Agjencia Kombëtare e Arsimit, Formimit Profesional dhe Kualifikimeve

MATERIAL MESIMOR

Në mbështetje të mësuesve të drejtimit

TEKNOLOGJI INFORMACIONI DHE KOMUNIKIMI

Niveli I NR. 2Ky material mësimor i referohet:

Lëndës profesionale : “Bazat e komjuterit”, kl.10 (L-26-152-10).

Temave mësimore :

1. Hyrje. Historia e lindjes dhe zhvillimit të kompjuterit.2. Gjeneratat e kompjuterëve dhe dallimi midis tyre.3. Tipet e kompjuterëve nga superkompjuterët e deri te celularët. Karakteristikat kryesore të secilit tip.4. Kompjuterët personalë (PC). Përshkrimi i tipeve më të fundit. Kompjuteri personal në jetën e përditshme 5. Njohuri të përgjithshme për punën e kompjuterit personal dhe në rrjet.6. Parimet bazë të punës së një kompjuteri (Hardware – Software)7. Gjuha e kompjuterit dhe interpretimi elektrik.8. Parimet bazë të lëvizjes së informacionit, drajverat9. Pjesët kryesore të PC, funksionet dhe karakteristikat e tyre10. Njësia qendrore dhe pjesët përbërëse.11. Periferikët dhe pajisjet hyrëse dhe dalëse të informacionit 12. Memorja e përkohshme(RAM) dhe e përhershme (ROM), skemat dhe njësitë matëse13. Pajisja e ruajtjes së informacionit (Hard Disk), skema dhe njësitë matëse14. Motherboard-i, skema e thjeshtuar, elementët kryesore15. Procesori, gjeneratat, llojet dhe njësitë matëse16. Blloku i ushqimit, ndërtimi dhe funksionet17. Portat dhe kabllot lidhëse18. Tastiera, funksionet, përshkrimi i tastave, përdorimi i saj19. Mausi, llojet, funksionet dhe përdorimi20. Monitori, llojet dhe funksionet21. Printeri, llojet, funksionet, parametrat kryesorë të tij22. Lidhja e aksesorëve të një kompjuteri – identifikimi nga sistemi operativ dhe instalimi.23. Parametrat kryesorë të një kompjuteri të sotëm. Si të zgjedhim një kompjuter të mirë.

Punoi:Thoma Kero Tiranë, 2014

Tema1. Hyrje. Historia e lindjes dhe zhvillimit të kompjuterit

Në thelb, kompjuteri është një makinë logjike dhe llogaritëse, pra një mjet të cilit i jepen disa të dhëna, që i përpunon ato sipas rregullave të përcaktuara nga prodhuesi ose nga përdoruesi dhe paraqet rezultate (informacion).Duke qenë makinë, kompjuteri nuk është i aftë të marrë vendime apo të kryejë ndonjë veprim pa u urdhëruar nga përdoruesi i tij. Pra, kompjuteri është thjesht një mjet i shpejtë, i saktë dhe me kujtesë të madhe.Një nga dallimet midis kompjuterit elektronik dhe makinave të tjera është se kompjuteri elektronik (me përjashtime të pakta) përdor sistemin binar të numërimit, në të cilin çdo numër paraqitet nëpërmjet dy shifrave: 0 dhe 1.Makina më e hershme për llogaritje ishte abakusi, i cili përdorej në Babiloni që në vitet 2400 para erës sonë për llogaritje aritmetike.Kompjuterat e parë analogë u krijuan në lashtësi dhe në mesjetë për llogaritje astronomike. Mekanizmi i Antikitherës u krijuar rreth vitit 100 p.e.s. dhe përdorej për të parashikuar dukuri astronomike si vendndodhjet e diellit, hënës dhe trupave të tjerë qiellorë, si dhe eklipset.Astrolabi në Greqi, kulla e orës astronomike, vizoret e lëvizshme, etj. janë disa shembuj kompjuterash të hershëm.Në fillim të shekullit të 19-të, anglezi Çarls Bebixh (Charles Babbage) krijoi konceptin e një kompjuteri të programueshëm dhe njihet si “babai i kompjuterit”. Ai modeloi dhe nisi prodhimin e Motorit Analitik. Për shkak të problemeve gjatë prodhimit të pjesëve, ndërprerjes së financimit nga qeveria britanike, si dhe dëshirës së Bebixh për të zhvilluar një makinë gjithnjë e më të përparuar, Motori Analitik nuk u përfundua asnjëherë.

Tema 2. Gjeneratat e kompjuterëve dhe dallimet mes tyre

Kompjuterat elektronikë klasifikohen në 5 gjenerata sipas tipit të qarqeve të përdorur:Gjenerata e parë filloi në vitin 1946 me ndërtimin e ENIAC (Electronic Numerical Integrator and Calculator) në Universitetin e Pensilvanisë në Shtetet e Bashkuara. ENIAC ishte kompjuteri i parë plotësisht elektronik që u krijua dhe u përdor me sukses.Për shkak të teknologjisë së përdorur (llamba me vakuum), ENIAC kishte shpejtësi veprimi të ulët, harxhonte shumë energji (150,000 W), zinte hapësirë shumë të madhe, peshonte 23 ton, çlironte sasi të madhe nxehtësie dhe mundësitë e programimit ishin mjaft të pakta.

Figura 2.1. Foto nga programimi i ENIAC. Pajisjet në figurë ishin vetëm disa nga shumë pjesët e ENIAC

Pjesët e programeve të shkruara për ENIAC vendoseshin në pjesë të veçurara të tij; këto pjesë më pas lidheshin me njëra-tjetrën për të krijuar rrugë për rrjedhën e llogaritjeve. Për çdo problem që kërkohej të shqyrtohej nga ENIAC, lidhjet duheshin krijuar nga e para. Gjithashtu, ENIAC ishte një nga të paktët kompjutera elektronikë të prodhuar ndonjëherë që përdorte sistemin e numërimit me bazë 10 në vend të sistemit binar me bazë 2.Gjenerata e dytë nis në vitin 1956 me zëvendësimin e llambës me vakuum nga tranzistori. Në sajë të tranzistorëve, kompjuterët janë më të shpejtë, më të vegjël, harxhojnë më pak energji, kanë kosto më të ulët prodhimi dhe prishen më rrallë se sa kompjuterët që përdornin llambat me vakuum.Në këtë gjeneratë nis ndarja e pjesëve funksionale të kompjuterit: njësia qendrore e përpunimit, memoria dhe njësitë e hyrje-daljeve. Në fillim përdoreshin për programim gjuhë të nivelit të ulët, por më pas u krijuan gjuhët e para të programimit të nivelit të lartë: FORTRAN, për zbatime shkencore, dhe COBOL, për zbatime ekonomike. Shembuj kompjuterash të kësaj gjenerate janë seria IBM 7000, NCR 304 dhe Olivetti Elea 9003.

Figura 2.2. IBM 7074

Gjenerata e tretë nisi në vitin 1964, kur nisën të zbatohen qarqet e integruara, të cilat përmbajnë sasi të mëdha tranzistorësh, regjistrash dhe kondensatorësh.Karakteristikat kryesore të kësaj gjenerate në krahasim me gjeneratën e dytë janë përdorimi i qarqeve të integruara, përmasat më të vogla, shpejtësia më e lartë dhe sasia më e madhe e memories. Gjithashtu, në këtë kohë krijohet gjuha e programimit BASIC. Shembuj kompjuterash të kësaj kohe janë IBM 360, VAX-750 dhe superkompjuteri Illiac IV.

Figura 2.3. Minikompjuteri 16-bit Nova, prodhuar nga Data General. 50,000 Nova u shitën në vitin 1969

Në vitin 1971 nis gjenerata e katërt, në të cilën shkalla akoma më e lartë e integrimit bëri të mundur që njësia e përpunimit të vendosej në një çip të vetëm prej silici të quajtur mikroprocesor. Kështu lindi njësia qendrore, e cila përmban të gjitha pjesët kryesore të kompjuterit. Kjo gjeneratë vazhdon të jetë e pranishme edhe në ditët e sotme.

Figura 2.4. Shembull kompjuteri të gjeneratës së katërt. Vini re ndarjen e njësisë qendrore nga monitori, tastiera dhe mausi.

Tema 3. Tipet e kompjuterëve nga superkompjuterët e deri te celularët. Karakteristikat kryesore të secilit tip.

SuperkompjuterSuperkompjuterët janë kompjuterë të specializuar që përdoren për kryerjen e detyrave të caktuara që përfshijnë llogaritje numerike në sasi shumë të mëdha, si ato për parashikimin e motit, simulimet e reaksioneve bërthamore, kërkime në astrofizikë dhe llogaritje të tjera shkencore të ndërlikuara.Superkompjuterët janë kompjuterët më të shtrenjtë dhe me kapacitetin më të lartë të përpunimit sot për sot. Shpejtësitë e superkompjuterëve maten me numrin e llogaritjeve me presje dhjetore në sekondë (në anglisht: FLOPS), për shembull për zgjidhjen e ekuacioneve matematike me numra realë. Superkompjutët e sotëm kanë një sasi shumë të madhe procesorësh që punojnë paralelisht (për shembull, Titan përdor 18,688 procesorë me nga 16 bërthama secili) dhe shumë prej tyre kanë kapacitet prej qindra terabajt për ruajtjen e të dhënave.

Figura 3.1. Superkompjuteri Titan në Shtetet e Bashkuara

Meinfreim

Kompjuterët meinfreim (në anglisht: mainframe) janë kompjuterë të mëdhenj që përdoren nga shumë (deri në qindra milionë) përdores në të njëjtën kohë dhe mund të mbajnë dhe të përpunojnë sasi shumë të mëdha të dhënash me shpejtësi të lartë. Shpejtësia e tyre maten në milion instruksione në sekondë (në anglisht: MIPS). Ata përdoren kryesisht nga qeveritë, bankat dhe korporatat e mëdha për shërbim dhe përpunim të dhënash.

Figura 3.2. System z10 është një nga meinfreimet e prodhuara nga IBM.

MinikompjuterMinikompjuterët u krijuan rreth vitit 1965 dhe shfrytëzohen nga shumë përdorues në të njëjtën kohë. Ata janë më të mëdhenj dhe më të fuqishëm se sa kompjuterët personalë (PC), por më të vegjël dhe më të lirë se sa meinfreimet. Minikompjuterët përdoren në ditët e sotme kryesisht si serverë dhe si pajisje kontrolli në prodhimin industrial të pajisjeve.

Figura 3.3. Minikompjuteri PDP-11, modeli 40, në Muzeun Teknik të Vienës.

MikrokompjuterMikrokompjuterët janë kompjuterë që përdoren zakonisht nga një person në të njëjtën kohë. Shembulli më i njohur është kompjuteri personal (PC), por shumë serverë dhe pajisje të specializuara në ditët e sotme janë gjithashtu mikrokompjuterë, në sajë të kostos së ulët së prodhimit dhe zëvendësimit të pjesëve, qëndrueshmërisë së lartë dhe lehtësisë së programimit.Shembujt e parë të mikrokompjuterave për përdorim shtëpiak janë Altair 8800 dhe Apple II në vitet 1970. Në ditët e sotme, shumica e PC-ve ndjekin pasardhësit e standardeve të krijuar nga IBM në fillim të viteve 1980.

Figura 3.4. Mikrokompjuteri Apple IIe, krijuar në vitin 1983.

Kompjuterat portabël janë mikrokompjuterë të cilët kanë përmasa të vogla, peshë të lehtë, si dhe mund të lëvizen dhe përdoren lehtësisht nga një vend në tjetrin. Kjo është e mundur në sajë të përfshirjes së monitorit, tastierës dhe mausit në trupin e pajisjes dhe mundësisë së përdorimit të një baterie të posaçme për ushqim me energji.

Figura 3.3. Shembull kompjuteri portabël.

Asistentët digitalë personalëKëto kompjuterë (në anglisht: PDA) janë aq të vegjël sa mund të mbahen në një dorë dhe përdoren për të mbajtur sasi të vogla të dhënash dhe për t’u lidhur me sisteme qendrore për të shkëmbyer të dhëna. Karakteristikat e tyre janë: përmasat e vogla, përdorimi i kujtesave flash në vend të hard disqeve, lidhja në rrjete pa tel, përdorimi i baterive për ushqim me energji, ekrane të integruara dhe futja e komandave dhe të dhënave nga përdoruesi nëpërmjet prekjes së ekranit me gisht ose me shufër të posaçme. Ata përdoren gjerësisht në proceset e prodhimit, në ndërtim, mjekësi, restorante, dyqane etj. Në ditët e sotme, shumë asistentë digitalë personalë janë zëvendësuar nga tabletat dhe celularët e zgjuar, të cilët mund të kryejnë të njëjtat funksione.

Figura 3.4. Shembull i një tablete.

Celularët e zgjuarCelularët e zgjuar (në anglisht: smartphone) janë celularë të cilët japin mundësi jo vetëm për thirrje telefonike dhe dërgim/marrje SMS, por edhe për shfletimin e faqeve në web, lexim librash elektronikë, mbajtje shënimesh, madje edhe për të luajtur lojra. Këto makina ndërthurin teknologjitë e celularëvë të thjeshtë, asistentëve digitalë personalë dhe kompjuterëve portabël.

Figura 3.5. Shembuj celularësh të zgjuar.Sistemet e integruara (në anglisht: embedded systems) janë pajisje të cilat punojnë vetëm pasi ndërthuren me pajisje të tjera si pjesë të një sistemi të tërë dhe kryejnë vetëm detyra të përcaktuara që më parë. Karakteristikat e tyre janë harxhimi i pakët i energjisë, përmasat e vogla ose shumë të vogla, kostoja e ulët dhe shpejtësia e ulët e përpunimit.

Figura 3.5. Shembull i një sistemi të integruar që kontrollon një robot të pajisur me kamera dhe antenë wireless.

Tema 4. Kompjuterët personalë(PC). Përshkrimi i tipeve më të fundit. Kompjuteri personal në jetën e përditshme (shembuj)

Kompjuterët personalë (PC) janë mikrokompjuter, të cilët mund të përdoren nga një person në të njëjtën kohë.Në ditët e sotme, shumica e PC-ve vazhdojnë të përdorin paketime të veçanta për njësinë qendrore, monitorin, tastierën dhe mausin, por disa PC e kanë ekranin të përfshirë në trupin e njësisë qendrore; jo vetëm kaq, por disa PC përdorin madje ekran me prekje, duke shmangur kështu domosdoshmërinë e përdorimit të një tastiere apo mausi.

Figura 4.1. Shembull kompjuteri me ekran me prekje.

Procesorët që prodhohen për PC në ditët e sotme janë të gjithë 64-bit.Kjo jep mundësi të përdoret sasi më e madhe RAM-i dhe të arrihen shpejtësi më të larta, në sajë të ekzekutimeve paralele dhe sasisë më të madhe të të dhënave që mund të përpunohen në të njëjtën kohë. Gjithashtu,shumica e procesorëve të sotëm kanë 2, 4 ose më shumë bërthama.

Figura 4.2. Pamje e një procesori 64-bit me katër bërthama nga Intel.

Që nga vitet 1950, procesorët e kompjuterave në përgjithësi dhe PC-ve në veçanti përdorin tranzistorë për të kryer punën e tyre. Sa më shumë tranzistorë të ketë një procesor, aq më shumë punë mund të kryejë dhe aq më shpejt mund t’i kryejë ato. Prodhuesit e procesorëve kanë arritur që të prodhojnë tranzistorë në përmasa që u afrohen atomeve. Atomet kanë përmasa të rendit 0.5 nanometër dhe teknologjitë e sotme arrijnë të prodhojnë tranzistorë me përmasa 22 nm dhe më të vogla. Meqë nuk mund të prodhohen tranzistorë me përmasa më të vogla se atomet, së shpejti nuk do të jetë e mundur që të prodhohen procesorë me më shumë tranzistorë se procesorët me të njëjtat përmasa të ditëve të sotme. Për të shmangur këtë pengesë, prodhuesit po prodhojnë procesorë me dy e më shumë bërthama; gjithashtu, disa motherboard-e mund të përdorin dy ose më shumë procesorë njëherësh.

Figura 4.3. Shembull motherboard-i me mbështetje për 4 procesorë.

Kartat grafike janë një nga teknologjitë me zhvillimin më të vrullshëm në fushën e kompjuterave. Kompani si Nvidia dhe AMD prodhojnë kartat grafike që mund të përdoren jo vetëm për lojra dhe përpunime grafike, por edhe për llogaritje të ndërlikuara matematikore me zbatime të gjera; disa lloj veprimesh llogaritëse mund të kryhen më shpejt nga këto karta grafike se sa nga procesorët, ose mund të shpejtohen nga përfshirja e kartës grafike në proceset e llogaritjeve.

Një nga prirjet e sotme është zvogëlimi sa më shumë i përmasave të njësisë qendrore, për t’ia lënë pothuajse të gjithë hapësirën ekranit. Kjo realizohet nëpërmjet përdorimit të procesorëve gjithnjë e më të vegjël dhe më ekonomikë, çipeve grafike që harxhojnë pak energji dhe si rrjedhojë lëshojnë pak nxehtësi, memories SSD në vend të hard disqeve, përfshirjes së funksioneve grafike drejtpërdrejt në procesor, saldimit të memories RAM drejtpërdrejt në motherboard dhe zvogëlimit në përgjithësi të përmasave të pjesëve përbërëse të një kompjuteri. Një kompjuter i vogël është tërheqës për përdoruesit të cilët kërkojnë që kompjuteri të jetë sa më “elegant” dhe të cilët nuk kanë nevojë për fuqi shumë të mëdha përpunimi.

Figura 4.1. Shembull kompjuteri me ekran dhe njësi qendrore në një trup të vetëm.

Nga ana tjetër, kompjuterat e fuqishëm si ata që përdoren për lojra 3D, përpunime intensive figurash dhe videosh, punime shkencore etj. kanë nevojë për sasi të mëdha energjie. Për të shmangur nxehjen e tepërt të kompjuterit për shkak të shpenzimit të madh të energjisë, disa kompjutera dhe kasa përfshijnë sisteme ftohjeje me ujë apo me lëngje ftohëse të posaçme dhe zënë më shumë vend se sa një kompjuter i thjeshtë. Kompjutera të tillë, zakonisht nuk përdorin ekrane të integruara, dhe japin mundësi vendosjeje kartash grafike shtesë dhe lidhje të më shumë se një monitori, që gjë nuk është e mundur me ekrane të integruara.

Figura 4.2. Skicë e një njësie qendrore me dy karta grafike dhe bllok ushqimi 1000 W.

PC-të përdoren si stacione pune për përpunim figurash dhe videosh, për modelime grafike, modelime inxhinierike, kërkime shkencore, për lojra, për të parë video, për të dëgjuar muzikë, për shfletime faqesh web, për e-mail, si makina shkrimi elektronike etj.

Tema 5. Njohuri të përgjithshme për punën e kompjuterit personal dhe në rrjet

Kompjuteri është një pajisje e cila mund të udhëzohet të kryejë llogaritje aritmetike dhe veprime logjike njëra pas tjetrës. Nëpërmjet këtyre llogaritjeve dhe veprimeve, kompjuterat mund të pranojnë fakte dhe numra që njihen me emrin të dhëna, t’i përpunojnë dhe organizojnë ato sipas rregullave të caktuara nga përdoruesi dhe më pas të shfaqin apo të nxjerrin (për shembull në ekran apo në printer) rezultatet. Këto rezultate njihen me emrin informacion.

Figura 5.1. Të dhënat përpunohen për të nxjerrë informacion.

Kompjuterat e sotëm përmbajnë dy tipe kryesore pjesësh: pjesët fizike (në anglisht: hardware) dhe programet (në anglisht: software). Pjesët fizike (hardware) janë të gjitha pjesët që mund t’i shohim dhe prekim. Programet (software) janë lista me udhëzime – të shkruara në mënyra të posaçme – të cilat i tregojnë kompjuterit se si duhet të punojë dhe si duhet të trajtojë të dhënat që i japim.

Figura 5.2. Si pjesët fizike ashtu edhe programet janë të nevojshme për një kompjuter.

Tre llojet kryesore të programeve janë: BIOS, sistemi i shfrytëzimit dhe programet aplikative.

BIOS është një program i vogël që instalohet në fabrikë nga prodhuesi i kompjuterit dhe komunikon drejtpërdrejt me pjesët fizike, si dhe i jep mundësi sistemit të shfrytëzimit që të komunikojë me pjesët fizike. Pas ndezjes së kompjuterit, BIOS kontrollon nëse pjesët kryesore të kompjuterit janë në gjendje pune dhe më pas ia kalon kontrollin e kompjuterit sistemit operativ.Sistemi operativ është një grup programesh të cilat komunikojnë drejtpërdrejt me kompjuterin dhe i japin mundësi përdoruesit që të punojë me të. Sistemet operative më të përdorura në ditët e sotme janë Windows, MacOS, Android, iOS, UNIX dhe Linux.Programet aplikative janë programe të cilat kryejnë detyra të veçanta. Për shembull, Microsoft Word përdoret për të krijuar dokumente me tekst dhe figura, Microsoft Excel për të punuar me tabela dhe llogaritje, ndërsa Google Chrome për të “shfletuar” faqe në Internet.

Kompjuterat dhe rrjetet

Shumica e kompjuterave kanë aftësi të lidhen me njëri-tjetrin; kjo quhet lidhje në rrjet. Lidhjet kryhen me tela ose pa tela. Shumica e kompjuterave që mbahen në tryezë lidhen me

InformacioniPërpunimiTë dhënat

tela, ndërsa kompjuterat e lëvizshëm (laptop) lidhen me ose pa tela. Gjithashtu edhe shumë celularë mund të lidhen në rrjet, por pothuajse gjithmonë ato lidhen pa tela.Dy kompjutera mund të lidhen drejtpërdrejt me njëri-tjetrin, por zakonisht përdoret një pajisje ndërmjetëse e cila lidh të gjithë kompjuterat me njëri-tjetrin. Kjo pajisje mund të jetë router, hub ose switch (hub inteligjent).

Figura 5.3. Skemë e thjeshtuar e lidhjes së 4 kompjuterave në rrjet nëpërmjet një switch-i ose router-i.

Edhe pajisjet ndërmjetëse mund të lidhen me njëra-tjetrën për të krijuar rrjete akoma më të mëdha. Rrjeti më i madh në ditët e sotme është Interneti, në të cilin lidhen çdo ditë me miliona kompjutera.

Tema 6. Parimet bazë të punës së një kompjuteri (Hardware – Software)

Hardware janë të gjitha pjesët fizike të një kompjuteri, si njësia qendrore, monitori, tastiera, mausi, printeri etj.Brenda njësisë qendrore ndodhen disa pjesë të tjera, përfshirë këtu motherboard-in, procesorin, kartën ose çipin grafik, RAM-in, bllokun e ushqimit etj. Hardware përpunon komandat që merr nga software dhe kryen detyra ose llogaritje.Software janë të gjitha programet (në kuptimin e përgjithshëm të termit, duke përfshirë BIOS-in, sistemin operativ dhe programet aplikative) që ekzekutohen në kompjuter.Ndërthurja e hardware dhe software në kompjuter mund të krahasohet me një veturë: pavarësisht se ajo mund t’i ketë të gjitha pjesët fizike dhe të jetë gati për t’u ndezur, ajo nuk mund të lëvizë pa karburant. Pikërisht programet në një kompjuter janë “karburanti” i një kompjuteri dhe e vënë atë “në lëvizje” pas ndezjes. Përveç hardware dhe software, për punën e një kompjuteri janë të nevojshme edhe kërkesat nga përdoruesi. Kur shtypni një komandë apo klikoni mbi një ikonë, ju i tregoni kompjuterit se çfarë duhet të bëjë. Shembull analog është rrotullimi i timonit apo lëvizja e marshit në një makinë nga personi që e nget. Një kompjuter punon me energji elektrike, e cila merret nga rrjeti elektrik ose nga bateria e kompjuterit. Në çastin kur shtypim butonin që ndez kompjuterin, blloku i ushqimit njoftohet që t’i japë energji motherboard-it, i cili kryen një kontroll të përgjithshëm të kompjuterit për të vënë re nëse pjesët themelore të kompjuterit janë në gjendje pune. Ky proces kontrolli njihet me emrin POST (në anglisht: Power-On Self Test). Në disa motherboard-e, prodhuesit përfshijnë programe të vogla që i lejojnë përdoruesit të zëvendësojë BIOS-in me një version të rregullt apo më të freskët; kjo mënyrë përdoret në rastet kur jemi përpjekur të freskojmë BIOS-in me mënyra të tjera, të cilat, për një arsye apo një tjetër, kanë dështuar.Më pas motherboard-i ia kalon kontrollin BIOS-it, i cili, midis të tjerash, ofron një ndërfaqe konfigurimi për një pjesë të punës së kompjuterit. Nëpërmjet kësaj ndërfaqeje mund të

përcaktohen nga përdoruesi radha e kërkimit të sistemit operativ, shpejtësia më e ulët dhe më e lartë e procesorit, vlerat e ndryshme të tensionit që i jepen procesorit, lista e portave dhe pjesëve të lejuara për punë, konfigurimi i portave paralele dhe seriale, shpejtësia e punës së ventilatorëve etj. Lista e konfigurimeve që mund të kryhen varet nga prodhuesi i kompjuterit; disa BIOS-e lejojnë konfigurime nga më të ndryshmet, ndërsa disa të tjera japin shumë pak mundësi konfigurimi. BIOS-i i përdor këto të dhëna për të konfiguruar disa aspekte të punës së kompjuterit.

Figura 6.1. Pamje nga ekrani kryesor i konfigurimit të BIOS-eve Award.

BIOS-i kryen kontrolle të mëtejshme dhe kërkon të gjejë sistemin operativ të kompjuterit duke marrë me radhë pjesët e mundshme ku mund të ndodhet ai, sipas radhës së përcaktuar nga konfigurimi fillestar i vendosur në fabrikë, ose nga konfigurimi i përshtatur i krijuar nga instaluesi apo përdoruesi i kompjuterit. Në një disk (hard disk, CD-ROM, kujtesë flash etj), BIOS-i shqyrton sektorin e parë të diskut për të parë nëse ai përmban një program të posaçëm të quajtur ngarkuesi i sistemit operativ; nëse e gjen këtë ngarkues, BIOS-i e ngarkon atë në RAM dhe i lë atij radhën për ekzekutim.Ngarkuesi i sistemit operativ mund të lejojë përdoruesin e kompjuterit që të zgjedhë se cili sistem operativ duhet të fillojë punë, në rast se në kompjuter ndodhen dy apo më shumë sisteme operative. Pas zgjedhjes (automatike apo manuale) të sistemit operativ, kontrolli i kalohet këtij të fundit.Sistemi operativ kryen kontrollin e integritetit të vet, të sistemit të skedarëve dhe të punës së drajverave përpara se t’i lejojë përdoruesit të identifikohet dhe të zgjedhë programet aplikative dhe të dhënat me të cilat dëshiron të punojë.Detyrat kryesore të një sistemit operativ janë:Administrimi i procesorit, pra ndarja e punëve që duhet t’i dërgohen procesorit në copa të përshtatshme dhe përcaktimi i radhës së tyre përpara se t’ia dërgojë procesorit.Administrimi i kujtesës, pra kontrolli i hyrjes dhe daljes së të dhënave nga RAM-i dhe përcaktimi se kur duhet të përdorë kujtesë virtuale për të plotësuar sasinë e pamjaftueshme të RAM-it.Administrimi i pajisjeve në sajë të një ndërfaqeje midis pjesëve të brendshme të kompjuterit nga njëra anë dhe pajisjeve që lidhen me kompjuterin nga ana tjetër. Shembuj të administrimit të pajisjeve janë interpretimi i sinjaleve nga tastiera dhe mausi, përshtatja e të dhënave grafike me rezolucionin e ekranit dhe rregullimi i punës së kartave të rrjetit dhe lidhjeve në rrjete.

Administrimi i pajisjeve të ruajtjes së informacionit përcakton se ku duhet të ruhen të dhënat dhe informacionet në hard disqe, njësi SSD, njësi kujtese USB etj, për shembull gjatë krijimit, leximit, ndryshimit, zhvendosjes, kopjimit dhe fshirjes së dokumenteve.Ofrimi i një ndërfaqeje programimi, ose e thënë ndryshe, një ndërfaqeje midis programeve dhe kompjuterit. Një program duhet të shkruhet në mënyrë që të punojë me ndërfaqen e programimit të sistemit operativ që po përdorni. Gjithashtu, shumë programe shkruhen që të punojnë vetëm me versione të caktuara të një sistemi operativ. Disa programe përmendin kërkesa si “Windows Vista ose më të ri” apo “punon vetëm në sisteme operative 64-bit”.Ofrimi i një ndërfaqeje përdorimi, pra mënyrës se si i krijon mundësi sistemi operativ përdoruesit që të përdorë kompjuterin.

Tema 7. Gjuha e kompjuterit dhe interpretimi elektrik

Gjuha e kompjuterave të sotëm e ka zanafillën në punën e tranzistorëve. Në një tranzistor mund të kalojë rrymë ose jo. Për thjeshtësi, kalimin e rrymës ne e quajmë si sinjali, ose biti, 1, ndërsa moskalimin e saj si sinjali, ose biti, 0. Pikërisht sinjalet 0 dhe 1 përbëjnë “alfabetin” e kompjuterave të sotëm. Meqë gjuha e kompjuterave përbëhet, në fund të fundit, nga dy sinjale bazë, ajo quhet gjuhë binare. Kjo gjuhë përbëhet nga shumë “fjalë”, të cilat mund të jenë komanda, konfigurime ose të dhëna.Sasia e komandave që duam t’i japim një kompjuteri është e madhe, prandaj doli nevoja që bitet të grupohen dhe çdo grup bitesh të trajtohet njëherësh më vete. Gjithashtu, shkronjat e alfabetit anglez mund të paraqiten me gjuhë binare në mënyrë të pangatërrueshme nëse përdorim një sërë prej 8 bitesh për të paraqitur shkronjat e mëdha dhe të vogla, shifrat 0-9 dhe shenjat e tjera si ato të pikësimit. Kjo është një nga arsyet pse fjalët e gjuhës së përdorur në kompjuter përbëhen nga grupe prej 8 bitesh, të quajtura bajt (në anglisht: byte).Me rritjen e kapacitetit të kompjuterave, nisën të përdoren edhe shumëfishat e bajtit: kilobajt ose shkurt KB (2 në fuqi të 10-të bajt, pra 1024 bajt), megabajt ose MB (1024 kilobajt), gigabajt ose GB (1024 MB), terabajt ose TB (1024 GB) etj.Me përmirësimin e teknologjive dhe me rritjen e aftësive të kompjuterave, nisën të përdoren fjalë prej 16, 32 dhe 64 bitesh. Por gjithnjë duhet mbajtur mend se, në fund të fundit, kompjuterat njohin vetëm dy “tinguj”: PO ose JO!

Tema 8. Parimet bazë të lëvizjes së informacionit, drajverat

Kompjuterat janë të aftë të trajtojnë një sërë sinjalesh në mënyrë të menjëhershme dhe në grup. Për këtë arsye, informacioni në kompjutera lëviz në grupe prej 8, 16, 32 ose 64 bitesh, madje në disa raste 128 bitesh, të quajtura fjalë.Në çastin që përdoruesi dërgon një komandë (nëpërmjet tastierës, mausit apo pajisjeve të tjera), kjo komandë përçohet si një grup sinjalesh elektrike nga pajisja dërguese për te kompjuteri. Meqë prodhues të ndryshëm mund të krijojnë pajisje me sinjale elektrike të ndryshme, u krijuan standarde që përcaktojnë se si duhet të komunikojnë pjesët e kompjuterit me njëra-tjetrën dhe pajisjet e jashtme me kompjuterin. Pasi sinjalet elektrike merren nga pjesët fizike të kompjuterit, ato i përcillen sistemit të shfrytëzimit dhe, nëpërmjet tij, programeve.Me rritjen e popullaritetit të kompjuterave dhe larmisë së pjesëve dhe pajisjeve që prodhohen për kompjutera, doli nevoja që sistemet operative dhe programet të njohin sinjalet që dërgohen nga pjesë dhe pajisje nga më të ndryshmet. Për këtë arsye, prodhuesit e pjesëve dhe pajisjeve nisën të krijonin programe të posaçme, të quajtura drajvera, të cilat i shtohen sistemit operativ sipas rregullave të caktuara nga prodhuesi i tij. Detyra e një drajveri është që të luajë rolin e përkthyesit midis sistemit operativ dhe pajisjes apo pjesës për të cilën është

krijuar, si dhe t’i lejojë përdoruesit, në disa raste, që të ndryshojë konfigurimin e pajisjes apo pjesës.Sistemet operative si Windows, MacOS, Linux etj. përfshijnë një sërë drajverash të cilat komunikojnë me të gjitha pajisjet që përdorin të njëjtën “gjuhë” që njeh drajveri. Për të shmangur sa më shumë probleme, jo të gjithë drajverat që përfshihen në sistemet operative shfrytëzojnë të gjitha aftësitë e mundshme të pajisjeve, por vetëm ato kryesoret dhe themeloret për punë. Kjo është arsyeja pse disa karta grafike kanë nevojë për drajvera të përparuar të krijuar nga prodhuesi i kartës grafike për të arritur performancë sa më të lartë; ndonëse sistemi operativ mund t’i njohë mjaftueshëm ato karta, ai mund të mos u lejojë programeve që të përdorin disa tipare të veçanta të tyre.

Tema 9. Pjesët kryesore të PC, funksionet dhe karakteristikat e tyre

Një PC përbëhet nga disa pjesë, nga të cilat jo të gjitha mund të jenë të pranishme. Një PC i kompletuar përbëhet zakonisht nga këto pjesë:

Figura 9.1. Pjesët kryesore të një PC-je.

Monitori, i cili është pjesa ku shfaqet në mënyrë të përkohshme i gjithë informacioni vizual që “prodhohet” nga kompjuteri. Monitori tregon gjithashtu në mënyrë të përmbledhur se cilat të dhëna po trajtohen në kompjuter, ecurinë e përpunimit të të dhënave, cilat programe po punojnë në kompjuter dhe njoftimet e ndryshme nga sistemi operativ dhe programet. Monitorët e sotëm kanë trajtë të sheshtë. Njësia qendrore është pjesa në trajtë kutie ku përpunohen të gjitha të dhënat dhe nga del i gjithë informacioni që shfaqet në pjesët e tjera. Pothuajse të gjitha pjesët e tjera të një kompjuteri lidhen me njësinë qendrore nëpërmjet kabllove apo me valë.Tastiera është një nga mjetet kryesore për vendosjen e të dhënave dhe komandave nga përdoruesi në kompjuter. Tastiera përdoret sidomos për futjen e të dhënave tekstuale (tekstit) nga përdoruesi. Mausi, ashtu si tastiera, përdoret për të komanduar kompjuterin. Në dallim nga tastiera, mausi nuk para përdoret për të vendosur tekst, por vetëm për të dhënë komanda dhe për të bërë zgjedhje.

Altoparlantet përdoren për të dëgjuar muzikë, njoftime të folura dhe në përgjithësi audio nga kompjuteri. Modemi është një pajisje e cila mund të përdoret për të lidhur një kompjuter me kompjuterë të tjerë në rrjete si Interneti. Modemi mund të marrë sinjal nëpërmjet linjës telefonike, rrjeteve Ethernet, fibrës optike etj. dhe lidhet me kompjuterin me valë ose nëpërmjet portës seriale apo Ethernet. Shpejtësia e modemit varet nga teknologjia e përdorur (zakonisht 56 Kbps në rastin e modemeve seriale apo 10/100/1000 Mbps në rastin e modemeve Ethernet). Printeri, ashtu si dhe monitori, përdoret për paraqitjen e tekstit dhe figurave. Në dallim nga monitori, printeri e shfaq informacionin në letër apo, në rastin e printerave 3D, në objekte të ngurta. Printimi është një nga mënyrat me të cilat mund të ruajmë një kopje të informacionit jashtë kompjuterit. Disa lloje veprimtarish, si për shembull postimi i një letre të shtypur apo firmosja me dorë dhe vulosja e një dokumenti nga personat e autorizuar, mund të kryhen vetëm pasi të kemi printuar materialin përkatës. Shpesh përdoret edhe skaneri, një pajisje që përdoret për të marrë pamje nga një dokument apo fotografi dhe për ta vendosur në kompjuter. E thënë ndryshe, skaneri kryen veprimin e kundërt të printerit.

Tema 10. Njësia qendrore dhe pjesët përbërëse

Pjesët përbërëse të njësisë qendrore janë:Motherboard-i, i cili është një nga pjesët themelore të kompjuterit. Ai ka trajtën e një pllake elektronike me përmasa të përcaktuara nga standardet ATX, micro-ATX etj.

Figura 10.1. Shembull motherboard-i. Poshtë majtas tregohen konektorët e lidhjes me pjesët jashtë njësisë qendrore.

Procesori është një nga dy pjesët që përgjigjen për përpunimin e të dhënave dhe krijimin e informacionit në një kompjuter dhe quhet ”truri” i kompjuterit.

Figura 10.2. Shembull i një procesori modern të prodhuar nga korporata Intel.

Memoria ROM është një pjesë e vogël e cila përmban programin dhe konfigurimin themelor të një kompjuteri për ta kaluar atë në gjendje pune. Memoria ROM zakonisht vendoset në motherboard.Memoria RAM përbëhet nga një, dy apo më shumë pjesë të quajtura module, të cilat përgjigjen për mbajtjen e përkohshme të sistemit operativ, programeve, të dhënave dhe informacionit gjatë kohës që kompjuteri është i ndezur dhe në gjendje pune. Duhet vënë në dukje se çdo e dhënë dhe informacion që ndodhet në memorien RAM fshihet kur fiket kompjuteri.Karta grafike, në bashkëpunim me procesorin, përgjigjet për përpunimin e disa të dhënave grafike dhe krijimin e një pjese të informacionit grafik në kompjuter. Duhet vënë në dukje se disa procesorë në ditët e sotme janë të aftë të përpunojnë të dhëna grafike, madje të kryejnë të gjitha funksionet e kartave grafike. Nga ana tjetër, shumë karta grafike në ditët e sotme mund të programohen që të kryejnë llogaritje dhe veprime të tjera matematikore për qëllime jo vetëm grafike.

Figura 10.3. Shembull karte grafike PCI-Express me dalje për HDMI dhe për dy monitorë DVI.

Njësia e ruajtjes së të dhënave është pjesa ku ruhet sistemi operativ, programet, si dhe të gjitha të dhënat dhe informacioni në kompjuter edhe kur kompjuteri është i fikur. Ajo mund të përdorë teknologji tradicionale hard disk ose teknologji SSD të tipit flash. Disa PC mund të kenë dy njësi të tilla, një SSD dhe një hard disk me funksione të ndryshme. Disa pjesë të tilla me të njëjtën teknologji mund të lidhen me njëra-tjetrën nëpërmjet teknologjive RAID për të krijuar njësi më të mëdha dhe/ose më të sigurta.

Figura 10.4. Shembull i një njësie SSD.

Njësia e leximit dhe shkrimit të disqeve optike CD/DVD/BD është pjesë që përdoret për të ruajtur të dhëna dhe informacion që nuk do të jetë nevoja të ndryshohen më pas.Blloku i ushqimit është pjesa e cila merr energji nga rrjeti elektrik dhe përgjigjet për ushqimin me energji elektrike të të gjitha pjesëve kryesore të kompjuterit.

Figura 10.5. Një bllok ushqimi.

Kabllot lidhëse dhe konektorët nevojiten për të lidhur të gjitha pjesët përbërëse të njësisë qendrore me njëra-tjetrën, si dhe për të lidhur njësinë qendrore me pjesë dhe pajisje jashtë saj.

Tema 11. Periferikët dhe pajisjet hyrëse dhe dalëse të informacionit

Periferikët janë pjesë dhe pajisje të cilat lidhen me njësinë qendrore të kompjuterit dhe përdoren për të përçuar të dhëna dhe për të marrë informacion.Mausi është një pajisje shënuese e cila dallon lëvizjen në një sipërfaqe të sheshtë. Kjo lëvizje përkthehet në lëvizjen e një shënuesi (në anglisht: pointer) në ekran, gjë që i lejon përdoruesit të kontrollojë paraqitjen grafike të programeve dhe të dhënave. Njohja e lëvizjes mund të kryhet nëpërmjet lëvizjes së një sfere, e cila rrotullon dy boshte brenda mausit; këto boshte e përkthejnë lëvizjen në vija me koordinata në plan. Mause të tjerë e dallojnë lëvizjen nëpërmjet njohjes optike të ndryshimit të sipërfaqes gjatë lëvizjes së mausit. Mauset mund të lidhen me kompjuterin me ose pa tel. Shumë mause përmbajnë një ose më shumë butona me shtypje dhe një mekanizëm rrote për kontroll më të plotë.

Figura 11.1. Shembull mausi me 12 butona.

Tastiera është e ngjashme me makinën e shkrimit dhe përdor një sërë preklash ose tastash për t’i lejuar përdoruesit të zgjedhë se çfarë shkronjash, numrash dhe komandash t’i japë kompjuterit. Ashtu si mauset, edhe tastierat mund të jenë me apo pa tel.

Figura 11.2. Shembull i një tastiere të thjeshtë.

Printeri i lejon përdoruesit që të shtypë të dhëna dhe informacion, si për shembull dokumente apo foto, mbi letër.Printerat e sotëm mund të lidhen me kompjuterin nëpërmjet kabllove USB, teknologjive të rrjeteve apo me valë. Printerat përdorin teknologji lazer ose me bojë të lëngshme apo të thatë për të shfaqur tekstin dhe figurat mbi letër.Skaneri është pajisje e cila përdoret për të përçuar figura ose tekst te një kompjuter. Gjatë procesit të skanimit, skaneri i dërgon sinjale kompjuterit, i cili i përkthen këto sinjale në figurë digitale. Për të nxjerrë tekstin nga një figurë e skanuar përdoren teknologjitë OCR. Kamera ruan kopje të pamjes së një objekti në film ose në kujtesë elektronike. Shumë kamerat elektronike mund të lidhen me kompjuter dhe t’i përçojnë atij figurat e ruajtura.Mikrofoni është një pajisje e cila përkthen tingujt në sinjale elektrike, të cilat më pas i kalohen kompjuterit për përpunim të mëtejshëm.Modemi është një pajisje e cila mundëson lidhjen e kompjuterëve me njëri-tjetrin nëpërmjet lidhjeve në rrjet.

Tema 12. Memoria e përkohshme (RAM) dhe e përhershme (ROM), skemat dhe njësitë matëse

Memoria e përkohshme(RAM) është një hapësirë ku ruhen përkohësisht të dhëna dhe komanda që nevojiten për procesorin.Ashtu si një procesor, një çip ose modul RAM-i është një qark i integruar i përbërë nga miliona tranzistorë dhe kapacitorë. Trajta më e zakonshme është DRAM (dynamic random access memory), në të cilën një tranzistor dhe një kapacitor çiftohen për të krijuar një qelizë kujtese, e cila përfaqëson një bit të dhënash. Kapacitori mban bitin e të dhënave (0 ose 1), ndërsa tranzistori vepron si çelës që e lejon qarkun e kontrollit në modulin e memories që të lexojë përmbajtjen e kapacitorit ose t’ia ndryshojë atë. Vetë qelizat e memories renditen në rreshta dhe shtylla.

Figura 12.1. Paraqitje e thjeshtuar e organizimit të një moduli RAM.

Përpara se një program të ekzekutohet, ai ngarkohet në RAM, prej nga procesori mund ta lexojë programin drejtpërdrejt. Po kështu, të dhënat ngarkohen në RAM, që procesori të mund t’i përpunojë ato sipas komandave dhe programeve të dhëna nga përdoruesi.Memoria e përhershme (ROM), në dallim nga RAM-i, i ruan të dhënat edhe kur kompjuteri është i fikur, për sa kohë që ato nuk ndryshohen me metoda dhe mjete të posaçme të përcaktuara nga prodhuesi i ROM-it.RAM dhe ROM në kompjuterë përdorin teknologji të mbështetura në gjysmëpërçues. Veçoria kryesore e këtyre teknologjive, në dallim nga hard disqet apo kompakt disqet, është se secila pjesë e memories mund të qaset në të njëjtën sasi kohe si dhe çdo pjesë tjetër, pavarësisht nga renditja fizike.Në PC-të e ditëve të sotme përdoret RAM DDR3, në madhësi nga 1 GB deri në 4 GB, ndërsa kartat grafike përdorin DDR3 ose DDR5.

Figura 12.2. Shembuj teknologjish RAM-i.

Njësitë matëse

Gjithçka në memorie ruhen si një sërë shifrash 1 ose 0, të quajtura bite. Këto nuk janë gjë tjetër veçse zona në memorie ku ka apo nuk ka sinjal elektrik. Për të thjeshtuar punën me kompjutera, bitet grupohen në grupe me nga 8 bit, të quajtura bajt (në anglisht: byte). Meqë memoriet në një kompjuter mund të përmbajnë me miliona apo miliarda bajt, për të matur kapacitetin e RAM-it përdoren zakonisht shumëfishat e bajtit: kilobajt (KB), i barabartë me 1024 bajt; megabajt (MB), i barabartë me 1024 MB e kështu me radhë.RAM instalohet në kompjuter me module, pra me pjesë RAM që kanë trajta, madhësi dhe tipare të tjera të përcaktuara nga prodhuesi. Shumë kompjutera kanë vende për 2, 4 ose më shumë vende (slote) për vendosjen e moduleve RAM.Përveç kapacitetit, një tipar tjetër i RAM është frekuenca, e matur me MHz. Më poshtë tregohen frekuencat e përdorura në 4 grupet kryesore të teknologjive të RAM:

SDRAM – 66Mhz, 100Mhz, 133Mhz DDR1 – 266Mhz, 333Mhz, 400Mhz DDR2 – 400Mhz, 533Mhz, 677Mhz, 800Mhz DDR3 – 400Mhz, 533Mhz, 677Mhz, 800Mhz, 933Mhz, 1066Mhz

Një tipar tjetër është vonesa ose latenca (në anglisht: CAS latency). Sa më e ulët të jetë ajo, aq më shpejt mund të përcillen të dhënat nga moduli RAM.

Tema 13. Pajisja e ruajtjes së informacionit (Hard Disk), skema dhe njësitë matëse

Në kompjuterat personalë të ditëve të sotme përdoren kryesisht dy lloj hard disqesh: IDE/SATA dhe SSD. Hard disqet SATA janë më të reja se ato IDE dhe ofrojnë shpejtësi më të lartë, por ndërtimi i tyre dhe parimi i punës mbeten shumë të ngjashme.Hard disqet SSD përdorin kujtesë magnetike të tipit flash, pa pllaka magnetike dhe pa pjesë lëvizëse. Për këtë arsye ato kanë shumë më pak mundësi të prishen nga dëmtimet mekanike dhe harxhojnë më pak energji.

Ndërtimi i hard diskut IDE/SATA

SATA 7 pin IDE 40 pin

Figura 13.1. Pamje e një hard disku pjesërisht të zbërthyer, dhe kabllot lidhëse.

Pjesët kryesore të një hard disku IDE/SATA janë:

Pllaketa elektronike, e cila komandon hard diskun që të lexojë apo të shkruajë të dhëna.Pllakat janë disqe magnetike, në të dyja anët e të cilave ruhen të dhënat. Kokat e leximit dhe shkrimit shkruajnë të dhëna në pllakat e hard diskut dhe lexojnë të dhëna prej tyre.Krahu mekanik mban kokat e leximit dhe shkrimit. Boshti i pllakave është një cilindër që përshkon pllakat në qendër të tyre. Qëllimi i boshtit është që të rrotullojë pllakat.Motori i boshtit rrotullon boshtin e pllakave dhe lejon krahun mekanik që të vendosë kokat e leximit dhe shkrimit në pozicionin e duhur. Kabllot lidhëse mundësojnë lidhjen e hard diskut me motherboardin. Dallojmë kabllo për SATA me 7 kunja (në anglisht: pins) dhe për IDE me 40 kunja. Teknologjitë RAID

Dy apo më shumë hard disqe mund të lidhen paralelisht për të lexuar dhe shkruar mbi to në të njëjtën kohë apo në mënyrë të alternuar. Mënyrat e këtyre lidhjeve i përmbahen standardit RAID. Në RAID 0, dy hard disqe lidhen së bashku në mënyrë që një pjesë e të dhënave shkruhen në njërin hard disk dhe pjesa tjetër në hard diskun tjetër. Të dhënat lexohen paralelisht nga të dy hard disqet në të njëjtën kohë. Kjo mënyrë lidhjeje ofron shpejtësi të larta në leximin e të dhënave, por ka të metën që, nëse prishet njëri nga hard disqet, atëherë humbasin të gjitha të dhënat. RAID 0 njihet ndryshe si lidhje shirit (në anglisht: striping).Në RAID 1, dy hard disqe lidhen në mënyrë që secili prej tyre mban të njëjtën kopje të të dhënave. E meta e RAID 1 është se kapaciteti i përgjithshëm është sa kapaciteti i vetëm njërit nga hard disqet. Përparësia e RAID 1 është se secili hard disk është kopje e tjetrit, prandaj nëse prishet vetëm njëri prej tyre, të dhënat nuk humbasin. Ashtu si RAID 0, edhe RAID 1 ofron shpejtësi të lartë leximi të të dhënave. RAID 1 njihet edhe me emrin pasqyrë (në anglisht: mirror).

Teknologji të tjera janë RAID 5, RAID 6 dhe RAID 10.

Njësitë matëse

Karakteristikat kryesore të hard disqeve janë: lloji i lidhjes (IDE, SATA, SCSI etj), kapaciteti, që matet në GB (gigabajt) ose TB (terabajt); shpejtësia e vërtitjes së pllakave magnetike (në rastin e hard disqeve IDE/SATA), e cila matet me xhiro në minutë (në anglisht: rpm); si dhe shpejtësia e përçimit të të dhënave, e cila matet me Mb (megabit) ose Gbit (gigabit) në sekondë.

Tema 14. Motherboard-i, skema e thjeshtuar, elementet kryesore

Motherboard-i është pjesa elektronike me të cilën lidhen të gjitha pjesët e një kompjuteri (disa prej të cilave janë të përfshira në motherboard) dhe e cila lidh ato pjesë me njëra-tjetrën. Vetë motherboard-i quhet si pjesa qendrore e një kompjuteri.Motherboard-i ka formën e një pllake drejtkëndëshe me qarqe të integruara (çipe), pjesë mbajtëse (slote) për pjesë të tjera, pjesë lidhëse (konektorë) dhe lidhjet mes tyre.Pjesa më e madhe e motherboard-eve japin mundësi për të vendosur pjesë shtesë dhe për të zëvendësuar disa prej pjesëve ekzistuese në një kompjuter.

Procesori

MemoriaROM(BIOS)

Hyrjet dheDaljet

Portat serialePortat paralele

DisketatTastiera

Mausi

Ura veriore(kontrolluesii memories)

Ura jugore(kontrolluesi ihyrje-daljeve)

IDESATAUSB

EthernetAudio

Memorie CMOS

Kontrolleri igrafikës sëintegruar

Ora

Pjesëmbajtësepër kartëgrafike

Bus grafik(AGP ose PCIExpress)

Çipseti

Bus-ii përparmë

Bus-i imemo-ries

Pjesëtmbajtëse përmemorienRAM

BuspërPCI

Pjesë mbajtësepër karta PCI

BuspërLPC

Bus ibrendshëm Bus

përPCI

Kabllo dheporta që dalin

jashtëmotherboar

Figura 14.1. Skema e thjeshtuar e motherboard-it.

Në ditët e sotme, motherboard-et përmbajnë këto pjesë kryesore:

Pjesë mbajtëse (në anglisht: sockets ose slots) për procesorët në të cilat vendosen një apo disa procesorë (në disa motherboard-e, procesori është salduar drejtpërdrejt në motherboard dhe nuk mund të ndërrohet). Një pjesë mbajtëse për procesorin përmban:

1. një strukturë fizike për të mbajtur procesorin;2. vende për montimin e një ventilatori ose pllake ftohëse;3. lidhjet elektrike ndërmjet procesorit dhe motherboard-it.

Shumica e motherboard-eve për kompjutera personalë kanë vende për 1 ose 2 procesorë. Kompjuterat e specializuar siç janë serverat mund të kenë vende për 4 apo më shumë procesorë.Pjesë mbajtëse për memorie RAM, të cilat duhet të jenë të përshtatshme për memorien që duam të vendosim. Për të lehtësuar dallimet fizike midis tipeve të ndryshme të memorieve, memoriet prodhohen me një apo disa çarje të vogla, të cilat duhet të përputhen me vendet e ngritura në pjesën mbajtëse.Shumica e motherboard-eve për kompjutera personalë kanë 2 ose 4 pjesë mbajtëse për memorie RAM. Kompjuterat e specializuar për punë grafike ose serverat mund të kenë 8 ose më shumë pjesë të tilla.

Një çipset (grup qarqesh të integruara) që krijon lidhjet ndërmjet bus-it të përparmë (front-side bus) të procesorit, memories dhe bus-eve periferike. Në kompjuterat personalë, çipseti përbëhet nga dy çipe të lidhura drejtpërdrejt me procesorin. Meqë kanë detyra të ndryshme, për t’i dalluar nga njëri-tjetri, njëri quhet ura veriore (në anglisht: northbdrige), ndërsa tjetri ura jugore (në anglisht: southbridge).Ura veriore lidh procesorin me pjesët e tjera me shpejtësi të lartë, siç janë memoria RAM dhe kontrolluesit e grafikës.Ura jugore lidh procesorin me pajisjet me shpejtësi të ulët të tipit PCI ose ISA. Në ditët e sotme, ura jugore përfshin brenda saj lidhje për pjesë periferike, siç janë ato për rrjetet, pajisjet USB dhe audio.Prodhuesit e procesorëve kanë nisur të përfshijnë shumë funksione të urës veriore drejtpërdrejt në procesorë. Si rrjedhojë, disa prodhues çipsetesh kanë krijuar çipsete vetëm me një çip, i cili kryen funksionet e urës jugore dhe ato pak funksione të urës veriore që nuk i kryejnë vetë procesorët.Memoria ROM në kompjutera personalë është memoria ku ruhet BIOS-i. Nëse memoria ROM mungon ose është dëmtuar fizikisht, BIOS-i nuk mund të ekzekutohet dhe kompjuteri ndalon së punuari; në këto raste duhet zëvendësuar memoria ROM ose i tërë motherboard-i.

Figura 14.2. Shembull nga afër i një memorieje ROM dhe vendit mbajtës të saj.

Memoria ROM që përdoret zakonisht në kompjutera personalë është e tipit EEPROM (në anglisht: electrically erasable programmable read-only memory, pra memorie vetëm e lexueshme, e programueshme dhe e shkruajtshme me sinjale elektrike).Sinkronizuesi i kohës prodhon një sinjal elektrik të posaçëm që përdoret për të njoftuar pjesët e tjera të kompjuterit që të ndalojnë ose të rifillojnë punën e tyre në të njëjtën kohë.Pjesë mbajtëse për baterinë e CMOS, e cila është një bateri e vogël, zakonisht e tipit CR2032, që përdoret në disa kompjutera për të mbajtur të pafshirë konfigurimin e BIOS-it në një memorie të posaçme CMOS edhe kur kompjuteri është i fikur, si dhe për të ruajtur datën dhe orën e kompjuterit. Në disa kompjutera të tjerë, ky konfigurim ruhet në kujtesa të tipit EEPROM ose flash, njësoj si kodi i BIOS-it, dhe i vetmi funksion që kryen bateria është mbajtja e datës dhe orës.Pjesë mbajtëse për karta shtesë (të quajtura slot-e) krijojnë mundësi për vendosjen e pjesëve shtesë (të quajtura karta shtesë). Slotet kanë formë drejtkëndëshe që mund të kenë të çara horizontale njëra pas tjetrës; të çarat (nëse ka) e secilës prej sloteve përdoren për të dalluar nëse një kartë shtesë mund të vendoset fizikisht në atë slot.

Motherboard-et e sotme përmbajnë zakonisht 2-4 slote të tipit PCI-Express 16x dhe një ose më shumë slote PCI dhe PCI-Express 1x. Në motherboard-e më të vjetra mund të gjejmë slote AGP për karta grafike.

Lidhje për ushqimin me energji; nëpërmjet tyre, energjia merret nga blloku i ushqimit dhe i jepet pjesëve të tjera, si nëpërmjet sloteve ashtu edhe nëpërmjet kabujve që lidhen me kontakte të posaçme të motherboard-it.Motherboard-et përdorin energji jo vetëm për vete, por edhe për t’u dhënë energji elektrike shumë pjesëve të tjera të kompjuterit. Disa prej këtyre pjesëve e marrin energjinë nga motherboard-i nëpërmjet pjesëve mbajtëse të tyre që janë të salduara drejtpërdrejt në motherboard. Disa pjesë të tjera e marrin energjinë nëpërmjet kabujve që lidhen me kontakte të posaçme të motherboard-it.

Tema 15. Procesori, gjeneratat, llojet dhe njësitë matëse

Procesori është pjesa e kompjuterit që përpunon të dhënat sipas udhëzimeve të dhëna nga përdoruesi, krijon informacion dhe komandon kompjuterin.Udhëzimet që i jepen procesorit quhen instruksione. Këto instruksione mund të jenë komanda që nuk kanë lidhje me të dhëna ose komanda për të vepruar mbi të dhëna të caktuara. Të dhënat që duhen përpunuar në një çast të caktuar ngarkohen në zona memorieje brenda procesorit, të quajtur regjistra. Edhe rezultatet e ndërmjetme gjatë përpunimit ngarkohen në regjistra.Meqë sasia e regjistrave të një procesori është e kufizuar dhe shpejtësia e RAM-it është më e ulët se e procesorit, të dhënat që janë në krye të radhës për t’u përpunuar ngarkohen në një kujtesë të posaçme të quajtur cache, e cila punon me të njëjtën shpejtësi si dhe procesori. Mendojeni cache-in si paradhoma e procesorit, ku të dhënat vendosen për t’iu dhënë procesorit menjëherë.Çdo procesor përmban një listë instruksionesh, që përbëjnë gjuhën e procesorit. Këto instruksione mund të jenë aritmetike ose logjike. Kur i dërgojmë procesorit një instruksion që ai e njeh, atëherë ai kryen veprimet përkatëse. Për shembull, instruksioni për mbledhjen e dy numrave i tregon procesorit se në cilët regjistra ndodhen numrat dhe ku duhet të ruhet shuma e tyre; me të marrë instruksionin, procesori merr numrin e parë nga regjistri i treguar, e mbledh atë me numrin e dytë nga regjistri tjetër dhe shumën e vendos në një regjistër të tretë ose në një nga dy regjistrat e numrave, sipas instruksionit.Një lloj veprimi tjetër që kryen procesori është ai logjik. Për shembull, procesorit mund t’i jepet detyra që të krahasojë dy numra; nëse numri i parë është më i madh se i dyti, atëherë procesori duhet të vazhdojë me instruksionet e tjera; por, nëse numri i parë nuk është më i madh se i dyti, atëherë procesori duhet të ndalojë marrjen e instruksioneve të tjera nga programi që po ekzekutohet.Pjesa e procesorit që kryen veprimet aritmetike dhe logjike quhet njësia aritmetike-logjike (në anglisht: ALU).

Gjeneratat e procesorëve

Kompjuteri personal (PC) u krijua nga IBM, e cila vendosi të përdorë procesorët e Intel. Kështu, gjenerata e parë nisi me procesorin 8086, i cili ishte 16-bit, përdorte bus të dhënash 16-bit dhe mund të adresonte 1 MB RAM. Gjenerata e dytë nisi me procesorin 80286 në vitin 1982. Ky procesor ofronte mënyrë të mbrojtur ekzekutimi, shpejtësi më të lartë të qasjes së drejtpërdrejtë të RAM-it dhe shpejtësi më të lartë përpunimi (në fillim 6 MHz, deri në 25 MHz dhe mesatarisht 4.5 cikle për instruksion).

Gjenerata e tretë nisi me procesorin 386DX, i cili përdorte regjistra 32-bit dhe kishte shpejtësi më të lartë.

Gjenerata e katërt u shënua nga procesori 486, i cili lejonte ngarkimin e të dhënave, zbërthimin e instruksioneve, ekzekutimin e tyre dhe shkrimin e rezultateve për instruksione të ndryshme në të njëjtën kohë. Kjo mënyrë trajtimi njihet me emrin pipelining.Në gjeneratën e pestë u krijuan procesorë CISC me teknologji superskalare dhe mbështetje për makina me dy procesorë.Në gjeneratën e gjashtë, instruksionet CISC zbërthehen në instruksione RISC, të cilat ekzekutohen në paralel. U shtuan grupe instruksionesh për të shpejtuar punën me multimedia.Në gjeneratën e shtatë u krijua teknologjia HyperThreading për simulimin e dy procesorëve virtualë me një procesor fizik.Gjenerata e tetë shënoi daljen e procesorëve 64-bit.Në gjeneratat e mëpasshme shfaqen procesorët me dy e më shumë bërthama.

Njësitë matëse

Procesorët e sotëm për PC dallohen kryesisht nga numri i bërthamave (në anglisht: cores) dhe nga shpejtësia, që matet me herc (Hz) apo me shumëfisha të herc si MHz (milion herc) dhe GHz (miliard herc).

Tema 16. Blloku i ushqimit, ndërtimi dhe funksionet

Blloku i ushqimit është një pajisje e cila kthen rrymën alternative (AC) nga rrjeti elektrik në rrymë të vazhduar (DC) me tension të ulët për t’u dhënë energji pjesëve të brendshme të kompjuterit.Disa blloqe ushqimi kanë një çelës për zgjedhjen e tensionit në hyrje, ndërsa disa të tjera i përshtaten vetëvetiu tensionit që i jepet bllokut të ushqimit.Në ditët e sotme, shumica e blloqeve të ushqimit respektojnë standardin ATX, i cili përcakton:

1. përmasat e bllokut të ushqimit;2. llojet e lidhjeve me rrjetin elektrik dhe me pjesët e kompjuterit;3. kufijtë e tensionit në hyrje dhe në dalje të bllokut të ushqimit.

Historia

Blloku i parë i ushqimit për kompjutera personalë u zhvillua nga IBM dhe jepte dy tensione kryesore: +5V dhe +12V. Ushqimi me tension +12V përdorej kryesisht për motorë si ato të hard disqeve dhe të ventilatorëve, ndërsa -12V për portat seriale (RS-232). Ushqimi me tension -5V ishte krijuar për pjesët periferike ISA, por nuk përdorej nga motherboard-et.Në vitet 1990, korporata Intel zhvilloi standardin ATX për lidhjet e blloqeve të ushqimit me motherboard-et. Meqë në atë kohë nisën të përhapeshin procesorët që punonin me tension 3.3V, standardi ATX përcaktonte tre grupe tensioni pozitiv: +3.3V, +5V dhe +12V. Kompjuterat më të hershëm që punonin me 3.3V përdornin një përshtatës për të kthyer tensionin +5V në +3.3V.Meqë grupi 3.3V është shumë i ndjeshëm ndaj humbjeve të tensionit që ndodhin për shkak të rezistencës së telave, standardi ATX përdor disa fi dhe lidhje për këtë grup.Standardi ATX shtoi gjithashtu edhe grupin +5VSB (ku SB do të thotë standby, në gjendje prehjeje). Ky grup jep vazhdimisht një sasi të vogël energjie për të lejuar disa pjesë të kompjuterit që të vazhdojnë të jenë në gjendje pune dhe të pranojnë sinjale edhe kur kompjuteri është i fikur.Ka dy dallime kryesore midis standardit ATX dhe standardit të vjetër AT: mënyra e lidhjes me motherboard-in dhe çelësi i ndezjes. Në sistemet që respektojnë standardin ATX, butoni i

ndezjes së kompjuterit (zakonisht në pjesën e përparme të kasës) thjesht i jep sinjal bllokut të ushqimit që t’u japë ose jo ushqim të plotë motherboard-it dhe pjesëve të tjera të lidhura me bllokun e ushqimit, por nuk e shkëput energjinë midis bllokut të ushqimit dhe rrjetit elektrik.

Standardi ATX12V

Me kalimin e viteve, procesorët nisën të përdorin energji me tension të ulët (2V ose më pak) dhe rrymë të lartë (deri në 100A). Për këtë arsye, prodhuesit e motherboard-eve nisën të përfshinin në motherboard-e module për rregullimin e tensionit, të cilat kthenin tensionin 5V në tensionin e kërkuar nga procesori.Me rritjen e kërkesave për energji nga procesorët dhe pjesët e tjera që merrnin energji nëpërmjet grupit +5V të blloqeve të ushqimit, u rritën humbjet e energjisë që ndodhnin në këtë grup. Prandaj, kur korporata Intel nxori në treg procesorin Pentium 4, ajo përcaktoi se procesori duhet të merrte energji nga grupi +12V dhe nëpërmjet një kablli lidhës të posaçëm me 4 kontakte, zakonisht të shënuar me emrin P4. Ky përcaktim shënoi krijimin e standardit të quajtur ATX12V.Gjithashtu, shumë karta grafike të fuqishme për kompjutera personalë kërkojnë më shumë ushqim se sa mund të japë motherboard-i nëpërmjet sloteve PCI, AGP apo PCI-Express. Në këto raste, ushqimi shtesë duhet të vijë drejtpërdrejt nga blloku i ushqimit. Kjo situatë shkakton që shumica e energjisë që përdoret në kompjuterat e ditëve të sotme vjen nga grupi 12V i bllokut të ushqimit.Kur nisën të dalin në treg kartat grafike që kërkonin ushqim shtesë, blloqet e ushqimit të asaj kohe mund të jepnin energji me tension 12V deri në 50-60% të të gjithë energjisë që mund të jepnin ato blloqe, ndërsa pjesa tjetër vazhdonte të jepej nëpërmjet grupeve 3.3V dhe 5V. Karta grafike dhe procesori mund të kenë së bashku nevojë për fuqi 200-250W me tension 12V, prandaj prodhuesit e kartave grafike nisën të këshillonin që blloqet e ushqimit që përdoren në kompjutera me karta grafike të fuqishme të japin sasi të përgjithshme energjie prej 500-600W.Shumica e blloqeve të ushqimit që prodhohen në ditët e sotme japin 80-90% të energjisë së tyre nëpërmjet tensionit 12V, por prodhime të vjetra apo me cilësi të ulët mund të japin më pak. Prandaj, kur zgjedhim një bllok ushqimi, është e nevojshme që të kontrollohet jo vetëm fuqia e tij e përgjithshme, por edhe:

1. sa është fuqia më e vogël e garantuar në çdo kohë (fuqia minimale);2. sa prej fuqisë minimale jepet me tension 12V.

Ndërtimi i bllokut të ushqimit

Pjesët kryesore të një blloku ushqimi janë:Kasa e bllokut të ushqimit, e cila izolon bllokun e ushqimit nga pjesa tjetër e kompjuterit dhe nga përdoruesi i kompjuterit, si dhe rregullon qarkullimin e ajrit brenda bllokut të ushqimit.Izolimi shërben për të mbajtur interferencat elektromagnetike brenda kasës, larg pjesëve të tjera të kompjuterit që ndikohen nga këto lloj interferencash. Gjithashtu, kasa pengon prekjen e pjesëve të bllokut të ushqimit me gishta apo me mjete të tjera, për të mos lejuar që përdoruesi i kompjuterit të pësojë goditje elektrike.Një funksion tjetër i kasës është rregullimi i qarkullimit të ajrit brenda bllokut të ushqimit, me qëllim që disa pjesë të ftohen më mirë dhe më shpejt se sa pjesë të tjera.Duhet patur parasysh se brenda bllokut të ushqimit ka tensione të larta, madje edhe pasi blloku i ushqimit është shkëputur nga rrjeti elektrik. Për këtë arsye, këshillohet fuqimisht që blloqet e ushqimit të hapen dhe të riparohen vetëm nga teknikë të specializuar, asnjëherë nga përdoruesit e thjeshtë.Priza, e cila përçon energjinë elektrike nga kablli i ushqimit për te pjesët e tjera.

Çelësi i zgjedhjes së tensionit, i cili i lejon përdoruesit t’i tregojë bllokut të ushqimit se me çfarë tensioni do ta marrë energjinë.Disa blloqe ushqimi mund të marrin energji nga rrjeti elektrik vetëm me tension 110V, të tjera vetëm me tension 220V, ndërsa disa të tjera mund të punojnë me 110V ose me 220V. Këto të fundit kanë një çelës që i lejojnë përdoruesit t’i tregojë bllokut të ushqimit se me çfarë tensioni e jep energjinë rrjeti elektrik me të cilin do të lidhet blloku i ushqimit. Ekzistojnë edhe blloqe ushqimi që e pikasin dhe e përdorin tensionin e rrjetit pa qenë nevoja për çelës, por këto janë më të shtrenjta.Përpara se të lidhim bllokun e ushqimit me rrjetin elektrik, gjithmonë duhet të sigurohemi që çelësi i zgjedhjes së tensionit është në pozicionin e duhur. Tensioni i rrjetit elektrik në Shtetet e Bashkuara është 110V, ndërsa në vendet evropiane (përfshirë edhe Shqipërinë) është 220V. Ventilatori, i cili merr ajër nga jashtë bllokut të ushqimit dhe e ndërron me ajrin e ngrohur që ndodhet brenda bllokut.Në rast se ventilatori nuk punon mirë apo nuk punon fare, blloku i ushqimit mund të nxehet aq shumë saqë disa nga pjesët e tij mund të dëmtohen. Në raste të rralla, nxehja e madhe e bllokut mund të shkaktojë zjarr në kompjuter. Prandaj është e rëndësishme që të kontrollohet herë pas here nëse ventilatori punon me shpejtësinë e duhur. Sa më shpejt të vërtitet ventilatori, aq më shpejt ftohet ajri brenda bllokut.Shpejtësia normale e ventilatorit të bllokut të ushqimit tregohet zakonisht në manualin teknik që shoqëron bllokun e ushqimit, kasën ose kompjuterin.Disa blloqe ushqimi kanë ventilatorë që e tregojnë shpejtësinë e tyre në çdo moment nëpërmjet fijesh dhe sinjalesh të posaçme. Gjithashtu, disa blloqe ushqimi kanë sensorë që tregojnë temperaturën brenda bllokut dhe mund t’u japin komanda ventilatorëve që të ulin ose të rritin shpejtësinë e tyre, sipas nevojës. Kjo bëhet për të kursyer energji dhe për të ulur nivelin e zhurmës që vjen nga blloku i ushqimit.Siguresa, funksioni i së cilës është të mbrojë bllokun e ushqimit nga disa difekte të energjisë që nuk mund t’i rregullojë vetë blloku i ushqimit. Siguresa përbëhet nga dy kontakte metalike të lidhura me një tel metalik me rezistencë të caktuar. Njëri kontakt merr energjinë që vjen nga rrjeti elektrik dhe e kalon në tel, i cili e kalon energjinë te kontakti tjetër, i cili e kalon energjinë te pjesët e tjera të bllokut të ushqimit.Dihet se rezistenca elektrike e një materiali është raporti i tensionit që përshkon materialin me rrymën që kalon nëpër të. Konkretisht, në rast se në bllokun e ushqimit hyn energji elektrike me vlerë normale të rrymës, por me tension shumë të lartë (mbi 230-250V, në varësi të bllokut të ushqimit), atëherë raporti i tensionit me rrymën është më i madh sesa rezistenca e telit të siguresës. Si rrjedhim, teli shkrihet dhe këputet; kështu, blloku i ushqimit nuk mund të marrë më energji deri sa siguresa e djegur të ndërrohet me një siguresë tjetër.

Figura 16.1. Disa përbërës të një blloku ushqimi: kapacitorët, tranzistorët dhe transformatorët.

Kapacitorët, të cilët përdoren në blloqet e ushqimit të kompjuterave për të rregulluar luhatjet e energjisë, të ashtuquajtura “zhurma”.Tranzistorët, të cilët marrin energji 50-60Hz dhe e kthejnë atë në energji me frekuencë shumë më të lartë. Frekuencat e larta bëjnë të mundur që blloqet e ushqimit t’i rregullojnë luhatjet e energjisë më shpejt. Tranzistorët ua përçojnë energjinë me frekuencë të lartë transformatorëve.Transformatorët janë pjesë që marrin energji me frekuencë të lartë nga tranzistorët dhe e kthejnë tensionin nga 110V apo 220V në tensione të ulëta sipas nevojave të pjesëve të tjera të kompjuterit. Transformatorët ua japin energjinë me tension të ulët diodave.Diodat kthejnë rrymën alternative (AC) në rrymë të vazhduar (DC).Kabllot dhe konektorëtNga blloku i ushqimit dalin një sërë kabujsh dhe konektorësh përkatës, si kablli kryesor i ushqimit të motherboard-it (P1), konektori katror me 4 ose 8 kontakte për energji 12V (P4) për procesorin, disa konektorë të sheshtë me 4 kontakte për hard disqe dhe njësi leximi CD/DVD, konektorët për ushqimin me energji të pajisjeve SATA (Serial ATA), konektorë me 6 ose 8 kontakte për karta grafike të tipit PCI Express etj.

Funksionet e bllokut të ushqimitFunksioni kryesor i bllokut të ushqimit është të marrë energji nga rrjeti elektrik i shtëpisë apo i zyrës dhe ta kthejë atë energji në një trajtë të përshtatshme për kompjuterin.Duhet patur parasysh se blloku i ushqimit nuk është një konvertues i thjeshtë energjie, pasi ai duhet të japë energji me disa vlera të ndryshme tensioni dhe me disa vlera të ndryshme rryme, në të njëjtën kohë dhe për disa pjesë njëherësh.Gjithashtu, blloku i ushqimit komunikon me motherboard-in duke dhënë dhe marrë sinjale të caktuara. Për shembull, kur shtypim butonin e ndezjes së kompjuterit, motherboard-i i dërgon bllokut të ushqimit një sinjal për të lëshuar ushqim të plotë në drejtim të motherboard-it dhe pjesëve të tjera të kompjuterit.

Sinjali i ushqimit të rregulltKur ndizet blloku i ushqimit, duhet njëfarë kohe që pjesët përbërëse të tij të bëhen gati dhe të nisin të japin tensionet e duhura për të cilat ka nevojë kompjuteri. Kur mbaron etapa e vënies në gjendje pune, blloku i ushqimit kontrollon veten, verifikon nëse gjithçka është në rregull dhe fillon t’i dërgojë motherboard-it një sinjal të posaçëm për t’i treguar se tani energjia mund të jepet si duhet. Për sa kohë që nuk e ka marrë këtë sinjal, motherboard-i nuk e ndez kompjuterin.Nëse gjatë punës ka patur mbingarkesë energjie, luhatje tensioni apo çrregullime të tjera energjie, blloku i ushqimit pushon së dhëni sinjalin që ushqimi është i rregullt. Kur ushqimi rregullohet sërish, blloku i ushqimit nis ta dërgojë përsëri sinjalin, gjë që shkakton që kompjuteri të ndizet nga e para. Kjo është zakonisht arsyeja pse, kur në rrjetin elektrik ka një luhatje tensioni të shpejtë, kompjuteri nuk fiket menjëherë, por rindizet pasi rregullohet tensioni (jo përpara).Në disa raste, kur në rrjetin elektrik ka probleme energjie dhe më pas ato rregullohen, blloku i ushqimit mund të fiket dhe të rrijë i fikur, për arsye sigurie; në këto raste, mjafton ta shkëputim bllokun e ushqimit nga rrjeti për 15 sekonda dhe ta lidhim përsëri.

Sinjalet e ndezjes dhe fikjes

Kompjuterat e dikurshëm fikeshin dhe ndizeshin nëpërmjet një çelësi ose butoni mekanik. Në kompjuterat e sotëm përdoret një sinjal, të cilin motherboard-i ia dërgon bllokut të ushqimit për t’i treguar atij që të fillojë ose të pushojë së dhëni energji; gjithashtu, motherboard-i mund të udhëzohet që t’ia dërgojë atë sinjal bllokut të ushqimit. Kjo mënyrë komunikimi bën të mundur që sistemi i shfrytëzimit të fikë kompjuterin apo që kompjuteri të ndizet duke shtypur një tastë në tastierë.Meqë motherboard-i duhet të jetë i ndezur, qoftë edhe pjesërisht, që të mund t’i dërgojë sinjale bllokut të ushqimit, ky i fundit i jep gjithmonë motherboard-it një sasi të vogël energjie nëpërmjet një grupi të posaçëm me tension +5V (të quajtur +5VSB), edhe kur pjesët e tjera të kompjuterit dhe bllokut të ushqimit janë të fikura. Me të marrë sinjalin e ndezjes nga motherboard-i nëpërmjet grupit +5VSB, blloku i ushqimit ndez pjesët e tjera të vetes, të cilat fillojnë t’u japin energji të plotë motherboard-it dhe pjesëve të tjera të kompjuterit.

Tema 17. Portat dhe kabllot lidhëse

Portat janë vende në motherboard ku mund të vendosen kabllo për të lidhur kompjuterin me pajisje të tjera.

Tipet më të përhapura të portave

Standardi USB (Universal Serial Bus) u krijua për të lidhur kompjuterat me pajisje nga më të ndryshmet. Portat USB mund të japin energji me rrymë deri në 500 mA (USB 2.0) ose 900 mA (USB 3.0) dhe me tension 5V.Portat Ethernet përdoren për të lidhur një kompjuter në rrjet. Standardet më të përdorura janë Cat 5, Cat 5e dhe Cat 6, me shpejtësi 10, 100 ose 1000 Mbps.Portat PS/2 u krijuan për të lidhur tastierën dhe mausin me kompjuterin. Ndonëse shumë tastiera dhe mause tregtohen me lidhje USB dhe shumë kompjutera të rinj nuk kanë porta PS/2, këto të fundit nuk janë zëvendësuar ende plotësisht nga portat USB.Portat seriale përdoren për të lidhur modema apo pajisje të tjera komunikimi me shpejtësi të ulët.Portat paralele përdoren për të lidhur printera apo pajisje të tjera që kërkojnë shpejtësi të lartë.Portat grafike VGA dhe DVI përdoren për të lidhur kartën grafike të instaluar në kompjuter me një monitor ose një projektor. Sinjali që përçohet në portat VGA është analog, po kështu edhe në portat DVI-A dhe DVI-I, ndërsa DVI-I dhe DVI-D shkëmbejnë sinjal digital. Kompjuterat e prodhuar nga kompania Apple mund të kenë porta Mini-DVI dhe Micro-DVI.Portat HDMI përdoren për të shkëmbyer sinjale digitale jo vetëm video, por edhe audio. Portat HDMI lidhin një kompjuter me televizorë, monitorë, projektorë dhe pajisje audio.Portat audio janë porta femër të rrumbullakëta, të rrethuara me ngjyra të ndryshme dhe përçojnë sinjal analog ose digital.Porta MIDI përdoret për të lidhur kompjuterin me sintentizatorët dhe pajisje të tjera elektronike.Portat FireWire përdoren kryesisht në kompjutera të specializuar për lidhje me kamerat digitale dhe pajisje të tjera audiovizuale.

Tema 18. Tastiera, funksionet, përshkrimi i tastave, përdorimi i saj

Siç është përmendur më parë, tastiera ngjan me makinën e shkrimit, si dhe përdor tasta dhe renditje të tastave të përshtatshme për gjuhën e vendit për të cilin prodhohet. Variantet më të përhapura janë ato që mbështeten në renditjen QWERTY.

Dy funksionet kryesore të tastierës janë:

1. Futja në kompjuter e shenjave të tekstit, si shkronja, numra, shenja pikësimi etj.2. Dhënia e komandave sistemit operativ dhe motherboard-it.

Tastat në tastierë janë të grupuara sipas funksionit të tyre.Tastat e emërtuara F1 deri në F12 përdoren për të dhënë komanda, ndërsa tastat poshtë tyre për të vendosur shkronja, numra, shenja pikësimi, shenja të posaçme dhe përgjithësisht për punë me tekst.Disa tasta kanë më shumë se një funksion. Për shembull, tastiera numerike (grupi i tastave në anën e djathtë të tastierës) mund të përdoret për të vendosur numra, për të kryer veprime aritmetike ose për të lëvizur në ekran apo midis të dhënave.Disa tastiera përfshijnë tasta shtesë për ndryshimin e volumit të zërit, për hapje të programeve për e-mail dhe shfletimin e faqeve në Internet, apo për funksione të përcaktueshme nga vetë përdoruesi.

Tema 19. Mausi, llojet, funksionet dhe përdorimi

Mauset janë të llojeve të ndryshme sipas teknologjive që përdorin: mause optikë apo lazer; për përdorime të thjeshta apo për lojra; me tel apo me valë; me bateri të karikueshme apo me karikim në shtrat të posaçëm etj.Funksioni kryesor i mausit është t’i lejojë përdoruesit që t’i japë komanda kompjuterit në mënyrë vizuale duke klikuar te një vend në ekran, duke lëvizur rrotën deri sa të shfaqet figura apo teksti që dëshirojmë, apo duke lëvizur mausin mbi tryezë. Butonat shtesë të një mausi mund të kryejnë funksione dytësore, si për shembull hapjen e një programi të caktuar.Mbi të gjitha, duhet patur parasysh që mausi të zgjidhet i përshtatshëm për trajtën dhe përmasat e dorës së përdoruesit dhe të jetë i lehtë, për të shmangur sa më shumë problemet shëndetësore që shkaktohen nga përdorimi për kohë të gjatë i mausit në veçanti dhe kompjuterit në përgjithësi.

Tema 20. Monitori, llojet dhe funksionet

Monitori është një pajisje që shërben për të shfaqur pamje, video, tekst, diagrama etj. nga kompjuteri.Monitorët janë të llojeve të ndryshme, sipas trajtës dhe përmasave të kasës, mënyrës së vendosjes mbi tryezë, teknologjisë së shfaqjes së figurës (CRT, LCD, Plasma, OLED), rezolucionit dhe raportit të përmasave (4:3, 16:10 dhe 16:9).Funksioni kryesor i monitorit është shfaqja e figurave nga kompjuteri. Disa monitorë mund të kryejnë edhe funksione shtesë, si marrja e figurave nëpërmjet kamerave të integruara apo nxjerrja e tingujve nga kompjuteri nëpërmjet altoparlantëve të përfshirë në trupin e monitorit.

Tema 21. Printeri, llojet, funksionet, parametrat kryesorë të tij

Printeri është një pajisje e cila i lejon përdoruesit që të shtypë të dhëna dhe informacion, si për shembull dokumente apo foto, mbi letër, apo, në rastin e printerave 3D, në objekte të ngurta.Printerat e sotëm 2D mund të lidhen me kompjuterin nëpërmjet kabllove USB, teknologjive të rrjeteve me kabëll apo me valë. Printerat përdorin teknologji lazer ose me bojë të lëngshme apo të thatë për të shfaqur tekstin dhe figurat mbi letër.

Karakteristikat kryesore të printerave janë printimi me ngjyra apo bardhë e zi, madhësia e letrës (A4, A3 etj) mbi të cilën mund të printohet, shpejtësia e printimit të faqeve në minutë (në anglisht: ppm), cilësia e printimit (në anglisht: dots per inch), mënyra e lidhjes (LAN, USB, wireless), përputhja me sistemet operative me të cilat do të punojë përdoruesi, si dhe kostot operative (çmimi i tonerave apo bojës).Po gjejnë përhapje gjithnjë e më të madhe printerat 3D, të cilët përdorin materiale të ngurta lehtësisht të përpunueshme dhe i presin ato me lazer apo me mjete të tjera për të krijuar objekte nga më të ndryshmet. Printerat 3D përdoren kryesisht për krijimin e maketeve dhe të objekteve të tjera që nuk është nevoja të jenë të forta.

Tema 22. Lidhja e aksesorëve të një kompjuteri – identifikimi nga sistemi operativ dhe instalimi

Në këtë temë do të trajtojmë lidhjen e aksesorëve dhe pjesëve (të emërtuara këtej e tutje me emrin pajisje) me një PC, identifikimin nga sistemi operativ Windows dhe instalimin e tyre në këtë sistem.Përpara se të instalojmë një pajisje, duhet të kemi gati të gjitha pjesët e pajisjes, kabllot që e lidhin me kompjuter (nëse pajisja lidhet me kabëll) dhe ushqyesin me korrent (nëse pajisja merr korrent nga rrjeti elektrik). Më pas duhet të gjejmë se me cilën portë të kompjuterit lidhet pajisja. Disa pajisje, si për shembull kartat grafike apo kartat e rrjetit, janë karta shtesë që vendosen në slotet e motherboard-it; disa të tjerë lidhen me kompjuterin nëpërmjet kabllove USB, paralel etj; pajisje të tjera si mauset Bluetooth apo modemat wireless nuk përdorin kabllo, por lidhen me kompjuterin nëpërmjet valëve. Për të gjetur se me çfarë kablli dhe në cilën portë të kompjuterit duhet lidhur pajisja, mund të lexojmë manualin e pajisjes, i cili përfshihet në paketimin e pajisjes ose mund të shkarkohet apo lexohet në faqen web të prodhuesit.Pas lidhjes fizike të pajisjes me kompjuterin, kalojmë në etapat e instalimit në sistemin operativ. Për disa pajisje kërkohet që të kryejmë një pjesë të instalimit në Windows përpara se ta lidhim pajisjen fizikisht për herë të parë, për shembull për pajisjet që i përkasin një klase të re që nuk njihet nga Windows.Sistemi operativ Windows përdor teknologjinë Plug and Play për instalimin e pajisjeve. Windows i instalon pajisjet, si gjatë ndezjes së kompjuterit, ashtu edhe gjatë kohës që kompjuteri është i ndezur.Instalimi i një pajisjeje në Windows kalon në 3 etapa:

1. Identifikimi i pajisjes2. Zgjedhja e drajverit për pajisjen3. Instalimi i drajverit

Identifikimi i pajisjesÇdo aksesor apo pjesë për kompjuter i përket një klase të caktuar, sipas bus-it të cilit i përket. Secila klasë pajisjesh që lidhet me një bus të caktuar mbështetet nga një drajver sistemi për atë bus.Kur një pajisje lidhet me një bus të caktuar, për shembull USB apo PCI, drajveri i busit i kërkon pajisjes informacion identifikues dhe përcakton një kod identifikimi (ID) për pajisjen. Formati i ID zakonisht fillon me prefiksin e busit, si PCI\ apo USB\, dhe vazhdon me kodin identifikues të prodhuesit (vendor ID), ID e modelit (device ID) dhe versionin (revision). Për shembull, ID-të për pajisjet USB kanë trajtë të tillë: USB\VID_A123&PID_C45B&REV_0001, ku USB\ është prefiksi i busit USB, A123 është kodi i prodhuesit, C45B është ID e modelit dhe 0001 është versioni apo varianti i pajisjes.

Prodhuesi i një pajisjeje mund të përcaktojë edhe kode identifikimi të përputhshme, që mund të përdoren për të instaluar atë pajisje apo pajisje të ngjashme me drajvera të tjerë të ngjashëm.Më pas, drajveri i busit njofton Windows që u pikas një pajisje e re dhe i paraqet Windows listën e të gjitha kodeve të identifikimit të pajisjes.

Zgjedhja e driver-it për pajisjenNë varësi të versionit të sistemit operativ, Windows kërkon në disa vende për një paketë të përshtatshme drajverash. Nëse gjen vetëm një paketë të përshtatshme, atëherë Windows zgjedh këtë paketë.Nëse gjen disa paketa të përshtatshme, atëherë Windows përdor një sistem klasifikimi, në të cilin kriteret e renditjes janë prania e një nënshkrimi digital, veçoritë e pajisjes që mbështeten nga drajveri, shkalla e përputhjes së kodeve të identifikimit në drajver me ato të pajisjes, si dhe data dhe versioni i secilit drajver. Versionet e reja të Windows përdorin rezultatet e klasifikimit për të instaluar drajverin më të përshtatshëm pa njoftuar përdoruesin, ndërsa versionet më të vjetra i tregojnë përdoruesit listën e drajverave të përshtatshëm dhe i lejojnë atij të zgjedhë drajverin e dëshiruar.Në rast se nuk gjendet asnjë paketë e përshtatshme drajverash, atëherë Windows (në varësi të versionit) i tregon përdoruesit se nuk u gjet asnjë drajver për pajisjen, ose i lejon atij t’i tregojë Windows se ku ndodhet paketa e duhur.

Instalimi i drajveraveÇdo drajver përbëhet nga të paktën dy pjesë: një skedar me prapashtesën .inf (i quajtur skedar INF) dhe skedarë binarë që i përdor Windows për të komunikuar me pajisjen. Disa pajisje mund të shoqërohen me drajvera që përmbajnë vetëm një skedar INF, pasi skedarët binarë i përmban vetë Windows.Skedari INF i tregon Windows se cilët skedarë binarë duhet të kopjohen në hard disk dhe në ç’vend të hard diskut duhet të kopjohen ata skedarë.Në disa raste, skedari INF mund t’i tregojë Windows që të përdorë skedarë të caktuar me prapashtesën .dll, të quajtur bashkëinstalues, për të përfunduar instalimin.Pas këtyre veprimeve, Windows ngarkon drajverat në memorie dhe përpiqet të vërë pajisjen në punë. Nëse paketa e zgjedhur e drajverave përfshin një apo më shumë bashkëinstalues, ato thirren nga Windows dhe lejohen të kryejnë veprimet e tyre përpara se Windows ta quajë instalimin të përfunduar dhe t’i tregojë përdoruesit se pajisja u instalua dhe është gati për t’u përdorur.

Tema 23. Parametrat kryesorë të një kompjuteri të sotëm. Si të zgjedhim një kompjuter të mirë.

Përpara se të blejmë apo të ndërtojmë një kompjuter, së pari duhet të jemi të qartë se për çfarë do ta përdorim kompjuterin. Gjithashtu, nëse na duhet një kompjuter për ta marrë me vete kudo që shkojmë gjatë ditës, atëherë kompjuteri duhet të jetë i tipit laptop ose netbook; nëse do ta mbajmë kompjuterin gjithmonë në të njëjtin vend (vetëm në shtëpi apo vetëm në zyrë), atëherë mund të marrim një desktop.Pasi të përcaktojmë nevojat dhe kërkesat tona, duhet të përcaktojmë buxhetin. Si rregull, sa më i fuqishëm të jetë kompjuteri, aq më shumë kushton ai.

Parametrat kryesorë të një kompjuteri të sotëm desktop

ProcesoriProcesorët që përdoren në ditët e sotme kanë të paktën 2 bërthama (cores). Për punë relativisht të thjeshta mjafton një procesor me 2 bërthama.

Një veçori tjetër e procesorit është shpejtësia, e cila matet me megaherc (MHz) ose gigaherc (GHz). Përpiquni të zgjidhni procesorin më të shpejtë që jua lejon buxheti.Memoria RAMProgramet dhe sistemet e sotme operative kërkojnë të paktën 2 GB RAM për të punuar me shpejtësi relativisht të mirë për punë të thjeshta. Përpiquni të zgjidhni një kompjuter me 4, 8 ose madje 16 GB RAM.Hard diskuNë hard disk mbahen të gjitha programet (përfshirë edhe sistemin operativ), të gjitha dokumentet tuaja, si dhe shkarkimet e ndryshme nga Interneti që i ruani në kompjuter. Një hard disk me kapacitet 500 GB është më i ulëti që duhet të merrni parasysh.Në vitet e fundit është krijuar teknologjia SSD (solid state drive), e cila përdor memorie flash. SSD kanë disa përparësi ndaj hard disqeve tradicionale IDE/SATA, por kanë çmim më të lartë dhe kapacitet më të ulët.Karta grafikeDisa motherboard-e kanë të integruar një çip grafik që mund të plotësojë të gjitha nevojat tuaja. Por, nëse dëshironi të instaloni dhe të luani në kompjuter lojëra 3D të viteve të fundit, apo nëse profesioni juaj ju kërkon që të punoni me programe të fuqishme për përpunime figurash dhe/ose videosh, atëherë ju nevojitet një kartë grafike e fuqishme. Veçoritë kryesore të kartat grafike janë: standardi i lidhjes me kompjuterin (AGP ose PCI-Express); anti-aliasing (këshillohet 4X); rezolucioni maksimal; tipi dhe sasia e memories grafike; përmasat fizike; mbështetja për versionet e reja të DirectX, OpenGL dhe teknologjive të tjera grafike; lloji dhe sasia e portave dalëse; si dhe sasia e energjisë që harxhon karta.Motherboard-iNëse dëshironi dhe keni mundësi që t’i zgjidhni vetë pjesët e kompjuterit, atëherë motherboard-i është një prej pjesëve që kanë nevojë për kujdes gjatë zgjedhjes. Mbi të gjitha, ai duhet të përputhet me të gjitha pjesët e tjera të kompjuterit, të ketë performancë të kënaqshme, të ofrojë larmi për lidhje me pajisje të kohëve të sotme dhe të ketë vende të mjaftueshme për karta shtesë, për të rritur edhe më shumë performancën e kompjuterit tuaj.Kasa e kompjuteritTë gjitha pjesët e brendshme të kompjuterit vendosen në kasë. Mendojeni kasën si shtëpia e kompjuterit. Një kasë e madhe mund të mbajë më shumë pjesë, madje pjesë më të mëdha dhe të ketë më shumë hapësirë për ajrim se sa një kasë e vogël.Blloku i ushqimitBlloku i ushqimit është pjesa e kompjuterit e cila u jep energji të gjitha pjesëve të tjera. Pjesët e kompjuterit janë delikate dhe kërkojnë energji me cilësi të lartë. Prandaj, sigurohuni që blloku i ushqimit të arrijë të japë jo vetëm sasinë e energjisë që kërkojnë pjesët e tjera, por edhe që energjia të jepet pa ndërprerje dhe me luhatje sa më të vogla. Gjthashtu, këshillohet që të mos përdorni blloqe ushqimi pa ventilatorë në kompjutera të fuqishëm.MonitoriMonitori është një nga aksesorët kryesorë të kompjuterit desktop dhe ndikon drejtpërdrejt te sytë e përdoruesit. Prandaj, është e rëndësishme që të zgjidhni një monitor jo vetëm të mirë apo të lirë, por edhe të përshtatshëm.Karakteristikat kryesore të një monitori janë: teknologjia (LED, LCD, TFT etj), garancia, madhësia fizike, rezolucioni, këndi i shikimit, qartësia e tekstit, saktësia e ngjyrave, paraqitja e të zezës, shkëlqimi, reflektimi i ndriçimit të mjedisit dhe fuqia e harxhuar.Tastiera dhe mausiTastiera duhet zgjedhur me tasta që shtypen lehtë dhe me sa më pak zhurmë. Mausi duhet zgjedhur i përshtatshëm për formën dhe madhësinë e dorës së përdoruesit. Mauset pa tela janë mjaft praktike, por shumë prej tyre përdorin bateri të pakarikueshme që mund të jetë nevoja të ndërrohen çdo dy javë.Printeri

Printeri mund të zgjidhet bardhë e zi apo me ngjyra. Në rast se nuk do të kemi nevojë të printojmë me ngjyra, atëherë mund të marrim një printer lazer bardhë e zi. Nëse kemi nevojë të printojmë fotografi apo materiale të tjera me ngjyra me cilësi dhe shkëlqim të lartë, atëherë do të na nevojitet një printer me bojë. Në treg ka printera lazer me ngjyra, por këto nuk janë të përshtatshëm për printim fotosh.Karakteristika të tjera që duhen patur parasysh janë madhësia e letrës (A4, A3 etj), shpejtësia e printimit të faqeve në minutë (në anglisht: ppm), cilësia e printimit (në anglisht: dots per inch), mënyra e lidhjes (LAN, USB, wireless), përputhja me sistemet operative me të cilat do të punojë përdoruesi, si dhe kostot operative (çmimi i tonerave apo bojës).