Piro Misha 2).)!3(1)04!2% - library.fes.delibrary.fes.de/pdf-files/bueros/albanien/12303.pdf · Që prej asaj kohe antarësimi i Shqipërisë në Bashkimin Evropian ka qenë dhe vazhdon

SHQIPTARËT DHE MODELI SOCIAL EVROPIANMangesitë, pengesat, sfidat, vizionetALBANIANS AND THE EUROPEAN SOCIAL MODEL

Disadvantages, obstacles, challenges and visions

Piro MishaPiro Misha

Zyra e TiranësRruga “Abdi Toptani”, Torre Drin, kati 3P.O. Box 1418Tirana, Albania

Telefon: 00355 (0) 4 225098600355 (0) 4 2273306

Homepage: http://www.fes.org.al

RINIA SHQIPTARE 2011Mes besimit për të ardhmen dhe dyshimit për të tashmen!

Alba Çela

Tidita Fshazi

Arbjan Mazniku

Geron Kamberi

Jonida Smaja – koordinatore e FES

Instituti për Bashkëpunim dhe ZhvillimShteti Web.org

PersPektiva evroPiane e shqiPërisë: PercePtime dhe realitete 2014

Megi Llubani MSc


Telefon: 00355 (0) 4 225098600355 (0) 4 2273306



Alba Çela

Tidita Fshazi

Arbjan Mazniku

Geron Kamberi


the euroPean PersPective of albania: PercePtions and realities 2014

Megi Llubani MSc


Telefon:00355 (0) 4 225098600355 (0) 4 2273306

Homepage:http://www.fes.org.al


Alba Çela

Tidita Fshazi

Arbjan Mazniku

Geron Kamberi



Telefon:00355 (0) 4 225098600355 (0) 4 2273306



Alba Çela

Tidita Fshazi

Arbjan Mazniku

Geron Kamberi


Instituti për Bashkëpunim dhe ZhvillimShteti Web.org

PersPektiva evroPiane e shqiPërisë: PercePtime dhe realitete 2014

Megi Llubani MSc


Telefon:00355 (0) 4 225098600355 (0) 4 2273306



Alba Çela

Tidita Fshazi

Arbjan Mazniku

Geron Kamberi


the euroPean PersPective of albania: PercePtions and realities 2014

Megi Llubani MSc


Telefon: 00355 (0) 4 225098600355 (0) 4 2273306



Alba Çela

Tidita Fshazi

Arbjan Mazniku

Geron Kamberi


SHQIPTARËT DHE MODELI SOCIAL EVROPIAN - Mangesitë, pengesat, sfidat, vizionet

1

SHQIPTARËT DHE MODELI SOCIAL EVROPIAN

Mangesitë, pengesat, sfidat, vizionet

Tiranë, 2015

Piro Misha

Piro Misha

2

Botues: Friedrich-Ebert-Stiftung OfficeTirana Rr.AbdiToptani TorreDrin,Katii3-të KutiaPostare1418 Tiranë,ALBANIA

Autor:PiroMisha

Opinionet, gjetjet, konkluzionet dhe rekomandimet e shprehura në

këtë botim janë të autorit dhe nuk reflektojnë domosodshmërisht

ato të Fondacionit Friedrich-Ebert.

PublikimeteFondacionitFriedrichEbertnukmundtëpërdorenpërarsyekomercialepamiratimmeshkrim.


3

Pasqyra e lëndës

1. Hyrje:Përsekyraport? .................................................................. 5

2. Çfarëdotëthotë‘ModeliSocialEvropian’? .................................. 9

3. Rrugaevështirëdrejtnjëmodeli ................................................. 11

4. Pritshmëritëeqytetarit ..................................................................19

5. Demokraciajo-funksionaledheqytetari ......................................33

6. Fragmentizimiishoqërisëdhemungesaekohezionitsocial .....41

7. Aekzistonnjëkërkesëpërnjëshoqërimëtëdrejtëdhe mësolidarengaanaeshqiptarëve?............................................488. ProcesiiintegrimitnëBashkiminEvropiandheroliitij nëshndërrimetendodhuranëshoqërinëshqiptare ................... 55

Shënime ........................................................................................57

Piro Misha

4


5

1.Hyrje: Përse ky raport?

Nëvitin1991regjimikomunisturrëzuanëShqipërinënthirrjetestudentevetëuniversitetittëTiranës,“EduamShqipërinësigjithëEuropa!”.QëprejasajkoheantarësimiiShqipërisënëBashkiminEvropiankaqenëdhevazhdontëjetëaspiratakryesoreepjesësmë të madhe të shqiptarëve. Në fakt, nga të gjitha sondazhetrezultonseshqiptarët janënjëndërpopujtmëentuziastëpërsa itakonperspektivëssëintegrimitevropian.Përqindjaeatyreqëjanënëfavortëintegrimitikalontë90përqindët.Poashtu,pothuajsetë gjitha forcat politike nëShqipëri e kanë objektivin e integrimiteuropiannëkryetëprogramevetëtyrepolitike,dukeekonsideruaratësiobjektivinstrategjikmadhortëvendit.

Emegjithate, pasithamëtëgjithakëto,ështëlegjitimetështrohetpyetja:Përtej retorikës për integrimin evropian, a janë vërtet shqiptarët

të vetëdijshëm se ç’nënkupton në realitet integrimi evropian

në terma ekonomike, sociale, politike e kulturore?

Ajanëatatërësishttëvetëdijshëmpërfaktinseprocesiiintegrimitevropiannënkuptonparasëgjithash,nevojënnjësërëndryshimeshtëthellaetëgjithanshmenëvetërealitetinshqiptar?Madjedhenëkoncepte e shprehi që shpeshmund të kenë rrënjë të nguliturathellënëtëkaluarën,sidomospërsaitakonraportevetëqytetaritmeshtetindhemeligjin,raportitmestëdrejtavedhedetyrimeveqë

Piro Misha

6

aika,ekështumeradhë.AjanëshqiptarëtmjaftueshëmtëinformuarsecilatjanëatoparimeevlerakryesoreqëqëndrojnënëthemeltëfilozofisëmbitëcilënështëngriturBashkimiEuropian,tëcilatbënëtëmundurqëpermësegjysmeshekullitëarrihettësigurohetpaqia,zhvillimi,mirëqeniaeprogresiekonomik,porpoashtuedheaishoqëror?

A kanë qenë gjithnje ndryshimet e shumta që kanë ndodhur nëshoqërinë shqiptare gjatë dy dekadave të fundit në drejtimin eduhur,dukeishërbyer‘evropianizimit’tësaj?Cilatjanëpengesatkryesorenërrugëntonëdrejtadaptimittënjëmodelisocialeuropian?Ajanësfidatkryesoremetëcilatpërballemimekarakterpolitik,ekonomik,institucional,socialapokulturor?

Dhesëfundi,ciliështëroliqëkaluajturgjatëkësajperiudheklasapolitike?Poaktorëtetjerëmepeshënëshoqërinëshqiptare?

Në 24 qershor të vitit 2014, më në fund, pas një pritjeje prejpesë vjetësh që nga çasti kur kish paraqitur kërkesën, më nëfundShqipërisëiudhastatusiivenditkandidatpërnëBashkiminEvropian.Endenukështëvendosurnjëdatësekurdo tëhapennegociatatpërantarësim,porsidoqoftë,mundtëthuhetsetashmë,pavarësisht pengesave e vështirësive jo të pakta, perspektivae antarësimit nëBashkimin Evropian duketmëe qartë se kurrëndonjëherëmëparë.

Është pra, pikërisht çasti që shoqëria shqiptare t’u japë njëpërgjigjekëtyrepyetjeveetëbëjënjëbilanctëasajqëështëarritur,të asaj që ka nevoja të korrigjohet, e sidomos të reformave që


7

duhenndërmarrëpër të kryeratondryshimeqënevojitenpër tëpërmbushuratostandarteqëkërkonantarësimiynënëBE.

Pikerishtkëtyrepyetjeve,sidheshumëtëtjerave,ështëpërpjekurt’u japë një përgjigje projekti i iniciuar nga Fondacioni FriedrichEbert,sëbashkumeekspertëtdhedrejtuestëgjashtëorganizatavedheThink-Tank-ve vendas. Produkti janë tre studime, të bazuarnëtresondazhepërtretematikatëndryshme,porqësëbashkukontribuojnëpërtëkrijuarnjëidemjaftmëtësaktëtëproblematikësmetëcilatpërballetshoqëriashqiptaresot,erjedhimishttësfidaveqë ajo ka përpara në rrugën drejt antarësimit në BashkiminEvropian.Studimiiparë,ikryerngaInstitutiShqiptariStudimeveNdërkombëtare,meautoreSashenkaLleshajdheAlbaÇelën,kapërtemë‘Drejtnjëripërcaktimitëkontratëssociale.’Idyti,irealizuarnga Instituti përDemokraci dheNdërmjetësim (IDM),me autoreElona Dhembo, ka për temë, ‘Adiministrata Publike në ShqipërimidisPolitikësdheQytetarit.’Itreti,meautorAfrimKrasniqindheArdianHackaj,kapërtemë‘DemokraciaeBrendshmenëPartitëPolitikeShqiptare’.Tëtresondazhetjanëkryergjatëvitit2014.Tëtrestudimetkanëpërbazëbindjense integrimdo të thotë,parasëgjithash,modernizim,zhvillim,demokratizimdheeuropianizimijetëssëvendit.Dheç’ështëmëkryesorja,tëtrekanënjëobjektivtë përbashkët, që i bënë ata të jenë pjesë e të njëjtit projekt,përqasjaerealitetitshqiptar,përfshirëdisangaaktorëte faktorëtmëtërëëndësishëmqëveprojnënëtë,meatostandarteqëvendiduhettëpërmbushëpërtëplotësuaratëqëtashmënjihetsi‘ModeliSocialEuropian’.

Kystudimikatërt,pjesëetënjëjtitprojekt,kapërsynimtëbëjënë

Piro Misha

8

njëfarëmënyrenjëpërmbledhjetëgjetjevetëtrestudimevetëlartpërmenduradhe,dukeumbështeturdhenënjësërëstudimeshdhehulumtimeshtëkryerangaorganizatatëtjera,tësjellënjëtablomëtëgjerëtëmomentitqëpokalontranzicionishqiptar,gjithnjëdukeekrahasuarmeparametrateModelitSocialEuropian,qëfundja,kanëpërtëqenëstandartetmetëcilëtdomatetShqipëriapërt’ugjykuarnësedotëjetëegatshmeapojopërt’ubërëantaremetëdrejtatëplotaeBashkimitEvropian.

Në cdo vend demokratik politika e ka të domosdoshme të dijëseç’mendojnëeç’presinprejsajqytetarët:sondazhet janëbazambi të cilën hartohen programet, ngrihen politikat, përcaktohenprioritetet dhe objektivat. Ndaj dhe anketimet që sjellin trestudimetepërmbledhuranëkëtëprojekt,s’janëthjeshtënjëgjykimi performancës së një qeverisje të caktuar, apo dhë të klasëspoltike shqiptare gjatë një periudhe të caktuar.Ato përbëjnë njëinstrument tepër tëçmuarpër tëkuptuardisaprejaspektevemëtërëndësishmetë tranzicionitshqiptar, tëkahjeve,kontradiktave,porparasëgjithashsfidaveqënapresinpërtaçuarderinëfundatërrugëqënisëmtënesërmenerëniessëkomunizimit.Pikërishtkyështëdheqëllimiikëtijraportitëkatërt,qëpërndryshemundtëquhetdhe‘AMergerReport’:dukeanalizuargjetjetetëtreraportevepjesëeprojektit,tësjellëvemendjentësfidatqënapresinpërtëpërmbushur objektivin strategjik të shqiptarëve: antarësimin nëBashkiminEvropian.


9

2. Çfarë do të thotë ‘Modeli Social Evropian’?

Bashkimi Evropian nuk është thjeshtë një bashkim ekonomik epolitik, por ështëpara sëgjithashnjëbashkimvlerash: kyështëparimibazëmbitëcilinmoriformëidejaenjëtregutëpërbashkëtmesvendeveeuropiane,dukeidhenëjetënëvitine largët1951KomunitetitEkonomikEuropian, tëpërbërëasokohengavetëmgjashtë vende: Belgjika,Gjermania, Franca, Italia, LuksemburgudheHollanda.SotBashkimiEuropianpërbëhetnga28vende,porvizionimbi të cilinai ngrihet ështëgjithnjëai i fillimeve:Vizioni ipërbashkëtietërvethemeluespërnjëEvropëtëBashkuar,tëcilëtgjykuan se e vetmja mënyrë për t’i dhenë fund konflikteve dhepër të siguruar një paqe të qëndrushme në kontinentin që sapokishtedalënganjëluftëepërgjakshme,qetëkrijohejnjësistemvendimarrjeje dhe bashkëpunimi i përbashkët, i cili do të mundtësigurontezhvillimepërparimekonomikesocial, tëngriturmbipariminesolidaritetitdhetëkohezionitsocial.Nëfakt,pavarësishtndryshimeve qëmund të ekzistojnëmes vendeve apo rajonevetëndryshmengatëcilatpërbëhetsotBashkimiEvropian,ajoqëidallonatoështëobjektivipërnjëorganizimsocialqëtëgarantojënjëshoqërisamëtëdrejtë,qët’iusigurojëqytetareverespektimine të drejtave të tyre themelore, mbrojtjen sociale, si dhe që tësigurojëdialogunsocial,sifaktorinrregulluestëekuilibravesocialeneshoqëri.

Egjithëkjonjihetmetermin‘ModeliSocialEuropian’,nëthemeltëtëcilitqëndronparimisezhvillimiekonomiks’duhettëshërbejëvetëm

Piro Misha

10

përtëpasuruarnjëgrushttëvogëlnjerëzish,siçkishtendodhurmësëshumtinëtëkaluarën,poraiduhettëshërbentepërsiguruarnjëmirëqenietëpërgjithshmetëshoqërisë,dukeshmangurdallimetetepruarasocialedheekonomike,përtëmoslejuarqëzhvillimidhepasurimitëkryetnëkurriztëndonjëprejsegmentevemëtëdobëttëshoqërisë.

Pra, e thënë shkurt, ‘Modeli Social Evropian’ është një strukturë

politike dhe social-ekonomike, e përbashkët për thuajse gjithë

vendet anëtare të Bashikimit Evropian, e cila ka si tipar të saj

kryesor të ashtuquajturin Wellfare State (shtet të mirëqënies),

ose e thënë ndryshe, detyrimin e shtetit për t’i garantuar të

gjithë qytetarëve mirëqënien, mbrojtjen sociale e respektimin

e të drejtave që iu jep ligji.

Dokumentetbazëqëesanksionojnëkëtëmeligjjanë:TheTreatyof the European Community; The EU Charter of FundamentalRights(3)etj.

Nënjëkuptimi,mundtëthuhetse‘ModeliSocialEvropian’përbënvetëthelbinevizionitmbitëcilinështëngriturBashkimiEvropian,atëvizionmetëcilinçdovendepopullqëaspirontëbëhetpjesëetijdoduhetvazhdimishttëkrahasohetpërtëgjykuarekuptuarnësevërtetështënërrugëneduhurqëpoeçondrejtintegrimitnëBashkiminEvropian.


11

3. Rruga e vështirë drejt një modeli

Gjatë fazës së tij të parë, projekti ‘Shqiptarët dheModeli SocialEvropian’, i iniciuar nga Friedrich Ebert Stiftung, dhe i realizuarsë bashku me gjashtë organizata dhe Think Tank-e vendase,kishtepërqëllimtësilltekëndshikimineproblematikënedisaprejaktorëvekryesorëtëshoqërisëshqiptare,qënënjëmënyrëanjëtjetërkanëndikuardhevazhdojnëtëndikojnënëritmeterrugëtimittëvenditdrejtobjektivittëintegrimitnëBashkiminEvropian.Tëtrestudimet pjesë e këtij projekti, nëpërmjet analizave, sondazhevedhe rekomandimeve të bëra, ofrojnë padyshim një bazë tëmirëtë dhënash, e cila mund të përdoret për të kuptuar më mirëproblematikënesfidatevështirametëcilatShqipërisëështëdukeupërballurvendie,c’ështëedhemëerëndësishme,dot’iduhetpërballetgjatëvitevetëardhshme.

Porsidoqoftë,gjetjetekëtyretrestudimeves’janëveçse‘fotografimetëcastit’,praatosjellinatëqëpërfaqësuesitedisaprejaktorëvemepeshë tëshoqërisëmendojnësot.Qëkëtogjetje tëmund tëlexohen,vlerësoheneanalizohensicduhet,atoduhenvendosurnëkontekstineduhurkohor,dukeiparëtëlidhuramegjithëhistorikune tranzicionit pas-komunist shqiptar. Vetëm kështu do mund tëkuptohenarsyet,shkaqetefaktorëthistorikë,ekonomikë,politikë,socialëekulturorëqëikanësjellënëjetë,ikanëushqyerapodhevazhdojnëtëmbajnëgjallëshumëprejdukuriveapomendësiveesjelljeveqënashqetësojnë.

Piro Misha

12

Kjoështëarsyejaekëtijpërvijimi fare tëshkurtër të rrugëtimit tëtranzicionittëgjatëpas-komunistshqiptar,dukeevenëtheksintekatocështjeqëgjykojmë,janëështëenderelavantedhevazhdojnëtëndikojënëdukuritë,kundërshtitë,tensionet,mendësitë,arritjetedështimetetëashtuquajturittranzicionshqiptar.

Nëvitet1990-91,kursundimikomunistushembnëShqipëripasthuajsegjysëmshekulli,Evropa ishte kryefjalae çdo ligjërimi nëgojënelidervetërinjpolitik.Shumëshpejttëgjithaforcaterejaqëushfaqënnëskenënpolitike,madjedheish-komunistët,shpallënsiobjektivinetyrestrategjikintegriminnëatëqëasokohenjihejmetermin ‘AleancaEuro-Atlantike’, ku krahasEuropës sëBashkuarpërfshihejdheNATO.Nëfakt,pjesamëemadheeshqiptarëveqësapokishindalëngakomunizmi,mendoninsemetërënëregjimi,‘Europa’dotëqefarepranë,eserrugaetyredrejtnjëshoqërietëzhvilluaremoderne të tipitperëndimorkishpër tëqenëdiçkarelativishtelehtë.

Por,nëfakt,sicdihet,rezultoiekundërta.Përshqiptarëttranzicionipas-komunistrezultoimjaftmëivështirëdheigjatësepërthuajseçdovendtjetërishkomunisttëEvropësLindoreQendrore.Arsyete kësaj janë të shumtadhe s’është vendi të analizohen këtunëmënyrëtëhollësishme.

Siçdihet,përshqiptarëttranzicionipas-komunistrezultoimjaftmëivështirëdhe igjatësepër thuajseçdovend tjetër ishkomunisttëEuropësLindoreQendrore.Arsyetekësajjanëtëshumtadhes’ështëvenditëanalizohenkëtunëmënyrëtëhollësishme.(4)


13

Ajo që mund të thuhet këtu, është se në vitet ’90 shqiptarëtdolën nga komunizmi dhe hynë në rrugën e ndryshimeve, dukeu përballur me gjithë pasojat dramatike të së shkuarës së tyre.Komunizmi autarkik shqiptar kishte lenë pas një katastrofë tëvërtetëekonomike.Shqipërisësëviteve1990imungoninshumënga ato parakushte që duhet të plotësojë një vend e një popullqëtë jetë iaftëtëadaptojëmodelinperëndimortëmodernitetit. Imungonte,parasëgjithash,aiminimumzhvillimiekonomikmodernqënevojitetpërtëngriturnjësistemdemokratikliberaltëmbështeturnë një ekonomi të lirë të tregut. Shqipëria e fillimit të viteve ’90ishtejovetëmvendimëiprapambeturiEvropës,pordhenjëvendkumungontenjëklasëemesmeekonsoliduarqytetare,ecilasiçdihet,përbënkolonënmbi tëcilënmbështetetstabilitetishoqërori një vendi. Mungonte një traditë e vërtetë dhe e qenësishmeborgjezeeqytetare.Mungonininstitucionetepavarura,tëcilatdotëmundtësiguroninatëniveltënevojshëmstabilitetishoqërorpërnjëkalimderidikutëbutënganjësistempolitiktektjetri.Mungonte,poashtu,njëelitëeaftëpërtëdrejtuarnjëvendkaqtëvarfëretëprapambeturnërrugënemodernizimitdrejtnjëdemokracieliberale.Nëfakt,siçdihet,elitapolitikeeintelektualeqëpasvitit1991morinëduardrejtiminevendit, ishteedalëthuajsetërësishtngaelitaekohëssëkomunizmit,çkadotëthotësenëpërgjithësi,mënyraesajesjelljesdheetëmenduaritmbetejkryesishtekushtëzuarprejsëshkuarës,dukepasqyruardrejtpërsëdrejtipërvojëne tyretëmëparshme.Mungonte, ç’është kryesorja, çfarëdo përvoje

demokratike.

S’duhetharruarpoashtu,senëvitin1990Shqipëriaqenjëvendkryesishtrural,mepërqindjenmëtëlartë(nëfakt,mjaftmëtëlartë)

Piro Misha

14

tëpopullsisëfshatarenëEuropë(zyrtarisht,popullësiaqëjetontenë fshatnëvitin1990, llogaritej70%).Një fakt, kyqëedallonteatë dukshëm nga gjithë vendet e tjera ish-komuniste europiane.Nëtëvërtetë,kyfaktshpjegondhepërsenëShqipërindryshimiisistemits’qethjeshtënjëshndërriminatyrëspolitikeeekonomikengadiktaturanëkapitalizëmedemokraci,nganjëshoqëriembyllurnë një shoqëri të hapur, nga një ekonomi e centralizuar në njëekonomitëtregut,siçndodhinëshumicënevendevetëtjeraish-komunistetëEvropës.

Ishte pikërisht kjo përbërje e popullësisë arsyeja përse, me t’ularguar trysniaediktaturës,uvunësakaq rrëmujshëmnë lëvizjenjë sërë procesesh të tjerë transformues me natyrë shoqërore,kulturore, psikologjike dhe sigurisht demografike, të cilët sollënprobleme, tendosje, dilema e mëdyshje të një natyre e madjepatologjiekrejttëveçantë,dukekrijuaratëgjendjetëpërgjithshmeanarkiesocialeqëpërbënnjëndër tiparetmëdomethënësemëdramatiktëtranzicionitpaskomunistshqiptar.

Ndërkohë, kjo paraqitje fare e shkurtër e disa prej faktorëve tëtrashëguarqënënjëmasëanjëtjetër,kontribuanpërtëplazmuartranzicioninpaskomunist shqiptar, do të ishte krejt emangët, potëmospërfshinimnëtëfaktorinizolim,qëpërbëntiparinndoshtamë dramatik të komunizmit autarkik shqiptar. Sigurisht, efektimë dramatik i hapjes sonë së menjëhershme ndaj botës ishtendërgjegjësimisesatëvarfëretëprapambeturishimkrahasuarmetëtjerët.Befasshqiptarëtkuptuamsesaithellëishtehendekuqëindantengapopujtetjerë,qoftëedhengafqinjëterajonit.Pra,dihejserastishqiptar,ndonësenëdisaaspekteingjashëmmevendet


15

etjerapaskomuniste,përbënte,gjithsesi,njërastunikal,ndajdhekalimingakomunizmiautarkikenveristnënjësistemtjetërdotëishtemëivështirë.S’duhetharruarsevendis’kishtenjohurkurrënëtëkaluarënetijnjëtraditëdemokratikeetëpluralizmitkudotëmundtëmbështetej.(5)

Të gjitha këto janë të vërteta, por po ashtu, s’ka asnjë dyshimsenjë përgjegjësi tëmadhepër kaosin ekonomik, shoqëror dhekulturorqëshoqëroivendosjenepluralizmitnëShqipëri,kushpeshpaaftësiaeshtetitpërtëkontrolluarprocesetupërligjmepseudo-teoriliberalisteeneoliberaliste,tëcilatnëpraktikësollënnjësituatëvështirëtëdallueshmengaanarkia,ekanëataqëekanëdrejtuarvendingjatëkësajperiudhe.Mëkatimëirëndëiklasëspolitikeqëqeverisi vendin gjatë këtyre 25 vjetëve është deformimi që ata ibënëmodelitpolitiko-ekonomikesocialqëshqiptarëtaspironimtëadaptonim,njëdeformimku,nëtëvërtetë,ekanëzanafillënshumëngaproblemetmetëcilatndeshetvendisot.

“Neoliberalistët shqiptarë menduan se rimëkëmbja do të mund

të vinte nëpërmjet shkatërrimit”-këtojanëfjalëtedystudiuesveamerikanëtëUniversitetittëYale-ittëcilëtnënjëlibërqëikushtonintranzicionit paskomunist në Europën Lindore, janë mjaft kritikëpërsaitakonnjëpjesetëmadhetëpolitikavepseudo-liberalisteqëuzbatuannëShqipërigjatëviteve’90.Sidomostëashpëratajanëpërsaitakontëashtuquajturësstrategjitëterapisësëshokut,qëuzbatuanëvendgjatëviteve1990.(6)

Kyllojkapitalizmisollivërtetnjëçlirimtëmadhenergjishindividuale,por, nga ana tjetër, solli një prishje të përmasave të mëdha të

Piro Misha

16

moralit publik, një parazitizëm masiv, solli mendësinë se mundtë pasuroheshe pa shumëmund, qoftë edheme forma e rrugëtëpaligjshme;solli, në fakt,nxitjennëemër tëdemokracisëdheantikomunizmittëdisaprejvesevemëtëkëqijatëtrashëguara.

Në shoqërinë e brishtë shqiptare, të tronditur nga ndryshimettepër të shpejta e rrënjësore, relativizimi i vet konceptit të ligjit,shartimikaotikiideveepraktikave,sollianarkinëdhenjëkrizëtërëndëmorale,njëprishjetëgjithësistemittëvlerave.Pjellëekëtijdeformimiishindhepiramidatfinanciaredhedramaqëatosollënnëmestëviteve1990.Rezultatiështëkriminalizimiisegmentevetërëndësishëmtëshoqërisëdhebashkëjetesaepolitikësmekrimin.Rezultat është simbioza e një pjese të madhe të administratësqendrore e lokale me një shtresë të sapokrijuar pasanikësh tërinj arrogantë, e pa shumë skrupuj. Përfundimi qe shkërmoqjagradualeeautoritetittështetitdhe,mëpas,evetëngrehinëssëtijdhehumbjaeshpresëspërshqiptarinethjeshtëetëçoroditursegjëratnjëditëmundtëndreqen.Pasojamëedukshmeedramatikefakti qëmbi 30% e shqiptarëve duke pasurmë besim se gjëratmundtëndryshoninzgjodhënrrugëneemigracionit,dukeularguarngavendieshpërndarënëpërbotë.

Polarizmipolitikekstrem,dobësiaeinstitucionevetëpavarura,nëmënyrë të veçante e sistemit të drejtësisë, paaftësia për arritjenekompromisit,polarizimiekstremekonomikesocial,korrupsioni,margjinalizimi gjithnjë e më i dukshëm i grupeve e zonave tëcaktuara, u kthyen shpejt në pengesa serioze për një zhvillimnormaltëvendit.S’kadyshimsetëgjithakëtopërbëjnësotsfidamadhoreqëduhenpërballuar.


17

Por megjithatë, 25 vjet pas ndryshimit të sistemit, pavarësishtnga vështirësitë, deformimet, devijimet apodhe kthimetmbrapa,dukemarrëparasyshpikënisjenShqipëriamundtëkonsiderohetsindoshtavendiqëkapësuartransformiminmëtëthellëemëtëplotëndërgjithëvendetetjeraish-komuniste.Rëndësikase,pavarësishtproblemeve dhe sfidave të mëdha që mbeten për t’u zgjidhur,shqiptarëttashmëekanëpërqafuardemokracinësiformënmëtëdëshirueshme tëqeverisjesdhesiqëlliminkryesor të tranzicionitpolitiktëvendit.Asnjëherëpartitëpolitike,apoaktorëtëtjerëmepeshë në vend, s’kanë kontestuar legjitimitetin e institucionevedemokratike në vend. Krijimi i një parlamenti shumëpartiak mezgjedhje të lira, vendosja e themeleve të ekonomisë së tregut,anëtarësimiiShqipërisënëNATO(7)dhesidomosmarrjanjëvitmëparëestatusittëvenditkandidatpërt’uanëtarësuarnëBashkiminEvropian (8), janë po ashtu padiskutueshëm arritje tëmëdha tëtranzicionit shqiptar.Pra,mund të thuhet se,pavarësisht sederimësot,endes’kanjëdatëtësaktësekurdotënisinnegociatatpërasocimmeBashkiminEuropian,vendiështëmëafërsekurrërealizimittëaspiratëssëtijmadhore.

Porpoashtu,ështëpikërishtkyçastipërt’undërgjegjësuarsecilatjanëatokushteqëvendidoduhettëpërmbushënëmënyrëqënjëditëjoshumëlargtëarrijëtëpranohetantarmetëdrejtatëplotaiBashikimitEvropian.Shqiptarët,popullindoshtamëentuziastnëBallkan përsa i takon integrimit në Bashkimin Europian, tashmëështë koha të informohen dhe vetëdijësohet se cilat janë sfidatmetëcilatdot’uduhettëpërballennëmënyrëqëtëpërmbushinstandardetqëkërkohenprejtyre.Enëkëtëkontekst,tëkuptojnësecilatjanëstandardetevropianetëtëashtuquajturitModelSocial

Piro Misha

18

Evropian,sinjëndërkomponentëtkryesorë tërealitetitevropian,qëshoqërisëshqiptaredot’iduhettëplotësojë.

Rëndësi ka, sidoqoftë, të theksohet, sic e tregojnë dhe gjetjet ekëtyretrestudimeveeanketimeve,setashmëjanëgjithnjëemëtëshumtëataqëjanëdukeekuptuarseëndrraekahershmepërtubërëpjesëe‘Evropës’,dotëbëhetvërtetrealitetvetëmatëherëkurvetëshoqëriashqiptaredo të jetë ‘europianizuar’,pravetëmpasitëketëndryshuarshumëckaqëderimësots’kafunksionuar,apo ka funksionuar keq.Gjë që kërkonpara së gjithashbashkëpërfshirjen, bashkëpunimin e mobilizimin e gjithë aktorëve mepeshënëkëtëshoqëriqëndajnëëndrrënpërnjëShqipërianëtaretëBashkimitEvropian


19

4.Pritshmëritë e qytetarit

Tëtrestudimet/sondazhet,pjesëeprojektit‘ShqiptarëtdheModeliSocialEvropian’,ijapinnjëpërgjigjenjësërëpyetjeshtërëndësishmeqë lidhen me një nga komponentët më të rëndësishëm të njësistemidemokrat:pritshmëritëeqytetaritngaprocesi i integrimit,apomënëpërgjithësi,nëraportmeshtetindheinstitucionetetij.Por njëkohësisht, nëpërmjet gjetjeve të këtyre tre studimeve, kemundësinëtëarrishtëkrijoshnjëidedhesecilatjanënocionetnëbazëtëtëcilavengrihenkëtopritshmëriapodheperceptime.

Porparasëgjithash,gjetjetetëtrestudimevetëlejojnët’ijapëshnjëpërgjigjenjësërëpyetjeshtëtjeramepoaqrëndësinëlidhjemeprocesineintegrimittëvenditnëBashkiminEvropian:

- A përkon pritshmëria e qytetarëve shqiptarë me atondryshime që duhet të ndodhin në gjirin e shoqërisëshqiptarenëmënyrëqëajotëmundtëpranohetsianëtaremetëdrejtatëplotaeBashkimitEuropian?

- A janë shqiptarët mjaftueshëm të informuar se cilat janëstandardet që Shqipëria duhet të përmbushë në këtëproces?

- Kurthemiqëmbi90%eshqiptarëve(pra,mëshumëseçdopopulltjetërqëtroketnëdyerteEvropës)janënëfavortëintegrimitnëBashkiminEvropian,aduhetlexuarkjosinjëtregues se pjesamë emadhe e shqiptarëve vërtet ndantënjëjtinvizione tënjëjtatvlerapërsa i takonorganizimit

Piro Misha

20

tëshoqërisëmeatombi tëcilatështëngriturkybashkimpolitiko-ekonomikkrejtunikalnëllojinevet?

- Dhe së fundi, a e kuptojnë ata se ç’nënkuptohet mekonceptet ‘model social evropian’, shtet social, shtet imirëqënies(wellfarestate),etj?

Ndërsadhemëparëkapasurnjësërëstudimesheanketimeshkryesishtmekarakterpolitikapodheekonomik,meautorëvendasapo tëhuaj, duhet thënësestudimetdheanketimetqëkanënëqendër të tyre problematikën që lidhet me zhvillimet sociale tëshoqërisë shqiptare, kanë qenë fare të pakta, ose kanë qenëngushtësisht sektoriale. Ndaj dhe mund të thuhet ky projekt kanjëvlerëtëshumëfishtë.Nëmënyrëtëveçantëmevlerëpërkëtëkapitull,pordhepërdisaprejkapitujvepoasardhës,ështëstudimi/sondazhi ‘Drejt një ripërcaktimi të kontratës sociale’, me autorSashenka Lleshaj dheAlba Çela, i cili ka si target qëndrimet eqytetarëvenëpërgjithësi.

Sidoqoftë,nëpërgjithësi,mundtëthuhetsevleraeinformacionitqësjellkyprojektështëeshumëfishtë:Së pari, projekti bën një fotografim që sjell një vështrimshumëdimensional tëshoqërisëshqiptaregjatëvitit2014,pranëperiudhën menjëherë pas zgjedhjeve politike që u zhvilluan nëqershortëvitit2013.Memjaftinteresjanënëkëtëshikimdhegjetjetestudimit/sondazhitqëkanëqendërdemokracinëebrendshmenëpartitëpolitikeshqiptare,pikërishtnënjëkohëkurkamjaftdiskutimepërvetëmodelinnëbazëtëtëcilitngriturpartitëshqiptaredherolinqëatoluajnë.(9)


21

Sëdyti,gjetjetekëtyretrestudimeveshërbejnësinjëllojbarometripër të kuptuar qëndrimin e qytetarëve për performancën eqeverisjes,sidhetështetit,emënëpërgjithësi, të institucionevetë tij.Por poashtu, një barometër qëmat qëndriminqytetar përdisa çështjemjaft të diskutuara vitet e fundit që lidhen një sërëproblemeshme rëndësi strategjike për zhvillimin e ardhshëm tëvendit,siçështëdiskutimipërprivatizimetnëmjaftprejsektorëvemë të rëndësishëm tëshërbimeve,për raportinpublik/privat, përformëneqëlliminetaksimit(taksëesheshtëapoprogresive?),etj.Pra,ethënëshkurt,najepetnjëideseciliështënëkëndshikimineqytetarit,modeliizhvillimitqëduhetndjekur.Nëkëtëshikim,gjetjetekëtyretrestudimeve,enëmënyrëtëvecantëatotëstudimeve/sondazh,doduhettë lexohenmemjaftvemendjengapolitikanëtshqiptarë.

Së treti, duke sjell vizionin qytetar për zhvillimin e ardhshëm tëvendit, në një farëmënyre projekti na sjell një tablo të nivelit tëpërgjithshëm tëkulturëspolitikenëshoqërinëshqiptare,elementkymerëndësipër të tëgjykuarniveline demokracisëshqiptaredhe, njëkohësisht, sfidat që lidhen me mendësitë e shprehitëe trashëguara, me të cilat përballemi në rrugën e emancipimitshoqëror.

Cilat janë disa prej përfundimet kryesore që mund të nxirren

nga gjetjet e të tre studimeve/sondazheve, pjesë e projektit

‘Shqiptarët dhe Modeli Social Evropian’?

Sëpari,secilatjanë,nëkëndshikiminqytetar,shqetësimetmëtëmëdhametëcilatpërballetsotvendi.Sipasgjetjevetësondazhit

Piro Misha

22

të kryer nga Instituti i Studimeve Ndërkombëtare, rezultati nëfakt,s’përbënndonjësurprizë.Pjesamëemadhete tëpyeturve(87përqindetyre),mendonseproblemimëmadhorqëkavendisot është papunësia; e ndjekur kjo nga varfëria (me 75 përqinde të pyeturve.). Kurse rreth gjysma e të intervistuarve sheh siprobleminmëtëmadhtëvendit,drejtësinë(53përqind),kursepassaj,shqetësimjanëstandardeteulëtatëkujdesitshëndetësor,ekështumeradhë.(10)

Sipasautorëvetëstudimit,panoramaqëjeptesondazhiivitit2014,thuajsenukndryshonngaajoenjëvitimëparë,praevitit2013.Kjotëbëntëmendoshsebëhetfjalëpërproblemeqënëkëndshikimineqytetarits’janëtëreja,porqënjëkohësishtvazhdojnëtëbetenponjëllojshqetësuese,dukemosgjeturzgjidhje.

Përfundimiidytëqëtëbiemenjëherënësydukelexuargjetjetekëtyretrestudimeve,ështëaiqëlidhetmesituatënedemokracisënëvend.Në fakt,nëkëtës’ështësekyprojektsjellndonjë risi,ai veç konfirmon një të dhenë që e kanë konstatuar një sërëstudimesh të tjera me pak a shumë të njëjtën temë: faktin qëpjesa më e madhe e shqiptarëve kanë mendimin (perceptimin) se jetojnë në një demokreaci të pjesshme, pra në atë që nëliteraturënpolitikepërtranzicioninpas-komunist, njihetme termin‘regjimhibrid’, osenënjëdemokraci tëpjesshme.Sipas raportittëAIIS,72përqinde tëanketuarvemendojnëse jetojnënënjëdemokracitëpjesshme.(11)

Nëlidhjemekëtëkonkluziondhe,sidomosmefaktinqëpërqindjaatyreqës’kaloninnëtëdyekstremet,dukeequajturvendinose


23

plotësishtdemokeatik,oseaspakdemokratik,porpozicionoheshinnë qendër, duke e konsideruar atë si ‘një vend jo plotësishtdemokratik’,kapasurnjërritjerelativekrahasuarmeanketiminekryergjatëvitit 2013, hartuesit e studimit të shtrojnëpyetjensemosndoshtakyfaktduhetlexuarsinjëzhvillimpozitiv.(12)Ështëky është një diskutim interesant, i cili shtjellohet nëmënyrëmëtëdetajuarnëkapitullinnëvijim,ndajdhes’eshohimtëudhëstëzgjatmimëgjatëkëtu.

Por, për mendimin tim, përfundimi më interesant që mund

të nxirret nga gjetjet e të tri studimeve, (që në fakt mbështet

dhe nga një sërë studimesh të tjera), është fakti se, edhe gati

një çerek shekulli pas rënies së komunizmit, duket se disa

fenomene që dikur shiheshin si dukuri kalimtare të lidhura me

tranzicionin, tashmë mund të thuhet se janë kthyer në tipare

permanente të shoqërisë shqiptare, që përbëjnë pengesa

serioze për zhvillimin e vendit, e sidomos në procesin e

integrimit në Bashkimin Evropian.

I tillëështëpadyshimproblemi i mosbesimit të përhapur ndaj

institucioneve të shtetit, emënëpërgjithësi, ai lloj ambiguitetiqëekzistonnëraportetqytetar-shtet,qëtashmëprejnjëzetepesëvjetësh përbën një nga dukuritë më shqetësuese të shoqërisëshqiptare, enjëkohësishtpadyshim, njëpengesënëprocesineeuropianizimittëvendit.

SondazhiikryersipjesëestudimittëISHSN,‘Drejtnjëripërcaktimitëkontratëssociale’na jep tëdhëna interesantenëkëtëdrejtim.Kështu,sipastij,rezultonsevetëm49përqinde shqiptarëvekanë

Piro Misha

24

besimtekqeveriashqiptare,kurseniveliiatyreqëkanëbesimtekParlamentiështëedhemë iulët,vetëm39%; tekpartitëpolitikerezultontëkenëbesimvetëm15%eshqiptarëve.(13)

Situata bëhet vërtet shqetësuese sidomos kur sheh nivelin elartë të mosbesimit të qytetarëve për institucione të tillajetikëpër funksionimin normal të një shoqërie e aq më shumë të njëdemokracie, si gjykatat e sistemi i drejtësisë në përgjithësi, apoKomisioniQendroriZgjedhjeve.

Tipare permanente të tranzicionit shqiptar duket sikur janë

bërë dhe një sërë deformimesh të tjera, si p.sh. korrupsioni

apo dhe partitokracia.(14)

Sidoqoftë, në këtë pikë, nga të gjitha këto të vjen natyrshëmnjëpyetje:aështëmevendqënëcastinnëtëcilinpokalonsotshoqëriashqiptare,tëflitetpornjëkrye-sfidë,prapërnjëproblemmbiproblemet,ngazgjidhjaetëcilitvaretdhebllokimi injësërënyjeshtëtjeraqëmbajnëtëlidhurtranzicioninshqiptar?

Përgjigjaduketseështëpo.Sepse,qoftëedhedukelexuarkëtotrestudime,s’ështëevështirëtëarrishnëkonkluzioninsesfidakryesoredhendoshtadhemëevështira,metëcilënpërballetsotshoqëriadhedemokraciashqiptareështëajoendërtimittënjështetiligjor,sidhetëkrijimittëraportevetëmirëbesimitmesqytetaritdheinstitucionevetështetit,ngriturmbibazënenjëkuptimitëdrejtëtëraportitmestëdrejtaveqëqytetarigëzonnënjëdemokraci,dhedetyrimeveqëaika. Është në fakt, çështja që u shtrua për zgjidhje që të nesërmen


25

endryshimit të regjimitnëvitet ’90,qëdetyrimidhekolektivizimii imponuar i diktaturës të mos kishte si alternativë anarkinë,fragmentizimin social dhe abuzimin, por ndërgjegjësimin social,respektimineshtetitdhetëligjit,sinjëdomosdoshmëriejetesëssëpërbashkët.Ecila,fatkeqësisht,megjithëndryshimetemëdhaqëkanëndodhurndërkohënëshoqërinëshqiptare,endes’kagjeturnjëzgjidhjetëkënaqshme.

Sigurisht, është shqetësuese kur sheh nivelin e mosbesimit tëqytetarëve ndaj institucionevemë të rëndësishme të shtetit, pornjëkohësiht, dhe një dëshmi të lartë pakënaqësie për thuajsegjithëinstitucionetqëofrojnëshërbimepërqytetarin.Porndoshtaka dhe njëmënyrë tjetër se simund të lexohen këto të dhëna.Amos ndoshta ato duhen parë si dëshmi e njëmaturimi relatindemokratik tëshoqërisë,ecila tashmëkërkonmëshumë?Nëseështëvërtetkështu,kjopakënaqësimundtëlexohetsinjëtrysnieshëndetshme,tëcilënklasapolitikeesëpariqeveriaeinstitucionetkryesoretështetitshqiptar,doduhejtalexojnësinjëkërkesëpërtëkryernjësërëreformashtëthellameqëllimqëtëndryshojëvetëmënyraecilësiaefunksionimittëinstitucionevembitëcilatngrihetsistemidemokratik.

Ky është një përfundim ku në një farë mënyre të çon dhe fakti

se, ndërsa shqiptarët janë të pakënaqur me funksionalitetin

e demokracisë në vend, pra me mënyrën se si funksionojnë

institucionet e këtij sistemi, ata vazhdojnë ta konsiderojnë

sistemin demokratik dhe ekonominë e tregut si të vetmen

alternativë të mundshme për të ardhmen e tyre.

Piro Misha

26

KëtëfaktekonfirmondhenjëvrojtimikryerkohëtefunditnërrjetetsocialengaProgramipërzhvillimiKombevetëBashkuaranëTiranë.(15)Sipastij,rezultonpoashtuse70%etëanketuaravejanëtëpakënaqurmefunksionalitetinedemokracisënëShqipëri.PorajoqëparaqetmëshumëinteresështëmënyrasesieinterpretonkyRaport bashkëveprimin e këtyre dy të dhënave që, në vështrimtëparë,mundtëdukendisikontradiktoremenjëratjetrën.SipasraportittëPNUD-it,kjotregonse‘Shqipëria është një vend që po

kalon nga faza e vendosjes së demokracisë dhe ekonomisë së

tregut, në fazën e konsolidimit të tyre. Shqipëria,’ gjithnjë sipas

të njëjtit Raport, ‘e ka arritur atë që mund të konsiderohet si pika

e pakthyeshmërisë (the point of irreversibility), por përballet me

sfidën e madhe të funksionalitetit, që faktikisht identifikohet si një

nga sfidat kryesore të sotme dhe të ardhme.’(16)

Tënjëjtinpërfundimduketsikurekonfirmojnëdhetreguestëtjerënëpotënjëjtinanketim,qëlidhenmeqëndrimineqytetarëvepërnjësërëmasashqëndërmoriqeveriashqiptarenëfundtëvititqëshkoi, sic qe ajo për pagimin e konsumit të energjisë elektrike,përprishjenendërtimevepa lejeetj. Interesanteështëqësipaskëtij sondazhi on-line rezulton se pjesa dërrmuese e qytetarëveshprehtembështetjenpërmasatendërmarra,pavarësishtkostosqëkjomundtësillte.(17)

Nëseemarrimnjëpërfundimtëtillësitëmirëqenë,kjodotëthotësejanëgjithnjëemëtëshumtëatashqiptarëqë,dukeeparëvetennë pasqyrën e Evropës së Bashkuar, shprehin pakënaqësinë etyremerealitetinegjëravenëvend,çkanëse lexohetsiçduhet,mund të përbëjë një faktor të rëndësishëmnxitës për reformae


27

ndryshime.NjëtreguesitillëdoishtememjaftrëndësinëçastinkurpërShqipërinëmënëfunddotëhapennegociatatpëranëtarësim,kur,siçtregonpërvojaevendevetëtjeraish-komunistetëEuropësQendrore e Lindore që e kanë përshkuar tashmë me sukseskëtë rrugë para nesh, atë e presin reforma për të cilat nevojitetdetyrimishtnjëkonsensussamëigjerëkombëtar.

Në këtë kontekst, vlera e një studimi si ‘Drejt ripërcaktimit tëkontratëssociale’icili,siçshprehenvetëautorëtnëhyrjenestudimit,‘skicon panoramën e qëndrimeve të përgjithshme të qytetarëve

shqiptarë ndaj shtetit, institucioneve, shërbimeve publike, ofrimit

privat përkundrejt atij publik të shërbimeve, si dhe nënvizion

qëndrimet kryesore të qytetarëve ndaj shtetit të mirëqënies sociale,

solidaritetit shoqëror, etj,’ështëpikërishtsepsesjellpërmbledhtaziqëndrimin dhe pritshmërinë e qytetarëve për disa prej shtyllavekryesorembi tëcilatngrihetModeliSocialEuropian. (18).Fushakëtokudonevojitettëkryenreformatëthella,tëcilatpërtëqenëtësukseshmedoduhetdetyrimishttë‘marrin në konsideratë nevojat,

opinionet dhe pikëpamjet e qytetarëve’

Siç u tha dhe në krye të këtij kapitulli, një leximi i gjetjeve të tëtrestudimevetëconnëdisapërfundimeinteresantepërsaitakonnivelittëkulturëspolitiketëqytetarëveshqiptarë,pratënocionevembitëcilatngrihenqëndrimet,pikëpamjetapodhepritshmëritëetyrenëraportmezhvillimetpolitike,ekonomikeesocialetëvendit.

Në fakt, që të tre studimet tregojnë me një sërë shembujsh, se

si në jo pak raste qëndrimet e pritshmëritë e qytetarëve mund

të duken vertet disi kontradiktore, jo koherente, shprehin

Piro Misha

28

koncepte hibride, të cilat mund të shpjegohen sa me ndikimin

e së shkuarës komuniste, aq dhe me përvojën kontradiktore që

ata kanë përjetur gjatë 25 vjetëve të tranzicionit pas-komunist

shqiptar.

Kështu,përshembull,pjesamëemadheeshqiptarëve(65përqinde të anketuarve) duket është emendimit se ekonomia e tregutështësistemi iduhurekonomikpërShqipërinë,porpoashtu,poshumicae tëanketuarvekërkojnënjëekonomikushteti të jetë ipranishëmnënjëmasë tëkonsiderueshme. (19)Në fakt,84përqindetëanketuarve,pranjëshumicëeqartë,shprehinmendiminse,‘shtetiduhettërregullojëmarrëdhënietekonomike,rregullatepërgjithshme të konkurrencësdhe tregtisë, et,). Gjë qënë fakt,dotëthotësemëshumësesapërnjëekonomitëmirëfilltëtregu,shumica e qytetarëve shqiptarë duket se janë për një ekonomimikste.

Në të njëjtën linjë duket se është dhe fakti se, pavarësisht ngapakënaqësia që ata shprehin për nivelin e cilësinë e shumicëssëshërbimevepublike,pjesamëemadheetëanketuarveduketsevazhdojnëtëbesojnëseshërbimetmëmerëndësipërjetëneqytetarëitduhettëvazhdojnëtëmbetennëduarteshtetit.(20)

S’kadyshimseqëndrimetëtilla,sidomoskërkesapërnjëpranitëdukshmetështetitnëekonomi,derinënjëfarëmasejanëshprehjee ndikimit të mendësive të periudhës komuniste. Kjo mendësiduhettëshpjegojë,përshembull,përserreth2/3etëanketuarve,kurpyetenmbirolineshtetitnëekonomi,janëtëmendimitseshtetiduhet të ndërhyjë aktivisht në ekonomi, madje duke përcaktuar


29

cmimet e mallrave, apo dhe duke mbrojtur bizneset strategjike.Vetëm1/3etëpyeturvemendojnëseshtetinukekakëtërolnëekonominëetregut.(21)

Enjëjtagjëmundtëthuhetderidikudhepërmendiminqëshpreh77 për qind e të pyeturve, sipas të cilëve tregu s’duhet lenë tëvendosëvetëpërgjithçka,dukekërkuarrrjedhimishtnjëpërfshirjedherolmëtëmadhtështetit.

Pra, në fakt, në vështrim të parë të krijohet përshtypja sikur nëqëndrimeteqytetarëveekzistonnjë llojkeqkuptimipërsa i takonrolitqëmunddheduhettëluajështetinëekonominëetregut,aqsamadje,tëduketsikurataepresinqët’uazgjidhëqëgjithëckashteti.Shembullinjëqëndrimitëtillëkontradiktor,përshembull,ështëaiiqëndrimitqëshfaqetkurështëpunapërprivatizimineshërbimeve:kurnganjëraanëqytetarëtduketsikurmendojnëqështetidoduhettëvazhdojëtëkryejëgjithëshërbimetbazë,vecmenjëcilësimëtëmirë;kurse,ngaanatjetër,atanuknukjanëtëgatshëmqëtëpaguajnëmëshumëtaksapërtëpasurkëtoshërbime.Nëfakt,51përqindetëanketuarveiupërgjigjnegativishtpyetjesnëse:‘niveliitaksavedoduhettërritet,nësekjodotësillterritjenecilësisësëshërbimeve’.(22)

Mundtëvazhdohetgjatëmeshembujtëtillëqëdëshmojnënatyrënkontradiktoretëmjaftprejkoncepteveqëpërcaktojnëturbullvizioninenjëpjesetëqytetarëveshqiptarëpërtëardhmen,pormendojsesaupërmendmësipërmjafton.

Shkaqetenjëdukurie të tillë janë tëshumta,komplekse,pornë

Piro Misha

30

një farë mënyre dhe të kuptueshme. Ato lidhen padyshim metrashëgiminë e gjysmë shekulli të sundimit komunist, shembjae menjëhershme e të cilit la pas një vakuum legjitimiteti, qëushqeu atë klimë anarkie që fatkeqësisht karakterizoi një pjesëtë mirë të tranzicionit shqiptar, që shpeshherë mori forma tëdhunshme e shkatërrimtare dhe e çdo lloj autoriteti. Ndryshimi isistemitnënkuptoi,siçdihet,njëkrizëdramatiketëvetëjetesëssëpërbashkët, duke nxjerrë në pah veçmungesës shqetësuese tëkohezionittëbrendshëmsocial,edhenjëkrizëtërëndëtëndjenjëssë shtetit. Për qytetarin shqiptar, ishte e vështirë të kuptonte sesistemi i ri s’nënkuptonte vetëm të drejta por edhe detyrime tështetasvenënjëshoqëridemokratike.

Pordo të ishtegabimtëpërpiqesh tëshpjegoshkundërthënieteshumtaqëvazhdojnëtëkarakterizojnënëshumërasteqëndrimete qytetarit, thjesht me trashëgiminë e komunizmit. Ato lidhen,padyshim,edhemenjësërëmendësisheshprehish,qëpërbëjnënjëproblematikëmetëcilënshtetishqiptarundeshqëmekrijiminetijparanjëshekulli.Ështëfjalakëtu,parasëgjithash,përkulturënetrashëguartëmosbesimitndajshtetit,sidomosnëpjesënruraletëvendit.(23)

Por, s’ka dyshim, se ndikim edhe më të madh në perceptimetdheqëndrimete shprehurangaqytetarëtnëanketime të tilla kapërvojaqëatakanëpërjetuargjatë25vjetëvetranzicion.Ndajdhekundërthëniesiatomësipër,ndoshta,mëshumësesaprodukti ndikimit tëmendësive komuniste, duhen lexuar si një reagim ityrendajzhgënjimevetëpërjetuaragjatëkësajperiudhe,kurklasapoltike shqiptaredukekontribuarmepolitikat e saj populistepër


31

deformiminefunksionimittëinstitucionevetëjetëssëpërbashkët,utreguakrejtepaaftëqëtëndërmerrtereformatenevojshmedhetëhartojëpolitikateduhuraqëdot’ishërbeninkthimittëbesimittëqytetaritteshtetidheinstitucionetetij.

Ngaana tjetër, s’duhet harruar sepavarësisht ritmeve relativishttëkënaqshmetërritjesekonomike,sidomosnëdhjetëvjecarineparëtëviteve2000,treguesitekonomikëtëShqipërisëvazhdojnëtëmbetenmjaftnënmesatareneBashkimitEvropian.Kështu,përshembull,nëvitin2009,vleraekëtijtreguesipërShqipërinëmeziarrin në rreth27% tëmesatares sëBE-së (24) Dhe vetë rajoniqendroriShqipërisëqëështëmëizhvilluarkrahasuarmepjesëntjetërtëvendit,meziarrinterreth35%emesataressëBE-së.Nësenjëanalizëetillëbëhetnënivelprefekturash,rezultonse,krahasdallimitmjaft tëmadhqëekzistonmesTiranësdheprefekturavetë tjera, edhe vetëTirananukarrin asnënivelin e 45% tëPBBpërfrymëtëBashkimitEuropian.Pra,ështëfaktqëShqipëria,nëtërësinëesaj,pordheqendratkryesoretësaj,perfshirëkryeqytetin,nukkanëarriturendeasnënivelinmesatar tëPBBpër frymëtëBE-së.(25)

Ky është padyshim që ndikon në pritshmërinë e qytetarëveshqiptarë,tëcilëtsikurrëndonjëherëmëparëikanësotmundësitëtakrahasojnëvetenmeqytetarëtevendevetëtjeraeuropiane.

Por,pavarësishtgjithëkësaj,një fakt tëbiemenjëherënësykurlexongjetjetetëtrestudimevetëkëtijprojekti:qytetarëtshqiptarë,pavarësisht qëndrimeve të tyre ndoshta disi kontradiktore përçështje të veçanta, në përgjithësi shèrehen për një shtet social.

Piro Misha

32

Kërkesa e tyre kryesore sot është për një ndryshim rrënjësor të

politikave shtetërore, që sic dihet, deri më sot, në përgjithësi e

kanë shpërfillur dimensionin social. Ështëdomthënëseqërreth72përqindetëanketuarve,pranjëshumicëeqartëetyre,janëtëbindursenjëshoqëriedrejtëështëajoshoqërinëtëcilënekzistonsolidaritetipërgrupetmëtëdobëtatëshoqërisë.Njëvizionkyqëduketkaardhurkohaqëklasapolitikeshqiptare,etunduarshpeshgjatëkëtyredydekadavengajoshjaeteorivetëmodësneo-liberale,apopseudo–liberale,tashetutjeduhettambajëparasysh.


33

5. Demokracia jo-funksionale dhe qytetari

Njëngatëdhënatpadyshimmëinteresantetësondazhitmetemë‘Drejtnjëripërcaktimitëri tëkontratëssociale’,ështëaiqëkatëbëjëmemendimineshqiptarëvepërnivelinedemokracisënëvend.Sipastij,rezulton se vetëm 36 përqind e shqiptarëve mendojnë

se Shqipëria është një vend tërësisht demokratik, ose që ajo

është ‘një vend më shumë demokratik sesa jo demokratik’. Ndonëse,gjithnjësipassondazhit,kjopërqindjekapasurnjërritjerelative (36 përqind në vitin 2014, nga 32 përqind që ishte kjoshifërnëvitin2013),ajoetregonqartëseshumicaeshqiptarëves’janë të kënaqurmenivelin e demokracisë në vend. (Sipas tëtjeraburimeve,marrënënjëshkallënga0(aspakdemokratik),në10(plotësishtdemokratik),mesatariaeperceptimittëdemokracisëprejshqiptarëveështë4.2.(26)

Sigurisht,autorëtestudimitkanë tëdrejtëkurnakujtojnësenjëshifëretillës’përbëndiçkatëpazakontënërastinetëashtuajturaveregjime hibride, që përgjithësisht karakterizuan periudhën etranzicionit pas-komunist në vendet ish-komuniste të EvropësLindoreapoQendrore.Madje,sipastyre,nganjëkrahasimmestëdhënavetëvitit2014meatotënjëvitimëparë,mundtëpërfundohetsendoshtaështëeudhëstëmendohetse ‘Shqipëriapodelngaperiudhaetranzicionit,apodheqëperiudhaetranzicionittëketëpërfunduartashmë,porkëtozhvillimeduanmëtepërkohëpërt’ureflektuarnëperceptimetqytetare.’(27)Dukepasurparasyshdhe

Piro Misha

34

diskutimeteshumtaqëkapërvetëpërkufiziminekohëzgjatjessëtranzicionit(28),mendojsedotë ishteenxituartënxirrejndonjëkonkluzion.Aqmëtepërqëgjetjetesondazhevetëkryernëkuadërtë këtij projekti tregojnë qartë se qytetarët janë të mendimit sejo vetëmqë kaproblemememënyrëne funksionimit të sistemitdemokratik,porproblemebesueshmëriekanësëparipikërishtatoinstitucioneqëpërbëjnëvetëthelbinesistemit.

Kështu, do të ishte vërtet shqetësuese nëse do merrnim sitë mirëqëna gjetjet që na sjell sondazhi i kryer nga Instituti iStudimeveNdërkombëtarepërnivelintepërtëlartëtëmosbesimitqëekzistonpikërishtpërdisaprejshtyllavembitëcilatmbahetnjësistemdemokratik: fjalaështëpërgjykatat (esistemi i drejtësisënë përgjithësi), Komisionin Qendror të Zgjedhjeve, Parlamenti,apodhepartitëpolitike.Kurpyetendrejtëpërdrejtë,nësesistemiidrejtësisënëShqipëri jepdrejtësi,73përqinde tëanketuarve ipërgjigjenmenjëjo.(29)

Madje,dukelexuargjetjetetëtrestudimeve,shehsepjesamëemadheeëshqiptarëvejanëtëmendimitsepikërishtmungesaenjështetiligjorpërbënburiminqëushqendisaprej‘plagëve’kryesoreprej të cilave tashmë prej vitesh vuan demokracia e brishtëshqiptare. Në fakt, një pëundim i tillë s’është se përbën ndonjësurprizë, ai vecse konfirmon njëmendim të cilin tashmëe ndanpjesamëemadheeopinionipublikshqiptar:Nëstadinaktual tëzhvillimittëdemokracisëshqiptare,mungesaeshtetitligjorështëkthyernësfidënmëmadhoremetëcilënpërballetshoqëria.Njësfidëngaecilavaretnënjëmasëanjë tjetër,dhevetëzgjidhjaemjaft prej problemeve të tjera që ka vendi.Mungesa e shtetit


35

ligjor përbën po ashtu, një ndër pengesat kryesore që vendi doduhettëkapërcejënërrugëndrejtpërmbushjessëstandardevepërintegrimineuropian.

C’ështëevërteta,hendekundërmjetligjittëshkruardhezbatimittëtijnëpraktikë,kaqenënjëndërkapitujtmëproblematikëtëgjithëperiudhës së tranzicionit post-komunist shqiptar dhe vazhdon tëmbetet i tillë.Ajoqëndryshon tanikrahasuarmenjëdekadëmëparë,ështëqëndërsasotShqipërias’kamëproblemmungesëneinstitucionevedemokratike,apotënjëkuadriligjorbashkëkohor,apoproceduravedemokratike,problemi taniqëndron tekeqpërdorimieligjevedheinstitucionevepërpërfitimevetjakeapopolitike,ckandikondrejtëpërdrejtnëmbarëmjedisinpolitik,ekonomkesocialtë vendit, me pasoja serioze për vetë funksionalitetin e sistemitdemokratik,tëekonomisësëtregutetëshërbimevendajqytetarëve.

Është pikërisht kjo aarsyeja përse qytetari vazhdon të jetëmosbesues dhe i pakënaqur me mënyrën se si funksionondemokracia në Shqipëri. Sfida bëhet edhe më e vështirë, pasi,fatkeqësishtduhetthënësetashmëkulturaemoszbatimittëligjitkazënërrënjënëshoqërinëdhemendësinëshqiptare.S’ështëerastitqëpikërishtproblemiisundimittëligjitështëtashmëprejdisaviteshnëkryetëlistëssëkushteveqëBashkimiEuropianivuriShqipërisëpërmarrjenestatusittëvenditkandidat,etashmë,përhapjenenegociatave.

Në të vertetë, duhet thënë se që prej vitit 2010, kushtet e venaprejBrukselitkanëardhurdukeupërqendruargjithnjëemëshumëpikërishtteçështjaesundimittëligjit.Në24qershortëvitit2014,

Piro Misha

36

vendimiiBE-sëpërt’idhenëShqipërisëstatusinevenditkandidat,pasmë se pesë vjetësh pritjeje, u përligj kryesishtme atë që ukonsiderua‘sukseset e arritura në reformat e ndërmarra në fushën

e sundimit të ligjit, sidomos reformat në sistemin e drejtësisë,

lufta kundër krimit të organizuar dhe korrupsionit’ (29)Siç dihet,njërolvendimtarpërtëbindurvendetendeskeptiketëBE-sëpërtëmiratuar dhënien e statusit të vendit kandidat përShqipërinë,e patën disa operacione të suksesshme që ndërmori qeveriashqiptare pikërisht në prag të marrjes së vendimit. Fjala ështëpër operacionin e suksesshëm të ndërmarrë kundër kultivimit tëdrogës në Lazarat, fshat ky i kthyer prej vitesh në një emblemëtëpaligjshmërisëenjëkohësisht, tëdobësisësështetit;apodheoperacionitjetër,edhemëivështirë,përtidhenëfundsituatëssëmospagimitmasivtëfaturavetëkonsumittëenergjisëelektrike,sidhedisaoperacionetëtjerëtëngjashëm,tëcilëtbënëtëshpresohejsemënëfund,diçkaqedukendryshuar.Dheduketsevërtetdiçkaështëdukendryshuar,sëpaku,nëmendësinëeqytetarëve.

Domethënësepërkëtëjanëtëdhënatqënasjellnjësondazhikryergjatëmuajitjanartëvitit2015ngazyraeKombevetëBashkuaranëTiranë,icili,ndërtëtjera,kishtenëqendërpikërishtqëndrimineqytetarëvelidhurmemasatendërmarrangaqeveriapër‘forcimineligjit”.Sondazhiukryeon-line,menjësërëpyetjeshkuqytetarëtpyeteshin në mënyrë specifike se ç’mendonin për veprimet efundittëqeverisëpërndaliminendërtimevepaleje,përpagesëne detyrimeve të energjisë elektrike, respektimin e rregullavetë qarkullimit rrugor, duke filluar nga respektimi i semaforit nëzonaturbane,mospirjeneduhanit nëmjedisetpublike, ndalimi izhurmavenëlokaletenatësetj.Bëhejfjalëpra,përproblemepër


37

tëcilatligjiekzistonteprejvitesh,porqëasnjëherëderiatëherënukkishinmarrëzgjidhjepërshkaktëmungesëssëvendosmërisësëinstitucionevepërgjegjëse,apomungesëssëvullnetitpolitikpërtëndërmarrëmasanëdukjejopopullore.

Ndryshengaç’mundtëpritej,esidomosndryshepërshtypjaqëtëkrijontenjëpjesëemedias,kuzëratmëtëzëshëmishinpikërishtataqënënjëmënyrëanjëtjetërndjeheshintëprekurngakëtomasa,rezultatetesondazhittëPNUD-ittreguanseshumicadërmueseetëanketuarveqenënëmbështetjetëkëtyremasave.Kështu,rreth71përqindetyreushprehënpromasavetëqeverisëpërpagesëneenergjisëelektrike.Rreth76përqindetyreushprehenpoashtu,pro masavekundërndërtimevepalejeKjoshifërqëqeendemëelartëdhembërrintenërreth89%,kurqytetarëtupyetënpërmasatpërzbatiminekoditrrugor,apopërzbatimine ligjitkundërpirjessëduhanitnëmjedisetpublike,kushifraeatyreqëembështesninoperacioninendërmarrëmbërrintenë91%.(30)

Rezultatetekëtijsondazhitëkryeron-line,qëpërpasojëpërfshinnjëgrupmoshëtëkufizuar,nënjëfarëmënyrëqenëdhenjëkonfirmimirezultatittëzgjedhjevetëfunditadministrative(tëqershorit2014),kushumicaqeverisësearrititëkishtenjëfitoretëqartënëpjesënmëtëmadhetëvendit,dukemosupenalizuarkësisojngapasojateveprimevetëtilla,qëshumëkushmendontesedotëkishinnjëkostonëtermaelektorale.

Sigurisht që sfida bëhetmjaftmë komplekse dhemë e vështirëkurbëhetfjalëpërdukuritëtillasikurseluftakundërkorrupsionit,pasojë e drejtpërdrejtë emungesës së ligjit, që në vështrimin e

Piro Misha

38

qytetaritkonsiderohetsinjëndërproblemetmëmadhoreqëkasotvendi.Vështirësiqë lidhet sëparimevetëpërhapjenemadhe tëdukurisë,pordheme faktinseekzistonperceptimisegjatëgjithëkëtyre25vjetëvetranzicion,pavarësishtseflitetshumë,asnjëherëkjodukuris’ështëlufutradotseriozisht..

Faktetjanëtëqarta.Keshtu,sipasraportitpërnivelitekorrupsionittëTransparencyInternational(31),nëvitin2014,Shqipëriarenditeje110ndër175vendetëpërfshiranëstudim,mevlerëtëkëtijindeksi33.Sipaspokëtij raporti,nëpercpetimineqytetarëvenivelimë ilartëikorrupsionitqesidomosnëdrejtësi,policisidhenësisteminshëndetësor.(32)

Pandëshkueshmëriaekorrupsionitduketqartëedhenganjëëfakti thjeshtë: gjatë gjithë periudhës 2009-2013, gjykatat kanë dhënëvendimevetëmpërrreth40%tërastevetëkallëzuaranëprokuroripërkorrupsion.Pokështu,krahasuarmenumrinekallëzimevenëprokurori për korrupsion, gjykatat kanë dhënë dënime vetëm për24%tërasteve.(33)

Shkaqet e një dukurie të tillë janë të shumta e komplekse, qëmendojmëses’ështëvenditëanalizohenkëtu.Këtudomjaftohemivetëmdukevenënëdukjenjëprejkëtyrefaktorëve,qëkandikuare ushqyer korrupsionin, duke përbërë një prej deformimeve qëvazhdojnëtëshoqërojnëtranzicioninshqiptar,mendikimnëgjithëjetëninstitucionaletëvendit.Ështënjëdukuriqëkapëraktorëpartitëpolitikeshqiptare,tëcilavekyprojktikushtonnjëstudimtëvecantë,pikërishtsepsejanënjëprejaktorëvemëmemjaftpeshëtëperiudhëssë tranzicionit dhe që mbajnë në një masë të madhe përgjegjsi


39

përdeformimetprej tëcilavevazhdontëvuajësistemidemokratikshqiptare.Deformime,qësiç tregonkystudimdhesondazhiqëeshoqëronatë lidhurmedemokracinëëbrendshmebrendapartivepolitike,shpeshekanëzanafillënpikërishtnëmënyrënsesi janëngriturefunskionojnëpartitëpolitikenëShqipëri.Ështënjëstudimkrejtiveçantënëllojinevet,qëjepnjëkontributtëvyerqëmundtëndihmojëpërtëkorrigjuarmodelinendjekurderimësotnganjëprejaktorëvepërcaktuespërzhvillimineardhshëmtëvendit,sidhepërluftënmesukseskundërdukurivetëtillasiajoekorrupsionit.

Fjalaështëparasëgjithash,përdukurinëepartitokracisë,njëndërdeformimetmëmepasojatësistemitqeverisësshqiptar,kuprejviteshtashmënëShqipëriështëkrijuarnjësistemkupartitëkanëprirjenta njësojnë vetenme shtetin, duke ndikuar në çdo vendimmarrjeinstitucionaleepublike.

Tiparikryesorikëtijsistemimbetetkulturapolitikedominuese,sipastë cilës fituesi imerr të gjitha.Pasojëdirekt e kësaj kulturepara-demokratikeështëtendencaekontrollitpolitiktëinstitucioneve,dhesidomosngjyrimipolitik iadministratëspublikepasçdozgjedhjejeparlamentare.

Ngaanatjetër,pasojëekëtijmbi-pushteti tëpartiveështëkultivimi itraditëssëzëvendësimittëinstitucionevetëfortafunksionalemeliderëtëfortëpolitikë,personalizimiipolitikësdheinstitucioneve,ngushtimiihapësirësdheshansevetëpublikutpërtëkontrolluarqeverisjendhepërtëmbrojturinteresatetij,sidheshtimiihapësiravepërzhvilliminenjëshoqëriecivilevibrantedhenjëmedietëpavarur.(34)

Piro Misha

40

S’kadyshimsedukuriaepartitokracisëështënjëndërfaktorëtqëkaushqyermosbesiminepublikutpërvetëmënyrënefunksionimittëinstitucionevetëpavarura,siçkandikuardhenëmosfunksionimineadministratëspublike.Kështu,ngagjetjetesondazhittëkryersipjesëe studimit ‘AdministratapublikenëShqipërimidispolitikësdheqytetarit’rezultonse,pavarësishtnjësërëndryshimeshpozitivetëndidhuravitetefundit,sidomospërsaitakonnivelittëarsimimitdhenjëkuadriligjormëbashkohor,administratapublikeshqiptarevazhdon të karakterizohetendengakarriera tëpaqëndrueshme,problemetëlidhuramekorrupsionindhendikimetpolitike.

Nga një lexim i vemdnshëm i gjetjeve të këtij studimi, s’është evështirë të mbërrish në po të njëjtin përfundim që nxjerr dhestudiminë fjalë,kur thotë: ‘Ndikimi imadh ipolitikës,gjerësisht ipranuar në administratën publike shqiptare duket se ka pasurkontributmbizotëruesnë formësimindhe ruajtjene shumicës sëproblematikëstëadministratëspublikenëShqipëri.”(36)


41

6.Fragmentizimi i shoqërisë dhe mungesa e

kohezionit social

Siçuthanëkryetëkëtijstudimi,nëthelbtëkonceptittë‘ModelitSocialEuropian’ qëndron pikërisht parimi se zhvillimi ekonomik s’duhette shërbejë vetëmpër tepasuruar njëgrusht të vogël njerëzish,porduhet tësigurojënjëmirëqenietëpërgjithshmetëshoqërisë,dukeshmangurkësisojdallimete tepruarasocialeeekonomike.NëKartënEuropianetëtëDrejtaveThemelore(TheEUCharterofFundamentalRights)(37),njëndërdokumentatbazëqëkonsakronModelinSocialEuropian,përcaktohetqartëseparimetbazëmbitë cilët ngrihet Bashkimi Europian, çka nënkupton se secili prejshteteveanëtarekapërdetyrët’iverëatonëjetëqëtëgarantojëkohezioninsocial,dukesiguruarpunësim,sidhekushtedinjitozejeteseepunepërtëgjithë,mbrojtjesocialepërkëkanevojë,sidhedukeluftuarvarfërinë,margjinalizimindhepërjashtiminsocial.I kujtuam të gjitha këto, pikërisht për të kujtuar se cilat janë atostandardeme të cilat Shqipërisë do t’i duhet tëmatet në çastinkur,mënëfund,dotëhapennegociatateasocimitmeBashkiminEuropian.

Porsiështësituata?Vitet e fundit është folur shpesh me shqetësim, për pasojatqë mund të sjellë në kohezionin social të shoqërisë shqiptarethellimiipabarazisë,polarizimiekonomikesocial,epërrrjedhojëmargjinalizimi igrupevetëcaktuarashoqërorë,çkamundtëçojë

Piro Misha

42

një fragmentizimplotpasoja.Madje, kazëraqëshprehensenëfaktnjë fragmentizim i tillë, iprodhuargjatëviteve të tranzicionit,ështëtashmënjërealitetnëshoqërinëshqiptare.

Përgjigjas’ështëdheaqethjeshtë.Megjithatë,s’mundtëmohohetseshenjatenjëfragmentimishqetësues,pasojësëparievarfërisëdhe emungesës së politikave sociale të zhvillimit, padyshim qëekzistojnë.Porlet’ihedhimnjëvështrimkëtijproblemingamëafër:

Duke lexuargjetjetestudimit/sondazhit, ‘Drejtnjë ripërcaktimi tëkontratëssociale’,kuptonsepër qytetarin shqiptar është krejt

e qartë se cilat janë ato probleme që kërkojnë sa më shpejt

t’u jepet një zgjidhje: papunësia, varfëria, drejtësia dhe më në

përgjithësi, sundimi i ligjit.(38)

Përdytëparat mundtëthuhetsetashmëatojanëkthyernënjëproblemkronik të tranzicionitshqiptar,qëparadoksalishtduketqës’kanjë lidhje tëdrejtëpërdrejtëmeniveline rritjessëekonomisë.Njëzhvillimpapunësim,equankëtëdukurinjëraport ikohëvetëfundit.(39)Kështu,sipastëdhënavezyrtare,ështëevërtetëqëpasvitit2008,rritjaekonomikekapësuarnjëllojrënieje.Kjopërshkaktë një sërë faktorësh e politikash të brendshme, por sidomospërshkaktëfaktorëvetëjashtëmqëlidhenmeefektetekrizësbotërorenë ekonominë shqiptare. E megjithatë, është po ashtu e vërtetëse brenda dekadës së fundit, prodhimi kombëtar thuajse ështëdyfishuar.(40)Njërritjeekonomikekjoqëfatkeqësisht jovetëmqës’është shoqëruar me të njëjtin nivel punësimi, por përkundrazi,sërishsipastëdhënavetëINSTAT,gjatësënjëjtësperiudhëniveliipunësimitkanjohurnjërënietëndjeshme,dukehumburmbi220.000


43

vendepune.(41)Kërkesapërfuqipunëtorenjohunjëuljesidomospasrëniesekonomiketëvitit2008,çkanatyrshëmsollinjërënietëndjeshmenëtëardhuratfamiljaretëjopakshqiptarëve.Vetëmnëvitet2008-2009,numriitëpunësuarverame123mijëvetë.

Porkadhenjëfakttjetëredhemëshqetësuese,qëkatëbëjëmefaktinqëngakjorënieuprekënmëshumëpikërishtatodygrupeqëpërgjithësisht konsiderohendhemë vulnebalilët: të rinjtë dhegratë.Kështu, sipas tëdhënave tëBankësBotërore,gjatëkësajperiudhe punësimi për të rinjtë ka pasur një rënie prej rreth 8përqindsh,kursepërgratërëniakaqenërreth5përqind,shifërkjoqëpërgrupmoshënefemrave15-24vjeç,arrinderinë11përqind.Rezultonsepapunësiandër tërinjtëështëderinëdyherëmëelartënganiveliipapunësisënëpërgjithësi.(42)

Njëproblemtjetërqëlidhetdrejtëpërdrejtëmekëtësituatë,ështëpabarazia e zhvillimit. Gjatë periudhës së tranzicionit Shqipëriakanjohurnjërritjeekonomike,qëekabërëatëtëkalojënganjëvendmetëardhuratëulëta,nëgrupinevendevemetëardhuratë mesme e të larta,(43) gjë që fatkeqësisht s’është shoqëruarkudo me të njëjtin nivel zhvillimi për të gjithë qytetarët dhe, aqmë pak me një zhvillim njerëzor të qëndrueshëm. Përkundrazi,gjatësënjëjtësperiudhëpabarazitëekonomikedhesociale janëthelluardhediversifikuaredhemëtej.Kështu,sipastëdhënavetëINSTAT-it, janërreth14.3përqindeshqiptarëveqënëvitin2012konsideroheshin si të varfër, duke qenë se konsumoninmë pakse4891 leknëmuajpër frymë,qëpërbëndhe linjënevarfërisëabsolutetëllogariturpërShqipërinë.(44)

Piro Misha

44

Problem, po ashtu, përbën dhe e ashtuquajtura ‘gjeografi evarfërisë’, ose diferencat e mëdha që ekzistojnë përsa i takonnivelittëzhvillimitmidisrajonevetëndryshmetëvendit,ckalidhetjo vetëm me nivelin e varfërisë absolute, por dhe me një sërëtreguesishtëtjerëqëlidhenmeshërbimetëtilla,sifurnizimimeujë,kushtetsanitare,niveliiarsimit,etj.Dallimedomethënësenëkëtëdrejtimekzistojnësidomosmesqytetarëvedhefshatarëve,tëcilëtnëpërgjithësijanëtëprivuarngapjesamëemadheeshërbimevepublike.

Gjthnjë sipas INSTAT-it, “pavarësisht se në përgjithësi, varfëriajo-monetare ka ardhur duke u zbutur, për shkak të investimevetë vazhdueshmenë fushatpërkatëse... rrethnjë individnëkatërvazhdontëmosketëujëtërrjedhshëmbrendabanesësoseedhemëkeq,rreth14përqindeindividëvejanëfarepaujëtërrjedhshëm.Pokështu,numri i individëveqëkaaksesnëenergjielektrikepandërprerjembetetendenën70përqind,megjithe përmirësimet e

vazhdueshme dhe pakësimin e ndërprerjeve të energjisë.’”(45)

Sidoqoftë,pavarësishtnga tëgjithakëtoqë thamë,duhetshtuarse,sipasTreguesittëProgresitSocial2015,ndër133vendetëcilatpërfaqësojnë rreth 94 përqind të popullësisë botërore, Shqipëriarenditetnëvendine52-të,dukeupërfshirënëgrupinevendevemeprogress socialmesatar,me vlerë treguesi 68.19, duke lenëpasvendesiMaqedonia,Turqia,apoBosnjeHerzegovina.(46)

Mungesa e një dimensioni social gjatë tranzicionit pas-komunistshqiptar,shfaqetedhemëqartëtenjëdukuritjetër,qënëfaktështëkrejtësisht në kundërtshtimmeparimetmbi të cilat është ngritur


45

vizioni i ‘Modelit Social Europian’. Fjala është për polarizimin eskajshëmekonomikesocial.

Nëshoqërinëshqiptareështëshfaqurplotarrogancënjëpolarizimthuajse i skajshëmekonomik,me implikime sociale lehtësisht tëkuptueshme. Madje, të krijohet përshtypja sikur tranzicioni pas-komunist shqiptar ka shërbyer vetëmpër të të krijuar një grushti vogël të pasurish, të cilët janë duke kontrolluar gjithnjë e mëshumësektorëtërëndësishëmtëekonomisë,tëpolitikësetëjetësshqiptare.NënjëvendtëvarfërsiShqipëria,kuptohetsepasurimiiskajshëmikëtijgrupitejettëkufizuarkaqenëimundurvetëmnëkurriztëpjesëstjetërtëpopullësisë.

Tëdhënatfaktikejanëvësrtetshqetësuese:Kështusipasraportittë paraqitur në Parlament nga kreu i Agjencisë së Sigurimit tëDepozitaveBankare,rezultonsegjatëvitit2014,vetëm“4 përqind

e qytetarëve shqiptarë zotëronin 60 përqind të kursimeve të

depozituara nëpër banka”.(47)Ështëpakashumëenjëjtashifërmeatëtëraportuardhenjëvitmëparë.

Ndërkohë,sipas“WorldUltraWealthReport2012–2013”,rezultonsenëShqipëri,55individëkanënjëpasuriecilambërrinderinëshumën e shtatëmiliardë dollarëve, e cila është e barbartëmegjysmën Prodhimit të Brendshëm Bruto (PBB) të vendit. Sipaskëtijraporti,pasuriaemiliarderëveshqiptarëurritme4.1përqind,pavarësishtrecesionitnëshumëvendetëbotës.Sipaskëtijraporti,Shqipëria,përsaitakonindividëvesupertëpasur,iakalonvendevetëtjeratërajonittonësiMaqedonisë,BullgarisëapodheMalittëZi.

Piro Misha

46

Domjaftoninkëtotëdhënapërtëdalënëpërfundiminsetranzicionitpas-komunist shqiptar i kamunguar së pari pikërisht dimensionisocial,qësiçpamë,përbënnjëprejkërkesavekryesoretëModelitSocial Europian. Pasojat që kjo ka prodhuar në nivel shoqërie,besojses’ështëevështirëtëmerrenmemend.

Kjosituatëtëlejon,sigurisht,tënxjerrëshdisakonkluzione:Përfundimiiparëështëse,pavarësishtseklasapolitikeshqiptarevazhdimisht ka shpallur si objektiv të saj madhor integriminnë Europën e Bashkuar, ajo ka shpërfillur tërësisht një ndërkomponentët kryesorëmbi të cilët ështëngritur kyBashkim:prapikërishtModelinSocialEuropiandheatëqëkynënkupton.

Por, ç’është më kryesorja, tregues të tillë në një shoqëri si ajoshqiptare,tëdalëprejkomunizimitsimëevarfradheeprapambeturandër gjithë vendet ish-komuniste të Europës, që për pasojëmëshumëseçdokushkishnevojë‘përnjësistemtëmirëstrukturuartëmirëqëniessociale’,sidhepëramortizatorësocialë,flasinpërnjëdeformimtëvetëmodelittëzhvillimit.

Edhe një masë e ndërmarrë nga ana e Partisë Socialiste pasardhjessësajnëpushtet,nëmes tëvitit 2013,ajoevendosjessënjësistemitaksimiprogresivmbifitimin,mesaduketendes’kadhënë efektet e duhura. Mungesa e një shpërndarjeje të drejtëtë të ardhurave në një shoqëri si ajo shqiptare, është pasojë eambiguiteveqëkanëkarakterizuardhevazhdojnëtëkarakterizojnëgjithësistemindemokratiknëShqipëri.Atokanëprodhuartensione,qënëkushtetevazhdimit tëstanjacionitekonomik, rrezikojnë tëprodhojnëfaktorëriskumenatyrësasocialeaqdheekonomike.


47

Ndonëse s’ka dyshim që Shqipëria ka shënuar një progres tëpamohueshëmdrejtmarrëdhënievetërejatështetitmeqytetarët,të cilat mbështeten në barazinë e tyre përpara ligjit, problemetqë lidhenme vetëmosfunksionimin e shtetit ligjor, e bëjnë këtëproblem edhe më shqetësuese. Sipas sondazhit të kryer ngaInstitutiiMarrëdhënieveNdërkombëtare,shumicaetëanketuarveqeemendimitnëShqipërikanjerëzqëqëndrojnëmbiligjin.(48)

Nga ana tjetër, dukuri të tilla si polarizimi social e ekonomik,varfëria,thellimiipabarazisë,përjashtimidhemargjinalizimisocialdheekonomikigrupeve,shtresaveaporajonevetëcaktuar,lidhetdrejtëpërdrejtdhemedisaprej‘plagëvetëtjera’ngatëcilatvuantranzicionishqiptar,sikorrupsioni,krimietj.

Piro Misha

48

7. A ekziston një kërkesë për një shoqëri më të drejtë dhe më solidare nga ana e shqiptarëve?

Përgjigjaekësajpyetjejemundtëndahetnëdypjesë:Nganjëraanëmjaftojnëdisatëdhënapërtëkuptuarsesapakvëmendjeiështëkushtuardhe,(pavarësishtdisandryshimepozitive)vazhdonti kushtohetnëShqipërigrupevedheshtresavemëvulnerableemënënevojë.Përtailustruarkëtëdomjaftontetësilleshindisatëdhënaqëkanëtëbëjnëmedygrupeshoqëroreqëpërgjithësishtkonsiderohen si më vulnerabilët në çdo shoqëri. fëmijët dhe tëmoshuarit,përtëkuptuarsesalargështëShqipëriaqoftëdhengastandartetmëminimaletëcfarëdomodelisocial.

Kështu, ndonëse në vitin 2010 umiratua një ligj i vecantë: ‘Përmbrojtjenetëdrejtavetëfëmijëve’,sidheaktetetjeranënligjoreqërjedhinprej tij, treguesitemirëqëniessë fëmijëve tregojnësegjendja e tyre vazhdon të mbetet shqetësuese. (49) Shqipëriavazhdon të ketë nivelin më të lartë të vdekshmërisë foshnjoredhe të vdekshmërisë së fëmijëve nën 5 vjec në Ballkan. SipasstatistikavetëfundittëBankësBotërorenëShqipërirezultojnë13vdekjepërcdo1000lindje,njëshifërkjoqëështësadyfishiiasajtëvendevetëtjeratërajonit(BosnjeHerzegovina7,Serbia6,MaliiZi5,Maqedonia6).(50)Pokështu,vazhdojnëtëekzistojnëproblemeshqetësuese përsa i takon pjesëmarrjes së fëmijëve në arsiminparashkollor, kugjatëperiudhëssë tranzcioninpati njënjë rënie


49

drastike.Situatambetetveçanërishtshqetësuesenëzonatrurale,kumundtëthuhetsekyllojshërbimithuajsenukekziston.

Mjaft shqetësuese është po ashtu, mungesa thujase e plotë evemendjesngaanaeshtetitpërfëmijëtqëjanëobjektipërjashtimitsocial, sic është rasti i të ashtuquajturve ‘fëmijë të rrugës’, ifëmijëvetëfamiljevetëngujuarapërshkaktëgjakmarrjes,ifëmijëvetëfamiljevetëvarfëra,atyreqëjanëobjektidhunësdheitrafikimit,fëmijtëpakujdesinprindëror,fëmijtëmeaftësitëkufizuara,dhemënëpërgjithë,fëmijëttëcilëtjetojnënëzonatrurale.Shumëshqetësueseështësidomossituataefëmijëvëtëkomunitetitromdheatij egjiptian, të cilët pëjetojnënjë situatëmargjinalizimisocial pothuajse tëplotë.Për të kuptuarpasojat e kësaj situate,mjaft tëpërmendimse, sipas tëdhënave, rezultonse4.6%e tëgjithëfëmijëvetëmoshës11-15vjec,janëduhaanpirëstërregullt.(51)

Pokështu,sipastënjëjtitraport,rezultonseaktualishtnëShqipërijanë93.000tëmoshuarqëjetojnëtëvetmuar,nëkushtemjafttëvështiraekonomikeesociale,thuajsepaasnjëllojshërbimisocial.NëTiranë,njëqytetmenjëpopullësiprejrreth800.000banorësh,aktualishtkavetëmpesëqendraditorepërkëtëgrupmoshë,dheatotëpajisurakeq.Poashtuqendratrezidencialepërtëmoshuaritjanë fare të pakta dhe për më tepër, përgjithësisht s’arrijnë tëpërmbushinkërkesateshumtaqëatokanë.(52)

Njëproblemmjaftshqetësues,icilidovinëdukeuagravuargjatëvitevetëardhshme,ështëai itëmoshuarëve,tëcilëtsirezultatinivelit të lartë të informalitetitqëkaekzistuarnë tregunepunës

Piro Misha

50

gjatëgjithëdydekadavetëfundit,s’gëzojnëpensionpleqërie.Kjobënqëkygrup,sidomosgratë,nëperiudhënepleqërisëtënjohinnjërëniedrastiketëtëardhurave.Pozitivështëfaktiqënëfillimtëvitit2014,qeveriamënëfundndërmorireformënepensioeneve,kupërherëtëparëparashikohetpensionisocialpërmoshatmbi70vjec,sidherritjaeincentivavepërsigurimdrejtpensionevetëllojevetëtjera53),gjëqëpritettëndikojësadopaknëpërmirësiminegjendjes.

Besojsemjaftojnëkëto tëdhëna, tëcilavesigurishtqëmundt’ushtohenshumëtëtjerapëraspektepoaqtërëndësishmetëjetëssë përbashkët, për të kuptuar se aktualisht shoqëria shqiptareështëdukeupërballurmegjithëpasojatedeformimittëmodelit,qëbëriqënëemërtëshembjessëkomunizmitetëgjithfarëpseudo-teorishneo-liberaliste,tëvihejunëjetënjëkapitalizëmiegër,pashumërregulla,kus’kishtevendpërthuajseasnjëllojamortizatorisocial,apopërmekanizmatmbrojtësqëzakonishtngrihenkundërrrisqeveqësjellmeveteekonomiaetregut,sidomoskurbëhetfjalëpërnjëshoqëriqëpërjetongjithëndryshimetrrënjësoreqësjellmevetendryshimiisistemit.Për thuajsenjëzet e pesë vjet tranzicionnë shoqërinë shqiptarekishtefarepakvendpërsolidaritetpërmëtëdobëtitemëtëvarfrit.Kjoështësigurishtnjëraanëemedaljes.Ana tjetërështëajoqërezultonnga tëdhënatestudimit/sondazhitmeautorLleshajdheCela, ‘Drejtnjëripërcaktimitëkontratëssociale’, tëcilat japinnjëpanoramëdisitëndryshme.

Nga përgjigjet që japin qytetarët për pyetjet që lidhen me këtëproblematikë, të krijohet bindja se në nivelin e shoqërisë diçka


51

ështëdukendryshuar.Njënumërgjithnjëemëimadhshqiptarëshjanëdukeundërgjegjësuarsemënëfund,diçkaduhettëndryshojëdhenëkëtëdrejtim.Shumëprejpërgjigjeveqëatajapin,tëcilatnëvështrimtëparëmundtëdukendisikontradiktore,në fakts’janëveçseshprehjeepakënaqësisësë tyrepërgjendjenekzistuese.Mesazhiqëatadërgojnënëpërmjetkëtijsondazhi,ështësetashmëkaardhurkohaqënëshoqërinëshqiptaretëbëhetnjëkorrigjimirëndësishëm, i cili nis pikërisht nga kërkesa për një shoqërimëtëdrejtë, përnjë rishpërndarjemë tëdrejtë të tëardhurave,përmëshumëdrejtësisociale,mëshumësolidaritet,mbrojtjesocialeeshansetëbarbartapërtëgjithë.

Kështu, për shembull, 72përqinde tëanketuarve, një shifër kjomjaftelartë,shfaqmendiminse‘shtetiduhettëasistojëtëdobëtiteshoqërisë,madje36pëqindndërtajanëtëmendimitse‘askushnukduhettëlihetpashërbimepublike,pavarësishtngaaftësiapërtëpaguarapojo’.

Nëvijim,keminjëpërqndjeedhemëtëlartë,ecilashkonderinë83 përqind të të anketuarve, qëmendojnë se shuma qëmarrinaktualisht familjet në formën e asistencës së papunësisë, ështëtepërevogël.Siçvenëmetëdrejtënëdukjeautorëtestudimit,njëshifërkaqelartëtregonseqytetarëteperjetojnëkëtënevojëpavarësishtngapërvojaetyrepersonale.Nëpërgjithësi,mundtëthuhetsengagjithëpërgjigjetqëmarrinpyetjetekësajnatyre,shihetqartësepritshëmritëeqytetarëvejanëpërnjështetmësocial,kuaskushs’duhettëmbetetiIpërjashtuarapoimargjinalizuar.Kështunjëpërqindjemjaftelartëetëanketuarvemendonseshtetiduhettëjetëpërgjegjëspërtëndihmuarnjerëzitmeaftësitëkufizuar;89

Piro Misha

52

përqindndërtaqëmendojnëseshtetiduhettëgarnatojëkujdestëpërshtatshëmshndetësorpërtësëmurët;84përqindataqëjanënëfavortëasistencësfinanciarepërfamiljetevarfëra;78përqindetëanketuarvekërkojnë‘mbrojtjedhemundësitëvecantapërgrupetedobëtanëshoqëri’,ekështumeradhë.(54)

Është inkurajuese kur sheh se tashmë pjesa më e madhe eqytetarëve shqiptarë janë të ndjeshëm kur bëhet fjalëpër atokategorisocialeqëataiperceptojnësimëtërrezikuarat.Poredhemërëndësimerrfaktiqë,mesaduketngapërgjigjetqëqytetarëtjapin,atatashmëjanëndërgjegjësuarsepërtëpasurnjështettëtillësocial,nevojitettëndryshojëvetëqasjaederitanishmepërsai takon zhvillimit ekonomik e social të shoqërisë shqiètare, dukekorrigjuarvetëmodelinezhvillimit.Mekëtokërkesatëtyreqytetarëtshkojnënëkahuneduhur,drejtiuafruaratyrevleraveeparimevembitëcilatngrihetmodelisocialqëkarakterizonmodelineuropian.

Pseethemkëtë?Sepse s’ka si të intepretohet ndryshe fakti që 78 përqind e tëpyeturve mendojnë se trashmë shteti duhet të ndërhyjë për tëzvogëluardiferencën/hendekunqëekzistonmidistëpasurvedhetëvarfërve,ndërtëcilët43përqindkërkojnëngashtetiqëtëluajënjërolmëaktivnëkëtëdrejtim.Janëpakataqëipërgjigjenkësajpyetje, nëmënyrë negative, pra që e konsiderojnë se ‘hendekumestëvarfërvedhetëpasurveështënjëcështjekushtetis’kapsetëndërhyjë.’Dhe,sicsqarojnëautorëtestudimit,kyështënjëgrupqëpërbëhetkryesishtngaataqëkanëtëardhuratmëtëlarta,dheqërjedhimishtdotëndjeheshintëprekurngapolitikatqëdokishinpërsynimnjërishpërndarjemëtëdrejtëtëtëardhurave.(54)


53

Si përfundim, për të përmbledhur, le të themi se nga të dhënate studimit të sipërpërmendur rezulton sepjesa më e madhe e

shqiptarëve mendojnë se sistemi i duhur për Shqipërinë është

ai demokratik, ndërsa sistemi i duhur për ekonominë është

ekonomia e tregut. Por nga ana tjetër, ata kërkojnë prej shtetit

që të luajë një rol më aktiv nga c’ka luajtur deri më sot. 57 përqindetëpyeturvedëshmojnësejanëtëpakënaqurmeniveline shërbimeve që shteti shqiptar i ofron qytetarëve. Por ata janëedhemë të pakënaqurme politikat e ndjekura deri më sot prejqeveritarëveshqiptarë,qëpaaftësinëetyrepërt’isiguruarqytetaritshërbimeteduhurapublik,janëpërpjekurtambulojnënëpërmjettëashtuquajturaveprivatizime,praduke iakaluarpërgjegjësinëpërshërbimetëtillasibazë,siarsimimi,apokujdesishëndetësor, teprivati,kushërbimikryhetpërkundrejtpagesës.Njëaktkyqë,vectëtjerash,vetëmsaethellonedhemëtejpabarazinëekzistuesetëshoqërisëshqiptare.

Kjo ndoshta shpjegon dhe atë qëmund të duket si një qëndrimkontradiktorngaanaeqytetarëve:ndonëseatajanëtëpakënaqurmenivelindhecilësinëesistemitshëndetësorpublik,apotëarsimitpublik(58),ataprapëkërkojnëqëkëtoshërbimebazëtëmbetenpublike,pratikryejështeti.

Janëplot88përqindetotalittëtëanketuarveataqëmendojnëseshtetiduhettëgarantojëarsimin,kurse85përqindjapintënjëjtënpërgjigje kur bëhet fjalë për kujdesin shëndetësor.Përsa i takonarsimit,shumicaetëanketuarvepërgjigjenseai“duhettëjetëpublikdhe i financuarprej taksavepublike”. Janë fare tëpaktëataqëmendojnësearsimimunddheduhettëmanazhohetprejprivatëve.

Piro Misha

54

Dhemosharrojmësekjondodhkurtashmëprejdisaviteshnëvendekzistondukuriatepërepërhapurenjënumripafundinstitucionesharsimoreprivatenë tëgjithaniveletearsimimit.Pakashumë tënjëjtajanëdhepërgjigjepërsaitakonsistemitshëndetësor.

Në fakt, ajo që mund të thuhet është se ndonëse në pamje tëparëmund të duken kontradiktore, po ti shohëshme kujdes, nëtërësinëe tyrepërgjigjetepjesësmëtëmadhëtë tëanketuarvejanëkoherente.

Kështu, është plotësisht koherente me përgjigjet e mësipërmepërsairaportevemespublikesdheprivates,faktiqë70përqindetëanketuarvejanëtëmendimitse“Kushfitonmëshumëduhetdhetëpaguajëmëshumë.”,ckalëtëkuptohetqartazisekëtaqytetarëjanënëfavourtëtaksimitprogresiv.(57)Mjaftdomethënsesidheinteresantejanëdhedygjetjetëtjeratëtënjëjtitsondazh,qëlidhenpoashtudrejtëpërdrejtëmecështjenetaksimitprogresiv:përgjigjetqëtregojnëkorrelacioninqëekzistonmespërgjigjessëdhenëdhenivelittëtëardhuravetëtëpyeturve,apoprofilitetyreideologjik.(58)


55

Përfundime:

Ndonësengagjetjetetrestudimeve/sondazheveështëevështirëtë hamendësosh se cili është niveli i informacionit të qytetarëvepërsaitakon‘ModelitSocialEvropian’,atonalejojnëtëkuptojmësesotpjesamëemadheeqytetarëvedëshiron të jetojënënjëshoqërimëtëdrejtë,ecilatëgarantojënjëmirëqëniepërtëgjithëdhekiutëekzistojëmëshumësolidaritet.

Do ishtemë së paku e nxituar që qëndrime të tilla të lidheshinme trashëgiminë e mendësive të periudhës komuniste. Që ngashembja e sistemit komunist tashmë kanë kaluar njëzet e pesëvjet, një pjesë e madhe e shqiptarëve s’kanë asnjë kujtim, osekanëvecnjëkujtimfaretëzbehtëtëasajperiudhe,ndajdhezorsemendësitëeasajperiudhemundtëkenënjëndikimaqtëmadhsatëpërcaktojëqëndrimetenjerëzvepërproblemetqëatakanësot,eaqmëpaknëpritshmëritëetyre.

Shpjegimiikëtyreqëndrimevetëqytetarëveshqiptarënëfavortënjështetishumëmësocialngac’ështësot,duhenparësirezultatizhgënjimittëtyremekapitalizimineegërqëataprovuangjatë25vjetëvetëtranzicionitpas-komunist.

Por ajo që ka rëndësi është që, nëmënyrë të vetëdijshme osejo, qytetarët shqiptarë sot kërkojnë ndryshime që, në fakt, do taafroninshoqërinëshqiptaremeatostandarteqëasajikërkohettëpërmbushënërrugëneeuropianizimit.Kydotëishtenjëkontribut

Piro Misha

56

ityreivyerpërprocesineintegrimit.Mbetettëshpresojmëseklasapolitikeshqiptaredotakuptojësicduhetkëtëmesazhqë idërgojnëasajqytetarët,dukendërmarrërefromateduhurapërnjëzhvillimsamëtëshpejtëekonomikdhesocial të vendit, të mbështetur mbi vlerat e parimet mbi të cilëtngrihetshtetiimirëqenies(wellfarestate),qëpërbëntiparindalluestëfamiljessëvendeveanëtaretëBashkimitEvropian.

Për më tepër, të gjithë aktorët relevantë të shoqërisë shqiptareduhettëkuptojnësepërvojakatreguarsekjodotëishterrugaevetmepërtësiguruarkohezioninsocialtëvendit,enjëkohësisht,sepolitikatsocialëpërbëjnëmënyrënmetemirepërteruajturnjëdemokracitëqëndrueshme.


57

8.Procesi i integrimit në Bashkimin Evropian

dhe roli i tij në shndërrimet e ndodhura në

shoqërinë shqiptare

Është faktqë,pavarësishtse janëende tëshumtaproblemetqëmbetenpërt’uzgjidhur,ndryshimetqëkanëndodhurnëShqipërigjatë periudhës së tranzicionit kanëqenë tepër tëmëdha.GjatëkëtijnjëçerekshekulliShqipëriakapërshkuarnjë rrugë tepër tëgjatë,qëekaafruaratësikurrëndonjëherëmëparëmeBashkiminEvropian.

Tashmë vendi është anëtar i NATO-s, qytetarët tashmë kanëmundësinëtëlëvizinlirishtnëpjesënmëtëmadhetëvendevetëEvropës, duke përmbushur kësisoj një ndër ëndrrat kryesore tëfillimittëatijrrugëtimitëetiketuarrëndomnëgjuhënepërditshmesi‘integrim’

Ç’ështëedhemërëndësishme,në24qershortëvitit2014,ministratejashtëmtë28vendeveanëtaretëBE-sëmorënvendiminpërt’idhenëasajstatusinevenditkandidat.Shqipërianëkëtëmënyrëiu bashkuar grupit të vendeve të tjera tëBallkanit Perëndimor –Serbisë,MalittëZidheMaqedonisë-nëlistënepritjespërhapjenenegociatavetëaksesitnëBE.S’kadyshimsekjodatëshënonnjëçasthistorikpëraspiratëneshqiptarëve për t’u bërë pjesë e familjes evropiane, duke qenë,

Piro Misha

58

nëtënjëjtënkohë,njëkonfirmimindryshimevetëmëdhapolitike,ekonomike e sociale që kanë ndodhur në vend deri më sot.ShqipëriasotështëkrejtendryshmengaShqipëriaeviteve’90-t.Porkjodatëkadhenjërëndësitjetër:pavarësishtses’kaendenjëdatëtësaktësekurmundtënisinnegociatat,dhëniaestatusittëvenditkandidatshërbenpërtëmbajturgjallëpremtimineintegrimitevropian,sinjëobjektivibesueshëm.RëndësikaqëidejaeEvropëstëvazhdojëtëmbetetforcakryesorefrymëzuesepërzhvillimetnëvend.Përnjëzetepesëvjetmeradhëpasrëniessëkomunizmit,motiviiintegrimitkaqenëforcakryesoremotivuesepërndryshime,katalizatoriivërtetëireformave.PremtimiiantarsimitnëBashkiminEvropiankaqenëdhevazhdontë jetë forcaevërtetështytëseefrymëzueseendryshimevepozitive;vetëBashkimiEvropiankaqenënjëmonitoruesautoritarpërtëmoslejuardevijimetdhedeformimetnërrugëedemokratizimitdheeuropianizimit,pornjëkohësishtdhenjëndërmjetësshpeshvendimtarepërzgjidhjenetensioneveapokrizavepolitikenëvend.”RëndësikaqëtëvazhdojëtëmbetetetillënëShqipëri,pordhenërajon.Nëvitintashmëtëlargët1991,komunizimiranëShqipërinëthirrjet‘EduamShqipërinësigjithëEuropa!Sot,njëzetepesëvjetmëpas,pjesadërrmueseeshqiptarëvevazhdon të jetëebindursee vetmja rrugë zhvillimi, modernizimi dhe garantimi e sigurisëtë vendit, vazhdon tëmbetet integrimi i plotë nëgjirin e familjeseuropiane.Problemi s’është thjeshtë te kohëzgjatja e një faze të tillë tëndërmjetme mes marrjes së statusit të vendit kandidat dheantarësimittëplotënëBashkiminEvropian.Nëfakt,vetëshqiptarëtjanëgjithnjëemëtëndërgjegjshëmserrugaderinëantarësimineplotëtëvenditnëBashkiminEvropiankapërtëqenëegjatë,dhe


59

seajodotëkërkojënjësërëndryshimeshtëmëdhaetëthellanëvend, sidomos për sa i takonmënyrës së funksionimit të shtetitligjordhetëinstitucioneve,porpoashtu,persaitakonstandardeveqëduhettëpërmbushëshoqëriapërtëvenënëjetëatëqëtashmënjihetsi‘ModeliSocialEvropian’.

Piro Misha

60

Shënime

1. InstitutiStudimeveNdërkombëtare,ShqipëriadheIntegrimiEuropian,Tirane,2015

2. Përmëshumëshih‘ThePastandFutureoftheEuropeanSocial Model’, Christoph Hermann and Birgit Mahnkopf,Institute for International Political Economy Berlin, 2010.;LászlóANDOR, European Commissioner responsible forEmployment,SocialAffairs and Inclusion, ?Strengtheningthe European Social Model?, Conference “ProgressivePathstoGrowthandSocialCohesion.AFutureAgendaforEasternandCentralEurope”-Vilnius,11November2013

3. Përmëshumëshih,EuropeanUnion,EUTreaties,/www.Europa.eu

4. Përmëshumë,shihPiroMisha, ‘Cdo të thotësot të jeshshqiptar,Tirane,2009

5. idem,ff.125-1476. Burawoy, M & Verdery, K – Uncertain Transition, Yale

UniversityPress,19997. ShqipëriaupranuasiantareeNATO-snëprilltëvitit2009...8. Shqipëria mori statusin e vendit kandidat për në BE në

qershortëvitit2014.9. Afrim Krasniqin dhe Ardian Hackaj, ‘Demokracia e

BrendshmenëPartitëPolitikeShqiptare’10.SashenkaLleshajdheAlbaÇelën,kapër temë ‘Drejtnjë

ripërcaktimitëkontratëssociale’,faqe82-8411.idem,faqe32


61

12.idem,f.1413.idem,ff.15-16,ff.47-5114.Për një shqrytim të gjerë të problemit të partitokracisë,

shih Afrim Krasniqin dhe Ardian Hackaj, ‘Demokracia eBrendshmenëPartitëPolitikeShqiptare’

15.Për këtë, shih rezultatet e sondazhit botuar te RaportiZhvillimitNjerëzor,PNUD,Tirane,2015,shihgrafiketff.15-16,ff.48-49

16.idem,ff.5-817.idem.ff.17-1818.SashenkaLleshajdheAlbaÇelën,vepraecituar,ff.17-1819.idem,ff.14,ff.31-4620.idem.Ff.31-4621.idem,poaty22.idem,ff.18-1923.përmëshumë,shihPiroMisha,vepraecituar24.ShihRNUD_RaportiZhvillimitNjerëzor2014,Figura3.6,f.25.idem.Ff.13-1426.Transformation Index BTI , 2014, Verlag Bertelsmann

Stiffung,201427.Lleshaj,Cela,poaty,ff.13-1428.Ardian Civici, Shqipëria, një tranzicion i vështirë. Nga

planifikimi I centralizuar dhe kolektivizimi drejt ekonomisësëtregut,Tirane,2013

29.Lleshaj,Cela,poaty,ff.15-1630.EuropeanCommission(2014)On Albania’s Progress in the

Fight Against Corruption and Organised Crime and in the

Judicial Reform.COM(2014)331final,p.1131.RaportiPNUD,idem,shihff.40-45,figura2.10

Piro Misha

62

32.Transperency International, Corruption Perception Index2014,Tiranë,tetor2014.

33.Grafiku është ndërtuar sipas të dhënave të dokumentit“StrategjiaNdërsektorialekundërKorrupsionit

34.ACER dhe SELDI, Raport i vlerësimit të korrupsionit nëShqipëri,Tiranë,tetor2014.

35.Për më tepër për këtë temë, shih Elona Dhembo,‘Adiministrata Publike në Shqipëri midis Politikës dheQytetarit’,sidheAfrimKrasniqin,ArdianHackaj,‘DemokraciaeBrendshmenëPartitëPolitikeShqiptare’

36.ElonaDhembo,vepraecituar.37.idem,f.4738.EUCharterofFundamentalRights -ubëedetyrueshme

për vendet antare të Bashkimit Europian, me TraktatineLisbonës,nëdhjetor të2009.Në tëpërfshihenatockakonsiderohen të drejtat themelore të qytetarëve tëBE-së–Edrejtaedinjitetit,edrejtae lirisë,edrejtaebarazisë,solidariteti,tëdrejtatqytetaredhedrejtësia.

39.Lleshaj,Cela,poaty,ff.82-83.40.RaportiZhvillimitNjerëzor2014,idem,f.5441.SipastëdhënavetëINSTAT,Tiranë,201442.INSTAT, Dinamika e Tregut të Punës 2001-2011, Tirane,

maj2014.43.The world Bank Group, Albania – Systematic Country

Diagnosis,DraftandConfidential,January2015.44.World Bank 2013 htp.//data.worldbank.org/country/

albaniaAlbania income levelUpper middle income GDPlevel(currentUS$12.90billion2013Population,total2.774million, 2013. Të ardhurat për frymë të Shqipërisë janë


63

9.225USDdhenisurngakjovlerëajopërfshihetnëgrupinevendevemezhvillimmesatarnjerëzor(metëardhurambi5.960USDdhenën13.231USdpërfrymë.

45.INSTAT,Anketa e matjes së Standarteve të Kushteve tëjetesësLSMS2012,Tirane,mars2015

46.Idem.47.Porter,M,Stern,S.SocialProgressIndex2015,NewYork,

March201548.Oranews,lajmetedatës22.04/201549.Lleshaj, Cela, po aty, f. 76. Po për këtë temë shih dhe,

ArbenMalaj,VamirGashi.Thellimiipabarazisë,rrezikuqeporritet’,Panorama,12qershor2015

50.RaportiZhvilllimitNjerëzorpërShqipërinë,PNUD,2015,faqe76.

51.http://data.worldbank.org/indicator/SP.DYN.IMRT.IN.

52.http://www.observator.org.al/wp-content/uploads/2013/VarferiaefëmijëveneShqipëri-En2013.pdf.

53.RaportiZhvillimit....,ff.78-7954.Poaty55.Lleshaj,Cela,poaty,ff.76-8256.Idem,f.7757.Idem,f.4858.Idem,f.2059.Idem,poaty

Documents

Piro Misha 2).)!3(1)04!2% - library.fes.delibrary.fes.de/pdf-files/bueros/albanien/12303.pdf · Që prej asaj kohe antarësimi i Shqipërisë në Bashkimin Evropian ka qenë dhe vazhdon