sistem nedjeljnih trgova (tjedni ili nedjeljni sajam, trg, pijaca, pazar i sl.), Laovaj- sistem trgovackog poslovanja najbolji je naziv periodicna trgovina. Izmedu uee-snika u trgovackoj razmjeni najvecu korist od ovakve organizacije dobili su profesio-nalni trgovci, koji se sada mogu u pojedinim mjestima duze zadrzavati, podizati skla-dista trgovacke robe, pa osnivati i staln a n aselja+,

Dalji i, u okviru srednjeg vijeka, zadnji stepen razvoja sistema trgovaekog po-slovanja predstavlja trgovanje u stalnim radnjama tzv. stacionirana trgovina. Trgo-vanje se ovdje obavlja svakodnevno, i to u lokalu profesionalnog trgovca. U odnosu naproizvodaca i potrosaca, polozaj posrednika-trgovca ovdje je dobio jos vecu prednost",

1 Relikti ove prastare trgovacke razmjene jos uvijek se mogu primijetiti u Bosni. Nijerijedak sluca] da se na bosanskom selu vrriednost oznacuje brojem volova, brava i sl. Razmjenavoca za zito, vunu, sir i maslo jos uvijek se susrece u planinskim krajevima oko Fojnice, Kre-seva i Konjica.

2 Putujuci trgovci u srednjovjekovnoj Bosni su pretezno Dubrovcani, zatim stanov-nici drugih primorskih gradova i Mlecani, Sve trgovacke povelje bosanskih vladara govore 0trgovcima koji sa -svoiom robom putuju po Bosni. Od domaceg stanovniStva u ovoj trgovini ne-sto aktivnije sudjeIuju Vlasi, koji se uz transport povremeno bave i preprodajom trgo-vacke robe.

3 M. Ve g 0 je utvrdio da se u prvoj polovini XIV vijeka kod crkve sv. Jurja blizudanasnjeg Citluka u Hercegovini odrzavao godiSnji sajam 0 Jurjevu. Tu je i do danas saeuvantoponim SajmiSte CGZM Arheologija 1959, 223). Panadur kod Srebrenice spominje se 1427. g.(Ji r e c e k, Istorija Srba, Beograd 1923, 226). 'I'oponomasticka grada nesto je bogatija: Poznatoje staro groblje na Sajmistu kod Listice (A. Ben a c, Siroki Brijeg, Sarajevo 1952, 2);u okolini Visokog zabiljezena su tri Panadurisca i jedan Iokalitet Panaduri (M. F i lip 0 vie,Visocka nahija u 25. xnjizi Naselja, Beograd 1928, 459, 416, 640, 643). Panadurisca sam zabi-Ijezio i u okolini Srebrenice i Kaknja. GodiSnji sajmovi ili vasari koji se i danas odrzavaju usvim starijim varoskim naseljima Bosne predstavIjaju relikte stare sajamske trgovine, Iz su-sjednih oblasti mogao bi se u tome pravcu pr ikupiti bogat komparativni materija1.

4 Dokumentacija 0 trgovistima iznosice se postepeno tokom izlaganja. N. K I a i c podpojmom pertodicne trgovine obuhvaca i razmjenu na godisnjim sajmovima.

5 Stacionirana trgovina cini privrednu osnovu varosi pa ce se odgovarajuca doku-mentacija donijeti prilikom izIaganja 0 varosi.

"

sla jekog p(one atizvodi:djeljnstalni}

ga jestatir;

odrazmjetuorgarove j

uticamulitakostalrvanjdjel,

lje,selj.nasistvenaseko

Bretrgdastaskrviina

dem

ljim0'

r

S"\i

1

/I

TRGOVISTE, VAROS I GRAD U SREDNJOVJEKOVNOJ BOSNl 181

Zbog robnog karaktera svojih proizvoda, organizaeija zanatske djelatnosti pro-sla je sve razvojne faze koje smo istakli prilikom prikazivanja razvoja tehnike trgovac-kog poslovanja. U prvoj fazi zanatlije direktno razmjenjuju svoje proizvode i usluge zaone artikle koji su im potrebni za zivot. U drugoj fazi zanatlija putuje sa svojim pro-izvodima da bi ih rasprodao (za novae). OdrZavanje godisnjih sajmova i, kasnije, ne-djeljnih trgova gotovo se ne moze ni zamisliti bez ucesca zanatlija. Konacno, otvaranjestalnih trgovina i stalnih zanatskih radnji tece potpuno paralelno", -

Iako navedeni opis predstavlja sliku opceg razvitka trgovackog prometa, ipakga je trebalo navesti jer se svaka od spomenutih faza razvoja moze i pojedinacno ken-statirati u srednjovjekovnoj Bosni.

Organizaeija trgovackog poslovanja, zapravo oblik te organizaeije, direktno seodrazava i na fizionomiji naselja gdje se trgovina obavlja. U epohi naturalne raz-mjene i sistema pokretne trgovine znacaj trgovackog prometa je tako malen, a samaorganizaeija trgovine u svemu se prilagodava postojecim formam a naselja. Zbog toga,ove forme trgovanja ne vrse nikakav utieaj na fizionomiju naselja.

Sajamska trgovina jos uvijek ne mijenja osnovni karakter naselja, ali je njezinutieaj na fizionomiju naselja vrlo snazan. U ekonomskom pogledu, godisnji sajmovi sti-muliraju razvoj naselja u kome se odrZavaju; urbanisticki, sajamska trgovina djelujetako sto se u samome naselju ili u njegovoj neposrednoj blizini formira prostor kojistalno sluzi za odrZavanje sajmova. Sa pravnog aspekta znacajno je da pravo odrza-vanja sajmova predstavlja u feudalnom sistemu odredeni privilegij koji redovno po-djeljuju vladari",

Periodiena trgovina vec predstavlja tako vazan faktor u opcoj ekonomiei zem-lje, da ona formira i posebnu vrstu naselja prilagodenu svojim potrebama. Takva na-selja nastaju kao trgovacka vec u samome pocetku, ili cesce tako sto vei: postojecanaselja poprime trgovacki karakter. Trgovei i zanatlije postaju, ekonomski pa i dru-stveno, najsnazniji elemenat u naselju, te se takvoj situaciji prilagodava i sam nazivnaselja-trgoviste, Sada je moguce formu1irati i blizu definieiju: trgoviste je naselje Ci3uekonomsku osnovu . cini trgovacka djelatnost periodicnog karaktera.

Medu stanovnistvom bosanskih trgovista mogu se izdvojiti tri osnovne grupe.Brojcano najmanja, ali ekonomski i organizaciono najsnaznija je redovno kolonija stranihtrgovaea, zanatlija i drugih poslovnih ljudi, Za etnicki sastav ove grupe karakteristicno jeda u njoj daleko pretezu Dubrovcani, ali je bilo u manjem broju i drugih stranaea (go-sta)", Drugu grupu sacinjavaju domaci trgovei i zanatlije. Na zalost, 0 broju, ekonom-skoj snazi i organizaeiji ove grupe znamo vrlo malo", 'I'reca skupina stanovnistva u trgo-vistu jesu zemljoradniei; u vecini trgovista oni su brojcano najjaCi, ali njihov polozaj unaselju nije moguce blize odrediti na temelju podataka kojima danas raspolazemo".

Za urbanisticki izgled trgovista karakteristicni su ovi elementi: stambene zgra-de trgovaea i zanatlija, vjerovatno grupisane u manjim kvartovima i rasporedene pre-ma etnickoj pripadnosti; magazini sa trgovackom rob om i zanatske radionice!'. Poseb-

6 Relikti svih nabrojanih nacina plasmana zanatskih proizvoda mogu se jos uvijekkonstatirati u predjelima eentralne Bosne. Navodim kao primjer putujuce zanatlije, medu 1;:0-jima ima mnogo Cigana, ali i drugog stanovnistva. Od starijih Ijudi na selima i danas semoze saznati ponesto 0 putujucim terzijama, brdarima, stolarima i dr. Etnografski studij uovome praveu mogao bi dati vrlo vrijedne rezultate.

7 Vise podataka 0 sajamskoj trgovini na podrucju Srbije ima kod J ire c e k a, Isto-rija Srba Ill, 225-226.

8 Dubrovacke kolonije postojale su u: Olovu, Jajcu, Borcu, Visegradu, Gorazdu, Kre-sevu, Fojniei, Vrhbosni, Foci, Dezevicama, Visokom i nekim drugim mjestima (D. Ko vac c-vi c, 'I'rgovina u srednjovjekovnoj Bosni, Sarajevo 1961, 65-88). Posebno organizirane saskekolonije postojale su u Srebrenici i Fojnici (M. Din i c, Za istoriju rudarstva u srednjovjekov-noj Srbiji i Bosni, Beograd 1955, 18, 20).

9 Din i c, o. c., 96; D. Ko vac e v i C, Prilog proucavanju zanatstva u srednjovjekov ..noj Bosni, GodiSnjak Istorijskog drustva NR Bosne i Hercegovine 1959, 288-295. (Za ovaj ca-sopis ubuduce upotrebljavam kraticu GID.)

10 0 poljoprivrednom stanovnistvu oosanskih trgovista u pocetku turske uprave vidiN. F i 1i P 0 v i C, Pogled na osmanski feudalizam, GID 1952, 130-140.

11 'Vidi nap. 8, te izlaganje 0 kucamas-hanovima na kraju ovoga rada.

" --..,"

/I

182 PAVAO ANDELI6

no je znacajan dio naselja otvoren prostor n a kojemu se obavljaju nedjeljoise naziva trgoviste ili trgl2. Ostali, po pravilu stariji, dio naselja zauzimanicko stanovnistvo, eventualno vlastelinski dvor, zatim crkva i dr.13 Ne treisticati da je mjesto gdje se odvija glavna privredna aktivnost-trgoviste (trg.zar) dalo glavnu znacajku i odredilo kategnriju naselja.

Ako bismo htjeli ukratko rezimirati evoluciju pojma trgoviste,'I'rgoviste je prvotno samo mjesto - slobodan prostor gdje se obavlja perivacka djelatnost, u tome stadiju razvitka trgoviste je prvenstveno ekonomskarija. Kasnije ono postaje i urbanisticka (naseobina) kategorija, najprije kaoa zatim kao naselje u cjelini.

Sa pravnog aspekta, za trgovista su karakteristicne vladarske povlaslegiji ili milosti). U okviru tih povlastica, u bosanskim trgovistima moguce jerati: relativno slobodan Iicni status stanovn ika, odreden step en politicke san:~~cvrste organizacije pojedinih etnicko-socijal nih grupav,

Pravilo je da trgovista nastaju u ekonomskirn centrima odredenog ~~ __blizini znacajnijih rudnika i u podgradima utvrdenih gradova koji fungirajuticki centri svoga kraja. Prema tome kriteriju mogu se izdvojiti i tipovi trgo

1. trgovista - centri sireg geograEskog rajona;2. trgovista uz gradove;3. trgovista u rudarskom rajonu (rudarska trgovista).

Vaznu klasifikaciju trgovista predstavlja i kategorizacija prema vrsnkog prom eta koji se u odredenom trgovistu pretezno obavlja. U tome smisluizdvojiti ovi glavni tipovi:

1. trgoviste poljoprivrednih proizvoda;2. trgoviste zanatskih proizvoda;3. rudarsko trgoviste;4. trgoviste soli.

Najstarije poznato trgovacko naselje na podrueju srednjovjekovne Boma je Neretva ili Drijeva koja je lezala kod danasnje Gabele. Kao trgoviStese spominje jos 1186. godine u mirovnom ugovoru izmedu Dubrovnika, s jedne. rekog zupana Nemanje i njegove brace Miroslava i Stracimira, s druge strane' AVAO ANDELIC

selja u gradovima trecega tip a imala su i svoju vlastitu ekonomiku, koja se sasiz privredne djelatnosti zanatlija i trgovacaw.

o pravnom statusu gradova moguce je staviti samo nekoliko napomena,je naglaseno da je veci dio gradova bio upravno-politicki centar svoga kraja. ~;-_funkcioner u gradu obicno je nosio titulu kneza i bio je, svakako, vlastelin'". Velisgradova sa svojom okolinom cinio je jednu administrativnu cjelinu'", Za org~_grada vazno je istaknuti i vec spomenuti sistem njegova odrZavanja - ukmecenagdje se grad pojavljuje kao jedna vrsta feudalnog gospodara.

Razvojni proces srednjovjekovnoga grada u Bosni mogao bi se ukratko rrati ovako: grad-utvrda, grad-upravni centar sa manjim naseljem, grad sa posnaseljems-.

Nema nikakvih blizih podataka 0 vremenu kada se pojavljuju prvi grado _podrucju srednjovjekovne Bosne i Huma. 0 gradovima koje u X vijeku spominje Fstantin Porfirogenet ne znamo gotovo nista. Sve do danas u Bosni nije otkriveno n;no slavensko gradiste, Pr vi objekti koji hi se mogli svrstati u pojam srednjovjekograda jesu neka munitiones et castra 0 kojima govori jedan podatak iz polovinejeka53. Znacajnija aktivnost u podizanju gradova zapaza se tek u prvoj polovini _vijeka, za vrijeme bana Stjepana II Kotromanicav, U Tvrtkovo doba ta se aktznatno pojacava"; a nastavlja se i kasnije, sve do dolaska Turaka.

Orijentacioni kronoloski okvir izgleda ovako: podaci XIII vijeka govore sgradovima-utvrdama. Gradovi kao politicki centri u izvorima se spominju tek odstoljeca. Sto se tice gradova sa naseljima, mislim da nijedno nije starije od pocetka _stoljeca.

Po dolasku Turaka najveci broj gradova propada. OdrZavaju se samo kaoni objekti neki gradovi uz drzavne granice i pokraj vasnijih puteva i naselja. Odskih naselja do danas su ostala samo dva: Jajce i Pocitelj. Izvjestan bro] gradova ~vrijeme zadrzava svoju upravno-politicku funkciju, ali nakon nekih 100-200 go ,.toga -nestaj e.

Podgrade. - Kako vec samo ime kaze, podgrade je naselje koje se formirispod nekog grada (utvrde). Iz imena pod grade saznajemo samo njegov geografskinos prema gradu, ali 0 ekonomskoj strukturi taj term in ne vodi raeuna. U jednojlogiji, koja se bazira na ekonomici, podgrade se ne pojavljuje kao posebna katego::.naselja: ono moze biti selo, trgoviste ili varos, vet: prema tome kakvom se privredndjelatnoscu bave njegovi stanovnici. Kao naseobinske aglomeracije, podgrada su karaz-teristicna za srednji vijek u svima slavenskim zemljama.

49 Obaveza zidanja i cuvanja gradova opcenito je poznata u Srbiji i Hrvatskoj. Nnikakve sumnje da je tako bilo i u Bosni, iak o 0 tome nema izravnih vijesti. IzdrZava::grada putem ukmecenih sela zasvjedoceno je za Livno - Bistricu 1400. g. (N0 v a k 0 v i C, 0322). Mislim da je i sistem izdrZavanja gradskih posada u prvo vrijeme turske uprave (Hoc..:..-djed, Cresnjevo, Borovac) putem ukmecenih seoskih posjeda bio preuzet od Bosanaca.

50 Poznato je vise visockih i srebrenickih knezova. Pojedinacno se zna i za neke knzove u manjim gradovima kao sto su Vrabae i Kom u Neretvi, Veletin u Zagorju i dr. S~-srecu se i drugi nazivi kao: castellanus, gradise ak i dr.

51 Podsjecam .samo na popise gradova u posjedu Hercega Stjepana polovinom XV vr-jeka (Di n i c, Zemlje Hercega sv. Save; Glas SKA 194).

52 U nasoj strucno] literaturi odavna se uvrijezio obica] da se neki manji gradovi 02-zivaju dvorcima, zamcima i sl. Takvi nazivi nemaju osnova ni terminoloski ni sadrZajno.svim slucajevima gdje se mogao provjeriti prvotni naziv, bilo putem pisanih izvora, bilo totnomastieki, nailazi se na termin grad, Dvor je nesto drugo; to je poseban objekat namijenjza stanovanje, a smjesten je na imanjima, u selima, podgradima ili u samome gradu. Ocitoovakva terrninologija bez dovoljno kontrole preuzeta iz zapadnoevropske (i to ne strucne) litrature. Ne treba posebno napominjati da je u zapadnoj Evropi odnos grad-dvor dozivio sv:specificni razvoj.

53 Nadbiskup kalocki prilikom provale u Bosnu 1246-1247. bio je podigao neka udenja koja su Bosanci brzo osvojili (F e r men d z i n, Acta Bosnae, Zagreb 1892, 14).

(;4 Bobovac i Visoki spominju se kao castra polovicom XV vijeka.55 Podsjecam samo na podizanje Novoga (kasniji Herceg-Novi),

"

jevimfunkcboljena. Ine iligrad-noms.jedin:ros ukom,ka, gskogkog (nih (puno

govo:nijeje ve

i vai

visolmar

Olovnice!haviSUdEtakvmini

ticnoturist~ jbi SEovajnik

od I

tucijgrad(bos:skirrstayvistipojariju

skih

/(

TRGOVISTE, VAROS I GRAD U SREDNJOVJEKOVNOJ BOSNI 189

Grad-Varos

Snazan razvoj varosi, s jedne, i grada, s druge strane, doyen je u nekim sluca-jevima do njihova medusobnog stapanja. Pri tome je varos dala svoju ekonomiku, a gradfunkciju politickog centra, pa se tako stvovila kvalitativno nova vrsta naselja, kojoj naj-bolje odgovara ime grad-varos" Formiranje grada-varosi moglo se vrsiti na dva naci-na. U jednom slucaju varosko naseIje dobilo je znacaj politickog centra i podiglo zidi-ne ili grad, pa kao novo naselje dobilo karakteristike grada-varosi'". U drugom slucajugrad-varos je nastao tako sto se izrnedu grada i varosi u njegovu podgradu stvorilo eko-nomsko i organizaciono jedinstvo, pa je ova urbanisticka aglomeracija dobila karakterjedinstvenog naselja'". U svojoj konacnoj formi, bez obzira na nacin postanka, grad-va-ros uglavnom odgovara njernackom terminu der Stadt i mediteranskom, u stvari antic-kom, pojmu civitas (grad). Kasnije, u vrijerne koje vec izlazi iz okvira srednjega vije-ka, grad-varos se razvija pretezno u ekonomskom pogledu, sto znaei da osobine varo-skog naselja dolaze do sve jaceg izr azaja, Od grada zadrzava se samo funkcija politic-kog centra (koja polagano gubi na svome znacaju), te irne - grad, Zidine, jedna od bit-nih osobina srednjovjekovnoga grada, kao efemeran objekat u naselju, vremenom pot-puno nestaju.

o ekonomici i etnicko-socijalnom sastavu grada-varosi nije potrebno posebnogovoriti, jer su njegovi sastavni dijelovi vec obradivani, a u periodu srednjega vijekanije bilo doslo do snaznije nivelacije stanovnistva u naselju. Jedino treba podsjetitLdaje varos aktivno sudjelovala vec pri samom nastajanju gradskog naselja.

Urbanisticki izgled grada-varosi kar akterizira gradsko naselje sa fortifikacijamai varos smjestena izvan zidina, ali u neposrednoj blizini.

U organizaciono-pravnom pogledu treba podvuci relativno cvrstu organizaciju,visok stepen samouprave (opcina) i brojne milosti i zapisanija, koja su ovim naselji-ma podijeljena od strane vladara'".

Status grada-varosi u srednjovjekovnoj Bosni postigli su sigurno Srebreruca,Olovo i Jajce, vjerovatno i Fojnicas''. Osobine grada-varosi ima i Kozograd kod Foj-nice'". Proces stapanja grada i varosi primjecuje se kod nekoliko gradova i nji-hovih podgrada u Donjim Krajevima, kao i kod svih gradova sa gradskim naseljima'".Sudeci po formulacijama nekih povelja Losanskih kraljeva Dabise, Ostoje i Tvrtka Il,takvih naselja moralo je biti vise63. U izvorima se za grad-varos upotrebljavaju ter-mini: grad, citta, civitas, mjesto, varos.

56 Sam termin grad-varos je novo U takvoj formi nikada nije upotrebljavan. U prak-tienom zivotu ova vrsta naselja zvala se grad, varos, mjesto, a u strucnoj historijskoj litera-turi pretezno se zadrzao termin grad, rake nesto preglomazan, naziv grad-varos ima prednoststo je jasan i adekvatan, pa bi ga trebalo uvesti barem u domen uze strucne literature. Timebi se omogucilo da strucna literatura operira sa dovoljno jasnim pojmovima. U tome pogleduovaj prijedlog ide korak dalje od N. K I a i C,koja pledira na uvodenje termina varos (Zbor-nik radova, 40).

57 Sudeci po imenima gradova Srehrenik i Olovac, oba ova grada su mladaod naselja.

58 Takvo je, npr., Jajce.59 Od bosanskih gradova-varosi detaljnije se mogu pratiti pojedine municipalne insti-

tucije u Srebrenici i Neretvi, a znatno slabije u Fojnici, Olovu i Jajcu. Ukazujemo samo nagradsko vijece sastavljeno od purgara u Srebr enici i Olovu; na tri vrste sudova u Srebrenici(bosanski, dubrovacki i saski); na saski sud u Fojnici; na dubrovacke stalne konzulate sa sud-skim funkcijama u Srebrenici. Najvisi funkcioner u gradu-varosi je knez koji je ujedno i pred-stavnik centralne vlasti (u Srebrenici, npr.). U svim takvim naseljima kao i u varosima i trgo-vistima neobicno je vazan polozaj carinika, koji cesto zauzimaju Dubrovcani, U Srebrenici sepojavljuje i poseban vojni zapovjednik - vojvoda. (Vidi citiranu Din i c a studiju: Za isto-riju rudarstva).

60 Vidi Din ice v rad, citiran II nap. 59.61 D. Ba s I e r, Kresevo-Kiseljak---Fojnica, GZM,Arheologija, 1954,306.62 No v a k 0 vie, Zak. spomenici, 339-340. Vec je naglaseno da se naselja unutar grad-

skih zidina formiraju od stanovnika varosi u podgradu.63 Vidi na kraju ovoga rada napomene 0 mjesnoj autonomiji.

/!190 PAVAO ANDELIC

Opce napomene

Na kraju potrebno je dati nekoliko napomena 0 metodama rada, terrnirzpojedinim pojavama karakteristicnim za razvoj naselja.

Zadnjih nekoliko godina stvoren je siri program za izucavanje naseljanjovjekovnoj Bosni i Hercegovini. Da bi. taj rad imao solidnu sistematsku osnotrebno je odmah na pocetku mnoge pojmove sadrzajno i terrninoloski rascistiti.je ovakav rad potreban i na sirem jugoslavenskom planu, vidi se po velikojnacenosti, kako u pogledu terminologije, tako i u pogledu interpretiranja pojedinicnaselja u Historiji naroda Jugoslavije'", Cinjenica da na podrucju Jugoslavijeracunati sa 5 ili 6 podrucja na kojima je razvoj trgovacko-zanatskih naselja imaspecificnosti namece nuznost da se ispituje svako podrucje posebno'".

Ljudski stan-naselje je svakako najznacajnija manifestacija materijalne L.covjeka, pa ono predstavlja i najvazniju oblast u okviru istrazivanja koje vrsi arloska nauka. Karakteristika je arheologije da za proucavanje materijalne kulturevito koristi sve dokumente koji 0 pojedinorn problemu postoje. Tako, osimjalnih ostataka, takcder i pis ani historijski izvori, likovne predstave, toponomastika,dicija i sirvivali, predstavljaju gradu na temelju koje arheologija dolazi do svojkljucaka. Proucavanje materijalnih ostataka je specificni domen arheologije, buduse tim poslom cjelovito i sistematski ne bavi nijedna druga nauka. U pogledu 'J'-izvora spoznaje, arheologija se sluai rezulta tima drugih disciplina, ali prema potrebii sama takve izvore prikuplja, proucava i posmatra sa svoga aspekta. Dok ostale -rane naucne grane posmatraju pojave materijalne kulture samo sa svoga odredencguskog) aspekta, arheologija povezuje svu dokumentaciju u jednu cjelinu i nastoj;slika te pojave bude sto cjelovitija i adek vatnija. Zadatak arheologije u prouca+anekog naselja sastoji se, dakle, u tome da prikupi sve podatke 0 naselju koji jos postzatim da specificnim arheoloskim metodama prouci materijalne ostatk;e i, konacnpokusa dati zaokruzenu sliku naselja kao historijske pojave. Proucavanje naselja ~_njovjekovne Bosne nalazi se jos uvijek u stadiju prikupljanja grade, koja se sastojpisanih izvora, podataka 0 danasnjim ostacima srednjovjekovnih naselja, toponomasi sirvivala. Po stepenu vrijednosti u prosjeku su gotovo podjednaki pis ani izvori.

/ITRGOVISTE, VAROS I GRAD U SREDNJOVJEKOVNOJ BOSNI 191

redila cvrste kriterije prema kojima bi uvijek bilo moguce razlikovati medusobnotrgoviste, varos, grad-varos i grad. Mislim da su u ovome radu upotrebljeni kriterijidovoljno pouzdani i jasni, te da u vecini slucajeva omcgucavaju sigurno odredivanjekaraktera nekoga naselja. Iako razvoj naselja nije tekao skokovito, tj. direktno iz vrsteu vrstu, nego polagano i cesto gotovo nevid ljivo, ipak je suvremeno drustvo brzo osje-calo i zapazalo te promjene, pa prema njima stvaralo i nove nazive i davalo nove orga-nizacione forme. Pri tome treba imati na umu da su starije vrste naselja cesto zivjeledugo vremena paralelno sa novijim - vis.m vrstama. Mislim da bi se prema slicnornekriteriju mogla izvrsiti sa uspjehom i kategorizacija srednjovjekovnih naselja u cijelojJugoslaviji. Opci kriterij - nacin privredivanja - primijenjen je i kod tipoloske kla-sifikacije gradova, sto predstavlja prvi poku saj u svome domenu.

U ovome radu dodirnuto je i nekoliko problem a strucne terminologije.Naselja u kojima se odrZavaju godiSnji sajmovi ne pojavljuju se u tipologlji

kao posebna vrsta, ali se jednim dijelom uklapaju u grupu naselja sa trgovackim obilje-zjima. Stoga bi mozda za njih trebalo uvesti i naziv - sajamsko mjesto, koji bi se upo-trebljavao paralelno sa apelativom za oznaku vrste (selo i dr.). - Termin trgovistebolji je od izraza trg, jer je uzi i adekvatn iji. Rijec trg, naime, dolazi u mnogo znace-nja: trgovacka djelatnost, trgovaeka roba, ub prostor gdje se obavlja trgovina, naseobin-ski kvart, naselje, trzne pristojbe i sl. U pis anim izvorima sa podrucja Bosne obicno seupotrebljava naziv trg, ali toponomastika z na samo za trgoviste. Izraz varos svakako jebolji od termina grad, kojim nasa historiografija za sada oznacuje citav niz pojmova:srednjovjekovni grad (i utvrdu i naselje), tr goviste, varos, grad-varos kao i modernigrad. Prednost termina varos dovoljno je j asno istakla dr Nada Klaic prije nekolikogodina'", iako nacetu problematiku nije do kraja razradila: pojam varosi ostao 'je pre-sirok, jer su njime oznaeeni i trgoviste, i va ros, i grad-varos. Mislim da je u ovome radupojam varosi dovoljno jasno odreden i da odgovara onom sadrzaju kakav je imao 1 usrednjem vijeku. Obilna toponomasticka grada kao i pis ani izvori potvrduju da je terrninvaros sa ovakvim sadrZajem bio uveden u cijeloj srednjovjekovnoj Bosni. Kao Qpci ape-lativ za otvorena naselja u staroj Bosni dol azi i termin mjesto ili misto. Ipak ima do-kaza da se izraz mjesto prvenstveno upotrebljavao za trgovista i varosi. U uvodnim for-mulama nekih svecanih povelja spominju se zapisanija i milosti, koje -kralj daje gra-dovom i mistom. U Srebrenici se opet govori i 0 zakonu mjesta. Mislim da je ovdjejasan paralelizam sa slicnim terminima u Sloveniji i nekim drugim slavenskim zemlja-ma. Pojam grada kako je formuliran u ovome radu u cjelini odgovara onome sadrzajukakav je imao u srednjem vijeku i kako ga je sacuvala toponomastika. Termini: zamak,dvor i sl. u znacenju - manji grad, nemaju nikakve podloge u dornacim izvorima bilokoje vrste. Stoga je tesko razumjeti zasto neki nasi strucnjaci uporno nastoje da ovestrane termine unesu u strucnu literaturu o srednjovjekovnoj Bosni. Razloge za izbortermina grad-varos iznio sam ranije. Izvor na grada za ovu vrstu naselja donosi imena:grad, mjesto, civitas, varos i to bez nekoga ustaljenoga reda. Mislim da se neki opce-usvojeni apelativ jos nije bio ni formirao.

Razvoj sistema povlastica i municipalne autonomije ne moze se pratiti u deta-ljima zbog pomanjkanja izvora. Ipak se moze konstatirati da osnovne faze toga raz-vitka odgovaraju pojedinim vrstama naselja. Mislim da pravo odrzavanja godisnjeg saj ..ma spada medu prve povlastice (slobode ili milosti) koje je dobilo jedno naselje'". 'I'rgo-viste vec ima citav sistem povlastica: osim prava odrzavanja godisnjih i tjednih sajmo-va (trgova), ono ima i posebnu upravnu organizaciju sa knezom (ili zakupcem?) na eelu,kolonije trgovaca i zanatlija koji su Iicno slobodni i koji cesto sami za se imaju visokstepen samouprave. Sistem privilegija u v arosi stalno se sirio u pravcu autonomije, pase javljaju i varoski zakoni. Najveci stepen samouprave ima grad-varos, gdje naro-cito treba podvuci sudsku autonomiju. Moglo bi se pomisliti da sacuvani pojediriacni

66 Zbornik radova, 40-59.67 Sa podrucja Bosne nema nijedne direktne vijesti 0 davanju takvih povlastica. Me-

dutirn, kako u svim susjednim juznoslovenskim oblastima takvih izvora ima dosta, nema razlo-ga sumnjati da je tako bilo i u Bosni, tim prije kada se zna kako su bosanski vladari sirokokoristili svoje regalno pravo na trgovinu,

192 PAVAO ANDELIC

/

(

izvori predstavljaju i stvarne iznimke, tj. da je veci stepen murucigao samo mali braj naselja. Ipak, postoje nesumnjivi dokazi da jesiroko primjenjivan u srednjavjekavnaj Bcsni, barem u XV vijeku.vise kraljevskih povelja. Tako, kralj Dabisa 1392. cini rnilosti i zar'-""-- .rvom i vladanjem malim ze i velicirns'". Ostoja 1399. dili ze milosti-gradovom i mjestam vsakomu ze po dostajaniju jega69; iste godincini milosti i zapisanija, te daje vjeru gradavima i vladanijem malirs _komu po dostojaniju jega. Ovdje se spominju i povele i zapisanijakoni i uvjeti, koje su dubrovacki trgavci dobivali ad basanskih bar,Tvrtka Tvrtkovic 1420. takoder cini zapisanija i dili rnilosti gradovomze po dostojaniju jego ". Slicnu farmulu upatrebljava i Stjepan 0Milosti, dari i zapisanija sporninju se i u pavelji Stjepana TomasevieVazno je podvuci da su sve povelje, u kojima se spaminje postupasvilegija gradavima i mjestima, danesene uz saglasnast velikag broi aDiniceve studije a bosanskom drzavnom saboru, maze se pouzdanovanje municipalnih sloboda trebala saglasnost drzavnog sabora. Ovazriacaja i za poznavanje ustavnog uredenja srednjavjekavne Bosne.utvrdena jas jedna vazna funkcija bosanskog drzavnog sabora,

Odnos opisanih vrsta naselja prema feudalizmu kao drustvenl)-"'1i!::=:=::::::..:..maciji je uglavnorn jasan. Trgoviste, isto kao i njegava privredna a.trgovina, u cjelini pripada epohi razvijenaga feudalizma. Unutar feudatr.,,":.::"'--__viste postaje jedan ad glavnih nosilaca ekonomskag i drustvenog P!Q;~5L ~!2 vjekavni grad u Bosni takcder je prcdukt epahe razvijenaga feudalizma,grad nastaje i razvija se, a sa feudalizmom (i s bosanskom drzavom' i P:::-..:--i grad-varos kao drustveno-ekonomski fenomeni jasno pokazuju proees r=s.:==-dalizma i stvaranja novog drustvenog uredenja - kapitalizma, Cijivarosani (burzoazija),

Na kraju, bice ad kcristi aka se da nekoliko napomena a .poszu srednjavjekavnaj Bosni. Sama arhitektura poslovnih zgrada nije poh~ l .....:..se maze nesto reci a njihavaj funkciji. Za jednag seoskog zanatliju - k....~mu je ista zgrada sluzila za radionicu i za st anovanje/". Na slican zakljuegovi nekih zgrada u gradskom naselju Pay lovica Borca'". 'I'rgovackom iF-'--metu sluzile su pasebne zgrade kaje su u cjelini imale poslovni karakter,sluzile su za srnjestaj putnika i kao skladista za trgovacku robu, pa u ve:~'sjecaju na turske hanave. Ove zgrade nosile su opce ime kuca (domes'poznato, prva takva kuca spominje se 1349. g. u Ostruznici kod Foi ..vaeki trgavac Mencetic ima kucu, dvor i rudnik. Slicne kuce u posjedlja (Tvrtka Tvrtkovica) spaminju se u Kanjicu 1428. g. Pripadnici bosaasdinacno ili kao druzbe imali su kuce u Pod biogradu (Konjic), Bradini !~Srebrenici je slicnu kucu drzao jedan vlastelin. Da je takvih kuca-hanpo cijeloj Bosni, vidi se iz trgovaekog ugavara sto ga je kralj Ostojanima 1404. Tu se kralj izricito abavezuje da ce se pobrinuti da mletackiu Bosni imaju kuce za stanavanje uz odgovarajucu naknadu. Kakvo je iz;g"-=~ -hava stanavanje vidi se iz iste isprave, kada se sporninju: trgovci, njiho.p.!.~---'::_

68 S to j an ov i c, o. c. 172-173.69 o. c. 421.70 o. c. 424-425.71 o. c. 503.72 o. c. 558.73 o. c. Il, 163.7. P. And e 1i C, Dva srednjevjekovna nalaza iz Sultica kod Konjica.

gija, 1959, 209-214.7.> P. And e 1i C, Izvjestaj 0 probnorn iskopavanju na srednjevjekovn

GZM, Arheologija, 1962, 159-163.76 0 kucarna vidi citirani rad Din i c a u Jugoslovenskom istor. Cas

136. Dinic ukazuje na jos jednu vrstu poslovnin zgrada - svratista: to su stanvade stanjani.

"

-"

-::.:::-'

/

ITRGOVISTE, VAROS I GRAD U SREDNJOVJEKOVNOJ BOSNI 193

sonji, trgovacka roba, itd.?". Kuce u svojih mistih obecava i kralj 'I'omas SVO--govackom kompanjonu Nikoli Trogiraninu 1449.78 Ne treba posebno isticati da su

sladista trgovacke robe i svratista za putnike bila podesena u prvom redu za peri-trgovinu. Posebne radnje u kojima se iskljucivo i stalno trguje karakteristika suU Bosni takve radnje nose naziv stacun. Tako je, npr., u trgovackom ugovoru

.!U kralja Tomasa i trgovca Nikole Trogiranina odredeno da Nikola otvori stacune,;:itu, Fojnici i J'ajcu'".

RESUME

Cette etude represente une partie d'une typologic plus large des localites de Bosnie.::evale. Dans une courte introduction, l'auteur traite du criterium observe lors de la catego-::ion des localites et de I'epoque etudiee, L'auteur a pris comme critere I'activite ecomo-~:le des habitants des localites et I'epoque etudiee se situe entre le XIIe et XVe siecle, dateszquant le debut de la formation de l'etat bosniaque medieval. L'auteur souligne egalementaeceessite d'etudier ces problernes a part suivant chaque region du point de vue historiqueuridique.

Traitant les marches, l'auteur parle d'abord du developpement de I'organisation duerce et des metiers, et soutient que cette organisation ou technique influencait directement

apparltion des marches et centres artisanaux. Les formes de commerce les plus anciennes:"';"ange en nature et commerce ambulant, n'ont pas pu influencer directement le caractere de

ocalite. Le commerce pratique pendant des foires annuelles n'a pas entraine de nouvelles:egories de localites. Cependant le commerce periodique pratique a l'occasion de marches hob-adaires joue un role plus important et cree une forme particuliere de localite: trgoviste.

marcne). En analysant ce marche, I'auteur parle de ses habitants, de son aspect urbain et destatut juridique. La population en est composee le plus souvent d'etrangers - en majeure par-

-.e les habitants de Dubrovnik, de marchands et artisans de la region, et enfin d'un nombressez important de paysans. Quant a l'aspect urbain, le marche est caracterise par un cspace

_ore destine au commerce periodique, appele Iui-merne marche, Dans le marche on peut-oir des entrepots, les maisons d'habitation de marchands et d'artisans, des maisons de paysans,etc. Le statut juridique est caracterise par le systeme de privileges, par un statut libre de touses habitants, par un certain degre d'autogestion municipale et par une puissante organisatione differents groupes ethniques.

Dans le cadre d'une typologie plus restreinte, l'auteur classifie les marches suivant laposition geographique (marche-centre d'une region plus etendue, marche a proximite des villeset marche a proximite de la mine), suivant les marchandises (marche aux produits agricoles,artisanaux ou miniers, marche de sel etc.).

La documentation s'appuie sur des SOurces ecrites. Le marche et le port le plus ancienur le territoire de l'ancienne Bosnie et du Hum est Neretva ou Drijeva (1186). Il n'existe pasde documents relatifs aux marches du XIIe siecle, mais on sait qu'aux XIVe et XVe siecle il yavait de nombreuses localites de commerce (forum, mercatum, locus) sur le territoire de Bo-snie et de Hum. Pour documenter son etude l'auteur presente la liste des marches du XIVe etXVe siecle sur le territoire de la Bosnie centrale. Cette liste comprend 27 localites possedantce caractere. Il cite le nom de certains marches - documentation toponomastique - et soulignequ'a I'epoque turque les marches anciens portaient le nom de pazar, ce qui est reste jusqu'anos jours.

Le developpernent du commerce et des metiers a entraine l'apparition des boutiquesc'est -a- dire le commerce en lieux fixes. L'apparition du commerce et des metiers stables amarque la fondation des bourgades - localltes, d'ou la definition: la bourgade est une loca-lite dont la base economique repose sur le commerce stable et sur les metiers (activite corn-merciale et artisanale exercee dans des emplacements fixes). Grace au materiel toponomasti-que, l'auteur a reussi a identifier une nouvelle notion - historiquement plus ancienne - cellede la bourgade: dans tous les localites commerciales et artisan ales plus anciennes de Bosnie-Herzegovine il existe un quartier special qui s'appelle varos - bourgade. C'est grace a celaque l'auteur conclut que le terme varos. a ete pendant un certain temps identique au terrneturc de carsija, L'evolution d'une bourgade s'eUectuait done comme suit: bourgade - bouti-

77 No v a k 0 vie, Zakonski spomenici, 271. Ugovor kralja Tvrtka II 'I'vrtkovica sa Mle-canima 1422. takoder osigurava trgovcima kuce (case), a pored toga dozvoljava se Mlecanimakupovina i gradnja kuca po Bosni (Ibidem, 225). Povelja kralja 'I'omasa iz 1444. takoder obecavaMlecanima: habebunt domos pro eorum habitatione solvendo quantum erit convenientis (Ibi-dm,287).

78 S t 0 j an 0 vie, o. c. I, 2, str. 481.70 Ibidem.

13 - Glasnik Zemaljskog muzeja - Arheologija