ZİHİNSEL GELİŞİM KURAMLARI

Piaget’in Zihinsel Gelişim Kuramı

Önce zekayı tanımlayarak işe başlamıştır. Piaget zekayı,çevreye uyum sağlama becerisi olarak tanımlar. Kişiiçinde bulunduğu çevreye ne kadar çok ve ne kadarhızlı uyum sağlayabiliyorsa o kadar zekidir. Piaget’egöre sadece çocuklara has zihinsel işleyiş ve bakışaçıları vardır. Dünyayı kendi zihinsel süreçlerindenalgılarlar. (masal kahramanlarının kendileriyleuyuduğunu sanmaları, ay’ın kendileriyle yürüdüğüneinanmaları gibi.

Piaget’e göre bilişsel gelişim süreci Olgunlaşma,Yaşantı, Toplumsal aktarma(sosyal etkileşim),Dengeleme, Örgütleme öğeleri yoluyla gelişir.

Piaget’in Zihinsel Gelişim Kuramı’nın Temel Kavramları

1. Şema:

Şemalar en temel zihinsel yapılardır. Çevreyle etkileşimsonucunda oluşan, organize olmuş, kolaylıkla tekraredilebilen davranış ve düşünce kalıplarıdırlar.

Bireyin çevresinde bulunan nesne, olay ve olgularıtanımak için zihninde oluşturduğu algıçerçevesidir.

Örğütlenmiş bilgi, düşünce ve davranış kalıplarınadenir.

Sahip olunan her bilginin zihinde bir şeması vardır.Bebeklerde emme ve yakalama refleksleri ilkşemalarıdır.

Ör: Küçük bir çocuk için “top” şeması, yuvarlak olan vezıplayan nesneleri içerir, futbol topu, basket topu,pinpo topu hepsi bu şema içindedir. “top” şemasınasahip bir çocuk ilk kez yumurta gördüğünde ona da“top” der ve zıplaması için yere atar. Yumurtakırıldığında çocuk şaşırır. Şemaya uygun olmayan birdurumla karşılaşmış olur.

2. Adaptasyon (Uyum sağlama):

Bireyin çevresiyle etkileşerek, çevreye ve çevresindekideğişmelere uyum sağlayabilmesidir. Adaptasyonsüreci birbirini tamamlayan iki farklı süreç olanözümleme(asimilasyon veya özümseme) ve uyma-uyumsama(akomodasyon) süreçlerinden oluşur.

a. Özümleme-Özümseme(Asimilasyon):

Çocuğun karşılaştığı yeni olayı, fikri, objeyi kendisindedaha önce varolan bilişsel yapı içine alma sürecidir.

İnsanın yeni karşılaştığı bir nesne, durum olay veyabilgiyi kendisinde var olan şemalarla açıklamaçabasıdır.

Bireyin yeni karşılaştığı durum, nesne ya da olayıkendisinden önce var olan zihiselyapının(şemanın) içine oturtmasıdır.

Ör: Ekvator – Dünyanın Kemeri

Künefe–Peynirli Kadayıf

Devekuşu-İri tavuk

Bıyık – Dudak Kaşı

b. Uyumsama-Uyma-Uyum Kurma(Akodomasyon):

Mevcut şemayı yeni olay ve duruma göre yenidenbiçimlendirmektir.

Eğer önceki şemalar bir nesneyi ve olayı anlamak içinyeterli olmazsa, bu durumda şema değiştirilerekuyum sağlamaya geçilir.

Ayırt etme söz konusudur ve yeni bir şema oluşur.

Ör: Hayatında ilk kez kaplan gören bir çocuk onuzihnindeki mevcut şemasına kedi olaraktanımlar(özümleme). Daha sonra yeni yaşantılar veetkileşimlerle birlikte zihninde yeni bir kaplan şemasıoluşturur (uyumsama).

c. Dengeleme:

Dengeleme ile bireyin yeni karşılaştığı bir durumla,kendisinde daha önceden var olan bilgi ve deneyimleriarasında denge kurmak için yaptığı zihinsel işlemlerkast edilmektedir.

Ör: Bilişsel yapısında kuşlarla ilgili olarak, iki ayaklı,uçan ve öten bir hayvan şeklindeki bir şemaya sahipbir çocuk ilk defa gördüğü konuşan kuş (papağan) için“bu ne?” diyerek bir dengesizlik yaşayacak ve bilişselyapısına yeni bir bilgiyi yerleştirerek (bazı kuşlarkonuşabilir) denge durumuna kavuşacaktır.(öğrenmegerçekleşecekir).

Örnekler:

Kullandığı defterlerin sayfalarını üzerine yazı yazılan veçizilen bir araç olarak bilen bir çocuğun eline geçirdiğibabasına ait bir kitabın sayfalarına da yazı yazması veçizmesi

Yalnızca bayanların yemek yaptığını bilen zihninde bunagöre şema oluşturan bir çocuk bir gün babasını yemekyapar durumda görünce, önce buna bir anlamverememiş, sonra da şemasını erkekler de yemek yaparşeklinde yeniden düzenlemiştir.

Ahmet evlerine ilk kez gelen misafir Aytaç Bey’in başınıokşaması ve sevmesi sonrası diğer misafirlerin de onunbaşını okşamasını ve ilgilenmesini kendisini sevmeyeyönelik bir davranış olarak yorumlar.

Sürekli olarak çikolataları siyah olarak bilen bir çocukdaha sonra beyaz renkli çikolataları gördüğündeçikolatanın “beyaz rengi de oluyormuş” demiştir.

Örnekler:

Kullandığı defterlerin sayfalarını üzerine yazı yazılan veçizilen bir araç olarak bilen bir çocuğun eline geçirdiğibabasına ait bir kitabın sayfalarına da yazı yazması veçizmesi (Çocuk “özümleme” yapmıştır. Gördüğükitabı yazı yazdığı defter bilgisi ile açıklamıştır).

Yalnızca bayanların yemek yaptığını bilen zihninde bunagöre şema oluşturan bir çocuk bir gün babasını yemekyapar durumda görünce, önce buna bir anlamverememiş, sonra da şemasını erkekler de yemek yaparşeklinde yeniden düzenlemiştir. ( Uyumsama-uyumkurma)

Ahmet evlerine ilk kez gelen misafir Aytaç Bey’in başınıokşaması ve sevmesi sonrası diğer misafirlerin de onunbaşını okşamasını ve ilgilenmesini kendisini sevmeyeyönelik bir davranış olarak yorumlar. (Özümleme)

Sürekli olarak çikolataları siyah olarak bilen bir çocukdaha sonra beyaz renkli çikolataları gördüğündeçikolatanın “beyaz rengi de oluyormuş” demiştir.(Uyumsama)

Piaget’e Göre Zihinsel Gelişimi Etkileyen Faktörler

Piaget’e göre zihinsel gelişimi etkileyen olgunlaşma,deneyim, toplumsal aktarım(sosyal geçiş) vedengeleme ve örgütleme olmak üzere beş önemlifaktör vardır.

1. Olgunlaşma:

Piaget’e göre zihinsel gelişim olgunlaşmaya dayalıbiyolojik temelli kişisel süreçlerle oluşan bir gelişimtürüdür. Piaget’e göre olgunlaşma, önce fizikselbüyüme ile ilgilidir. Fiziksel büyüme de zihinselgelişimi sağlar. Bilişşel gelişim beyin ve sinirsisteminin olgunlaşmasına paralel olarak gelişir.Biyolojik olgunlaşma olmadan deneyim, sosyal geçişve dengeleme ortaya çıkmaz.

2. Yaşantı (Deneyim):

Nesnelerle ve olaylarla doğrudan ilişki kurmaktır. Zihingelişimi kişinin geçirdiği yaşantı zenginliği ileilişkilidir. Uyarıcı açısından zengin ortamlardayaşamak bilişsel gelişime destek sağlar. Çocuklaryaşantıları ve çevreyle etkileşimleri sonucundagelişirler. Ör: Çocuğun arılara ilişkin şemageliştirebilmesi için arıları görmesi gerekir.

3. Sosyal etkileşim(Toplumsal aktarma):

Çocuğun anne-babadan, öğretmenden ya da diğerbireylerden öğrendiği bilgiler, kurallar ya da davranışörnekleri(modellemeleri) toplumsal aktarma yoluylaolur. Ör: Çocuk yemeğini bir masa üzerinde yemeyiyaşadığı toplumdan öğrenir.

4.Dengeleme:

Zihin dengeleme eğilimindedir. Yeni gelen her bilgininoluşturduğu dengesizlik bilişte gerilim(çelişki) yaratır.Bu dengesizlilk adaptasyon yoluyla giderilereköğrenme gerçekleşir ve birey yeni denge durumunakavuşmuş olur.

5. Örgütleme:

Piaget zihindeki düşünce ya da bilgi parçalarınınbirbirinden bağımsız halde bırakılmayarak çocuktarafından sürekli olarak ilişkilendirilmeye,bütünleştirilmeye çalışıldığını varsayar. Bumekanizmaya örgütleme denir.

Piaget’e Göre Zihinsel Gelişimi Dönemleri ve Özellikleri

Piaget zihinsel gelişim aşamalarını dört dönemdeincelemiştir. Bunlar:

1. Duyusal(sensori)-motor(duyu-hareket) dönemi

(0-2 yaş)

2. İşlem öncesi dönem (2-7 yaş)

3. Somut işlemler dönemi (7-11 yaş)

4. Soyut işlemler dönemi (11-18 yaş)

Duyusal(Sensori)-Motor Dönemi(0-2 yaş):

Bu dönem sırasında bebek yakın çevresinde bulunançeşitli uyarıcıları kendince algılar. Birçok hareketi öncerefleksif düzeyinde, sonra rastlantısal olarak dahasonra ise istemli (amaçlara) doğru tepkiler ortayaçıkar. Bebek 6 aylık oluncaya kadar eline geçen topunya da emziğin onbeş dakika önce elinde olan top ya daemzikle aynı olduğunu anlayamaz. O’nun için herşeyyeni baştan olur ve duyu organlarının algıladığınındışında bir dünyanın varlığını kabul etmez.

Refleksif davranışlardan amaçlı davranışlara(6-8.aylarda) geçer:

Yeni doğan bir bebeğin dudağına dokunulduğundaemmesi, avucuna konan parmağı tutması ilk bilişselşemalarıdır ve reflekşif davranışlardır. Bebek öncelerirefleks olarak çevresine gülme refleksini verirken dahasonra kendisini mutlu kılan bir olaya ya da işlemekarşılık vermek için bilinçli olarak güler.

Ses buluşması:

Bebek en basit düzeyde taklit ve öğrenme yaşantısıoluşturmaya başlar. Bebekler zaman zaman başkabebeklerin ağlamalarını duyduklarında hoş olmayan,tedirginlik verici bir durumun söz konusu olduğunuhissederek ağlamaya başlarlar. Bu durumda bebekağlama sesi ile hoş olmaya tedirginlik verici durumarasında bağ kurmuştur. Buna “ses buluşması” denir.

Nesnelerin sürekliliği(devamlılığı) kazanılır:

Bir nesne veya kişinin görme alanının dışına çıktığındabile doğada yok olmadığının(kaybolmadığının)farkına varılması işlemidir. Bebek algılasa daalgılamasa da nesnenin o anda var olduğunu anlar.

5 aylık bir bebek göznünün önündeki bir nesnekaldırıldığında, yok olduğunu böyle bir nesneninevrende bulunmadığını düşünür. 9 aylık bir bebek isegözünün önünden kaldırılan nesnenin var olduğunudüşünür ve onu değişik şekillerde aramaya çalışır. 9aylık bir bebek annesi mutfağa gittiğinde onunkaybolmadığını, mutfakta olduğunu anlar. Fakat 4aylık bir bebek bu durumu anlayamaz.

Not: Piaget’e göre nesne sürekliliğini kazanma,refleksten iradeli(bilinçli) davranışa geçmede ilkadımdır. Nesne sürekliliği yaklaşık 8. ayda başlayan18. ayda tamamlanan bir özelliktir.

Taklit:

Bir davranışı model alır, takip eder ve aynısını yapar.

Ör: 6 aylık bir bebeğe yüz hareketi yapan bir anneyebebeği aynı karşılığı verir. bu da zihinsel işlevlerinhenüz başladığının bir işaretidir. Böylece bebekgördüğü bir davranış ile ilgili zihinsel şema oluşturmayeteneğini kazanır.

Ertelenmiş taklit:

Çocuk önceleri “gördüğü” modeli taklit ederken dahasonra model ortamda olmasa da(görmese de) taklidiniyapabilir.

Ör: Restorantta üzerine yemek döküldüğü içintelaşlanan bir kişiyi gören bebek, bir süre sonra yemekdökülmüş gibi telaşlanır.

2 yaşındaki bir bebeğin annesi yokken bebeğinin altınıdeğiştirmesi, yemek yedirmesi, annesi gibi ağzınısilmesi.

Bu durum bebeklerin hayal etme, hatırlama ve bir süresonra taklit edebilme yeteneğine erişmiş olduklarınıgösterir. Bu yetenek çocukta dil gelişimi ve diğer pekçok davranış için önemlidir.

Döngüsel (Devresel) tepkiler ortaya çıkar:

Çocukların belli türdeki davranışları sürekli tekrarlamasıdöngüsel(devresel) tepki olarak adlandırılır. Çocukönceleri tesadüfi rastlantı yaptığı davranışları dahasonra bilerek yapar. Yani rastlantı sonucu bulduğu,zevk aldığı, başardığı hareketi bilerek sürekli olarakyapar. Çocuğun birinci devresel(döngüsel) tepkisi(0-6 ay)başı ve elleriyle yaptığı hareketlerdir. Çocuksürekli emer. Çocuk sürekli olarak ellerini evirip,çevirir. Elini ağzına götürmek için gerekli hareketuyumunu kazanır. Parmağını tesadüfen ağzınagötürdüğünde haz alır ve bunu tekrarlar. Çocuk butepkileri kendi vücuduna odaklanarak gerçekleştirir.

İkinci döngüsellik (6-12 aylar) ise vücudu ile başka birnesneye yönelik olarak tesadüfi hareketi tekraretmesidir. Çocuğun tepkisi vücudunun dışındakinesnelere yönelir. Bebek çevreyi tanımaya yönelikeylemlerde bulunur. Bebek çevresinde rastlantı sonucubulduğu ilginç bir olayı tekrarlar. Örneğin; beşiğindeellerini sallarken yukarıda bulunan bir çıngırağatesadüfen dokunduğunda çıkan sesi tekrar çıkarmakiçin ellerini bilinçli olarak sallar.

Üçüncü döngüsel tepkiler (12 aydan sonra) ise vücutdışında, araçlarla davranışlarını tekrarlamasıdır. Çocuğun,keşfetme amacını taşıyan davranışlarda bulunduğu görülür.Örneğin; bir çubuk ile istediği oyuncağı almaya çalışır.Böylece davranışlar giderek dışarıya yönelir ve çocuk amacayönelik davranmaya başlar.

Devresel tepkiler daha sonra tekrarlana tekrarlanaalışkanlıkları oluşturur.

İlk deneme yanılma öğrenmeleri oluşur: örneğin; beşaylık bir bebek bir battaniyenin üzerindeki topu uzanarakalmaya çalışır ve bunu başaramayarak vazgeçer. On aylık birbebek ise uzanarak topu elde edemiyorsa,(yeni öğrenmeşemaları kazandığı için) başka yollar arar ve battaniyeyikendisine doğru çekerek topu elde eder.

İşlem Öncesi Dönem (2-7 yaş):

Bu dönemdeki çocukların yetişkinlerden farklı,kendilerine özgü bir düşünme ve akıl yürütmebiçimleri vardır.

Piaget işlem öncesi dönemi Sembolik FonksiyonAşaması(2-4 yaş), Sezgisel Düşünme Aşaması (4-7 yaş) Sembolik Fonksiyon Evresi(2-4 yaş):

Sembolik Düşünme: Çocukta çevredeki nesneleritemsil etmek için semboller kullanma yeteneği gelişir.Sembolik işlemler zenginleşir. 2-4 yaşındaki çocuk,gözünün önünde bulunmayan ya da hiç olmayannesne, kişi ve olayı temsil eden semboller geliştirir.Örneğin; bu yaştaki bir kız çocuğu çay bardağını taçgibi kafasına geçirerek prenses olduğunu sanar .

Ya da battaniyeyi elbise gibi kullanıp üzerine dolar. Budönemde çocukların dili çok hızlı gelişir. Fakatgeliştirdikleri kavramlar ve kullandıkları sembollerinanlamları kendine aittir. Nesneleri, imgeler vesözcüklerle ifade edebilir. Elindeki tabağı otomobildireksiyonunun simgesi olarak kullanır.

İşaretsel İşlev: Çocuğun sembolleri kullanmayeteneğidir.

Örneğin; bir portakalın sembolik karşılığı olarak“portakal” kelimesini kullanır ve portakalı görmedenonun resmini yapabilir.

Sembolik Zeka:

Bir şeyi başka bir şeyle canlandırmadır. Örneğin; çocukçubuğu oyunda bir tabanca olarak, ekmeği bir taşolarak, kalemi bir iğne olarak, cetveli bir telefon olarakya da kibrit kutusunu bir araba olarak algılar, düşünürve görür.

Sembolik Oyun ve Düşünme:

Çocuk hayal gücünü kullanarak düşünür. 2 yaşındakiçocuk bir nesneyi örneğin oyuncak bebeğini, annesiniya da ablasını sembolize etmek için kullanır. Çocuklarbüyüdükçe yemek pişirme, alışveriş yapma, hasta-doktor olma ya da anne-baba olma gibi çeşitli taklitlerioyunlarla gerçekleştirirler.

Diğer taraftan çubuğu tabanca gibi kullanır. Boş çayfincanından çay varmış gibi içmeye çalışır. Bir ağaçdalının üzerine ata biniyormuş gibi çıkarak oynar.Çubuk parçalarını gemi gibi düşünerek su birikintisiüzerinde yüzdürür. Düşsel arkadaş grupları düşünerekeve misafir davet eder.

Kollektif (Toplu) Monolog:

Bu dönemde çocuklarda konuşma ben merkezlidir.Çocuklar bir arada toplu konuşma halinde(birbirlerinidinlemeden) etkileşime girer. Hep bir ağızdan vebirbirlerine karşılık vermeden konuşurlar. Çocukkarşısındakini dinlemez fakat onun kendisinidinlediğini varsayarak konuşur.

Monolog:

Çocuk yanında biri olmadan sanki birisi varmış gibikonuşur. Bu tarz konuşmada birey diğerlerinidinlemeden kendi konuşmasına odaklanır.

Paralel Oyun:

Birkaç çocuk bir arada oyun oynarlar; fakat sıralarınıbeklemeden her biri kendi bireysel oyununu oynar.Çocuklar birlikte fakat birbirlerine dikkat etmedenoynarlar. Çocuklar ben merkezciliğin bir devamıolarak, aynı anda, bir arada olmalarına rağmenbirbirlerinden bağımsız olarak oyun oynamaları“paralel oyun” olarak tanımlanır.

Benmerkezci Düşünme (Egosantrik Düşünme):

Benmerkezci düşünme biçiminde çocuk olaylarıbaşkalarının bakış açısına göre değerlendirebilecekbilişsel düzeyde bulunamaz.

Kendi gördüğü şeyleri herkesin gördüğünü zannetmedir.Çevredekilerin kendilerinkinden daha farklı bakışaçılarına sahip olabileceklerini anlayamazlar.Dünyanın merkezinde kendilerinin olduğunu sanarlar.Herşeyin ve herkesin her zaman kendilerini izlediğinidüşünürler.

Örneğin; Güneşin ya da babasının devamlı kendisiniizlediğini düşünür.

Hoşuna giden ve ilgisini çeken herşeye sahip olmak ister.Başka çocukların elinde olanı kapmak ister.

Kendisinin bildiğini herkesin bildiğini ve kendisiningördüğünü herkesin gördüğünü düşünür.

Örneğin; babası ile telefonda konuşurken ona elindekioyuncağı ima ederek: “ bak oyuncağım kırıldı.” der.

Güneş onu ısıtmak için vardır. Annesi ona bakmaklayükümlüdür.

Çocuk süt içmeyi sevmiyorsa diğer insanların dasevmediğini düşünür.

Çocuk “ben nereye gidiyorsam güneş beni izliyor, benhızlanınca o da hızlanıyor” şeklinde düşünür.

Sezgisel Düşünme Evresi(4-7 yaş):

Canlandırmacılık (Animizm):

Yaşayan ve yaşamayan nesneler arasında ayrımyapamama durumunda ortaya çıkan karmaşadır.Çocuk cansız nesnelere canlılık özelliklerini verir diğertaraftan hayvanlara da insani özellikleri yükler.

Örneğin; bu dönemdeki kız çocuklarının oyuncakbebeklerine yemek yedirmeleri, gerçek köpeğedavrandıkları gibi oyuncak köpeklere davranırlar.

Çocuk düşerek canının yanmasına neden olansandalyeyi tekmeler, bu da canlandırmacılığa örnektir.

Not:

Canlandırmacılık cansız bir varlığa canlı muamelesiyapmaktır. Bu kavram zaman zaman sembolik oyunkavramı ile karıştırılmaktadır. Örneğin bir işlemöncesi dönem çocuğu doktorculuk oynarken doktorEmre rolünü canlandırır ve böylece sembolik oynarkencansız varlığa canlı muamelesi yapmadığı için sadecesembolik oyun söz konusudur. Bazı örneklerde hemsembolik oyun hem de canlandırmacılık olabilir.Örneğin; işlem öncesi dönemdeki bir çocukdoktorculuk oynarken doktor rolünü yaparsa busembolik oyundur. Ancak çocuk doktor rölü yaparkenbebeğine iğne vurması canlandırmacılığa girer.

Özelden özele akıl yürütme:

Olayları sadece geçirdiği yaşantılara bağlı olarak tekyönlü düşünmedir. Çocuk özel bir durumdan diğerözel bir duruma genelleme yapmadan akıl yürütür. Budönemde çocuklar tümevarım ve tümdengelim gibiözelden genele ve genelden özele akıl yürütmeyöntemlerini kullanamazlar.

Örneğin her öğlen kitap okuyan bir çocuk, öğlen vaktikitap okumadıysa öğlen olmadığını düşünebilir.

Her sabah kahvaltıda yumurta yiyen bir çocuk sabahyumurta yiyemediğinde kahvaltı yapmadığını ilerisürebilir.

Yapaycılık:

Çocuk doğal olguların (güneş,ay) Allah tarafındanyaratılmış olduğunu ya da doğanın bir parçasıolduğunu değil, yapay olarak hazırlanmış bir nesneolduğunu sanmaktadır.

Örneğin:

Güneşi birisi kibritle yakmıştır.

Dünyayı bir adam yapmıştır.

Biri ağladığı için yağmur yağıyor.

Gökyüzündeki yıldızlar iple asılmıştır.

Odaklanma(Tek boyutlu düşünme, merkezlenme)Düşünme Biçimi:

Çocukların dikkatlerini karşılaştıkları durumlarınyalnızca bir yönüne ya da özelliğine ilişkin ayrıntıyaodaklamaları diğer ayrıntılara dikkat etmeyişleridir.Yani çocuğun dikkatini bir olay ya da nesne ile ilgiliözelliklerden yalnızca birisine verebilmesidir. Çocukodaklanma düşünme biçiminden dolayıkorunumu kazanamaz.

Örneğin:

Masaya iki sıra bilye yukarıdaki gibi dizilmiştir. Çocuk“bunlardan hangisi çok” sorusuna odaklanmadüşünme yapısından dolayı “alt sıradakiler daha çok”der. Çünkü aynı anda dikkat etmesi gereken ikiözellikten (bilyelerin sayısı ve aralığı) bir tanesine(aralık) dikkatini vermiştir.

Soru Sorma:

Özellikle 3-6 yaşlarda ilgi ve merak geliştiği için çocuksürekli olarak soruklar sormaya başlar.

Kişilerin Sürekliliğini Kazanma:

Bu dönemde çocuk bir kişinin elbiselerini giyen diğer birkişinin elbisenin sahibi olan kişi olmayabileceğinianlar.

Örneğin; annesinin elbisesini giyen başka bir bayanıgören çocuk onun kendi annesi olmadığını anlar.

Ya da abisinin arabasını kullanan diğer bir adamı çocukgördüğünde onun abisi olmadığını anlar.

Kalıp Yargılar:

Bu dönemdeki çocukları geçirdikleri sınırlı deneyimlernedeniyle kalıp yargılar geliştirirler. Çocuklargeliştirdikleri bu olguları kendi algılayışları ileörgütlerle ve bu olgularla ilişkileri diğer karmaşıkdurumları ele almazlar. Çocuklar bu olguları bir kezbiçimlendirdikten sonra uyuşan bilgileri özümlemek,uyuşmayan bilgileri ise görmezden gelerek ya da aklauydurarak atma eğilimindedirler.

Örneğin; sürekli hemşire olmak isteyen bir kız çocuğuna“doktor olmak istemez misin?” diye sorulduğunda,“kızlar doktor olmaz, hemşire olurlar.” yanıtını alırız.

Tek Özelliğe Göre Sınıflama:

Nesneleri sadece bir özelliğine göre sıralayabilir vesınıflandırabilir. Nesneleri büyüklük, renk, biçim gibiözelliklerinden yalnızca birine göre sıralayabilir ya dasınıflayabilir.

Yanlış Bağdaştırma:

Birbiri ile her koşulda ilişkisi olmayan durumlar arasındabağ kurarak yapılan akıl yürütme işlemine denir.Örneğin; en son maça gittiğinde kolu kırık olarakdönen babanın tekrar maça gittiğinde eve kolu kırıkdöneceğini düşünmek.

Tersine Çevirememe:

Çocukların korunumu kazanmasına engel olandurumlardan biridir. Çocuklar bir işlemi tersindendüşünemezler. A=B’dir fakat B=A değildir.

Örneğin; çocuk okula sabah gidebilir ancak gittiğiyoldan geriye gelerek evini bulacak bilişsel yapıyasahip değildir.

Korunum ilkesi kazanılmamıştır. Bir nesnenin biçimiya da mekandaki konumu değiştiğinde; miktar, ağırlıkve hacminde değişiklik olduğunu yabi farklılaşmanınolduğunu düşünememesidir. Örneğin; 5 yaşındaki birçocuğa annesi kekini 3 parçaya mı, 4 parçaya mıböleyim dediğinde, çocuk korunum ilkesinikazanmamış olduğundan “çok acıktım 4 parçaya böl”der.

Devresel Tepki:

Döngüsel tepkinin devamı olarak bilinçte işlem öncesidönemde gerçekleşen bir süreçtir. Çocuk bir davranışıbilinçli olarak sürekli tekrar eder. Örneğin; yeniöğrendiği bir fıkrayı sürekli anlatır ya da aynı espriyisürekli yapar.

Büyüsel ya da Doğa Üstü Düşünce:

Çocukların gerçek ya da hayali durumları birbirindenayıramamasıdır.

Örneğin; çocukların Noel baba ve Şirinlerin gerçekolduğuna inanmaları

Somut İşlemler Dönemi( 7-11 yaş):

Oluşlar ve nesneler hakkında mantıksal düşünür.Sayıları kullanmayı ve kümelemeyi öğrenir. Problemçözmeyi ve muhakeme yapmayı öğrenir.

Objeleri birkaç özelliğine göre sıralayabilir vesınıflayabilir. (birkaç yönlü mantık yürütme)

Tersine çevrilebilme:

Tersine çevrilmesi mümkün olan herhangi bir işlemintersine çevrildiğinde sonucun değişmeyeceğininbilinmesidir. Matematikteki sağlama işlemleri tersineçevirebilirliğe örnektir. Okula gidebilen öğrencininkullandığı yoldan geri dönebilmesi de tersineçevirebilme yeteneğini kazanmış olmasınıngöstergesidir.

Sıralama ve sınıflama yapabilir; örneğin, çocuğa ontane top vererek, topları renklerine, büyüklüklerine veağırlıklarına göre sıralanmasını ve sınıflandırılmasınıisteyebiliriz.

Mantıklı düşünme başlar. Somut özellikli problemleriçözebilir.

Ben merkezcilikten uzaklaşır. Sosyal davranışlarayönelir.

Dolaylı gerçeği kavrayabilme (Çıkarsanmışgerçeklik),

Çocuk bir olayın ya da nesnenin sadece görülen ya dayüzeyde kalan tarafını değil görünmeyen ve yüzeydekalmayan tarafını da algılar.

Örneğin; sarı bri araba resmi gösterilen biri 4 diğeri de 8yaşındaki iki çocuğa arabanın rengi sorulmuş ve herikisi de “sarı” demiştir. Daha sonra araba çocuklarıngözü önünde üzeri kırmızı bir kartonla kaplandıktansonra tekrar soru sorulmuştur. 4 yaşındaki çocuk“kırmızı” derken 8 yaşındaki çocuk gerçek örtülse bileyüzeyin altında kalan rengi anladığı için “sarı”demiştir.

Dönüşümsel düşünme; çocuk daha öncekizamanlarda yaşanmış bir olayı, sonraki zamanlarda dakafasında olduğu gibi kurgulayabilir. Örneğin; bir yılönce yaşadığı doğum günü kutlamasındaki olaylarıolduğu gibi hatırlayabilir.

Korunumu kazanma:

Korunum, herhangi bir nesnenin biçimi ya damekandaki konumu değiştiğinde; miktar, ağırlık vehacminde değişiklik olmayacağı, aynı kaldığı anlayışı,ilkesidir.

Örneğin; bir anne 4 ve 8 yaşındaki iki çocuğuna aynıbüyüklükteki iki çikolatayı birkaç parçaya bölerekvermek istemektedir. 4 yaşındaki çocuk en çokparçanın olduğu tabağı ister ve “en çok benim” der(Korunumu kavrayamama). 8 yaşındaki çocuk ise “ herne olursa olsun fark etmez” der (korunumu kazanmış).

Korunum ilkesine bağlı olarak çocuklar, düşüncede bazı önemli ilişkiler de kazanmış olurlar. Bunlar;

Çoklu sınıflama: Bir nesne aynı anda birden fazlaözelliğine göre sıralanarak sınıflanabilir. (ör: bir dizitopu renk, büyüklük ve hacimlerine göregruplayabilir).

Dönüşebilirlik: Bir nesnenin görüntüsü değiştiği haldetekrar önceki haline dönüşebilmesidir (örneğin; birbalonu şişirdikten sonra, havası alındığında tekrar eskihalini alacağını anlar).

Telafi: Bir boyuttaki değişimin diğer boyutta da değişimyaptığını anlamadır (örneğin; bir balon şişirildiğindegenişliğinin ve uzunluğunun birlikte değiştiğini anlar).

Ayniyet: Bir nesneye bir şey eklendiğinde ya da ondanbir şey çıkarıldığında miktarının da değiştiğini, bir şeyeklenip çıkarılmadığında ise miktarın değişmediğinidüşünür.

Soyut(Formel) İşlemler Dönemi( 11-18 yaş):

Soyut kavram ve düşünceler hakkında mantıkgeliştirebilir.

Göreceli düşünme (kişiye, zamana, yere göredüşünme):

Bireyin kendine özgü ideal, değer, duygu vedüşüncelerinin düzenlemesi gerçekleşir. Diğerbireylerin (anne-baba, öğretmen, arkadaş)düşüncelerine göre kendi(orijinal) düşüncelerinigeliştirir. Örneğin; birey kendi ahlaki değerlerinigeliştirir. Kendi doğruları ile başkalarının( anne- baba)doğruları arasındaki farkı anlar ya da birey birfotoğrafa bakarken kendine göre sol taraf ile fotoğrafagöre sol taraf arasındaki farkı anlar.

Üst düzey akıl yürütebilir ve bilimsel düşünmegerçekleşir:

Tümevarım(endüksiyon), tümdengelim(dedüksiyon) vb.düşünme yollarını kullanır. Hipotez kurabilir ve testedebilir. Ergen çıkarsamalar yapar, önermelerdebulunur. Gerçek durumlar ile olasılıklar arasındakiilişkileri kurar. Ergen, kendi düşünceleri ilebaşkalarının düşünceleri hakkında düşünebilir(Metabiliş). Böylece ergen başkalarının neyi nasılbildiğini araştırarak kendine özgü yollar seçer. Birey,yetşkin gibi davranabilir.

İdeal, fikir, değer, inanç geliştirebilir.

Birleştirici(bütünleştirmeci) düşünme: Birey, birkaçözellik veya değişken içeren problemleri çözebilir. Birproblem durumunun birden fazla değişkenibarındırdığını ya da bir problemin birden fazla çözümyolunun (hipotez geliştirme) bulunduğunu anlar.

Ergen Egosantrizmi (ben merkezcilik): Kendidüşüncelerinin ve söylediklerinin en doğru olduğunudüşünür. “benim felsefem en doğrudur.” , “kimsebirşeyden anlamıyor.” , “bu insanlar aptal.” gibidüşünceler geliştirir. Kimseye yaranamadığınıdüşünür. Ergen kendisini çirkin buluyorsa herkesinonun çirkinliğiyle ilgilendiğini düşünür.

Hayali Seyirciler:

Ergenler fiziki görünümlerine son derece dikkat ederler.Çevrelerindeki bireylerin onları izledikleridüşüncesinde oldukları için otobüste ya da sinemadaherkes kendilerine bakıyor gibi hisseder, kendilerinin“hayali izleyiciler” tarafından sürekli gözlendiklerinidüşünür, kendilerini bu izleyici önüne dağınık,hazırlıksız çıkmamaya mecbur hissederler.

Kişisel (Mit) Efsane:

Ergenler bu hayali seyircilerin izlediği bir filmde baş roloynayan kahramanlar gibidirler. Onun için zamanzaman kimsenin cesaret edemediği çeşitlikahramanlıklar yaparak seyircilerinden alkış almakisterler ve çeşitli riskler alırlar. Bu risk almadavranışları farklı gerekçelerle engellendiğinde iseengellenmenin neden olduğu saldırgan tepkilerdebulunabilirler. (psikolojik tepkisellik teorisi).

Ergenler çeşitli riskleri alırken kendilerine bir zarargelebileceğini pek düşünmezler, kötü olaylar hepbaşkalarının başına gelir, onlara bir şey olmayacağıbaskın düşünme tarzıdır. Yani kendileri içinoluşturudukları birer kişisel efsaneleri vardır. Hiçkimse onlar kadar sevemez. Kimse onların yaşadığıduyguları yaşamamış, onlar kadar acı çekmemiştir.

Hipotetik Düşünme:

Piaget’e göre bir ergen herhangi bir problemlekarşılaştığında sorunun görünen boyutlarının ötesinegeçip çözüme ilişkin olası yollar belirlemekte ve farklıseçenekler ortaya koyup bunları test etmektedir.Okullardaki münazaralar buna örnektir.

Esnek Düşünme Yeteneği:

Örneğin; matematikte bir problemi hep aynı yollaçözmek, yeni ve kısa yollar bulmaya engel olabilir.Ancak esnek düşünebilen birey başka yollar da bulupbir yola takılıp kalmaz.

Andırma (analoji) Yeteneği:

Bilinen bir benzerlikten yola çıkarak bilinmeyenlerinelde edilmesini sağlamaya yarayan bir akıl yürütmeyöntemidir. Örneğin; kan dolaşım sisteminin trafiğebenzetilmesi, kalbin pompaya benzetilmesi.

İleriye ve Geriye Doğru Düşünme Yeteneği:

Bu dönemde yer alan bireyler geçmiş, bugün ve gelecekile ilgili doğru bağlantılar kurabilirler.

Metabiliş:

Bireyin öğrenme sürecindeki bilişsel etkinlikleri farketmesi, bu süreci kontrol etmesi anlamına gelenmetabiliş (üstbiliş) bu dönemde üst düzeye ulaşır.Bireyin ne bildiğinin farkında olmasıdır. Diğerbireylerin stratejilerini dikkate alarak, inceleyerekbunları kullanma becerisidir.

Omnipotent düşünce

Bu düşünce tarzında “benim gücüm her şeye yeter”anlayışına dayanır. Yaşam basite alınır. Kendidüşüncelerinin en doğru olduğuna inanır.

Üreme sistemi gelişir.