ỦY BAN NHÂN DÂN TỈNH TRÀ VINH

TRƯỜNG ĐẠI HỌC TRÀ VINH ____________________________

ISO 9001:2008

KIÊN THỊ QUÝT THA

BIỂU TƯỢNG HOA CAU

TRONG PHONG TỤC CƯỚI

CỦA NGƯỜI KHMER NAM BỘ

Chuyên ngành: VĂN HÓA HỌC

Mã số: 60310640

LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HÓA HỌC

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS PHAN AN

TRÀ VINH, NĂM 2016

-1-

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Ở nước ta người Khmer tập trung chủ yếu ở các

tỉnh Đồng Bằng Sông Cửu Long. Cũng như nhiều dân tộc

anh em trong đại gia đình Việt Nam, dân tộc Khmer có

truyền thống văn hóa lâu đời mang bản sắc riêng thật độc

đáo. Họ thường sống trên những giồng đất cao nơi thuận

lợi cho hoạt động nông nghiệp. Ở miền Tây Nam Bộ

người Khmer sống tập trung ở các tỉnh như: Trà Vinh,

Vĩnh Long, Sóc Trăng, Cần Thơ, An Giang, Kiên Giang,

Bạc Liêu,... Người Khmer vốn có truyền thống văn hóa

phong phú và đa dạng góp phần vào nền văn hóa chung

của các dân tôc Việt Nam.

Nét văn hóa đặc sắc của người Khmer không chỉ

thể hiện trong đời sống sinh hoạt vật chất như: ăn, mặc, ở,

đi lại…mà còn thể hiện trong đời sống tinh thần, qua

phong tục, tập quán, tôn giáo, tín ngưỡng. Đặc biệt là

trong nghi lễ cưới truyền thống của họ, đó là một phong

tục mang đậm tính dân tộc được lưu truyền từ đời này

sang đời khác. Lễ cưới của người Khmer là hiện lên bức

tranh văn hóa truyền thống của dân tộc thông qua các lễ

vật và từng nghi thức được thực hiện trong ngày cưới. Các

lễ vật được nhà trai đem sang nhà gái gồm trầu cau, nhiều

loại trái cây…trong số đó có một loại lễ vật không thể

thiếu trong các lễ cưới truyền thống của người Khmer đó

là “hoa cau”.

-2-

Hoa cau là một lễ vật rất quan trọng được nhà trai

nâng niu mang về trang trí khi được cắt từ trên cây

xuống và đội trên đầu đưa sang nhà gái làm lễ vật, phải

chăng nó đã trở thành một biểu tượng? Hay nó còn có

liên quan đến một quan niệm sâu xa nào đó trong hôn

nhân của người Khmer? Tại sao trong ngày cưới khi bên

đàng trai đem hoa cau đến nhà đàng gái các vị Archa

phải chọn từ người cắt đến người đội là một người có

tính nết tốt, gia đình không đổ vỡ, con cái ngoan hiền,

phải chăng đó là một vật linh thiêng?

Đó là hàng loạt các nghi vấn mà bấy lâu nay chưa

được các nhà nghiên cứu quan tâm. Phần lớn các công

trình nghiên cứu được công bố trước đây chỉ dừng lại ở

việc miêu tả lễ cưới của người Khmer và về hoa cau chỉ

được bàn đến nghi thức được thực hiện ở bên đàng gái đó

là nghi thức cắt hoa cau “Pithi cat pka sla”, chưa quan

tâm đến từng nghi thức trước khi hoa cau trở thành lễ vật

mang ý nghĩa thiêng liêng và được sử dụng trong ngày

cưới. Tác giả luận văn là một thành viên trong cộng đồng

dân tộc Khmer,với mong muốn tìm hiểu về lễ cưới truyền

thống của dân tộc và đặc biệt muốn hiểu rõ hơn về một

biểu tượng quan trọng nhất được sử dụng trong nghi lễ

cưới của dân tộc, đồng thời hệ thống lại các tư liệu, tài liệu

của các nhà khoa học đi trước về hôn nhân của người

Khmer.Chính vì thế tôi đã chọn đề tài “Biểu tượng hoa

cau trong phong tục cưới của người Khmer Nam Bộ” với

mong muốn được góp một phần cho việc bảo vệ và phát

huy bản sắc văn hóa của dân tộc Khmer Nam Bộ.

-3-

2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu

Là một trong 54 dân tộc anh em góp phần làm nên

sự đa dạng của Văn hóa dân tộc, văn hóa Khmer đã và

đang có khá nhiều người quan tâm tìm hiểu và công trình

nghiên cứu của các nhà khoa học. Song, các công trình tập

trung vào nguồn gốc, phong tục, tập quán, lễ hội, chưa nhà

khoa học nào đi sâu vào “Biểu tượng hoa cau trong phong

tục cưới của người Khmer Nam Bộ”, để có được các tư

liệu, tài liệu nghiên cứu đề tài trên chúng tôi dựa trên một

số công trình nghiên cứu được công bố:Người Việt gốc

Miên của Lê Hương (xuất bản năm 1969); Người Khmer

Tỉnh Cửu Longcủa các tác giả Huỳnh Ngọc Trảng,Văn

Xuân Chí, Hoàng Túc, Đặng Vũ Thị Thảo, Phan Thị Yến

Tuyết (xuất bản năm 1987); Văn hóa người Khmer Đồng

Bằng Sông Cửu Long của Trường Lưu (xuất bản năm

1993); Phum sóc người Khmer Đồng Bắng sông Cửu

Longcủa Nguyễn Khắc Cảnh( xuất bản năm 1998); Dân

tộc Khmer Nam Bộ của Phan An ( xuất bản năm 2001); Từ

điển biểu tượng văn hóa thế giới của các tác giả Jean

Chevalier, Alain Gheerbrant - nhóm dịch Phạm Vĩnh Cư

chủ biên (xuất bản 2002); Nghiên cứu biểu tượng – một số

hướng tiếp cận lý thuyết của Đinh Hồng Hải (xuất bản

năm 2014); Phong tục và nghi lễ vòng đời người Khmer

Nam Bộ của Trần Văn Bổn (xuất bản năm 2002); Hôn

nhân và gia đình của người Khmer Nam Bộcủa Nguyễn

Hùng Khu (chủ biên), Đặng Thị Kim Oanh – Nguyễn

Khắc Cảnh, (xuất bản năm 2008).

-4-

Bên cạnh đó, tài liệu viết bằng chữ Khmer nói về

phong tục cưới hỏi của người Khmer cũng được chúng tôi

sưu tầm và dịch sang tiếng Việt cũng giúp ích rất nhiều

cho việc nghiên cứu đề tài của chúng tôi. Đặc biệt, trong

số các tài liệu bằng tiếng Khmer cũng đã viết khá rõ về

vấn đề sử dụng hoa cau trong ngày cưới. Qua đó, chúng

tôi tập hợp lại để bổ sung cho việc nghiên cứu của mình.

Trong đó, có cuốn:

Ly Sovy (2001), អាពាហ៍ពិពាហ៍ខ្មែរ (Apea Pipea

Khmer) - Lễ cưới Khmer (tập 1- 2). Một công trình tiếp

theo của Ly Sovy (2010), អាពាហ៍ពិពាហ៍ខ្មែរ និយាយអំពីកាត់ខាន់ស្លា (Apea Pipea Khmer nisyeay

omphi Cat Khanhsla) - Cưới Khmer nói về tục cắt hoa cau,

có thể nói đây là công trình được tác giả viết rất rõ từng

nghi thức liên quan đến việc sử dụng hoa cau trong lễ cưới

truyền thống của người Khmer. Từ nghi thức cắt hoa cau ở

nhà đàng trai, đến nghi thức cắt hoa cau ở nhà đàng gái.

Có thể nói, đề tài về văn hóa Khmer nói chung và

về văn hóa Khmer Nam Bộ nói riêng đã thu hút khá nhiều

nhà nghiên cứu quan tâm, từ đó có các công trình rất có ý

nghĩa đã ra đời như các công trình nghiên cứu về người

Khmer như về nói phong tục tập quán của người Khmer,

các nghi lễ vòng đời, về các sinh hoạt văn hóa vật chất và

tinh thần của người Khmer. Việc nghiên cứu về biểu tượng

hoa cau trong phong tục cưới của người Khmer nhìn

chung còn khá nhiều hạn chế hầu hết các công trình đã

nghiên cứu của các nhà khoa học đã được công bố chỉ giới

thiệu về lễ cưới của người Khmer và nghi thức cắt hoa cau

-5-

chứ chưa có công trình nào đi sâu nghiên cứu về biểu

tượng hoa cau.

Trên cơ sở các tài liệu, tư liệu của các nhà nghiên

cứu, đã giúp chúng tôi hệ thống được nội dung và các vấn

đề để làm rõ về biểu tượng hoa cau trong phong tục cưới

của dân tộc.

3. Đối tượng nghiên cứu, phạm vi nghiên cứu

3.1 Đối tượng

Đề tài tập trung và hệ thống hóa các quan điểm,

nguồn gốc, các lễ vật và nghi lễ trong hôn nhân của người

Khmer ở một số vùng tiêu biểu như: Sóc Trăng, Trà Vinh,

đặc biệt là hệ thống các tư liệu làm rõ biểu tuợng hoa cau -

một biểu tượng không thể thiếu được trong phong tục cưới

của người Khmer.

3.2 Phạm vi nghiên cứu

Luận văn tập trung vào các hình thức trong nghi lễ

cưới, các lễ vật trong ngày cưới và đặc biệt là biểu tượng

hoa cau trong phong tục cưới của người Khmer Nam Bộ

nhưng chỉ tập trung vào một số vùng.

4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận văn

4.1 Mục đích nghiên cứu của luận văn

Tìm hiểu nguồn gốc, giải mã biểu tượng hoa cau

trong phong tục cưới của người Khmer, qua đó nhằm làm

sáng tỏ quan niệm của dân tộc Khmer về việc sử dụng hoa

cau trong ngày cưới.

4.2 Nhiệm vụ của luận văn

Tập hợp các tài liệu về phong tục cưới của người

Khmer đã được các nhà nghiên cứu đã công bố và xuất

-6-

bản từ trước đến nay. Bên cạnh đó, chúng tôi cũng tiến

hành điền dã nghiên cứu nhằm hệ thống lại các nghi lễ,

tìm hiểu nguồn gốc của các lễ vật trong ngày cưới, đặc biệt

là biểu tượng hoa cau, nguồn gốc, các nghi thức sử dụng

hoa cau trong ngày cưới.

Từ các nguồn tài liệu, tư liệu có sẵn chúng tôi tiến

hành tập hợp giãi mã biểu tượng hoa cau. Từ đó đưa ra

nhận định chung về việc sử dụng biểu tượng hoa cau trong

ngày cưới của dân tộc Khmer ở Nam Bộ nói chung và ở

một số vùng nói riêng.

5. Phương pháp nghiên cứu và nguồn tư liệu

5.1 Phương pháp nghiên cứu

Đề tài biểu tượng hoa cau trong phong tục cưới của

người Khmer chủ yếu sử dụng phương pháp điền dã,

phỏng vấn trực tiếp. Đối tượng chúng tôi phỏng vấn là các

vị Archa, Mê ba, Maha là những người hiểu biết trực tiếp

về phong tục, tập quán, lễ hội, đặc biệt là am hiểu sâu về

tri thức dân tộc các nghi lễ, các lễ vật và việc sử dụng hoa

cau trong ngày cưới.

Bên cạnh đó, chúng tôi còn trực tiếp tham dự, quan

sát để thu thập các hình ảnh về các hình thức sử dụng biểu

tượng hoa cau khi tiến hành lễ xin cắt buồng hoa cau ở nhà

trai và lễ cắt buồng hoa cau (Pithi căt Khanhsla) ở nhà gái.

Vì đề tài “Biểu tượng hoa cau trong phong tục cưới

của người Khmer Nam Bộ” có liên quan đến phong tục

của dân tộc Khmer và muốn hiểu, giải mã được ý nghĩa

của biểu tượng hoa cau ta cần vận dụng nhiều kiến thức

của các ngành khoa học khác nên ngoài các phương pháp

-7-

kể trên chúng tôi con sử dụng phương pháp của nhiều

ngành khoa học khác nhau đó là: dân tộc học, nhân học….

5.2. Nguồn tư liệu

Nguồn tư liệu thứ nhất là các tư liệu văn bản, các

ghi chép hay có liên quan đến các khái niệm về biểu

tượng, nghi lễ, phong tục, tập quán của người Khmer hiện

đang lưu giữ.

Nguồn tư liệu thứ hai là tài liệu khảo sát điền dã

(chụp ảnh, phỏng vấn những người cao tuổi, cán bộ lãnh

đạo trong phum, sóc).

Nguồn tư liệu thứ ba là luận văn tham khảo các kết

quả nghiên cứu về đời sống văn hóa, phong tục, tập quán,

nghi lễ cưới truyền thống của người Khmer đã được công

bố trên các sách báo , tạp chí, internet, kể cả công trình

khoa học chưa được in ấn,…

6. Đóng góp của luận văn

Đề tài về “Biểu tượng hoa cau trong phong tục cưới

của người Khmer Nam Bộ” lần đầu tiên được nghiên cứu

giải mã hi vọng sẽ đóng góp sự hiểu biết một phần nào đó

vào nét văn hóa của dân tộc Khmer Nam Bộ.

Với văn hóa vật thể luận văn cố gắng chứng minh,

giải mã được hoa cau, và việc sử dụng biểu tượng này

trong nghi lễ cưới của người Khmer.

Với văn hóa phi vật thể luận văn muốn đóng góp

một phần nào đó về ý nghĩa của biểu tượng hoa cau, quan

niệm của người Khmer về biểu tượng này, và vai trò của

nó trong tâm thức của người Khmer về việc sử dụng hoa

cau trong ngày cưới là việc cần thiết.

-8-

7. Bố cục của luận văn

Ngoài phần mở đầu, phần kết luận, nội dung của

luận văn được chia làm 3 chương:

- Chương 1: Cơ sở lý luận và cơ sở thực tiễn của đề tài

- Chương 2: Hoa cau – biểu tượng cho sự trong trắng

của người con gái Khmer Nam Bộ

- Chương 3: Hoa cau – biểu tượng cho lòng biết ơn

của người con gái Khmer Nam Bộ.

-9-

PHẦN NỘI DUNG

CHƯƠNG 1

CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI

1.1 Cơ sở lý luận

1.1.1 Khái niệm biểu tượng

Theo từ điển tiếng Việt của Viện ngôn ngữ học do

GS. Hoàng Phê chủ biên, biểu tượng có hai nghĩa, thứ

nhất: biểu tượng là hình ảnh tượng trưng; thứ hai: biểu

tượng là hình thức của nhận thức, cao hơn cảm giác cho

ta hình ảnh của sự vật còn giữ lại trong đầu óc khi tác

động vào giác quan đã chấm dứt”.

Như vậy, có thể coi biểu tượng là là những hình ảnh

tượng trưng do con người tạo ra, tồn tại trong đời sống của

con người và có tác động đến đời sống văn hóa của con

người.

1.1.2 Khái niệm biểu tượng Văn hóa

Dưới gốc nhìn văn hóa biểu tượng là phương thức

nhận thức của con người, nó biểu thị toàn bộ tâm cách

cũng như tính cách của một dân tộc, tính phong phú của

biểu tượng cũng là sự tương ứng với tính đa dạng của cuộc

sống, mà con người cần truy tìm và nắm bắt lấy nó, nhằm

thoả mãn mọi nhu cầu của con ngưới trong đời sống xã hội

Theo Nguyễn Thị Bích Hà khi nói về “Mã và mã

văn hóa” tác giả đề cập đến biểu tượng văn hóa. Biểu

tượng văn hoá là một loại tín hiệu riêng, có chiều sâu và

phong phú hơn tín hiệu văn hoá.

-10-

1.1.3 Quá trình hình thành biểu tượng

Biểu tượng văn hóa có thể được hiểu là những kí

hiệu mang ý nghĩa biểu trưng xuất phát từ hình ảnh cụ thể

trong tự nhiên thông qua môi trường văn hóa chứa đựng

nó, cùng với thái độ ứng xử, sự phát triển của tư duy con

người tạo nên một giá trị cơ bản trong văn hóa vật thể, phi

vật thể của một xã hội, cộng đồng người nhất định.

Qua thời gian, cùng với sự tồn tại và tác động

ngược lại của môi trường tự nhiên, môi trường văn hóa,

tiếp biến, giao thoa văn hóa mà nó - hình tượng, trở thành

biểu tượng văn hóa của vùng văn hóa, của nền văn hóa

chứa đựng nó.

1.1.4 Chức năng của biểu tượng

Từ các khái niệm chung về biểu tượng và cuốn Từ

điển Biểu tượng Văn hóa thế giới của Jean Chevealier, Alain

Gheerbrant nêu lên các chức năng của biểu tượng như sau:

- Chức năng thăm dò

- Chức năng thay thế

- Chức năng trung gian

- Chức năng giáo dục

- Chức năng xã hội hóa

- Chức năng liên kết

- Chức năng siêu nghiệm

- Chức năng biến đổi

1.1.5 Khái niệm phong tục

Theo từ điển tiếng Việt cho rằng “Phong tục là thói

quen, tục lệ đã ăn sâu vào đời sống xã hội, được mọi

người công nhận và làm theo”.

-11-

Phong tục được hiểu là những hoạt động sống của

con người, được hình thành trong suốt chiều dài lịch sử và

ổn định thành nề nếp, được mọi thành viên trong cộng

đồng thừa nhận và tự giác thực hiện có tính kế thừa từ thế

hệ này sang thế hệ khác trong cộng đồng nhất định.

1.2 Cơ sở thực tiễn

1.2.1 Người Khmer Nam Bộ

Văn hóa Khmer Nam Bộ là một bộ phận của văn

hóa cộng đồng các dân tộc Việt Nam. Theo thời gian, đã

hình thành nên những nét riêng biệt trong đời sống vật

chất, tinh thần của cư dân nới đây. Tuy mỗi tộc người có

những đặc điểm kinh tế, xã hội, văn hóa, tôn giáo riêng

biệt nhưng vì cùng chung sống lâu đời trên một địa bàn

nên đã có những thích nghi, ảnh hưởng, giao lưu và tiếp

biến văn hóa, hình thành một diện mạo văn hóa có đầy đủ

đặc điểm của vùng lịch sử, văn hóa.

1.2.2 Lễ cưới của người Khmer Nam Bộ

Đám cưới truyền thống của người Khmer Nam Bộ

có nhiều nghi thức phức tạp, mỗi nghi thức đều có một ý

nghĩa rất đẹp. Người Khmer xem lễ cưới là một sinh hoạt

thuộc lĩnh vực văn hóa dân gian, gắn liền với gia phong và

phong tục tập quán của cộng đồng.

Ngày nay cưới hỏi trong đồng bào dân tộc Khmer đã

được tiết giảm hợp lý cho phù hợp với cuộc sống mới. Tuy

vậy, vẫn bắt buộc phải có một số lễ chính như lễ hỏi, lễ cắt

buồng hoa cau, lễ cột chỉ tay...và qua đó, cho thấy đám cưới

của một gia đình luôn là một ngày hội của cả phum sóc, thể

hiện tính cộng đồng của người Khmer rất cao.

-12-

1.2.3 Cây cau, hoa cau

Cây cau(ដ ើមស្លើើើ ើ ើ ា - Đờm Sla) Nguồn gốc: Cây cau

là một loại cây thuộc nhóm cọ, một loại cọ mọc phần lớn

vùng nhiệt đới.

Hoa cau

Hoa cau với vẻ đẹp thánh thiện và linh thiêng, khi

hoa nở tỏa mùi hương thoang thoảng ngọt ngào được nở

vào cuối xuân đầu mùa hạ, có hàng trăm cánh vươn dài,

nối kết nhau thành những chùm hoa tuyệt đẹp mà như đã

được ai đó đã dày công sắp sẵn trên lưng chừng gần cuối

của ngọn cây. Hoa cau đặc biệt hơn các loài hoa khác ở

chỗ hoa chỉ có nở chứ không có ngày tàn mà chỉ chờ đến

ngày kết thành quả.

1.2.4 Cây cau trong văn hóa Việt Nam

Từ lâu đời, Trầu cau đã gắn liền với đời sống của

người Việt. Từ truyền thống xa xưa, trầu cau được dùng

để tiếp khách hàng ngày, trầu có mặt trong mỗi cuộc vui

buồn của làng quê. Trầu cau là vật lễ trong các lễ tế thần,

tế gia tiên, lễ tang, lễ cưới, hỏi, lễ mừng thọ. Ngày nay,

trầu cau vẫn là thứ không thể thiếu trong việc giao hiếu,

kết thân, cưới hỏi..., bởi miếng trầu tuy đơn giản nhưng

mang bao ý nghĩa sâu đậm trong đời sống văn hóa của

người Việt Nam.

Tiểu kết chương 1

Nam bộ là một vùng thiên nhiên đa dạng , đồng

bằng rộng lớn và trù phú. Với môi trường sinh thái phong

phú, Nam Bộ đã là nơi hội tụ các nền văn hóa của các

thành phần dân cư khác nhau, đặc biệt, văn hóa người

-13-

Khmer nơi đây đã thu hút sự quan tâm nghiên cứu của

nhiều nhà khoa học. Nét đặc thù của vùng đất Nam Bộ đã

làm hình thành nên nét văn hóa Khmer Nam Bộ rất riêng,

độc đáo thể hiện trong đời sống văn hóa vật chất và tinh

thần. Phong tục cưới của người Khmer Nam Bộ đã có

nhiều công trình nghiên cứu, tuy nhiên họ chỉ miêu tả về

các nghi lễ chưa đi sâu vào biểu tượng chính để minh

chứng cho tình yêu lứa đôi.

Trên cơ sở lý thuyết và thực tiễn về biểu tượng, ta

thấy biểu tượng là đề tài nghiên cứu được các nhà khoa học

quan tâm theo các khía cạnh khác nhau, và chức năng của nó

trong các lĩnh vực nghiên cứu. Khi nghiên cứu về biểu tượng

hoa cau trong phong tục của người Khmer ta cần hiểu sâu

hơn về hình ảnh của cây cau và hoa trong đời sống tinh thần

cũng như đời sống vật chất của dân tộc Khmer Nam Bộ nói

riêng và trong văn hóa Việt Nam nói chung.

-14-

CHƯƠNG 2

HOA CAU – BIỂU TƯỢNG CHO SỰ TRONG TRẮNG

CỦA NGƯỜI CON GÁI KHMER NAM BỘ

2.1 Quan niệm về trinh tiết

Trinh tiết với người Khmer (ព្ពហើចារើើើ ើ ែើ ើ ី - Phrum

mchà rêy) được hiểu như là những gì còn mới, đó là sự

tinh khiết, đẹp như một bông hoa trong còn trong bẹ được

bao bọc không một loài ong loài bướm nào có thể đến gần

và chạm vào hoa được.

Người Khmer họ quan niệm về sự trong trắng của

người con gái qua hình ảnh hoa cau còn trong buồng.

Quan niệm đó liên quan đến việc cắt hoa cau từ trên cây,

họ cho rằng hoa cau được cắt từ trên cây xuống còn

nguyên vẹn, không bị nứt ra thì người con gái đó còn trong

trắng. Ngược lại, nếu người được chọn lên cắt không cận

thận vô tình làm hoa cau bị nứt lớp vỏ bên ngoài ra họ cho

rằng người con gái ấy không còn nguyên vẹn và đã mất đi

sự trong trắng. Họ không nghĩ đó chỉ là hành động bất cẩn

của người cắt mà luôn quan niệm theo người xưa là hoa

cau được đem xuống từ trên cây bị nứt thì người con gái

ấy dường như mất làm mất đi bản sắc của dân tộc. Qua hai

tình tiết trên ta thấy người Khmer rất quan trọng về trinh

tiết của người con gái trước khi cưới.

2.2 Từ lễ vào bóng mát đến hoa nở trong buồng

Lễ vào bóng mát được thực hiện khi cô thiếu nữ

bước vào tuổi trưởng thành. Lễ được thực hiện nhằm mục

đích giáo dục con gái trước khi bước vào hôn nhân. Cô

thiếu nữ ở trong bóng mát là không được tiếp xúc với

-15-

người lạ. Bên cạnh được sự giáo dục truyền lại những kiến

thức về văn hóa dân tộc còn để rèn luyện đức hạnh, phẩm

chất và tâm hồn trong sáng mà còn được sự che chở của

gia đình và người thân.

2.3 Nghi thức cắt hoa cau ở nhà trai

2.3.1 Nguồn gốc của hoa cau

2.3.2 Chọn người cắt hoa cau từ trên cây

Theo truyền thống xa xưa, người ta xem rất kỹ

lưỡng hành động của người cắt buồng hoa cau, người cắt

hoa cau phải hội đủ các yếu tố sau: Người có cha mẹ còn

sống, có gia phong dòng tộc tốt, là người kỹ lưỡng trong

công việc và người thật sự biết trèo cây cau hoặc cây dừa

và đặc biệt là người đã có gia đình, vợ hiền con ngoan, gia

đình không đỗ vỡ. Khi cắt buồng hoa cau từ trên cây

xuống, tránh làm hoa cau bị bung ra hoặc nứt.

2.3.3 Nghi thức cắt buồng hoa cau từ trên cây

Nghi lễ đầu tiên trong lễ cưới của của người Khmer

là lễ cắt buồng hoa cau từ trên cây. Ngày nay, nghi thức

cắt hoa cau trong lễ cưới của người Khmer Nam Bộ dường

như bị lãng quên, nhưng trong một số gia đình họ vẫn thực

hiện nghi thức này trước khi chuẩn bị qua bên đàng gái.

Đây là một nghi thức xin hoa cau từ trên cây và mong

được sự giúp đỡ chúc phúc của P’ră In, P’rum cho đôi trai

gái và có sự tham gia đầy đủ của ông bà, cha mẹ anh chị

em họ hàng bên chú rể.

2.3.4 Nghi thức chuẩn bị hoa cau

2.3.5 Đội hoa cau sang nhà đàng gái

Đó là người phụ nữ đã có gia đình, tốt nhất là chị

gái hay dì, cô trong dòng họ bên đàng trai nếu không có

-16-

thì có thể chọn người ngoài nhưng người đó phải có đầy

đủ các tố chất như: là người phụ nữ có cuộc sống gia đình

hạnh phúc, có tính nết tốt, quan hệ tốt với hàng xóm, láng

giềng và điều đặc biệt sinh con đầu lòng ngoan hiền, mẹ

tròn con vuông. Bên đàng trai họ rất kỵ chọn những người

phụ nữ mà khi sinh con đầu lòng không được thuận buồm

xuôi gió. Vì họ cho rằng những người phụ nữ này khi đội

hoa cau thì sẽ mang lại những điều không tốt trong việc

sinh nở của cô dâu chú rể sau này.

2.4 Biểu tượng hoa cau trong ca dao, dân ca Khmer

Nam Bộ

Hoa cau suốt hiện trong suốt nghi lễ cưới của người

Khmer, từ nghi thức xin cắt hoa cau từ trên cây và nghi

thức chuẩn bị tiễn đưa chú rễ sang nhà đang gái làm lễ vật

minh chứng cho cuộc hôn nhân đôi trai gái cũng được thể

hiện trong từng câu ca dao êm ái và dịu dàng.

Từng lễ thức được thực hiện trong lễ cưới truyền

thống của người Khmer Nam Bộ đều gắn liền với từng câu

ca dao, dân ca. Đặc biệt, trong lễ thức xin cắt buồng hoa

cau (som căch pka sla) được nhà trai thực hiện lúc người

cắt trèo lên cây xin cắt hoa cau về làm lễ vật cưới và nghi

thức cắt hoa cau ở nhà đàn gái (pithi căch khanh sla) từng

câu hát được tấu lên cùng với phần diễn tấu thực hiện nghi

thức quan trọng này như tô thêm không khí trang nghiêm

và đầy ý nghĩa trong lễ cưới truyền thống cũng như trong

phong tục hôn nhân của người Khmer.

Tiểu kết chương 2

Theo quan niệm của người Khmer, hoa cau tượng

trưng cho trinh tiết, không có tỳ vết của người con gái, như

-17-

hoa cau còn nguyên trong bẹ được bao bọc bởi một lớp mo

cau cứng bên ngoài, ví như người gái trong tuổi trưởng

thành được sự che chở cha, mẹ. Cũng theo quan niệm đó,

làm ta liên tưởng đến lễ vào bóng mát của người Khmer.

Lễ được thực hiện khi con gái đến tuổi trưởng thành chuẩn

bị bước vào hôn nhân. Qua lễ vào bóng mát ta thấy người

Khmer rất coi trọng việc giáo dục con cái, việc truyền thụ

những kinh nghiệm cho thế hệ trẻ phải biết giữ gìn phong

tục tập quán của dân tộc.

Hoa cau trở thành một lễ vật không thể thiếu trong

lễ cưới của người Khmer Nam Bộ. Với yếu tố tâm linh

trong quan niệm của người Khmer qua việc sử dụng hoa

cau trong ngày cưới phải còn nguyên vẹn, không bị nứt thì

cặp vợ chồng mới có cuộc sống hạnh phúc, răng lông đầu

bạc nên nhà trai rất chú trọng trong việc chọn người cắt và

đội hoa cau.

Hình ảnh đẹp, dịu dàng, duyên dáng của người con

gái Khmer trong ca dao dân ca luôn được ví như các loài

hoa đặc trưng mà rất giản dị mộc mạc trong đời sống

thường ngày của người Khmer như hoa Baty, hoa rau ngổ,

hoa Đọt chiếc, hoa sen, hoa súng….Bên cạnh các loài hoa

đó có hoa cau, với hình ảnh hoa cau trong buồng như vẻ

đẹp của người con gái mới lớn cũng xuất hiện trong các

bài ca dao dân ca Khmer được thể hiện qua các nghi thức

như tô thêm phần không trí trang nghiêm, sinh động và

mang đậm ý nghĩa trong phong tục cưới hỏi của người

Khmer Nam Bộ.

-18-

CHƯƠNG 3

HOA CAU – BIỂU TƯỢNG CHO LÒNG BIẾT ƠN

CỦA NGƯỜI CON GÁI KHMER NAM BỘ

3.1 Quan điểm về chữ hiếu

Trong văn hóa Việt, quan niệm về chữ hiếu thể hiện

qua việc thờ cúng tổ tiên. Theo quan niệm của người xưa

những người đã khuất thường xuyên can dự vào cuộc sống

của những người đang sống, họ hướng dẫn chỉ đạo, che

chở cho chúng ta, bảo vệ chúng ta. Có thể nói rằng, người

đã khuất luôn tồn tại trong kí ức trong ước mơ của người

sống. Vì thế việc thờ cúng tổ tiên có một vị trí quan trọng

trong đời sống gia đình và xã hội Việt Nam. Thờ cúng tổ

tiên là thông qua những lễ nghi để tỏ lòng thành kính, biết

ơn của con cháu đối với những người đã khuất.

Với người Khmer កតញ្ញូ: lòng biết ơn.Báo hiếu

hay ka-ta-nhu thì phải đi từ những hành động cụ thể trong

truyền thống của người Khmer. Trước hết việc hiếu đạo

thể hiện trong việc đi tu. Đối với những người Khmer đi

tu, họ quan niệm đi tu là báo hiếu là giúp cha mẹ thực hiện

bổn phận dạy dỗ con cái. Như vậy đã làm cho cha mẹ

được vui lòng. Mặc khác, đi tu có thể nâng cao uy tín cho

gia đình.

Sự hiếu nghĩa của con cái đối với cha mẹ không chỉ

được thể hiện trong sự cung phụng về vật chất mà còn trong

lĩnh vực tinh thần. Cha mẹ cần tình cảm và sự chăm sóc của

con cái: “Trẻ cậy cha, già cậy con”. Vì thế, bên cạnh việc lo

chu đáo “miếng cơm, manh áo” cho cha mẹ, chúng ta cần

-19-

phải “sớm viếng, tối thăm”, trò chuyện, vấn an cha mẹ để

cha mẹ thật sự vui vẻ an hưởng tuổi già. Nhất là khi cha mẹ

đau yếu, phải “rước thầy, đổi thuốc: hết lòng chăm sóc từ

miếng ăn, nước uống, trên sắc mặt lúc nào cũng vui tươi,

cầu cho bệnh chóng khỏi. Bổn phận làm con, làm được như

thế, gọi là báo hiếu trong muôn một”.

3.2 Nghi thức cắt hoa cau ở nhà gái

3.2.1 Nghi thức cắt hoa trong lễ cưới của người

Khmer (pithi Cat Khanhsla)

Lễ cắt hoa cau được xem là một lễ rất quan trọng, là

nghi thức chính cho phép đôi trai gái thành vợ thành

chồng. Lễ cắt hoa cau được người Khmer gọi là “Pithi Cat

khanh sla”, được tổ chức tại nhà của cô dâu. Ông Achar

thắp nhang đèn đọc kinh cầu ơn trên ban phước lành cho

đôi tân hôn. Trước khi cắt buồng cau, ông Maha múa điệu

“Rom bơk bai sây” có nghĩa là họ hàng thân tộc hai bên đã

chính thức cho phép hai người kết hôn.

3.2.2 Nghi thức rải hoa cau

Nghi thức này được thực hiện sau khi lễ buộc chỉ

tay cho cô dâu chú rể. Trong nghi thức này ông Maha múa

điệu “Rom bơk Phka sla” và lấy hai bó hoa cau (hoa cau

giữa và hoa cau út) để rải hoa cau trên mình cô dâu chú rể

và từ chỗ họ đến buồng tân hôn để chúc phúc cho họ sẽ

sinh con đầy đàn.

3.3 Hoa cau – sự báo đáp công ơn của người con gái

Trong lễ cưới của người Khmer còn thể hiện sự biết

ơn tổ tiên ông bà qua các bày trí các lễ vật do bên nhà trai

đem sang.

-20-

Qua cách thực hiện cột hoa cau thành ba bó ta thấy

bó hoa cau nào cũng có sự kết hợp của hoa cau, trái cau và

lá trầu thêm vào đó là cột lại bằng sợi chỉ màu trắng như

ngụ ý gắn chặt tình thân, tình cảm keo sơn gắn bó giữa anh

chị em trong gia đình. Các cọng hoa cau trang trí trong ba

bó đều có số lượng từ nhiều xuống ít. Bó hoa cau lớn nhất

(Pka Sla Chbon) với 21 cọng hoa cau thể hiện sự biết ơn,

tạ ơn công lao dưỡng dục, sự hi sinh to lớn không ngại

gian khó của cha; bó hoa cau giữa (Pka Sla bontop) với 12

cọng hoa cau để tạ người mẹ mang nặng đẻ đau; bó hoa

cau út (Pka Sla Pov) được bó với 6 cọng hoa cau để tạ ơn

anh, chị bên cạnh luôn bảo vệ khỏi tai kiếp.

Trong bài xin mua hoa cau hình ảnh hoa cau trong lễ

cưới của người Khmer Nam Bộ ngoài yếu tố thách cưới còn

mang đậm ý nghĩa là kể công dưỡng dục cao cả của cha mẹ.

Như đã trình bày, trong lễ cưới của người Khmer

Nam Bộ, hoa cau là lễ vật quan trọng và không thể thiếu.

Hoa cau vừa tượng trưng cho sự trong trắng, vừa biểu thị

tình nghĩa keo sơn, lòng biết ơn của người con gái đối với

cha mẹ, anh chị và người thầy đáng kính. Chính vì lẽ đó,

nghi thức cắt hoa cau ở nhà đàng gái được thực hiện rất

trang trọng. Mẹ cô dâu là người được quyền mở hoa cau

trước vì bà đã sinh thành, dưỡng dục cô tới ngày hôm nay.

3.4 So sánh hoa cau của người Khmer Nam Bộ và trầu

cau của người Việt.

Trong hôn nhân của người Kinh, cũng như người

Khmer việc chọn buồng hoa cau còn nguyên trong bẹ, hay

buồng cau thật đẹp và vài lá trầu vàng cũng xuất phát từ

thực tế là muốn có cuộc sống gia đình hạnh phúc, vợ

-21-

chồng hòa thuận, con cháu ngoan hiền. Như vậy, trầu cau

nói chung hoa cau nói riêng như đã trở thành biểu tượng

trong hôn nhân, việc chuẩn bị hoa cau, trầu cau đều thực

hiện nghi thức xin thần linh, dâng lễ vật lên tổ tiên, ông bà

điều đó thể hiện tín ngưỡng tâm linh của người Khmer.

Trầu cau trong văn hóa Việt Nam nói chung, hoa cau với

người Khmer nói riêng không chỉ mang yếu tố vật chất mà

còn mang đậm yếu tố tinh thần và đã trở thành biểu tượng

thiêng liêng kết nối trong đời sống thực tại và đời sống

tâm linh của con người.

Tiểu kết chương 3

Hoa cau luôn được sử dụng trong lễ cưới truyền

thống của người Khmer Nam Bộ và đã trở thành một biểu

tượng không thể thiếu trong lễ cưới. Thái độ nâng niu buồng

hoa cau từ nhà trai sang nhà gái nói lên giá trị, sự quan trọng

của hoa cau trong hôn nhân của người Khmer. Đó là một lễ

vật dù đám cưới đó giàu hay nghèo cũng phải có. Người

Khmer quan niệm rằng, hoa cau không chỉ là biểu tượng cho

sự trong trắng, trinh tiết, vẻ đẹp thanh cao của người con gái

mà còn là biểu tượng cho sự chung thủy trong tình yêu và sự

biết ơn của đôi trai gái với tổ tiên, ông bà, cha mẹ.

Bên cạnh đó, tục ăn trầu, truyện Trầu cau của người

Việt thể hiện qua câu ca dao, tục ngữ trong phong tục và

tình cảm của con người quanh miếng trầu và hỗ trợ nhau

tôn vinh làm sang trọng, phong phú thêm món ăn truyền

thống của người Việt. Trầu cau của người Việt nói chung,

hoa cau của người Khmer nói riêng cùng kết hợp với nhau

thành các lễ vật trong lễ cưới và trở thành biểu tượng trong

hôn nhân, của sự may mắn, hạnh phúc lứa đôi.

-22-

KẾT LUẬN

“Biểu tượng hoa cau trong phong tục cưới của

người Khmer Nam Bộ” được tìm hiểu xoay quanh các vấn

đề: Hoa cau – biểu tượng cho sự trong trắng của người con

gái Khmer Nam Bộ và hoa cau – biểu tượng cho lòng biết

ơn của người con gái Khmer Nam Bộ. Từ các vấn đề trên,

chúng tôi có một số kết luận như sau:

Từ cơ sở lý luận cho ta thấy được việc nghiên cứu

biểu tượng dân tộc đã và đang thu hút nhiều sự quan tâm

nghiên cứu của các nhà nghiên cứu trong và ngoài nước.

Biểu tượng mang ý nghĩa biểu thị hết sức sinh động tạo

nên những liên tưởng hấp dẫn và rộng lớn. Vì vậy, trong

vấn đề giải mã văn hóa thì giải mã biểu tượng là phổ biến

và có ý nghĩa. Theo tác giả Nguyễn Thị Bích Hà “thấu

hiểu ý nghĩa của các biểu tượng, nói rộng ra là hiểu được

hệ giá trị văn hóa của một dân tộc được kết tinh lại trong

biểu tượng tức là có thể hiểu đến tận cùng con người và

dân tộc ấy”. Biểu tượng nó luôn mang tính quan niệm, nó

thật sự không nằm ở bề mặt của sự vật hiện tượng, mà

chìm sâu, lặn trong các lớp nghĩa của sự vật hiện tượng đó.

Mỗi dân tộc có một nền văn hóa riêng, nền văn hóa

đó chính là cái hồn dân tộc. Bởi vậy, mỗi con người chúng

ta sinh ra đều mang trong mình nét văn hóa gắn liền với

tộc người mình, dường như cái thiêng liêng ấy đã ăn sâu

vào tiềm thức, dòng máu dù cư trú trên mảnh đất nào.

Người Khmer Nam Bộ có một nền văn hóa phong phú, đa

dạng bộc lộ rõ hơn trong phong tục và lễ hội. Với người

-23-

Khmer, lễ cưới có một ý nghĩa vô cùng quan trọng. Đó là

một trong số các nghi thức quan trọng nhất trong đời sống

xã hội.

Khi nhìn vào lễ cưới, ta thấy hoa cau luôn được sử

dụng trong lễ cưới truyền thống của người Khmer. Hoa

cau- biểu tượng cho sự trong trắng, lòng biết ơn của người

con gái Khmer Nam Bộ. Việc tìm hiểu nguồn gốc của biểu

tượng hoa cau trong phong tục cưới của người Khmer như

đã làm phong phú thêm hệ thống biểu tượng trong kho

tàng văn hóa Việt Nam nói chung và văn hóa Khmer Nam

Bộ nói riêng. Qua các nguồn truyện về nguồn gốc của hoa

cau ta thấy được mỗi dân tộc có lối tư duy về sự vật trong

tự nhiên cũng như trong đời sống sinh hoạt, phong tục, tập

quán riêng. Trong văn hóa Việt, trầu cau là biểu hiện nét

văn hóa độc đáo của dân tộc. Miếng trầu chứa đựng nhiều

tình cảm, nhiều ý nghĩa thiêng liêng, gắn bó thân thiết

trong tâm hồn mỗi người. Nếu như người Khmer xem hoa

cau là một lễ vật quan trọng, không thể thiếu trong lễ cưới

thì với người Việt, họ cũng coi trầu cau là lễ vật không thể

thiếu trong các nghi lễ: cưới hỏi, tế tự….

Ngày nay, do bước chuyển của thời đại, về đời sống

tinh thần có sự thay đổi, đó là tình trạng bị mai một của

một số nét văn hóa truyền thống. Và thực tế, trong lễ cưới

của người Khmer, chúng ta vẫn thấy buồng hoa cau – một

trong những lễ vật không thể thiếu. Nghiên cứu về biểu

tượng hoa cau trong phong tục cưới của người Khmer

Nam Bộ với mong muốn đóng góp vào việc giữ gìn bản

sắc của dân tộc. Thông qua đó để giáo dục giá trị truyền

-24-

thống cho lớp trẻ, để thế hệ trẻ ngày nay biết cách trân

trọng, giữ gìn kho báu mà cha ông đã để lại cho họ đó là

giữ gìn phẩm chất đạo đức, về sự biết ơn tổ tiên, ông bà,

cha mẹ. Vì thế, việc sử dụng biểu tượng hoa cau trong lễ

cưới cần được bảo tồn và phát huy để làm phong phú thêm

nét văn hóa đặc sắc trong lễ cưới cũng như trong văn hóa

truyền thống của người Khmer Nam Bộ.