Plan upravljanja Nacionalnim parkom“Durmitor“

NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE

NACIONALNI PARK „DURMITOR“

PLAN UPRAVLJANJA (2011-2015)

Plan upravljanja Nacionalnim parkom“Durmitor“ 2011-2015

Javno preduzeće za nacionalne parkove Crne Gore | 2

Tim za izradu Plana upravljanja: Rukovodilac projektnog tima: Rade K. Gregović – dipl.ecc, direktor JPNPCG Koordinator izrade plana: Dragan Dragićević – dipl. ecc, pomoćnik direktora Članovi tima: Tomo Pajović – dipl. pravnik, director NP “ Durmitor” Vanja Krgović-Šarović-dipl. Ing. za zaštitu životne sredine, stručni saradnik za promotivno-edukativne poslove Mr Veselin luburić- dipl. geograf, šef stručne službe za unapređenje i razvoj Dorđije Radusinović-dipl. pravnik, šef pravne službe Irena Sekulić – Đukić - dipl. pravnik, stručni saradnik za pravne poslove Mr Slobodan Stijepović – dipl. ing. šumarstva, stručni saradnik za zaštitu šuma Mr Nela Vešović – Dubak - dipl. biolog, šef službe za promotivno-edukativne poslove i marketing Marina Đurović - dipl. biolog, stručni saradnik za zaštitu faune Slavic Đurišić - dipl. biolog, stručni saradnik za zaštitu flore Stevan Marić - dipl. biolog, stručni saradnik za zaštitu ihtiofaune Snežana Vukotić – dipl. etnolog, stručni saradnik za zaštitu etno naslijeđa Balša Rakčević – dipl. arhitekta, stručni saradnik za prostorno planiranje Jasmin Spahić – dipl. ecc, stručni saradnik za ekonomsko-finansijske poslove



I UVOD............................................................................................................................................6

1.1. Pravni i planski osnov........................................................................................................6

1.2. Cilj izrade plana.................................................................................................................6

1.3. Metodološki pristup...........................................................................................................7 1.4. Odnos prema drugim planovima i programima, strategijama, konvencijama, direktivama i sl. ……………………………………………………………………………………………8

II ANALIZA POSTOJEĆEG STANJA ....................................................................................10

1. OSNOVNI PODACI O PARKU........................................................................................10

2. POLOŽAJ I GEOGRAFSKI USLOVI ..............................................................................11

3. PRIRODNE VRIJEDNOSTI I RIJETKOSTI ( prikaz prirodnih resursa).........................11

3.1. Reljef............................................................................................................................11

3.2. Zemljište ......................................................................................................................12

3.3. Voda ( hidrografija) .....................................................................................................12

3.4. Vazduh .........................................................................................................................13

3.5. Klima............................................................................................................................13

3.6. Pejzaž ...........................................................................................................................13

3.7. Flora-vegetacija............................................................................................................15

3.8. Fauna............................................................................................................................24

3.9. Gljive............................................................................................................................32

4. STVORENE VRIJEDNOSTI ............................................................................................32

4.1. Stanovništvo i naselja (demografska analiza)..............................................................32

4.2. Privredne i društvene djelatnosti (ekonomska analiza) ...............................................34

4.3. Infrastruktura................................................................................................................36

4.4. Kulturno istorijsko naslijeđe ........................................................................................37

4.5. Informativno-prezentacioni i edukativni sadržaj .........................................................39

4.6. Ambijentalna higijena (upravljanje otpadom) .............................................................42 5. MJERE ZAŠTITE, OČUVANJA, UNAPREĐIVANJA I KORIŠĆENJA PROSTORA PARKA ......................................................................................................................................43

5.1. Fizička zaštita.................................................................................................................43

5.2. Stručna zaštita .................................................................................................................44

5.3. Održivo korišćenje resursa ..............................................................................................44

5.4. Naučno-istraživački rad...................................................................................................45

6. ANALIZA I OCJENA USLOVA ZA OSTVARIVANJE CILJEVA ZAŠTITE ..................46



7. INSTITUCIONALNA STRUKTURA - JP/NP“ Durmitor“.................................................48

8. OCJENA STANJA NACIONALNOG PARKA „ Durmitor“ ( SWOT analiza)...................50

III PLANSKI DIO ........................................................................................................................59

1. STRATEŠKO OPREDJELJENJE - VIZIJA..........................................................................59

STRATEŠKI CILJ – VIZIJA ....................................................................................................59

2. ZONIRANJE PARKA ...........................................................................................................63

2.1. Prva zona zaštite – REZERVATI....................................................................................63

2.2. Druga zona zaštite ...........................................................................................................64

2.3. Treća zona zaštite - (Zona liberalne zaštite)....................................................................65

3. STRATEŠKI CILJEVI ( dugoročni ciljevi zaštite i održivog razvoja ) ................................66

3.1. ZAŠTITA PRIRODNIH VRIJEDNOSTI.......................................................................67

3.1.1. Fizička zaštita...........................................................................................................67

3.1.2. Stručna zaštita ..........................................................................................................67

3.1.3. Očuvanje prirodnih vrijednosti (postojećeg nivoa biodiverziteta) ...........................68

3.2. OČUVANJE KULTURNIH VRIJEDNOSTI.................................................................76

3.2.1. Podsticanje revitalizacije kulturno-istorijskih vrijednosti........................................76

3.2.2. Podsticanje očuvanja tradicionalnih vrijednosti (arhitektura, tipovi naselja, stari zanati i sl.) ..........................................................................................................................77

3.2.3. Edukacija i podizanje nivoa svijesti o značaju kulturne baštine .............................78 3.3.UNAPREĐENJE INFORMATIVNO - PREZENTACIONO EDUKATIVNIH SARDŽAJA PARKA.............................................................................................................78

3.3.1. Unapređenje centra za posjetioce.............................................................................78

3.3.2. Unapređenje i održavanje edukativnih sadržaja.......................................................79

3.3.3.Unapređenje i održavanje pješačkih, biciklističkih, rekreativnih staza i vidikovaca80

3.3.4. Unapređenje sistema upravljanja posjetiocima ........................................................81

3.3.5. Unapređenje ambijentalne higijene (upravljanje otpadom) .....................................81

3.4. UNAPREĐIVANJE SARADNJE SA KORISNICIMA PROSTORA PARKA ............82

3.4.1. Unapređivanje saradnje sa lokalnim zajednicama ...................................................82

3.4.2. Unapređivanje saradnje sa nosiocima privrednih i ostalih djelatnosti i podsticanje razvoja ................................................................................................................................83

3.4.3. Unapređivanje nivoa svijesti lokalnog stanovništva o održivom razvoju................83 3.5.UNAPREĐIVANJE SARADNJE SA INOSTRANIM I DOMAĆIM ORGANIZACIJAMA I DONATORIMA .............................................................................84

3.5.2. Unapređenje saradnje sa domaćim organizacijama .................................................84



3.5.3 Unapređivanje saradnje sa NVO sektorom ...............................................................85

3.6. UNAPREĐIVANJE PREKOGRANIČNE SARADNJE...............................................85

3.6.1. Komponenta IPA i Jadranski program.....................................................................85

3.6.2. Saradnja sa nacionalnim parkovima u okruženju.....................................................85

3.7. POBOLJŠANJE I UNAPREĐIVANJE INSTITUCIONALNIH KAPACITETA .........86

4.DINAMIKA I SUBJEKTI REALIZACIJE PLANA ..............................................................87

4.1. Definicija prioriteta(po godinama)..................................................................................87

4.2. Definicija nosioca(subjekata) za realizaciju plana ..........................................................88

4.3. Godišnji programi upravljanja(operacionalizacija plana) ...............................................88

5.FINANSIJAKA SREDSTVA ZA SPROVOĐENJE PLANA................................................89

5.1. Procjena sredstava po godinama .....................................................................................89

5.2. Procjena ukupnih sredstava za sprovođenje plana ..........................................................90

6. OCJENA SPROVOĐENJA PLANA.....................................................................................91

6.1. Praćenje sprovođenja sa nivoa rukovodne i upravljačke strukture .................................91

6.2. Izrada godišnjih izvještaja o sprovođenju Programa upravljanja....................................91

7. SMIJERNICE I PREPORUKE ..............................................................................................92

PRILOZI: .......................................................................................................................................94

LITERATURA:..............................................................................................................................98



I UVOD

1.1. PRAVNI I PLANSKI OSNOV Pravni osnov za izradu i donošenje plana upravljanja nacionalnog parka sadržan je u odredbama člana 13 i 14 Zakona o nacionalnim parkovima kojima je određeno: ''za nacionalne parkove donose se prostorni plan posebne namjene u skladu sa zakonom i plan upravljanja'' da ''planove upravljanja izradjuje Javno preduzeće po prethodno pribavljnom mišljenju pravnog lica'' i da ''plan upravljanja nacionalnog parka donsi Vlada na period od 5 godina u skladu sa zakonom''. Sadržaj plana upravljanja utvrđen je odredbom člana 66 Zakona o zaštiti prirode (Sl. list CG 51/08) i člana 15 Zakona o nacionalnim parkovima SL.list RCG“ 56/09 koji naročito sadrži:

• mjere zaštite, očuvanja, unapređivanja i korišćenja dobara nacionalnog parka; • razvojne smjernice, smjernice i prioritete za zaštitu i očuvanje dobara nacionalnog

parka uz uvažavanje potreba lokalnog stanovništva; • način sprovođenja zaštite, korišćenja i upravljanja nacionalnim parkom; • ciljeve zaštite i održivog razvoja; • analizu i ocjenu uslova za ostvarivanje ciljeva zaštite; • prikaz prirodnih resursa i korisnika dobara nacionalnih parkova; • prioritet aktivnosti na očuvanju, održavnju i monitoringu prirodnih i drugih

vrijednosti i segmenata životne sredine; • ocjenu stanja nacionalnog parka; • smjernice za naučno istraživački rad; • planirane aktivnosti na održivom korišćenju prirodnih resursa, razvoju i uređenju

prostora; • prostornu indentifikaciju planskih namjena i režim korišćenja zemljišta; • aktivnosti na promociji i valorizaciji dobara nacionalnog parka; • oblike saradnje i partnerstva sa lokalnim stanovništvom, vlasnicima i korisnicima

nepokretnosti; • dinamiku i subjekte realizacije plana i način ocjene sprovođnja; • finansijska sredstva za realizaciju plana upravljanja; • druge elemente od značaja za upravljanje nacionalnim parkom u skladu sa

zakonom

1.2. CILJ IZRADE PLANA



Cilj izrade i donošenja ovog plana je da sa njime definišu mjere zaštite prirodnih i stvorenih kulturnih vrijednosti područja nacionalnog parka, njihovo unapređivanje i racionalno korišćenje u skladu sa principima održivog razvoja i na ovaj način ostvari ekonomska valorizacija područja. Saglasno statusu područja utvrđenim nacionalnim zakonodavstvom i njegovog međunarodnog statusa, režima korišćenja u skladu sa prostornim planom, koncept plana upravljanja za petogodišnji period zasniva se na polaznim opredjeljenjima kojima treba da se ostvare definisani strateški ciljevi plana koji se odnose na:

• očuvanje, unapređivanje i zaštitu posebnih prirodnih vrijednosti nacionalnog parka i obezbjeđivanje stabilnosti ekosistema poboljšavanjem njihovog sastava, strukture i kvaliteta;

• očuvanje, unapređivanje i zaštitu prirodnih dobara nacionalnog parka (flore, faune, gljiva, zemljišta, voda, vazduha, šuma, pašnjaka, livada i dr.) ;

• očuvanje pejzažnih i ambijentalnih vrijednosti prostora kao prepoznatljivog estetskog izraza područja;

• očuvanje kulturnih vrijednosti kroz podsticanje njihove revitalizacije i očuvanja tradicionalne arhitekture i edukacije i podizanja svijesti o značaju kulturne baštine;

• unapređivanje saradnje sa korisnicima prostora parka i nosiocima privrednih i ostalih djelatnosti u cilju posticanja razvoja turizma, organske poljoprivrede i proizvodnje tradicionalnih proizvoda sa područja parka, kao osnove za održivi razvoj;

• unapređivanje i održavanje stvorenih informativno prezentaciono edukativnih sadržaja parka;

• unapređivanje saradnje sa inostranim i domaćim organizacijama i donatorima.

Zakonom utvrđeni sadržaj Plana, te i činjenica da on mora biti usaglašen sa prostornim planom, planskim dokumentom višeg reda, čije donošenje je obavezno za nacionalne parkove, upravo su opredijelili metodološki pristup za njegovu izradu.

1.3. METODOLOŠKI PRISTUP Metodološki pristup za izradu plana upravljanja zasniva se na opredjeljenju da se kroz analizu postojećeg stanja, prikaz prirodnih resursa i stvorenih vrijednosti, analizu i ocjenu uslova za ostvarivanje ciljeva zaštite i ocjenu stanja nacionalnog parka planom opredijele mjere zaštite, očuvanja, unapređivanja i korišćenja dobara nacionalnog parka i njihove ukupne valorizacije zasnovane na principu održivog razvoja. Plan upravljanja je strukturisan na sledeći način:



U uvodnom dijelu je dat pravni i planski osnov, cilj, metodološki pristup i odnos prema drugim planovima, programima, strategijama, konvencijama, direktivama i sl. U analizi postojećeg stanja dat je osvrt na prirodne vrijednosti i rijetkosti, stvorene vrijednosti, mjere zaštite, unapređivanja i očuvanja, analiza i ocjena uslova za ostvarivanje ciljeva zaštite, institucionalna struktura i ocjena stanja NP. U planskom dijelu dokumenta definisano je strateško opredeljenje i strateški ciljevi, sa posebnim akcentom na:

• zaštitu i unapređenje prirodnih vrijednosti • zaštitu i unapređenje stvorenih vrijednosti • unapređenje saradnje sa korisnicima parka • unapređenje saradnje sa inostranim i domaćim organizacijama i donatorima • unapređenje prekogranične saradnje • poboljšanje i unapređenje institucionalnih kapaciteta

Poseban osvrt dat je na:

• dinamiku i subjekte realizacije plana • finansijska sredstva za osvarivanje plana • ocjenu sprovođenja plana • smjernice i preporuke

1.4. ODNOS PREMA DRUGIM PLANOVIMA I PROGRAMIMA, STRATEGIJAMA, KONVENCIJAMA, DIREKTIVAMA I SL.

Pored direktnog uticaja i veze koja proizilazi iz Prostornog plana područja posebne namjene za Nacionalni park ''Durmitor'', Plan upravljanja respektuje opredeljenja definisana obavezujućim međunarodnim i domaćim planovima, strategijama, konvencijama i dr. a posebno:

• PPPPN Durmitorskog regiona • Prostorno urbanistički planovi (PUP) opština čije prostore pokriva Nacionalni park • Nacionalna strategija održivog razvoja koja uključuje ciljeve održivog razvoja

definisane kroz ekonomski razvoj, zaštitu životne sredine, upravljanje prirodnim resursima i društvenim razvojem

• Konvencija o zaštiti svjetske kulturne i prirodne baštine



• Konvencija o biološkom diverzitetu • Master planovi razvoja turizma (Politika i strategija razvoja turizma 2020) • Strategija razvoja šumarstva • Više dokumenata koji su doneseni u vezi razvoja turizma u središnjem i

sjevernom dijelu Crne Gore • Domaća zakonska regulativa koja tretira oblast zaštite i upravljanja životnom

sredinom

U skladu sa polaznim opredjeljenjima planom se ograničava korišćenje određenih prirodnih resursa i preduzimanja radnji što ima za osnovni cilj da se u mjeri mogućeg spriječe radnje koje mogu da naruše osnovna svojstva i osobine područja nacionalnog parka i kroz racionalno, strogo kontrolisano korišćenje prirodnih resursa, razvoj turizma, planiranjem i uređivanjem prostora omogući ukupna valorizacija i razvoj područja. Realizacija mjera zaštite, unapređivanja i korišćenja dobara predviđenih ovim planom, čija operacionalizacija i prioriteti se utvrđuju godišnjim programima upravljanja, u skladu sa zakonom, treba da vrše svi subjekti koji koriste dobra nacionalnog parka i oni čija djelatnost ugrožava prirodne, kulturne i ambijentalne vrijednosti područja zbog čega je isto proglašeno nacionalnim parkom.

U cilju realizacije predviđenih mjera neophodno je uspostavljati, u kontinuitetu, tijesnu saradnju sa sledećim subjektima:

• nadležnim ministarstvima, • zavodom za zaštitu prirode, • agencijom za zaštitu životne sredine, • zavodom za zaštitu spomenika kulture, • opštinama na čijoj se teritoriji prostire nacionalni park, • svim korisnicima prostora i resursa i subjektima koji vrše djelatnost na području

parka, sa UNESCO-om, M&B i drugim donatorima.



II ANALIZA POSTOJEĆEG STANJA

1. OSNOVNI PODACI O PARKU Durmitor je proglašen nacionalnim parkom Zakonom Narodne skupštine Crne Gore 6.8. 1952. godine (Sl. list NR Crne Gore, br.16-17/52). Nacionalni park, prema postojećem Prostornom planu posebne namjene, zahvata površinu od 33.400ha. Smješten na sjeverozapadu Crne Gore, Park obuhvata osnovni masiv Durmitora sa kanjonima Tare, Drage i Sušice i gornji dio kanjonske doline Grabovice i Komarnice. Osnovna odlika reljefa durmitorskog područja jeste prostrana visoravan na 1.500 m, koju usijecaju duboke kanjonske doline i sa koje se uzdižu impozantni planinski vrhovi, od kojih je 48 sa preko 2.000 m. Među njima je najveći Bobotov kuk sa 2.523 m. Ljepoti durmitorskog masiva posebnu draž daju 18 ledničkih jezera, nazvanih ''gorske oči'', na visinama iznad 1.500m. Najveće je Crno jezero.U blizini Crnog jezera nalaze se Zmijinje jezero, utonulo u stoljetnu smrčevo-jelovu šumu, i Barno jezero, u sredini prostranog tresetišta, okruženo sa svih strana četinarskom šumom. U nizu hidrografskih bisera Durmitora izdvajaju se: ljepotom i divljinom okruženja - Skrčka jezera, okovana ledom i snijegom do sredine jula - Zeleni vir i Modro jezero i uljuljkana usred nepreglednih livada - Vražje i Riblje jezero. Među najljepšim ukrasima Parka su i bistre, silovite rijeke koje su ovom području podarile velelepne kanjonske doline. Posebno impresionira rijeka Tara, kako ljepotom i pokretom svojih voda, tako i dubinom i pejzažom kanjona, čineći ga jednim od najljepših u svijetu. Sa svojom dubionom od 1300m kanjon Tare je drugi u svijetu, odmah nakon kanjona Kolorado. Po bogatstvu flore i faune, složenosti ekosistema, zastupljenosti preko 1.600 vrsta vaskularnih biljaka što predstavlja izuzetnu koncentraciju sa velikim brojem endemičnih i reliktnih vrsta, Durmitor predstavlja izuzetnu prirodnu vrijednost i trajnu inspiraciju naučnika i ljubitelja prirode. U sebi je unjedrio prave raritete prirode, kakve su i šume crnog bora na lokalitetu Crna poda čija grandiozna stabla, i do 50 m visine, odolijevaju vremenu punih 400 godina. Nacionalni park obiluje značajnim brojem spomenika kulture od antičkog perioda do najnovijeg doba. Najkarakterističniji su srednjevjekovni spomenici: razvaline gradova i utvrđenja, mostovi i karaule, nekropole sa stećcima i manastirski kompleksi u dolini rijeke Tare. Kao primjere etnološke baštine, važno je pomenuti tipove seoskih kuća, tzv. ''savardake'' i vodenice rasijane po katunima i durmitorskim potocima. Sva raskoš prirodnih ljepota, ambijentalnih i kulturnih vrijednosti Durmitora i rijeke Tare, preovladala je da se NP ''Durmitor'' uvrsti u spisak Svjetske kulturne i prirodne baštine, odlukom Međunarodnog komiteta za Svjetsku kulturnu i prirodnu baštinu, u Parizu 1980. godine, dok je rijeka Tara i njena kanjonska dolina, UNESCO-vim programom ''Čovjek i



biosfera'' 1977.godine uvrštena u svjetske ekološke rezerve biosfere.Topografska mapa NP “Durmitor” data je u prilogu broj1.

2. POLOŽAJ I GEOGRAFSKI USLOVI

Prostor Durmitora oivičen je sa sjevera i sjeverozapada kanjonom rijeke Tare, sa zapadne i jugozapadne dolinama Pive, Komarnice, Grabovice i Bukovice, dok istočnu i jugozapadnu stranu čini rijeka Bukovica uzvodno od ušća rijeke Tušinje kao i put na potezu Donja Bukovica-Vražje jezero, Njegovuđa i Đurđevića Tara. Položaj nacionalnog parka Durmitor u biogegrafskom pogledu pripada južno-dinarskom području i lociran je u sjevernom dijelu Crne Gore.

3. PRIRODNE VRIJEDNOSTI I RIJETKOSTI ( prikaz prirodnih resursa)

3.1. Reljef Prostor NP Durmitor i njegove zaštitne zone karakterišu izuzetne osobine reljefa, kakve se rijetko sreću kod nas i u svijetu. Ovaj prostor pripada sistemu dinarskih planina i njihov je reljefno najkompleksniji dio. Reljefni oblici su stvoreni prije svega tektonskim procesima u vrijeme oticanja Panonskog jezera kroz Đerdap, pa je Drina kao njegova pritoka, morala da usaglasi profil svog korita sa povlačenjem Panonskog jezera. Ovaj proces se uzvodno prenio i na njene sastavnice, Pivu i Taru i njihove pritoke. U vrijeme najvećeg izdizanja, ali uravnjivanja površi u eocenu i oligocenu, vršilo se i snažno osijecanje kanjona u krečnjačkom masivu. Sa ovim procesima odvijala se karstifikacija terena koja je bitno doprinijela izgledu reljefa i kraškoj hidrografiji. Zato što su vode brzo ponirale, nije došlo do spiranja i uobljavanja strana koje su ostale strme, a doline uske. Izdizanja je bilo i kasnije u miocenu i pliocenu, ali se taj proces odvijao postupno. I u tom periodu su stvorene konture jezersko-Pivske površi. Pored ovog faktora na reljef su uticali i raznovrstan geološki sastav i građa,te petrografski sastav zemljišta. U reljefu NP se izdvajaju planinski grebeni Durmitora, Sinjajevine, Pošćenske planine, Ljubišnje i Pivske planine, površi Jezera, Pive, Drobnjaka, Malocrnogorski plato i Nedajno-Kneževićka površ i kanjoni Tare, Sušice, Drage, Komarnice, Grabovice i klisure Vaškovske i Selačke rijeke.



3.2. Zemljište Zemljište u granicama NP Durmitor formirano je na osnovu pedogenetskih faktora, a najviše pod uticajem geološke podloge, reljefa, klime i vegetacije, što je uslovilo pojavu različitih tipova zemljišta po tipovima, osobinama i svojstvima. Shodno tome na ovom području izdvojeno je 14 sistemskih jedinica koje se mogu svrstati u dvije grupe: - crnice (buavice) na krečnjacima i krečnjačkim drobinama - smeđa zemljišta na silikatnim podlogama i mješavini silikata i krečnjaka Opšte osobine buavica su: visok sadržaj humusa, slabo kisjela do neutralna reakcija, odsustvo krečnjaka, vrlo dobre fizičke i hemijske osobine, ali im je zbog male dubine plodnost slaba. To su dakle vrlo plitka i izrazito humusna zemljišta, koja su zbog stjenovite podloge, nagiba terena, stalne erozije, većih količina padavina i posebnih hidroloških uslova na karstnom terenu podložna spiranju sa izraženijih reljefnih oblika. Smeđa zemljišta na prostoru NP Durmitor obrazovana su na pješčarima, škriljcima, flišu i na miješanom supstratu od krečnjaka sa poslojcima rožnaca na dodiru krečnjaka i silikatnih stijena. Ova zemljišta se prostiru na daleko manjim površinama nego buavice. Opšte osobine smeđih zemljišta su da je površinski sloj tamno smeđe boje, trošan i rastresit. Dublji horizon je smeđe boje, sa više gline i krupnim strukturnim agregatima, a sloj zemljišta prelazi u trošnu podlogu sa dosta zemljastog materijala. Dubine smeđih zemljišta su od 25 do 60 cm i uslovljena su istim činiocima kao i kod buavica.

3.3. Voda ( hidrografija)

Rijetko se gdje na svijetu može naći prostor sa toliko specifičnih i složenih hidrografskih karakteristika i hodroloških pojava i fenomana, kao što je Durmitor. Zbog takvih hidroloških pojava među naučnicima širom svijeta ovaj prostor je dobio epitet Crnogorski Eldorado. Prostor Durmitora krase rijeke Piva i Tara sa svojim pritokama i veliki broj glečerskih jezera i karstnih vrela, povremenih i stalnih izvora i drugih hidroloških i hidrogeoloških oblika i pojava od kojih mnoge imaju karakter pravih prirodnih fenomena. Posebnu specifičnost predstavljaju još u velikoj mjeri sačuvana glečerska jezera popularno nazvana ’’gorske oči’’, kao i manj broj vodnih akumulacija koje čine prelaz od jezera prema barama. Najznačajnije su Crno jezero (veliko i malo), Zmijnje, Pošćensko, Vražje, Riblje, Valovito, Modro, Barno, Škrčko (veliko i malo), Sušičko i dr. Na postanak ovih jezera uticala je geološka građa i karstna fluvijalna i glacijalana erozija. Efekti glacijacije uvećani karstnom i riječnom erozijom stvarali su brojne i specifične oblike i pojave koji su uslovili postojanje pojava i procesa karakterističnih za karstnu, riječnu i glečersku eroziju po kojima je prepoznatljiv duboki ljuti karst. To su prije svega škrape, vrtače, uvale, škripovi, dolovi, jame, pećine, ponore, karstne izdani dr. Bojenje voda u pojedinim ponorima na teritoriji parka otkrile su brojne hidrogeološke specifičnosti koje



su u rangu najvećih hidrogeoloških fenomena i koje su u velikoj mjeri uticale za nominaciju ovog područja u svjetski rezervat biosfere i prirodnu baštinu UNESCO-a.

3.4. Vazduh Vazduh, kao klimatološki parametar, na ovom području ima odlike nezagađenosti. Takve odlike sačuvao je zahvaljujući malom stepenu urbanizacije okolnog prostora, ne postojanju postrojenja sa štetnim izduvnim gasovima, i relativno maloj frekvenciji saobraćaja u prostoru. Njegova ’’čistoća’’ uslovila je dolazak velikog broja posjetilaca, naročito tokom ljetnje turističke sezone. Srednja godišnja relativna vlažnost vazduha je 75-80%. U dolini Tare je nešto niža, i iznosi 55-60%, a u planinskom dijelu NP Durmitor je oko 60-70%. Najveća izmjerena vlažnost je u vegetacionom periodu (april-septembar) 75-80%, a u januaru i do 85%.

3.5. Klima NP ’’Durmitor’’ i region Durmitora u širem smislu je male površine u odnosu na uobičajene klimatske cjeline srednjih razmjera. Međutim u meteološkom smislu ovaj prostor raspolaže sa meteo fenomenima veoma širokog opsega. Sobzirom na orografske karakteristike Durmitorskog masiva, ovdje vlada surova visoko-planinska klima, sa elementima župske klime izraženih u dolini rijeke Tare, naročito tokom ljetnjih mjeseci. U prethodnom petogodišnjem periodu mjereni su određeni klimatološki parametri na mjernoj stanici na Žabljaku, kao što su: srednje mjesečne i godišnje temperature vazduha, količine padavina, ukupan broj sati sijanja sunca i relativna vlažnost vazduha. Apsolutna maksimalna temperatura vazduha zabilježena je u avgustu 2007. godine, i iznosila je 32,4 C, dok je najniža zabiležena u januaru 2006. godine, i iznosila je -24, 4 C. Najveći broj sunčanih sati zabilježen je 2006. godine, i iznosio je maksimalnih 2075 časova ukupno, dok je maksimalna visina sniježnog pokrivača zabilježena u februaru mjesecu 2005. godine, i iznosila je rekordnih 230cm. Ovi podaci jasno pokazuju klimatske odlike Durmitorskog područja, i treba ih koristiti kao važne indikatore u kreiranju turističkih tokova, i svih drugih mjera iz oblasti unapređenja i upravljanja prostorom Parka.

3.6. Pejzaž Nacionalni park „ Durmitor“ je upisan u Listu svjetske prirodne i kulturne baštine izmedju ostalog i zbog izuzetnih vrijednosti univerzalnog karaktera, kako sa estetskog tako i sa naučnog gledišta . Veoma dinamičan i složen pejzaž visoke vrijednosti bio je jedan od odlučujućih kriterijuma prilikom vrednovanja ovog prostora.



U formiranju karakteristične slike predjela najveći značaj imaju geomorfološke, hidrografske, klimatske i vegetacijske karakteristike. U raznovrsnom pejzažu Nacionalnog parka„ Durmitor“ izdvojeno je šest tipova pejzaža i to: močvarni, brdski, mezofilni, planinski, visokoplaninski i antropogeni tip. Tipizacija se bazira na fizičkogeografsko-ekološkim karakteristikama prostora pri cemu je poseban naglasak dat karakteristikama vegetacije .

• močvarni tip, karakterističan za priobalne dijelove planinskih jezera, naročito u ljetnjem periodu zbog poniranja njihovih voda i vremenki smanjenog dotoka; kod pojedinih jezera usled procesa eutrofikacije dolazi do bujanja močvarne vegetacije i postepenog pretvaranja u močvare-naprimjer Barno jezero

• brdski tip, obuhvata prostor blažih padina i terasa u kanjonu Tare sa termofilnom

• mezofilni tip, obuhvata zone pod brdskom i subalpskom vegetacijom, odnosno

pod livadama i pašnjacima; ovo je najkarakterističniji tip pejzaža u Parku

• planinski tip, obuhvata više subalpske zone široko rasprostranjenih livada

kosanica, pašnjaka, mozaično rasporedjenih šumskih kompleksa četinarske vegetacije kao i stočarske katune

• visokoplaninski tip, obuhvata prostore planinskih vrhova i litica i uglavnom se

poklapa sa zonom gornje šumske granice- bor krivulj.

• antropogeni tip, kao rezultat ljudskog djelovanja u prirodi kao što su manja

naselja razbijenog tipa, putevi, staze, žičare, planinski domovi, odmarališta, vidikovci.

Na očuvanje i unapredjenje pejzažnih vrijednosti obavezuju nas dva kriterijuma:

• Nacionalni kriterijum: Raznovrstan,mozaičan i dinamičan pejzaž predstavlja posebnu vrijednost I specifičnost Nacionalnog parka „Durmitora“.Pejzažne vrijednosti su jedno od temeljnih svojstava Parka i obezbjeđuju ostvarivanje estetske funkcije.

• Međunarodni kriterijum : Nacionalni park “Durmitor”je 1980.godine upisan u UNESCO-vu Listu svjetske prirodne baštine(World Heritage List ) zbog svojih izuzetnih prirodnih vrijednosti univerzalnog karaktera kako sa estetske tako i sa



naučne tačke gledišta. Nesumljivo da je veoma složen i dinamičan pejzaž , visoke estetske vrijednosti , bio jedan od odlučujućih kriterijuma prilikom vrednovanja ovog područja i donošenje odluke o upisu.

3.7. Flora-vegetacija

Durmitor, kao najviša planina Dinarida, predstavlja jedan od centara razvoja balkanske, posebno dinarske flore, sa predstavnicima alpskih i alpsko-arktičkih flornih elemenata, a na južnim padinama, naročito u kanjonskim dolinama sreću se submediteranski, čak i mediteranski florni elementi, dok tresetišta nekih jezera predstavljaju enklave karakteristične za sibirske tajge. Odlikuje se izuzetno bogatom i raznovrsnom vaskularnom florom od preko 1300 vrsta i predstavlja jedan je od najznačajnijih refugijalnih centara arkto-tercijarne visokoplaninske flore. Konfiguracija terena i veličina masiva uslovili su formiranje raznovrsnog vegetacijskog pokrivača, predstavljenog brojnim biljnim zajednicama šumske vegetacije, planinskih livada, pašnjaka, pukotina stijena, kamenjara, sipara, snježanika, tresava, slatkovodnih ekosistema i dr. U visinskoj razlici od skoro 2000 m, od dna kanjona do planinskih vrhova, smjenjuju se gotovo sve klimatogene šumske zajednice, od mediteransko-montanih termofilnih šuma sa grabom i iznad sa mezijskom bukvom, preko montanih bukovih i bukvo-jelovih šuma, ekosistema tamnih četinarskih šuma i subalpskih šuma mezijske bukve i planinskog javora, do klekovine krivulja, koji gradi gornju šumsku granicu do 2200mnv. Iznad se razvija alpijska vegetacija planinskih rudina, stijena, točila i snježanika. Šume na području NP ‘’Durmitor’’ zauzimaju relativno malu površinu (visoke šume 8%, izdanačke 2%, šikare i šibljaci 13%), ali su neke od njih rariteti prirode, izuzetne biološke vrijednosti, kao što su šume crnog bora na lokalitetu Crna poda; ili reliktno glacijalna zajednica smrče i bijelog bora Piceto Pinetum silvestris; dok je balkanski subendemit i reliktni bor munika Pinus heldreichii izuzetno rijedak, predstavljen malobrojnim stablima na lokalitetu Žuta greda i u kanjonu rijeke Tare, gdje se spušta i do 600 mnv na južnim ekspozicijama. Izuzetno su značajni ekosistemi planinskih i visokoplaninskih tresava glacijalnih jezera, kao što je Barno, u kojima nalazimo reliktne borealne vrste. Nalazimo ih i u tamnim četinarskim šumama, a potiču iz dalekih tajgi, odakle su dospjele tokom poslednjeg ledenog doba, a danas egzistiraju kao glacijalni relikti. Na nadmorskim visinama, gdje oštra planinska klima ne dopušta opstanak ni najotpornijem drveću, razvijaja se alpijska vegetacija planinskih rudina, stijena, sipara, točila i snježanika. Grade ih brojne zajednice, različitog flornog sastava sa arktičko-alpijskim predstavnicima, najčešće busenastog, puzećeg ili jastučastog habitusa, prilagođenog ekstremnim uslovima staništa. Visokoplaninska područja i kanjonske litice, kao centri očuvanja drevne tercijerne i glacijalne flore, karakterišu se brojnošću endemičnih vrsta i rodova. Po dosadašnjim podacima, od 1325 vrsta vaskularne flore Durmitora i okolnih kanjona, 122 su visokoplaninski endemiti, što je 77% ukupne endemične flore područja.



Dok su visokoplaninski djelovi masiva, njegovi cirkovi, snježanici i rudine, danas refugijalni prostor glacijalnoj flori alpskog i arktičkog porijekla, refugijalni značaj kanjona i klisura je u očuvanju drevnih mediteranskih vrsta i rodova kao što su Amphoricarpus, Moltkea, Saxifraga, Aquilegia, Daphne itd. Među brojnijim balkanskim i dinarskim endemima, značajno je prisustvo lokalnih crnogorskih endema. Osobenost izuzetno bogate flore ovog Nacionalnog parka čini i oko 400 vrsta ljekovitog bilja. Pored toga što se već decenijama nalaze na UNESKO listi zaštičenih područja, Durmitor i kanjon Tare identifikovani su i kao IPA područja (Important Plant Area) – značajna za očuvanje rijetkih, endemičnih i ugroženih biljnih vrsta. Time se ovim vrstama i njihovim staništima daje međunarodni značaj u očuvanju genofonda i ukupnog biljnog diverziteta. 3.7.1. Šume

Šume u nacionalnim parkovima su šume posebne namjene. Šume posebne namjene su šume koje predstavljaju naročite prirodne vrijednosti i prvenstveno su namijenjene za naučna istraživanja i nastavu, oporavak, odmor i rekreaciju, i dr. Dakle, šume u nacionalnim parkovima su šume u kojima se prvenstveno ističu opštekorisne funkcije šuma. Funkcije šuma sa posebnom namjenom možemo podijeliti na: ekološku, socijalnu i proizvodnu. Ekološka funkcija se odnosi na uticaj šume na uslove staništa i unapređenje drugih ekosistema koji su u vezi sa šumskim ekosistemima, zaštitu voda, zemljišta, klime i dr. Socijalna funkcija se odnosi na ’’korišćenje’’ šuma u smislu turističkih aktivnosti, rekreaciju, obrazovanje, edukaciju, zdravlje i sl. Proizvodna funcija se odnosi prevashodno na korišćenje sporednih šumskih proizvoda, bogastvo faune i sl. Od ukupne površine na kojoj se prostite NP "Durmitor" (340 ), 8% otpada na visoke šume, izdanačke zauzimaju 2 %, a 13% površine pokrivaju šibljaci.

2km

Bogastvo biljnih zajednica je veoma izražena iz razloga što se Park rasprostire na nadmorskim visinama od 500 do 2500m mnv. Na najnižim položajima u kanjonu Tare i Sušice zastupljene su termofilne zajednice bjelograbića (Carpinus orientalis) i cera (Querceto-conferte cerris) u kojima se nalaze mnogi submediteranski florni elementi. U ovoj flornoj jedinici se nalazi šuma crnog bora (Pinetum nigrae), zatim zajednica brdske bukve (Fagetum montanum), čime se završava kanjonska zona Parka. Šumske zajednice crnog bora i brdske bukve imaju i privredni značaj. Na platou masiva Durmitor najrasprostranjenije su zajednice mješovite šume jele i smrče (Piceto-Abietum) sa četiri subasocijacije. Nešto manje je zastupljena zajednica sa bijelim borom (Pineto-Piceto-Abietum) i lokaliteti sa bukvom (Fageto-Piceto-Abietum). U višim dijelovima šumskog pojasa javlja se subalpski tip smrčeve šume (Picetum-Fagetum subalpinum mughi), a na gornjoj granici je vegetacija bora krivulja (Pinetum mughi). U flori Durmitora je zabilježeno 18 balkanskih endemskih vrsta, od čega Acer heldreichii i Pinus heldreichii pripadaju šumskim vrstama drveća. Kao reliktne vrste od šumskih



vrsta su zabilježene Pinus muhgi, Salix grandifolia, Acer visiani, Pinus heldreichii, Acer heldreichi i Taxus baccata. Osnovi upravljanja šumama je da se trajno obezbijede i unaprijede osnovne funkcije Parka. Da bi se funkcije zadovoljile treba upravljati tako da one budu trajne, da se trajno obnavljaju, da budu zdrave i očuvane, jednom riječi, da taj šumski ekosistem bude u potpunoj funkcionalnoj i ekološkoj ravnoteži. 3.7.1.1. Režimi zaštite

Režimi definisani prostorno planskom regulativom, definišu i način upravljanja šumskim ekosistemima po zonama. Zone zaštite su podijeljene na tri stepena zaštite (I, II i III zona), a svaki stepen sadrži skup mjera različitog karaktera i nivoa zaštite. U I zoni zaštite zabranjuje se svako korišćenje šume osim u naučno istraživanje, istraživačka edukacija, unapređenje i uređenje prirode i prirodnih vrijednosti po posebnim programima. Osim naučno-istraživačkog rada izuzetno se mogu odobriti aktivnosti na suzbijanju šteta i oboljenja biljnog i životinjskog svijeta. U ovoj zoni su definisani rezervati prirode, a to su: Crna poda, Mlinski potok, Barno jezero sa okolinom, Zabojsko jezero sa najužom okolinom, Sliv Škrčkih jezera, Sušičko jezero sa okolinom i Vjetrena brda. U ovu zonu spadaju i šume zaštitne zemljišta i voda. Ove sastojine, za zaštitu zemljišta i voda, se njeguju prema opštim pravilima njege šuma sa prioritetom protiverozione i vodozaštitne funkcije šuma. U II zoni zaštite se ukazuje na sve izuzetno očuvane sastojine bez obzira na njihovu veličinu, izmijenjenosti primarnog sastava i pripadnosti šumskoj zajednici. U njima su dozvoljene sanitarne mjere, liječenje oboljelih stabala, izvlačenje izvala i vjetroloma i otvaranje šumskih puteva. U ovim sastojinama se propisuje njega prema opštim pravilima za njegu sjemenskih objekata, uz odabir stabala kandidata za buduće spomenike prirode i sl. Dakle, dozvoljava se ograničeno i strogo kontrolisano korišćenje koje može da omogući unapređenje stanja ili prezentaciju bez posledica. Ova zona zauzima sledeće dijelove Parka i to: Kanjonsku dolinu Tare (izuzimajući rezervate Crna poda i Zabojsko jezero i naselja Tepca, Lever i Đuđevića Tara, Gornju i Donju Dobrilovinu i dr.), prostor od kanjona Tare, masiv Durmitora do Sedla i Boljskih greda, prostor od Jablan jezera do Crnog jezera (izuzimajući rezervat Mlinski potok i naselja Virak, Razvšje i dr). U III zoni zaštite su definisana područja van I i II zone zaštite. Ova zona ima funkciju zaštite, u nešto blažem obliku, ali sa ciljem zaštite I i II zone od neposrednog uticaja. U ovoj zoni se štite pejzažno-ambijentalne i estecke vrijednosti. U ovu zonu spadaju seoska naselja: Crna Gora, Tepca, Bosača, Razvršje, Lever i Đurđevića tara, Gornja i donja Dobrilovina, Rasova, Bogomolje, Brajkovača, Premćani i Rudinica, Virak, Motički Gaj, Pašina voda, Javorje



(Mapa sa rasporedom zona zaštite se nalazi u Prilogu br. 2.)

3.7.1.2. Namjena površina

Šume i šumski ekosistemi po zastupljenosti i značaju predstavljaju najznačajniji prirodni potencijal područja Nacionalnog parka ’’Durmitor’’. Šume u Parku su podijeljeni prema određenim kategorijama koje su detaljnije izdefinisane u Prostornom planu posebne namjene. Prema tome, šume se prema značaju dijele u sledeće kategorije: 1. Šume pod strogom zaštitom su šume sa izuzetnom prirodnom vrijednosti koje se prema režimu zaštite dijele na stroge prirodne rezervate i prirodne rezervate posebne zaštite. U ova područja spadaju prvenstveno šumski rezervati i to Mlinski potok, Crna poda i Sušica, kao i šumski kompleski u najužoj okolini Zabojskog jezera. 2. Zaštitne šume su šume u funkciji zaštite zemljišta, izvorišta voda, zaštite tla od erozije i degradacije i očuvanja izvorne originalnosti i estecke vrijednosti pejzaža određenih dijelova Parka. U ovu kategoriju spadaju strogo zaštitne šume i zaštitne šume. Ove šume se nalaze na području oko Crnog i Zminjeg jezera. 3. Park šume su šumski kompleksi van obuhvata rezervata, a u blizinu urbanih zona, predstavljaju zaštitne šume sa liberalnijom zaštitom. Imaju za cilj zadovoljenje potreba posjetioca, pasivni i aktivni odmor i rekreaciju. 4. Šume sa mješovitom zaštitom su područja izvan navedenih kategorija šuma koje imaju, pored estetskih, pejzažnih i drugih opštekorisnih funkcija i ekonomski zančaj, a sve u cilju sprovođenja uzgojnih zahvata u šumama. U cilju operativnijeg upravljanja šumama u nacionalnom parku ’’Durmitor’’, zbog prostorne rasprostranjenosti šumskih ekosistema, područje Parka se dijeli na prostorne cjeline koje pokrivaju šume u parku van I zone zaštite - rezervati. Prema tome, šume Parka su podijeljene u četiri prostorne cjeline, a nalaze se van rezervata su: - Žabljak I 1 300 ha - Durmitor-Sušica 572 ha - Gornja Tara i 3 717 ha - Donja Tara 3 658 ha U definisanim prostornim cjelinama, radi operativnijeg rada, detaljnije se razrađuju mjere i zadaci u cilju održavanja i unapređenja zatečenog stanja šuma. Definisanje ciljeva i mjera je potrebno konkretizovati, za period od pet godina. Prostorne cjeline predstavljaju područja po kojima se detaljnije, u jednogodišnjim programima upravljanja,



razrađuju aktivnosti i mjere. Prostorne cjeline obuhvataju šume u državnoj i privatnoj svojini. (Mapa zoniranja i rasprostranjenja prostornih cjelina se nalzi u Prilogu br. 3)

3.7.1.3. Stanje šuma u rezervatima

Crna poda Prašuma Crna poda predstavlja prašumu crnog bora nastalu poslije požara na staništu bukve, starosti oko 500 godina. Površina je ekološki heterogena. Na površini prašume se nalaze sledeće vrste drveća : crni bor, bukva, javor, bijeli jasen, cer, mlječ, brekinja, kljen, lipa, lijeska, glog, drijen, svib, vrba, jasika, divlja trešnja, rijetko u podmlatku smrča i jela. Sa južne strane se površina nalazi iznad velikih strmih staništa crnog bora i ostrije. Prašuma Crna poda predstavlja veoma dobar primjer nastanka i evolucije sastojine crnog bora na staništima mezofilnih vrsta. Razvoj ovih sastojina počinje nastankom crnoborove sastojine, da bi evolucija tekla ponovnim naseljavanjem primarne vegetacije, privremenim nastankom dvospratnih mješovitih sastojina crnog bora sa primarnim vrstama u donjem spratu, da bi krajnja faza bila uspostavljanje primarne zajednice koja je požarom bila uklonjena. Crni bor na ovoj površini predstavlja planetarnu vrijednost, sa najvećom visinom u Evropi (51,1m izmjeren geodetskim instrumentom), debljinom od 147 cm i zapreminom na oglednom polju br. I 1444,9 /ha, crni bor i bukva, javor i ostale vrste 207,7 /ha, ili ukupno 1645,6 /ha, što je najveća zapremina po hektru izmjerena u Evropi. Poseban kuriozitet je pojava dva moćna stabla cera koje svakako treba zaštititi i osigurati mali genetski arhiv ove vrste. U prašumi Crna poda izvršeno je detaljno inventarisanje, da bi se utvrdio fond crnog bora. Ukupan broj stabala crnog bora iznosi 1368.

3m 3m3m

Prije više od trideset godina započet je ogled na obnavljanju Crnih poda na manjoj površini, na kojoj se sada nalazi letvenjak bukve, ali i plemenitih vrsta na malim površinama. tako se na južnom rubu, ispod sipara, a u većoj vrtači, nalazi veoma vrijedan latvenjak javora i bijelog jasena koji, svakako treba zaštititi od zasjene debelih bukovih stabala, obilježavanjem stalne naučne površine i izvođenjem čišćenja u sastojini. Jedna od najugroženijih vrsta u kanjonu Tare je crni bor na lokalitetu Crna Poda (pregledom konstatovano da je skoro 40% stabala zaraženo i u različitom stepenu zahvaćeno destrukcijom i truleži, najviše štete je pričinjeno na prestarelim stablima). U sastojinama bukve na lokalitetima Crna Poda konstatovane su brojne parazitske i saprofitske gljive. Na lokalitetu Crna Poda na bukvi su identifikovane sljedeće gljive: Nectria coccinea i Nectria galligena, dok je kod crnog bora uočena: Phellinus pinii. Od štetnih insekatskih vrsta najčešće se javljaju sekundarne insekatske vrste iz familije podkornjaka (Fam. Scolyitidae). Kanjon Sušice



Kanjon Sušice je Prostornim planom namjenski uvršten u I zonu zaštite, zbog vrijednosti ekosistema i posebnih vrijednosti flore i vegetacije. U ovaj rezervat spada prostor od Škrčkih jezera, Skakala, Sušičko jezero, kanjon Sušice do rijeke Tare, površine od 2 360 ha. U odnosu na šumske zajednice i zatečeno stanje postoje brojni problemi uslovljeni dosadašnjim korišćenjem ovih šuma. Veoma je značajno da se većina vrsta drveća obilno podmlađuje. Naročito je obilno obnavljanje bukve, djelimično jele, osjetno manje smrče, dok se javor podmlađuje i u jakom sklopu. Bijeli jasen se obnavlja pretežno na rubovima, kao i planinski brijest. Najvrijedniji dio predstavljaju manje grupe stabala javora, koji predstavlja pravi prirodni arhiv ove vrste, te ga treba njegovati kao izvor genetskog materijala. Relativno veliki broj stabala javora je izuzetnih visina i debljina. Manjim dijelom inventar javora je starosti 50 - tak godina, dok je većim dijelom velikih starosti. Istraživana sastojina bukve predstavlja relativno očuvanu prašumu, sa nedovoljnim učešćem javora, potpunim odsustvom bijelog jasena i planinskog brijesta. Broj stabala bukve ispod taksativne granice je oko 270 komada po hektru. Odnosi broj stabala ukazuju na predstojeću razgradnju, ako se procesi prepuste spontanom razvoju. Izravnate visine u najjačim stepenima od samo 27 m, ukazuju na nizak bonitet zbog čega ova prašuma bukve trenutno nema velikog značaja za zaštitu genetskog fonda, niti predstavlja posebnu vrijednost. Optimalna mjera budućeg postupka je ukloniti predrast bukve i poslije nekoliko godina obnoviti sastojinu sadašnim obilnim podmladkom. Tek tada se ova površina može prepustiti spontanom razvoju, jer je sadašnji inventar bukve samo ostatak nekadašnje prašume. U kanjonu Sušice lišćarske vrste su najčešće ugrožene od sledećih parazitskih vrsta: Fomes fomentarius, Ustulina deusta i Diatrype disciformis. Mlinski potok Rezervat Mlinski potok je prašuma jele i smrče sa primjesom bukve u gornjem dijelu iznad 1 600 mnv. Ovaj prašumski rezervat se nalazi u neposrednoj blizini Zminjeg jezera i prostire se na površini od 10 ha. Zbog svoje male površine zdrastveno stanje šuma ovog prostora se ne može sagledati odvojeno od okolnih šumskih kompleksa, a o kojima će biti riječi u narednom pregledu stanja šuma van zona stroge zaštite. 3.7.1.4. Stanje šuma van rezervata

Propadanje i fiziološko slabljejne šumskih ekosistema ne nastaje od jednog štetnog faktora, već nastaju usljed više štetnih faktora antropogene, abiotičke i biotičke prirode. Sve štetne faktore koji se javljaju u ovim šumama možemo grupisati u tri kategorije: 1) faktori koji se mjerama upravljanja ne mogu kontrolisati (ovdje spadaju brojni nepovoljni faktori koji narušavaju uslove za opstanak šumskih ekosistema, kao što su promjena klime, opadanje kvaliteta vazduha, vode i zemljišta i dr.); 2) faktori koji se mogu kontrolisati neposrednim mjerama njege (ovdje prvenstveno spadaju faktori koji preko



uzgojnih mera obezbjeđuju pravilnu izgrađenost i stabilnost šumskih ekosistema) i 3) faktori koji se mjerama zaštite mogu kontrolisati (ovdje spadaju prije svega patogene gljive, štetni insekti, glodari i sl., tj. biotički faktori, koji se direktnim mjerama zaštite mogu držati na nivou koji neće prouzrokovati ozbiljna oštećenja). Među abiotičkim faktorima na prvo mjesto dolaze aero-zagađenja i uticaj nepovoljnih klimatskih i edafskih faktora. Prekinuta su istraživanja o prisustvu određenih hemijskih elemenata u zemljištu, asimilacionim organima, atmosferskim padavinama, kao i drugih elemanta (pH) važnih za analiziranje i utvrđivanje zdrastvenog stanja šuma. U abiotičke faktore ubrajamo sve one poremećaje i oštećenja koja nastaju kod biljaka pod uticajem nepovoljnih klimatskih i edafskih faktora. Ova oštećenja su uzrokovana :

• suviše niskom ili suviše visokom temperatutom; • nedostatkom ili prevelikom vlagom zemljišta; • nedostatkom ili prevelikom svjetlošću; • aerozagađenjem; • nedostatkom hranjljivih elemenata u zemljištu; • prevelikom kiselosti ili bazičnosti zemljišta; • mineralnom toksičnosti; • mehaničkim dejstvom vjetra, snijega, grada, groma i sl.

Među štetnim abiotičkim faktorima na području Nacionalnog Parka Durmitor, značajno mjesto zauzima štetno dejstvo snijega i vjetra u toku zimskih mjeseci. Tokom zimskih mjeseci, nataloženi snijeg na granama drveća, usled niskih temperatura se smrzava na drveću i ostaje čvrsto vezan za grane i stablo do proljećnih mjeseci. Nataloženi smrznuti snijeg uvećava ukupnu masu stabla i opterećuje korijenov sistem i same grane stabla. Takva stabla, usled dejstva vjetra, predstavljaju idealan materijal za izvaljivanje kompletnog stabla ili lomljenje vršnih dijelova stabla. Štetno djelovanje vjetra se ogleda najčešće u izvaljivanju kompletnih stabala ili čak grupe stabala, zavisno od jačine i inteziteta vjetra, sklopa i sastava šume ili drugih edafskih i biotičkih faktora. Požari kao elementi ulančavanja antropogenih i abiotičkih faktora predstavljaju jedan od najvećih štetnih činioca u pustošenju i uništavanju šuma. Ovom problemu je potrebno posvetiti posebnu pažnju u cilju predohrane pojave požara. Stalnim nadzorom, praćenjem i koncetrisanjem pažnje na određena područja u većoj mjeri će spriječiti izbijanje i razvijanje požara. Štete od požara su do sada prouzrokovale velike ekološke i materijalne gubitke u pojedinim šumskim kompleksima i kontaktnim zonama Nacionalnog parka. Šume koje su veoma ugrožene požarom su: šumska zona Crnog i Barnog jezera, sliv Mlinskog potoka, zona oko Zabojskog jezera, Crna Poda, desna kanjonska dolina Tare i sliv Sušice. Na području Parka konstatovano je više štetnih uticaja na šume od strane čovjeka i to prvestveno od mjesnog stanovništva, turista i prolaznika, a to su: bespravne sječe, oštećenje pojedinih stabala, štete od požara i šumska paša. Među biotičkim faktorima važno mjesto zauzimaju patogene gljive koje prouzrokuju bolesti i pričinjavaju velike štete u šumama Parka ili predstavljaju potencijalnu opasnost da se u budućnosti jave u epifitocijama.



Prema značaju sve parazitne gljive možemo grupisati u 3 kategorije. Prva grupa su gljive koje se veoma često javljaju, konstatovane su u svim sastojinama smrče i pričinjavaju ozbiljne ekonomske štete, a tu spadaju Heterobasidion annosum, Armillaria ostoyae i Fomitopsis pinicola. Druga grupa su gljive koje se često javljaju i ponekad pogotovu na mlađim stablima mogu prouzrokovati štete, a tu spadaju Lirula macrospora, Lophodermium piceae, Herpotrichia juniperi, Tiarosporela parca i Chrysomyxa abietis. Treća grupa su gljive koje se ređe javljaju ili ne pričinjavaju ozbiljnije štete, a tu spadaju Gremmeniella abietina (mada se na smrči ponaša kao parazit slabosti na crnom boru izaziva vrlo ozbiljno obolenja pa je zbog toga stavljena na spisak karantinskih bolesti), Lachnellula occidentalis, Rhizosphaera kalkhoffii, Rustremia bulgaroides (česta na šišaricama smrče), Phomopsis conorum, Grovesiella abieticola, Gloephyllum sepiarium i G. abietinum. Takođe treba napomenuti da su na cijelom prostoru Parka gdje su zabilježene sastojine jela i smrča najviše ugrožene od patogene gljive Heterobasidion annosum. Ova gljiva pričinjava daleko najveće štete ne samo u sastojinama smrče, nego takođe i u sastojinama jele. Napada stabla svih doba starosti. Prouzrokuje trulež korena i centralnog dela stabla i u završnoj fazi sušenje stabala. Trulež često može da se od korena širi kroz centralni deo stabla do visine od 20 metara. Usled truleži korena, veliki broj stabala se u toku zime izvaljuje (snego i vjetro izvale). U mladim sastojinama smrče prvi simptom zaraze je hloroza i osipanje četina, a zatim u samoj osnovi stabala zapaža se izliv smole. U propadanju stabala učestvuju i drugi štetni biotički faktori, npr. potkornjaci. Mada štetni insekti u šumama NP Durmitor pričinjavaju znatno manje štete u odnosu na patogene gljive, ipak ne traba ih potpuno zanemariti. Međutim konstatovane su i neke insekatske vrste koje se ponašaju i kao primarne štetočine (npr. Rhyacionia buoliana koja izaziva krivljenje izbojaka bora, Cryptococcus fagisuga - koja zajedno sa gljivom Nectria coccinea izaziva "bolest kore bukve" , Chermes spp. i dr,). Na prostoru Parka najbrojnije su vrste insekata iz porodice podkornjaka (Scolytidae). Kako se pretežno ove vrste javljaju kao sekundarne štetočine, tako se ne smiju zanemariti jer pod povoljnim uslovima vrlo lako mogu preći u primarne štetočine. Šumskim ekosistemima, pod uticajem svih navedenih negativnih faktora (antropogenih, abiotičkih i biotičkih faktiora), ima za posleducu povoljne i nepovoljne tokove razvoja šuma u Parku. U tom smislu naročito izdvajamo sledeća stanja šumskih ekosistema: • Nastanak gustih sastojina u kojima je došlo do drastične redukcije kruna, smanjenja njihovog asimilacionog i prirasnog potencijala, kao i opšte vitalnosti sastojina, • Velike nesrazmjere visinskog i debljinskog prirasta i nastanka stabla velikog stepena vitkosti i nedovoljne otpornosti na negativne uticaje iz spoljne sredine: vjetroloma, ledoloma i snjegoloma, kao i izvaljivanje. Ovakvo stanje šuma su odlika šumskih kompleksa u prostornoj cjelini Žabljak I i Durmitor-Sušica. • Dejstvom negativnih faktora sredine dovodi do propadanja određenih stabala u sastojinama koja umanjuju opšte zdravstveno stanje, te postaju moguć izvor zaraza, pogodan materijal za prenamnoženje štetnih činioca i umanjenjem drugih funkcije šuma. Ovaj oštećeni ili oboljeli materijal nije poželjan u stabilnim i zdravim sastojinama izuzev u



slučajevima kada služi kao mjesta opstanaka nekih vrsta od diverzitetskog značaja. Sanitarnim mjerama je potrebno ukloniti nepoželjna stabla koja mogu uticati na nesmetan i prirodan razvoj šumskih ekosistema. Nepoželjni šumski inventar su stabla koja su: oštećena od snijega (snjegolomi), vjetra (izvala i lomovi), štetnih insekata (najčešće podkornjaci), oboljenja od infektivnih bolesti (primarne patogene gljive), oštećenja nastala od antropogenih faktora (prelomi, oštećenja kore i sl.), kao i stabla koja svojim prisustvom ugrožavaju druga okolna stabla, boljih fizioloških osobina i prijete njihovom propadanju. • Neželjenim razvojem predominantnih i dominantnih stabala javlja se podmladak nezadovoljavajućeg kvaliteta. U sastojinama sa određenim režimom zaštite dozvoljene su određene uzgojne i mjere njege koje bi uticale na proces prirodnog obnavljanja šume. Ovakvi oblici šumskih ekosistema su karakteristične za prostornu cjelinu Žabljak I. Sanitarne, sanitarno-uzgojne i sječe njege u šumama sa posebnom namjenom, čak i u najstrožije zaštićenim površinama, su usmjerene na zaštitu šuma. Odsustvom mjera njege podmladak najčešće ostaje u zasjeni i njegov dalji razvoj se dovodi u pitanje. • Na određenim lokalitetima je konstatovana pojava podmlatka lišćarskih vrsta u jednodobnim visokim četinarskim sastojinama. Šumski kompleksi Žabljak I i Durmitor-Sušica su prepoznati po ovakvim strukturnim oblicima sastojina. Dakle, u šumskim sastojinama se spontano javljaju pojedinačni primjerci ili mala jezgra podmatka bukve. Ova pojava iziskuje aktivnosti u cilju oslobađanja ili pomaganje razvoja podmladka. Mjere njege i uzgojne mjere malih inteziteta u nacionalnim parkovima se sprovode isključivo u cilju pomaganja već započetih procesa prirodnog obnavljanja. Oslobađanje podmadka unapređuje opšte zdravstveno stanje šuma i strukturni oblik, kao i unapređenje stanišnih i ekoloških odlika četinarskih sastojina. • Na cijelom prostoru Parka javljaju se podmladna jezgra sa visokim obrastom koji negativno utiče na razvoj podmladka i prirodne obnove šuma. Kao što smo predhodno napomenuli, malim intezitetom mjera njege se može pomoći prirodne procese obnavljanja sastojina sa posebnom namjenom. • U šumskim područjima kroz koje prolaze turističke staze sporadično se pojavljuju ostaci od mjera zaštite tj. ’’gomile’’ formirane uspostavljanjem šumskog reda, koje umanjuju ambijentalno-estecku funkciju šuma. U neposrednoj blizini turističkih staza primjećuje se odsustvo sanacionih aktivnosti u cilju unapređenja ambijentalno-estecke funkcije šuma. • Nedostatak kontinuiranog praćenja odlika šumskih ekosistema (zdrastveno stanje šuma, prisutnost polutanata i drugih štetnih abiotičkih faktora u zemljištu i asimilacionim organima, prisustvo negativnih stanišnih uslova, uticaja budućih pritisaka i prijetnji na šumu i dr.), umanjuje mogućnost blagovremenog reagovanja na buduće negativne posledice na šume. • Nedostatak upućenosti i edukacije okolnog stanovništva i turističkih posjetioca o vrijednostima, značaju i očuvanju šumskih ekosistema u Nacionaom parku ’’Durmitor’’, ističe nedovoljno obrađenu ovu funkciju kao preventivnu mjeru zaštite šuma. • Nedovolja naučno-istraživačka djelatnost po pitanju svih odlika šumskih ekosistema. U proteklom periodu ’’tretiranje’’ šuma naučno-istraživačkom djelatnošću je bila po vremenu i polju istraživanja sporadično primjenjivano. Postoji veliki broj



istraživačkih domena koja su ili prekinuta ili nedovolno istražena. Trenutno ne postoje nikakva dokumentacija o procjeni urgentnosti istraživanja određenih naučnih domena, kao ni program naučno-istraživačkog rada koji bi usmjerio, istakao ili pak obavezao na neophodnost i potrebu istraživanja određenih oblasti, a naravno sve u cilju zaštite i unapređenja prirode Parka. Kao što smo predhodno naglasili, šume nacionalnog parka su šume sa posebnom namjenom u kojima se sprovode određene aktivnosti. Zaštita i unapređenje stanja šuma u cjlju prevođenja i održavanja funkcionalnog stanja, unapređenje turističke funkcije, naučno-istraživačke i drugih opštekorisnih funkcija, detaljno će se definisati strateškim i posebnim ciljevima planskim dokumentima ovog Parka. Upravljanje šumama sa posebnom namjenom je kontinuiran proces koji je potrebno spovoditi i u skladu sa prirodnim zakonima koji su osnova za očuvanje i unapređenje ekosistema u nacionalnim parkovima.

3.8. Fauna Prema ekološko-biogeografskoj podjeli prostor Durmitora u cjelini spada u planinsku oblast sjevernih Dinarida (pripada dinarskom luku), što se odrazilo na sastav životinjskog svijeta. Temeljni faktori razvoja faune Durmitora su geografski, orografski, klimatski, istorijski i antropogeni. Durmitor se nalazi u centru Balkanskog poluostrva, koje je poznato kao stjecište biodiverziteta Evrope, Azije i Sredozemlja. Završetkom ledenog doba, glacijalna fauna se postepeno povlačila na sjever, gdje i danas u najvišim dijelovima planinskih vrhova, vladaju uslovi slični onima iz ledenog doba. Tu je ostavila svoje predstavnike - glacijalne relikte. Dio glacijalne faune je evoluirao i prilagodio se novim, blažim uslovima i zajedno sa preživjelim tercijernim vrstama, tj. tercijernim reliktima, čini osnov današnjih životnih zajednica Durmitora. Osim toga, glacijalna fauna, koja se povukla na sjever, preživjela je i evoluirala u današnju faunu sjevernih (arktičkih) predjela i dodala je određen broj predstavnika fauni Durmitora. To su uglavnom pokretne životinje (npr. ptice) koje su našle načina da stignu u visokoplaninsku zonu Durmitora i tu i danas žive u vidu tzv. borealnih vrsta. Veliki problem u procjenama zaštite i unapredjenja vrsta koje su fokus podizanja svijesti i stimulus za mnoge aktivnosti koje donose sredstva za šire konzervacione napore je nedostatak kvalitetnih podataka sa terena. Mir u staništima nije na zavidnom nivou .O tome se posebno mora voditi računa naročito u fazi razmnožavanja. Sve intervencije u šumi (i drugim staništima) i posjete na ovim lokalitetima treba uskladiti sa zahtjevima divljači za potreban mir pri njihovom razmnožavanju. Zaštita životinjskog svijeta Durmitora može se sprovoditi samo kao integralna zaštita staništa i životnih i biljnih zajednica. Zaštita pojedinih vrsta , pojedinih grupa ili lokaliteta, primjena pojedinačnih mjera akcija može da pomogne zaštiti ali to ne riješava problem u osnovi ali ce doprinjeti ekološkoj mrezi Evropske Unije koja obuhvata područja važna za očuvanje ugroženih biljnih i životinjskih vrsta i ekoloških oblasti koja



je i dalje veliki izazov za Crnu Goru. Na osnovu složenosti organizama i evolutivnog slijeda izvršena je sledeća podjela: 3.8.1. Beskičmenjaci

Entomofauna-Insekti Na osnovu dosadašnjih istraživanja entomofaune Durmitora, može se vidjeti da je najveći broj tih istraživanja bio posvećen određenim entomofaunističkim grupama: Tipulidae - 49 vrsta, Trichoptera - 95 vrsta, Heterocera (Bambyces et Sphinges) - 160 vrsta, Tartricoidea - 87 vrsta, Heteroptera (syn. Hemiptera) - 138 vrsta, Noctuidae - 260 vrsta, Neuroptera - 62 vrste, Scolytidae - 46 vrsta, Collembola - 75 vrsta, Droscphillidae - 34 vrste, Pyralidae - 77 vrsta. Razni oblici zagađivanja vazduha, zemljišta, voda, prijete opstanku mnogih vrsta koje ne mogu da se prilagode na nametnute uslove. Na taj način se dovodi populacija do kritično male brojnosti, a kada je vrsta zastupljena samo jednom populacijom, ona izumire i nikakvi napori stručnjaka ne mogu je očuvati. Republički zavod za zaštitu prirode je donio Rješenje ("Sl. glasnik SRCG", broj 36/82) o zaštiti 7 vrsta insekata, od kojih su šest stanovnici i ovog NP. Na prvom mestu je crveni šumski mrav Formica rufa L. koji se često sreće u četinarskim i mlađim hrastovim šumama. Jedna veća kolonija šumskog mrava u toku samo jedne vegetacione periode redukuje 2-3 miliona raznih insekata, od čega oko polovine otpada na štetne šumske insekte svih stadijuma i razvića i iz svih insekatskih rodova. Navedene konstatacije govore da mravinjacima Formica rufa L. treba posvetiti punu pažnju i zaštititi ih od raznih neprijatelja (detlići, jeleni, divlje svinje, jazavci), a naročito od čovjeka koji uništava kolonije ovog mrava iz objesti, a još češće radi sakupljanja "mravljih jaja" (lutkini kokoni) koje koristi za ishranu ptica pjevačica i riba. Od tvrdokrilaca su dvije vrste zaštićene, Lucanus cervus L. (jelenak) i Oryctes nasicornis L. (nosorožac). Prvi je zaštićen kao najveći i najljepši tvrdokrilac, drugi kao rijetka i ugrožena vrsta. Zbog sječe starih šuma i šumsko-uzgojnih radova, sužen je životni prostor ovih vrsta, a naročito njihovih larvi koje se razvijaju u truloj drvnoj materiji. Od bogate familije leptira zaštićene su 3 vrste: Papilio machaon L. (lastin rep), Papilio podalirius L. (jedarce) i Paranassius apollo L. (apolonov leptir). Zbog izuzetno dekorativnog izgleda, ove vrste su meta raznih sakupljača zbog čega im se broj smanjio, te su kao ugrožene vrste i zaštićene. Najveća prijetnja danjim leptirima na području Parka je nestanak travnjačkih staništa. Dosadašnja istraživanja entomofaune ovog kompleksa ukazala su na potrebu zaštićivanja još nekoliko ugroženih vrsta. I pored detaljnog istraživanja beskičmenjaka u okviru projekta „Fauna Durmitora“ ostalo je jos dosta neobrađenih vrsta se mora u budućim istraživanjima, planovima i programima dati odgovarajuće mjesto ili ih pak samo inicirati.



3.8.2. Ribe (Ihtiofauna)

Ihtiofaunu nacionalnog parka Durmitor čine dva tipa vodenih biotopa. Prvi je predstavljen sa nekoliko visokoplaninskih jezera, a drugi sa vodenim tokovima od kojih praktični značaj ima samo Tara. Od ihtiofaune, u jezerima su registrovane četiri vrste: potočna pastrmka, jezerska zlatovčica, kalifornijska pastrmka i gaovica. Poznato je da planinska jezera, a time i Durmitorska, nemaju autohtonu ihtiofaunu, tako da su sve navedene vrste ubačene u ova jezera. U dijelu toka Tare živi osam vrsta riba i sve su autohtone za ovo područje: potočna pastrmka, mladica, lipljen, potočna mrena, skobalj, jelsovka, gaovica, peš. U NP "Durmitor" ribe predstavljaju manje značajan dio prirodnih i privrednih vrijednosti kada su u pitanju Durmitorska jezera. Ovo je posebno razumljivo ako se ima u vidu da jezera u NP nemaju svoju autohtonu ihtiofaunu, odnosno da su sve vrste riba unesene u ova jezera. Poznato je da su prva poribljavanja Durmitorskih jezera izvršena početkom ovoga vijeka prenošenjem potočne pastrmke (Salmo labrax m. fario) iz rijeke Bukovice. Poribljavanja su naročito postala intenzivna šezdesetih i sedamdesetih godina, kada se u Durmitorska jezera ubacuju i vrste koje nijesu iz naših krajeva. Tako je u veći broj jezera unesena alpska vrsta jezerske zlatovčice (Salvelinus alpinus) a u neka i kalifornijska pastrmka (Oncorhynchus mykiss). Mora se istaci da su bez obzira sto navedene vrste u ovim jezerima nijesu autohtona fauna, u sportsko-ribolovnom smislu ove su vrste vrlo atraktivne. Upravo zbog te svoje atraktivnosti ove su vrste u ranijem periodu masovno naseljavane u sve vode Durmitorskog masiva. Kada se radi o jezerima u NP "Durmitor" treba ukazati na neke momente:

• Prvo i osnovno je da u Durmitorskim jezerima nema autohtonih vrsta riba, odnosno prirodno se tu nijesu razvile i naselile.

• Sva ova jezera su imala prije naseljavanja riba, svoj specifičan živi svijet, odnosno biocenoze, koje su nažalost trajno poremećene. Posebno treba istaći prisustvo vrsta iz roda Triturus koji su u nekim jezerima pred isčezavanjem.

• Jezera na prvi pogled (čista i bistra voda) pružaju mogućnost za opstanak riba, međutim, detaljnije analize pokazuju sasvim drugu sliku. Tako npr. temperatura vode u većem dijelu godine je vrlo niska pa je tempo rasta riba jako usporen, u vecini jezera nema mogucnosti za prirodnu reprodukciju, brojnost ostalog živog svijeta (produkcija) je mala tako da ribe oskudijevaju u hrani. Dugotrajno zadrzavanje leda na povrsini uslovljava deficit kiseonikom pa se javljaju uginuća



riba. Sve ovo uslovljava pojavu izgladnjelih formi, neuglednih i sa nesrazmjerno velikom glavom, pa samim tim neinteresantnim za lov.

• Bez obzira na naprijed navedeno, a da je situacija i povoljnija, većina jezera ima u smislu ribarstvenog gazdovanja malu površinu tako da se ne može računati na veće prinose (veći broj) u njima, a time i na ekonomski momenat.

• Veliki broj jezera nalazi se u nepristupačnim i udaljenim terenima, a ako se imaju u vidu i nepovoljne klimatske prilike u većem dijelu godine to još više ukazuje na njihovu neadekvatnost za sportski ribolov.

• Kako u posljednjih nekoliko godina nijesu vršena detaljnija istrazivanja nije poznata trenutna brojnost vrsta.

Iz ovoga se može zaključiti, da samo neka jezera pružaju donekle optimalne uslove za egzistenciju riba a time i za njihovo iskorišćavanje u ribolovnom smislu. Iskustva stečena u praćenju faune riba u ovim jezerima ukazuju da samo dva jezera mogu poslužiti kao ribolovne vode. To su Crno i Vražje jezero. Iz ovog proizilazi da se za dalju sportsko-ribolovno-rekreativnu aktivnost mogu koristiti samo Crno i Vražje jezero. Za razliku od planinskih jezera situacija u rijeci Tari je sasvim drugačija, a prije svega po autohtonosti faune riba. U vodotoku rijeke Tare koji pripada NP "Durmitor" registrovano je osam vrsta riba (sve autohtone):

• Salmo labrax m. fario - potočna pastrmka • Hucho hucho - mladica • Thymallus thymallus - lipljen • Barbus balcanicus - potočna mrena • Chondrostoma nasus - skobalj • Telestes agasi - jelšovka • Phoxinus phoxinus - gaovica • Cottus gobio - peš

Prve tri vrste u sportsko lovnom smislu pedstavljaju vrlo cijenjene vrste, odnosno u svim vodama Crne Gore smatraju se za najatraktivnije vrste. Pored ovih vrsta za sportski ribolov interesantne su i dvije ciprinidne vrste Barbus balcanicus i Chondrostoma nasus, ali pored salmonidnih vrsta bivaju zanemarene. Od navedenih lovnih vrsta najbrojnija je potočna pastrmka (Salmo labrax m. fario), zatim lipljen (Thymallus thymallus), pa mladica (Hucho hucho). Međusobni odnosi brojnosti ovih vrsta brojčano se mogu iskazati brojevima kao 8 : 3 : 1. Navedene lovne vrste riba susrijeću se, odnosno mogu se naći u cijelom toku Tare koji pripada NP "Durmitor". Mladica (Hucho hucho) je naša najveća lovna vrsta u rijekama. Zavisno od uslova staništa može da naraste i preko jedan metar u dužinu i više desetina



kilograma mase. U Tari su rijetki primjerci teži od 10 kilograma. Za sportski ribolov u ovim vodama predstavlja jedan od najinteresantnijih objekata. Potočna pastrmka (Salmo labrax m. fario) je najbrojnija lovna vrsta u našim vodama. Može da poraste do oko 1 metar u dužinu ali je u našim rijekama znatno manja. U Tari se nalaze primjerci od 30-50 cm teški 1-2 kg. Preko dana obično se sakriva pod veće kamenje. Zbog svih svojih osibina (izgled, borbenost i dr.) vrlo je cinjena u sportskom ribolovu. Lipljen (Thymallus thymallus) je kod ljubitelja lova na mušicu lovna vrsta broj jedan. U mnogim krajevima je vrlo cijenjena riba. U Tari se nalaze primjerci i do 50 cm duzine. Za razliku od prethodne dvije nije grabljiva vrsta (ne hrani se drugim vrstama riba). 3.8.3. Herpetofauna (vodozemci i gmizavci)

NP”Durmitor” predstavlja jedinstveno područje herpetofaune, naročito u ispoljavanju fenomena neotenije (pojava da neki vodozemci postaju polno zreli u larvenom stadijumu i nikada ne dostižu proces metamorfoze (nego cijelog zivota imaju spoljasnje skrge)-repati vodozemci) i prisustva reliktnih i endemskih oblika. Konstatovano je 26 vrsta od čega se na listi rijetkih, prorijeđnih, endemičnih i ugroženih biljnih i životinjskih vrsta (SL.list SRCG br. 36/82) nalazi 5 vrsta vodozemaca i 8 vrsta gmizavaca koji naseljavaju ovu teritoriju a to su: Vodozemci Red Caudata-Repati vodozemci (Familija Salamandridae-Davždenjaci i mrmoljci:Salamandra salamandra-Šareni davždenjak, Triturus alpestris-Planinski mrmoljak, Triturus vulgaris-Mali mrmoljak) Red Anura-Žabe (Familija Discoglossidae-Mukači: Bombina variegata-Žutotrbi mukač); (Familija Bufobidae- Krastače:Bufo bufo-obična krastača, Bufo viridis-zelena krastača); ( Familija Hylidae-Gatalinke:Hyla arborea-gatalinka); ( Familija Ranidae-Prave žabe: Rana dalmatina-šumska žaba, Rana graeca-grčka žaba, Rana ridibunda-velika zelena žaba, Rana temporaria-travnjača) Gmizavci Red Testudines-kornjače (Familija Emydidae- slatkovodne kornjače: Emys orbicularis-barska kornjača) Red Squamata-Ljuskaši Podred Sauria- gušteri



(Familija Anguidae- slepići:Anguis fragilis-slepić), ( Familija Lacertidae- Gušteri: Lacerta agilis-livadski gušter, Lacerta mosorensis-mosorski gušter,Lacerta oxycephala-plavi gušter-(kanjom Nevidio), Lacerta viridis-zelembać, Podarcis muralis-zidni gušter) Podred Serpentes- zmije ( Familija Colubridae-smukovi i vodarice:Coronella austriaca- smukulja, Elaphe longisima-eskulapov smuk, smuk drvolaz, Natrix natrix- bjelouška, Natrix tessellata-ribarica);(Familija Viperidae-ljutice: Vipera ammodytes-poskok, Vipera berus-šarka, Vipera ursinii-krški šargan-najrijeđa zmija Durmitora) Već na ovom nivou poznavanja herpetofaune može se podržati ideja o potrebi proširenja NP ”Durmitor” u istočnom i jugozapadnom pravcu, preko Sinjajevine i ka Vojniku, od kojih je najbitnije područje gornjeg i srednjeg toka rijeke Komarnice, ali i njenih pritoka Bukovice, Bijele i Pridvorice. Sam taj broj ukazuje na bogastvo herpetofaune jedne relativno male geografske oblasti, ali ipak podložne svim pravilima i zakonitostima koje važe i za herpetofaunu na ostalim prostorima Evrope. Uzroci ugrožavanja herpetofaune grubo se mogu podijeliti u dvije grupe: *U prvu grupu spadaju spontani uzroci kao što su : globalne klimatske promjene, evolutivne promjene ekosistema, prvenstveno vodenih i šumskih i sl. *Druga grupa su antropogeni uzroci sa direktnim i indirektnim negativnim uticajem na biološku raznovrsnost herpetofaune. Nijedan od postojećih strogih rezervata na Durmitoru nije proglašen za rad vodozemaca i gmizavaca, mada pojedine vrste u nekim od njih imaju optimalne uslove za opstanak sa akcentom da se posebna pažnja posveti ledničkim jezerima kao sto su Škrčko veliko i malo, Modro i Valovito. 3.8.4. Ptice (ornitofauna)

Ornitofauna Durmitora je svakako jedna od vrstama najbogatijih u Evropi. Uzroci su kompleksnost rasporeda bioma i staništa, geografski položaj, hidrografske i orografske karakteristike i refugijalni kanjoni. Na prostoru Durmitora do sada je registrovano 172 vrste ptica u granicama Nacionalnog parka. Od toga je 125 vrsta gnjezdarica (što predstavlja više od polovine ukupnog broja gnjezdeće ornitofaune Crne Gore) u broju koji je omogućio da se Nacionalni park Durmitor nađe na listi kao IBA stanište od 2000. Godine. Sastav ornitofaune Durmitora, pored zapadnopalearktičkog karaktera obilježen oromediteranskim, mediteranskim i balkanskim elementima. Kao planinsko područje, karakteriše se znatnim prisustvom borealnih i stepskih vrsta.



Gniježđenje surog orla, tetrijeba, sova, djetlića, drozdova i dr. mogu biti imput za valorizaciju segmenta turizma-posmatranje ptica. Negativni antropogeni uticaji uslovili su prorijeđenost ili nestanak određenih vrsta sa ovog lokaliteta: bjeloglavi sup kao gnjezdarica, tetrijeb ruševac, bradan, crvenokljuna galica i dr. Za praćenje stanja odabrane su dvije vrste tetrijeba i bjeloglavi sup. U Nacionalnom parku Durmitor, na listi zakonom zaštićenih nalaze se skoro sve vrste ptica koje su na tom području poznate, i to: planinska trepetljika (Anthus spiloheta L.); planinski popić (Prunella claris Scop.); obična bjelka (Oenanthe oenanthe L.); livadska trepetljika (Anthus pratensis L.); stepska trepetljika (Anthus campestris L.); strnadice (Fam. Emberzidae); suri orao (Aquila chryseos L.); bjeloglavi sup (Gyps fulyus Habl.); obična travarka (Oenanthe oenanthe L.); crnoglava travarka (Saxicola torquata L.); obična vjetruška (Falco tinnunculus L.); gavran (Corvus corax L.); žutokljuna galica (Pyrrhocorax pyrrhocorax L.); puzgavac (Tichodroma muraria L.); veliki tetreb (Tetraorao urogalus L.); djetlići (Fam. Picidae); lilifordov djetlić (Dendrocopus lilifordi Sharpe & Dress.); lještarka (Tetrastes bonasia L.); zebe (Fam. Fringillidae); riđi mišar (Buteo buteo L.); kobac (Ascipiter nisus L.); jastreb osičar (Pernis apivorus L.); crvenkasta lunja (Milvus milvus L.); mrka lunja (Milvus korschun Gm.); velika sjenica (Parus major L.); planinska siva sjenica (Parus montanus Bald); siva sjenica (Parus palustris L.); obična strnadica (Emberzia citrinela L.); zelena žuna (Picus viridis L.); siva žuna (Picus canus Gm.); crnoglava grmuša (Sylvia atricapilla L.); grmuša čevrljinka (Sylvia curruca L.); obični zviždak (Phlloscopus collybita Vieill.); šumski zviždak (Phlloscopus sibilatrix Bechst.); kos (Turdus merula L.); drozd imelaš (Turdus viscuvorus L.); drozd pjevač (Turdus philomelos C.L.Brehm); crvendać (Erithacus rubecula L.); mali slavuj (Luscinia megarynchos C.L.Brehm); mali gnjurac (Podiceps nigricolis Brehm); vodomar (Alcedo atthis L.); vodeni kos (Circlus circlus L.). Antropogene promjene-manifestuju se u tome da su uslijed antropogenih zahvata (na visinama 1.200-1.600m na račun šuma stvorene su livade i naselja ) Durmitor nastanile neke vrste ptica koje pripadaju tzv. Potolinskoj ornitofauni.Takvih vrsta ima 9, od njih za tri (gugutka, čvorak i obični vrabac) Durmitor prestavlja najviše pozanato gnjezdilište na Balkanskom poluostrvu ili Evropi. Prodiranje niziskih vrsta na Durmitor, iako ono „obogaćuje“ faunu Durmitora nije poželjno. Ono je suštinski indikator narušavanja prirode, degradiranošću šumskog pokrivača. Ptice su izuzetno osjetljive na sve oblike čovekovih zahvata u prirodi i smatraju se najugroženijom vrstom faune u svjetskim razmjerama. 3.8.5. Fauna sisara - (Mammalia)

Na Durmitoru je utvrđeno 37 vrsta sisara, i to šest redova:

Ordo Insectivora - (bubojedi) Zastupljene vrste: (Erinaceidae - ježevi), (Soricidae - rovke: Sorex minutus - mala



rovka, Sorex araneus - šumska rovka, Sorex alpinus - planinska rovka, Neomys fodiens - vodena rovka, Crocidura leucodon - poljska rovka), (Talpidae - krtice: Talpa europaea - evropska krtica, Talpa caeca - slijepa krtica).

Ordo Chiropera - (slijepi miševi) Zastupljene vrste: Rhinolophidae - potkovičari: Rhinolophus ferrumequinum - veliki potkovičar, Rhinolophus hipposideros - mali potkovičar); Vespertilionidae: Plecotus austriacus- Sivi dugouhi ljiljak, Plecotus auritus - Smeđi dugouhi ljiljak, Myotis mystacinus- Mali brkati večernjak, Myotis emarginatus- Šiljouhi večernjak, Myotis nattereri- Resasti večernjak, Myotis myotis- Veliki mišouhi večernjak, Myotis blythii- Mali mišouhi večernjak, Pipistrellus pipistrellus- Patuljasti slijepi mišić, Hypsugo savii- Planinski slepi mišić, Eptesicus serotinus- Veliki ponoćnjak, Vespertilio murinus- Dvobojni večernjak.

- Ordo Lagomorpha - (paglodari) Zastupljene vrste: (Leporidae - zečevi: Lepus europaeus - poljski zec).

- Ordo Rodentia - (glodari)

Zastupljene vrste: (Sciuridae - vjeverice: Sciurus vulgaris - evropska vjeverica), (Microtidae - voluharice: Chlethrionomys glareolus - šumska ili riđa voluharica, Dynaromis bogdanovi - runati voluhar (reliktna voluharica), Pytymis subterraneus - podzemni voluharić, Microtus nivalis - snježna voluharica, Microtus arvalis - poljska voluharica), (Spalacidae - sljepaši: Nannospalax hercegovinensis - hercegovački sljepaš), (Muridae - miševi: Apodemus flavicollis - žutogrli miš, Apodemus sylvaticus - šumski miš, Rattus ratus - dugorepi pacov, Mus musculus - domaći miš), (Gliridae - puhovi: Glis glis - običan puh, Dryamys nitedula - šumski puh).

- Ordo Carnivora - (mesojedi) Zastupljene vrste: (Canidae - psi: Canis lupus - sivi vuk (Njegovuđa, Pošćenski kraj, Dobrilovina, okolina Žabljaka), Vulpes vulpes - riđa lisica (veoma je rasprostranjena na teritoriji Nacionalnog parka), (Ursidae - medvjedi: Ursus arctos - mrki medved (Međeđi do, Tepačko polje, Pivske šume, Sušike i Šaranske šume, a u ljetnjem periodu migrira od Dragisnice ka Sušici), (Mustelidae - kune: Mustela nivalis - riđa lasica (Zminje jezero, Crna poda, Veliki pas), Mustela putorius - mrki tvor (nije česta vrsta), Martes martes - kuna zlatka (živi u okolini svih naseljenih mjesta, u kanjonu Tare, Sušice i Komarnice, u šumama Crnog, Zminjeg i Barnog jezera i u Šaranskim šumama), Martes foiona - kuna bjelica (veoma je rasprostranjena i to više na otvorenim nego na šumskim terenima), Meles meles - obični jazavac (ima ga veoma često, naročito u nižim dijelovima Nacionalnog parka, u blizini polja, ali se javlja i u krševima i u šumama; najbrojniji je u okolini Terasa), Lutra lutra - obična vidra (zapažena je na nekoliko



lokaliteta u okolini Tare, Sušice i Komarnice), (Felidae - mačke: Lynx lynx - obični ris (veoma je rijetka vrsta, čak je jedno vreme potpuno iščezao iz ovih krajeva da bi se 1980. god. ponovo pojavio sa tendencijom širenja, viđen je u okolini Terasa).

- Ordo Artiodactyla - (papkari) Zastupljene vrste: (Cervidae - jeleni: Capreolus capreolus - obični srndać, srna (naseljava prelaznu zonu parka i blaže terene, najčešće bukovih i mješovitih šuma kanjonske doline Tare i površi Durmitora; češća je u Tepačkim šumama i šumama Mlinskog potoka), (Bovidae - goveda: Rupicapra rupicapra - balkanska divokoza (ima je u kanjonu Pive, Komarnice; ljeti živi iznad gornje granice šuma, a zimi silazi niže među žbunove bora krivulja i u gornje dijelove šume, Vjetrena brda,Sedlene grede,Skrka, Mali i Veliki Do, Šljeme, Donja i Gornja Ališnica);(Suide-Sus Scrofa-divlja svinja koja je siroko rasprostranjena u nacionalnom parku). Sto se tiče papkara, njihova brojnost i stanje u okviru granica nacionalnog parka nije ranije praćena, tako da i ne postoje relevantni podaci,ali stručna služba već 2 godine radi na uspostavljanju monitoringa populacije divokoze čija se brojnost danas procjenjuje na 250-300 jedinki. Od sisara se na spisku rijetkih, prorijeđenih, endemičnih i ugroženih vrsta na području Durmitora nalaze: sve vrste slijepih miševa, slijepo kuče i vidra.

3.9. Gljive Geografski položaj, klima i raznovrsni biotopi obezbjedili su povoljne uslove za razvoj velikog broja vrsta gljiva u NP „Durmitor“. Međutim, gljive prestavljaju najmanje istraženu grupu organizama na području parka. Shodno postojećim podacima do sada je registrovano oko 350 vrsta gljiva. U toku daljih istraživanja moguće je očekivati više od 2000 vrsta. Shodno navedenim činjenicama neophodno je sprovesti projekat koji bi imao za cilj inventarisanje vrsta gljiva i utvrđivanje njihove rasprostranjenosti na području Parka. Ovo su osnovni biološki podaci i osnov za sagledavanje biološke raznovrsnosti gljiva. Projektom bi se takođe identifikovale vrste gljiva koje su shodno međunarodnom i nacionalnom zakonodavstvu važne sa aspekta zaštite. Takođe bi se indetifikovala Važna Područja Gljiva (IFA - Important Fungus Areas) shodno međunarodnim kriterijumima. Projekat bi trajao 5 godina i uključio bi eksperte iz zemlje i inostranstva.

4. STVORENE VRIJEDNOSTI

4.1. Stanovništvo i naselja (demografska analiza)

Okruženje NP Durmitor po poslednjem popisu ima 58.701 stanovnika. Intencija opadanja broja stanovnika nastavljena je i u poslednjoj deceniji, a traje u kontinuitetu u



cijelom poslijeratnom periodu. Uporednim pokazateljima između dva poslednja popisa (1991 i 2003 godina) nastavljen je proces demografske erozije u svim opštinama koje gravitiraju prema nacionalnom parku.

Br Naziv opštine 1991 2003

Žabljak 4 914 4 239

Mojkovac 10 851 10 280

Plužine 5 247 4 295

Šavnik 3 690 2 974

Plevlja 39 593 36 913

Upoređujući podatke između dva popisna perioda broj stanovnika u ovim opštinama manji je za 5 296 stanovnika, odnosno za 9%. Vidljivo je da je zona NP Durmitor i sve opštine odlivno područje, čak i u apsolutnim kategorijama. Mojkovac je do popisa iz 1991 godine bio opština sa pozitivnim trendom u kretanju broja stanovnika, ali je i ta opština u poslednje vrijeme poprimila tendenciju demografske erozije, sve prisutnu za čitav ovaj region u cjelini. Shodno ukupnim kretanjima broja stanovnika, došlo je i do demografske erozije i u naseljima unutar nacionalnog parka u svim njegovim strukturnim elementima. Kao nepovoljan parametar uzima se i starosna struktura, koja je uvijek posljedica demografskih procesa, a opredjeljujući uzrok za demografsku prognozu, odslikava nezavidnu poziciju okruženja i naselja unutar parka. Osim ukupne demografske erozije, kao bitan proces treba pomenuti i demografsku deruralizaciju, koja označava kretanje broja stanovnika iz seoskih naselja u opštinske centre regiona. Analizom kretanja broja stanovnika u naseljima unutar parka, uočava se njihova razlika u broju između stalnih i sezonskih stanovnika. Tako sva naselja u granicama parka imaju nesrazmjeran odnos broja stanovnika u zimskom i ljetnjem periodu. Naselje Tepca ima 32 stalna, i 50 sezonskih stanovnika. Dobrilovina ima stalno nastanjenih 34, a povremeno 61 stanovnika. Naselja Đurđevića i Lever Tara broje 216 stalnih, i 316 povremeno nastanjenih žitelja. Premćani imaju 25 stalnih, i 63 sezonska stanovnika, dok najgoru strukturu ima selo Šljivansko koje tokom cijele godine broji samo 12 stanovnika (isključivo starije starosne dobi) bez prisutnih oscilacija tokom godine. U odnosu na svoje okruženje u najtežoj poziciji nalazi se selo Mala Crna Gora, smješteno između Sušičkog i kanjona rijeke Tare, na koti od 1400nmv.



Zbijeno između litica, čini tipično planinsko mjesto, teško pristupačno, naročito tokom zimskog perioda, koji ovdje traje i do 6 mjeseci. Selo broji 42 stalna, i oko 70 sezonskih stanovnika. Jedinu demografsku stabilnost ovdje pokazuje naselje Đurđevića Tara, kao i naselja koja se nalaze neposredno uz gradsku zonu Žabljaka, kao što su: Motički Gaj, Pošćenski Kraj, Virak i Razvršje. Međutim ova naselja su zbog svojih urbanih kontura, koja su dobila naročito poslednje decenije, predmet izrade-’’ Studije opravdanosti izuzimanja iz granica NP Durmitor’’, čija operacionalizacija se očekuje tokom 2010 godine. Analizom demografskih aspekata dolazi se do generalnih karakteristika prostora:

• stanovništvo napušta područje okruženja, zaštitne zone i područje NP Durmitora; • proces je kontinuiran i traje sa različitom dinamikom, a analiza vitalnosti

populacije ukazuje da određenim područjima prijeti gašenje; • demografska erozija, naročito ruralnog područja je intezivna; • na određenim područjima veličina domaćinstava je na pragu proste reprodukcije; • opšte demografske tendencije su negativne

4.2. Privredne i društvene djelatnosti (ekonomska analiza) Nacionalni park “Durmitor”, kao dio svijetske prirodne i kulturne baštine-UNESCO, nalazi se na sjeveru Crne Gore i prostire se na teritoriji 5 opština i to: Žabljak, Pljevlja, Mojkovac, Plužine i Šavnik. Najveći dio parka pripada opštini Žabljak (51% od ukupne površine parka). Prioriteti razvoja opštine Žabljak na osnovu definisanih ciljeva su: Brži razvoj poljoprivrede, dinamičan razvoj turističko-ugostiteljske privrede, razvoj proizvodnih kapaciteta u oblasti šumarstva i trgovine, razvoj prerađivačkih kapaciteta u maloj privredi. Žabljak je administrativni centar opštine, centar školstva, zdravstva i u granicama potreba razvijene trgovine. Kada govorimo o razvoju turističko-ugostiteljske privrede, onda konstatujemo da Žabljak danas ima tri veća hotela: “Jezera”, “Planinka” i “Žabljak”, više manjih hotela, odmarališta, planinarskih domova, sa turističkom ponudom od oko 1400 ležajeva. Žabljak se sve više razvija u značajan turistički centar, a kao centar NP “ Durmitor”, u ljetnjim mjesecima, Žabljak se afirmiše kao škola prirode, škola planinarenja, splavarenja na Tari, rekreativni i zdravstveni centar. Sve naprijed navedeno predpostavlja dobru saradnju NP “Durmitor” sa lokalnom samoupravom, saradnju na principima eko-privređivanja i održivog razvoja, sa ciljem da ostavimo potomstvu veliki razvojni potencijal, svijetski priznatih vrijednosti. Od ukupne površine nacionalnog parka Durmitor, 14% se nalazi na teritoriji opštine Plužine. Osnovni ciljevi razvoja opštine Plužine su: racionalno i efikasno korišćenje razvojnih potencijala, uz osavremenjavanje proizvodnih procesa, podsticanje razvoja



poljoprivrede, formiranje mreže naselja, unapređenje saobraćaja. U poljoprivredi plužinske opštine, doci će do intezivnijeg korišćenja danas nedovoljno korišćenog zemljišta. A stočarstvoće i dalje biti osnovna djelatnost. Na području opštine Plužine, turistički tokovi su skoncentrisani na rijeci Tari, gdje je registrovano više agencija za rafting i za splavarenje. Prateći savremene turističke tokove o razvoju turizma zasnovanog na prirodi, na prostoru opštine Plužine, izgrađeno je više etno-naselja sa diversifikovanom turističkom ponudom: etno selo “ Montenegro”, etno selo “Izlazak”, etno selo “ Zvono”, etno selo “ Milogora” i etno selo ”Jugoslavija”. U samom gradskom centru Plužina postoji hotel “ Piva”, koji nudi smještajne kapacitete i ugostiteljske usluge turističkim posjetiocima. Kada je u pitanju odnos NP “ Durmitor” sa opštinom Plužine, želimo istaći prekograničnu saradnju sa NP ”Sutjeska”, gdje posebno prižamo veliku podršku institucionalizaciji budućeg regionalnog parka Bioč-Maglić-Volujak. Sagledavajući ekonomiju nacionalnog parka Durmitor uvijek moramo imati u vidu dva aspekta. Prvi je aspekt zaštita prostora NP, a drugi je ekonomska valorizacija prostora, posebno zbog dvostruke zaštite Nacionalnog Parka. Osnovna djelatnost NP “Durmitor” je valorizacija resursa kroz turističku funkciju. Park najveće prihode ostvaruje od splavarenja (rafting) rijekom Tarom. Drugi po veličini takođe značajni prihodi u NP ’’Durmitor’’ čine prihodi od zakupa restorana ’’Crno jezero’’, motela na Radovan Luci i motela u kanjonu Sušice. Naplata ulaznica od posjetilaca je takođe značajan ekonomski benefit, kao i djelatnost Centra za posjetioce Nacionalnog parka, prodaja suvenira u suvenirnicama u Centru za posjetioce i na Crnom jezeru, kao i prodaja materijala promotivnog i edukativnog karaktera. Nacionalni park ’’Durmitor’’ ostvaruje i godišnje naknade korišćenja dobara od Ski-staze, Hotela ’’Durmitor’’ i bungalova u okviru hotela, motela na Tari, restorana kod mosta na Tari, restorana ’’Ring’’ na Tar i td. Privređivanje NP ’’Durmitor’’ se takođe uvećava i za naknade od ogreva koji služi mjesnom stanovništvu, prihodi od izdatih ribolovnih dozvola (Crno jezero, Vražje jezero i rijeka Tara ), prihodi od planinarskog doma ’’Škrka’’, izdatih čamaca na Crnom jezeru, kampovanja ( Škrka, Dobri do i Lokvice ) i prihodi od snimanja , reklama i video materijala koji služe za komercijalne svrhe. Po pejzažu i biodiverzitetu, kao i drugim specifičnim prirodnim karakteristikama Nacionalni park ’’Durmitor’’ predstavlja posebnu turističku vrijednost. Valorizacija turizma u ovom parku ogleda se kroz izletnički turizam, zdravstveni turizam, kulturno-obrazovni turizam i seoski turizam. Ovaj Park ima jedinstvene prirodne odlike, izrazite prirodne ljepote (rijeke, jezera, vodopade, planine, najznačajniji ekosistemi, kanjoni i td. ), gdje svakako treba istaći izuzetne turističke prostore:

• Crno jezero sa šumom u neposrednoj okolini • Kanjonska dolina rijeke Tare • Sliv Škrčkih jezera i kanjonska dolina Sušice • Barno jezero sa najužom okolinom • Prašuma jele i smrče u slivu Mlinskog potoka



• Šuma crnog bora Crna poda • Okolina Zabojskog jezera

Domaćinstva koja žive u prostorima NP ’’Durmitor’’ uglavnom se bave stočarstvom i poljoprivrednom djelatnošću. Otkup stočarskih i poljoprivrednih proizvoda od strane Parka je zanemarljiv. Budući da se govori o proizvodnji ekološki čiste i zdrave hrane, saradnja Parka i seoskog stanovništva treba da predstavlja potencijal za budućnost, valorizujući time važnu turističku granu seoski turizam, sa stvaranjem uslova da Durmitorska sela, u budućnosti, pružaju turistima i uslugu smještaja.

4.3. Infrastruktura Najvažniji putni pravac na području parka je regionalni put Đurdjevića Tara-Žabljak-Šavnik.Ovaj put je zimi često neprohodan zbog sniježnog nanosa. Postoji i magistralni put Podgorica- Kolašin- Mojkovac- Đurdjevića Tara -Pljevlja kao i Podgorica- Nikšić-Šavnik-Žabljak. Ulaz u park ljeti je moguć i regionalniom putem Virak-Trsa-Plužine Kroz užu zonu parka prolaze lokalni putevi Žabljak-Crna Gora-Nedajno-Trsa i Trsa –Žabljak koji zajedno obrazuju put sa velikim turističkim karakterom tzv.durmitorski prsten. Postoji još mnogo lokalnih puteva kojima je omogućena pristupačnost svim naseljenim mjestima u Parku, ali su oni uglavnom neasfaltirani. Vodovod Žabljaka kao centra parka snabdijeva se sa izvora Oko koji je i najjači izvor u okolini. U novijem periodu je izvršena rekaptacija na ovom izvorištu i sa zahvatanjem zbijene izdani Mlinskog potoka zadovoljene su potrebe samog Žabljaka, dok mala sela rješavaju problem kaptiranjem malih izvora, formiranjem cistjerni za vodu i sl. Smatramo da vodosnadbijevanje Žabljaka u narednom period treba da bude riješeno sa vodoizvorišta-Bukovica. U opštini Žabljak javna kanalizacija postoji samo u užoj zoni, odakle se odvodi do ponora Klještine udaljenog 1,3 km od grada.Tu se izliva bez predhodnog prečišćavanja. Problem je veći znajući da se ponori oko Žabljaka uključujući i Klještine dreniraju preko Bijelijh vrela –izvora koji se nalazi na 20tak metara od korita Tare. Elektrodistributivna mreža Žabljaka ima dominantnu ulogu na ovom prostoru. Povezana je u prenosni sistem ovog dijela sjeverne Crne Gore. Nadzemnim vodom Pljevlja-Žabljak i Žabljak –Šavnik. Vod od Pljevalja presijeca kanjon Tare u reonu Djurdjevića Tare a zatim do Žabljaka ide zaštitnom zonom parka. Dv 35 kv Žabljak –Šavnik prolazi zaštitnom zonom parka, a sam Park presijeca u reonu Pašina voda. Na području zaštitne zone parka nalazi se i dv 35 kv Žabljak-Njegovudja Pored Žabljaka i sva seoska naselja parka su elektrifikovana. Žabljak je preko čvorne centrala sa radiorelejnim sistemom veza povezan sa nadre



đenom centralom Pljevlja. Kvalitet obavljanja TT saobraćaja je veoma nizak i daleko ispod stvarnih potreba ovog područja, posebno u toku turističke sezone, međutim najveći dio Parka pokriven je mrežom mobilnih operatera.

4.4. Kulturno istorijsko naslijeđe U okviru sjeverne regije Crne Gore, Durmitor sa svojom impresivnom prirodom, od davnina je privlačio ljude. Kroz ove krajeve su mnogi dolazili i prolazili, i njihovi tragovi su vidljivi u materijalnoj i duhovnoj kulturi najstarijih staništa i potrvđuju da je čovjek ovdje odvajkada pravio sebi dom. Raznovrsnost i bogatstvo kulturno istorijskog nasljeđa izčitava se kroz arheološke lokalitete, nekropole sa stećcima, srednjovjekovne manastire u kanjonu rijeke Tare, crkve i tradicionalno narodno neimarstvo. 4.4.1. Nepokretna kulturna baština

Vrijedna arheološka svjedočanstva o žiteljima Lever Tare iz perioda praistorije pružaju tumuli (grobne humke), sa lokaliteta Žugića gumno.U blizini gradine nalazi se žrtvenik- ara, sa uklesanim votivnim natpisom, posvećena orjentalnom božanstvu Mitri (čiji je kult u I i II vijeku poštovan širom rimskog carstva). Na cijelom prostoru Durmitora, (iako neistraženi) značajan je broj srednjovjekovnih nekropola sa stećcima – mramorima (nadgrobnim spomenicima), na lokalitetima: Novakovići, Bare Žugića, Tepci, Baćevniku. Na gradini Pirlitor nalaze se ostaci srednjovjekovnog utvrđenja Pirlitor, koje je služilo svakako za obezbjeđenje puta (koji je strmo silazio u duboki kanjon Tare), a išao od primorja do unutrašnjosti. Pronađeni ostaci keramike upućuju da je vjerovatno bio nastanjen u praistoriji. Reprezentativne spomenike sakralne arhitekture Durmitora čine manastiri u dolini rijeke Tare (16 i 17 vijek): Sv. Đorđe u Dobrilovini, Uspenja Bogorodice u Dovolji i Sv. Arhanđela Mihaila u Đurđevića Tari. Manastir Dovolja sa crkvom Uspenja Bogorodice, selo Premećani (zaštićeni je spomenik kulture II kategorije), u njegovoj blizini nalaze se ostaci konaka sa zasvedenim prostorijama. Tokom 16. i 17. vijeka, brojni su pomeni manastira i odnose se na brojne opravke. U 19. vijeku često je stradao od turske najezde, i propada. Poslije obavljenih iztraživačkih radova tokom 2002.god., crkva je obnovljena. Manastir Sv. Arhanđela Mihaila nastao u 15. vijeku, nalazi se u zaseoku Luke- Đurđevića Tara, (i predstavlja zaštićen spomenik kulture II kategorije). Prvi pomen manastira je iz 1591. godine, kada je crkva obnovljena i živopisana od strane popa Strahinje iz Budimlja. Nekada je bio važan duhovni i vjerski centar gdje su prepisivane brojne knjige.Tokom arheoloških iztraživanja1995. godine pronađeni su ostaci crkvenog svijećnjaka i fragmenti posrebrene oplate sa scenom Isusa na prijestolu i Raspeća, veliki gvozdeni ključ i nešto grnčarije. Pored crkve otkriveni su i ostaci manastirskog konaka.



Prilikom njegove obnove došlo je do nepravilnosti u radu koji se ogleda u izgrađenom betonskom zvoniku, dodatom konaku na sprat, krovnim limenim pokrivačem), ignorišući predviđenu dokumentaciju od strane RZZSK- čime su nažalost ugrožene njegove umjetničko- estetske i kulturno – umjetničke vrijednosti. Manastir Dobrilovina sa crkvom Sv. Đorđa (zaštićeni je spomenik kulture I kategorije) smješten je u selu Donja Dobrilovina. Nastao je u 17. vijeku na mjestu neke starije građevine. Crkvu je ukrasio Georgije Mitrofanović. Zbog čestog stradanja manastira freske su znatno oštećene. Rekonstrukcija manastira, obavljena je poslije razornog zemljotresa 1979. godine, podignut je novi konak u samoj manastirskoj porti, čime je spomenik degradiran, i umanjena je njegova kako kulturno istorijska tako i umjetničko estecka vrijednost. Crkva Sv. Preobraženja iz 1862. god., u samom gradu Žabljaku (zaštićeni je spomenik kulture), koja svojom čistom arhitekturom i lokacijom dominira gradom. Prilikom posljednje obnove nije ispoštovana projektna dokumentacija niti konzervatorski principi, tako da je došlo do povrede njene izvornosti. Objekti sa izvjesnim kulturno istorijskim vrijednostima sa ruralnog područja (evidentirani), su grobljanske crkve (Crkva Sv. Preobraženja Gospodnjeg iz 1874. god. Krš, Crkva Sv. Đorđa iz 1895. god., Novakovići, Crkva Sv. Đorđa iz 1870.god., Međužvalje, Crkva Sv. Nikole obnovljena 1897.god., Tepca, Crkva Vaznesenja Gospodnjeg ili Sv. Spasa iz 1882. god., Mala Crna Gora). 4.4.2. Tradicionalno narodno neimarstvo

Na cijelom prostoru Durmitora, očuvan je relativno značajan broj objekata autentičnog tradicionalnog graditeljstva sela (kuće od brvana i kamena) i katuna (kolibe, savardaci), kao i pomoćni privredni objekti (mljekari, staje..). Isto tako i vodenice i stupe (za valjanje sukna), koje su podizane na riječnim vodotocima. Kraj sa dominantnim zanimanjima stanovništva za stočarstvo i zemljoradnju, još ponegdje čuva tradiciju ručnog tkanja (prekrivke, pokrivači, torbe..), kao i pletenje vunenih proizvoda gdje ženska kreativnost dolazi do izražaja. Vema značajno mjesto u kulturnoj baštini ovog nroda zauzima nematerijalna kulturna baština, koja sa bogatstvom jezika, običaja usmenih tradicija, vjerovanja predstavlja neopipljivo narodno stvaralaštvo. Običaji su nasljeđivani i prenošeni generacijama, i bili su neophodani pratioci stanovnika. Evidentno je bogato duhovno stvaralaštvo, kako proznog tako i onog u stihu (i danas je to prostor u kome junačke pjesme imaju žive stvaraoce i publiku). Analiza stanja nepokretne kulturne baštine nije zadovoljavajuća, i oslanja se na izvještaj koji je Ministarstvo kulture sporta i medija 2004. godine, podnio Skupštini Republike (ali i široj javnosti) o stanju kulturnih dobara, u cijeloj Crnoj Gori. Ovaj izvještaj je pokazao koliko je naše nepokretno kulturno nasljeđe devastirano, i predložio set mjera i to (preventivni program za sprečavanje dalje devastacije, ali i sanacioni program kojim je planirano popravljanje opšteg stanja.



Vraćanjem vjerskog života u do tada zapuštene i zaboravljenje objekte sakralne arhitekture, devedesetih godina XX vijeka, došlo je do promjene na istim, tokom njihovog prilagođavanja osnovnim potrebama života. Prilikom tih intervencija na objektima nisu ispoštovani konzervatorski principi kao ni planska dokumentacija što je dovelo do devastacije. Unošenjem nekih novih elemenata narušena je i sama izvornost spomenika što je ugrozilo njihovu autentičnost. Neistraženom nasljeđu pripadaju prostori arheoloških lokaliteta, kao i neispitani pokretni arheološki materijal, koji se nalazi razbacan po muzejima u Pljevljima i Podgorici. Na ovakvo stanje svakako utiče i činjenica da nije izvršeno arheološko rekognosciranje (nije urađena Arheološka karta Crne Gore, a ne postoji ni urađena baza podataka o loklitetima i arheološkom materijalu.) Raslojavanje sela poslije Drugog svjetskog rata negativno se odrazilo na njihovu arhitekturu ali i cjelokupni društveni, porodični, privredni i kulturni život. Na jednoj strani nebriga, a na drugoj nekontrolisano novo graditeljstvo osvaja i ove prostore, tako da je današnja slika odraz vremena u kojem živimo u ime budućnosti odričemo se prošlosti. Mali broj očuvanih kuća, kućišta, govore nam o njihovoj deplasiranoj ulozi. Pored njih imamo veliki broj neadekvatno adaptiranih stambenih objekata (sa upotrebom novih građevinskih materijala, a najviše sasvim novih vikend kuća, neuklopljenih u ovaj prostorni ambijent, čime je povrijeđen prirodni izgled i pejzažna harmonija.

4.5. Informativno-prezentacioni i edukativni sadržaj Kada je u pitanju turisticka ponuda Nacionalnog parka ,,Durmitor,, opšti cilj je razvoj odmjerene, održive turističke ponude koja se temelji na prirodnim vrijednostima područja i ne ugrožava biološku raznolikost i ciljeve očuvanja Nacionalnog parka. Sledeca bitna funkcija Parka je stvaranje novih mogućnosti ponude za posjetioce užeg i šireg okruženja. Plan upravljanja za naredni petogodišnji period treba biti ”fleksibilan” dokument koji treba da omogući prilagođavanje upravljačkih aktivnosti mogućim neplaniranim promjenama u budućnosti, odnosno da posjeduje obilježja ”dinamičnog plana u kojeg je neophodno unositi izmjene u redovnim vremenskim intervalima, u skladu sa nastalim promjenama. 4.5.1. Centri za posjetioce i expo-prostori

Trenutno nacionalni park ,,Durmitor,, ima organizovan Centar za posjetioce, u okviru Upravne zgrade. U Centru dominiraju eksponati sa dermopreparatima krupne divljači sa prostora Parka, uređene kolekcije insekata (entomofauna), preparirane ptice iz više familija, postavka presovanog bilja, multimedijalna sala, kapaciteta 35 sjedišta.



U sklopu Centra za posjetioce nalazi se mali galerijski prostor i suvenirnica. Osim suvenira, posjetioci u suvenirnici mogu kupiti turističku kartu, stručnu literaturu, digitalne zapise, razglednice, majice, ručnu radinost i sl. Posjetioci u Parku uglavnom razgledaju, pješače, planinare, voze bicikl, koriste usluge raftinga, za što je potrebno postojanje dobro organizovanog prezentacijskog prostor u kojem bi se mogli obavijestiti o Nacionalnom parku, prije odlaska na izabranu aktivnost. Loša strana ovog Centra je prevashodno lokacija, zatim mali prostor, prioritetno za izložbe, povremene postavke, edukativne radionice…. Nedostatak biblioteke i pratećih sadržaja koji pomažu naučno istraživački rad i saradnju sa Univerzitetima u cilju izrade naučnih, doktorskih i magistarskih radova. Na osnovu iznešenog osjeća se potreba za redizajniranjem prostora Centra za posjetioce. Analizom dosadašnjeg poslovanja, nameće se potreba za kvalitetnom edukacijom svih ciljnih grupa, za što su prioritetno zaduženi prezentacijski centri. Iz tog razloga nameće se potreba za izgradnjom još jednog prezentacijskog (posjetilačkog) centra koji bi omogućio prijem većih grupa posjetioca u samom Parku i doživljaj parka „u malom“ prije izlaska na teren. Prevladavajući ljetnji turizam koncentriran je u 3 ljetnja mjeseca, dok su turistički potencijali za zimsku turističku sezonu izuzetno slabo iskorišteni. Nacionalni park “Durmitor” bi izgradnjom novog centra i osmišljavanjem edukativnih programa bio u poziciji da poveže postojeće oblike turizma sa još nerazvijenim, u cjelovitu turističku ponudu te na taj način osigura produženje sezone u regiji. Takođe se nameće izrada studija opterećenosti. 4.5.2. Edukativne, planinarske rekreativne i biciklisticke staze, vidikovci

U okviru ovih sadržaja Nacionalni park nudi edukativne aktivnosti, koje nijesu zadovoljavajuće i treba im posvetiti više pažnje. U takve aktivnosti spadaju:

• edukativna (poučna) staza “ Crno jezero” dužine 3,6km opremljena sa neophodnim mobilijarom

• planinarske staze • rekreativne-pješačke staze i • biciklističke staze

Na teritoriji Parka trenutno postoji oko 150km markiranih planinarskih staza različitih težina i dužina. Zbog zahtjevnosti staza i veličine prostora vrlo često je potrebno ostati u planini i prespavati.



Smještaj unutar Parka je moguć u planinarskim objektima, čiji su smještajni kapaciteti skromni, a gastronomska ponuda ne postoji. Izuzetak je motel “Radovan Luka”, koja pored smjštajnog kapaciteta,posjeduje i restoranski prostor, uglavno namijenjem rafterima:

• Planinarski dom Škrka (kapaciteta 12 osoba), • Planinarski dom Sušica (8 osoba), • Motel Radovan luka (54 osobe), • Planinarsko sklonište (bivak)-Lokvice (mogućnost smještaja do 20 planinara),

gdje se ne predviđa duži boravak planinara već se ona predviđaju samo kao prenoćišta na višednevnim trekking turama, kao i u slučaju loših vremenskih uslova.

Pored smještaja na području Nacionalnog parka je dozvoljeno kampovanje, odnosno postavljanje šatora, na tačno određenim lokalitetima (Škrka, Dobri do). Izleti koji se reklamiraju kao vrhunski doživljaj durmitorskih ljepota potpuno su nesadržajni, a stručni vodiči, kvalifikovani i za vođenje grupnih posjeta nijesu školovani ni uvedeni u izletničku praksu, ili sa vrlo malim procentom. Za ljubitelje mountain bike, koriste se sledeće ture:

• Žabljak (1436) -Virak (1462) - Pašina voda (1547) - prevoj Sedlo (1907) - Dobri do (1722) - prevoj Prijespa (1884) – Pišče – Trsa – Nedajno (1439) - Sušičko jezero (1164) - katun Ograde (1595) - Crna Gora (11533) - vidikovac V. Štuoc (1962) – Poljane (1472) -fudbalsko igraliste hotel Žabljak (1436). Dužina ture 86km, trajanje ture 8-9 sati

• Žabljak (1436) – Njegovuđa - Bare Žugića (1420) - Riblje jezero - (1436) - Vražje

jezero - Banske kuće (1432) – Javorje (1450) - hotel Žabljak. Dužina ture 38km. Trajanje ture 1-2 sata.

Pored navedenih postoji mnogo ,,cross contry,, dionica, među kojima se izdvajaju kružne staze oko Crnog i Zminjeg jezera, a za ljubitelje ,,freeride,, staza od skijališta Savin kuk do Crnog jezera. Postojeće staze su u dosta dobrom stanju, osim sto im nedostaju informativne table na pojedinim mjestima, kao i karta biciklističkih staza. Iz samog konteksta vrijednosti Parka i njegovog razvojnog opredjeljenja nameće se razvoj posebnih i unapređenje postojećih oblika turizma: posmatranje ptica, sportski ribolov, rekreacijski turizam (biciklizam, vožnja čamcem po Crnom jezeru, hodanje, rafting, splavarenje, ruralni, kulturni,naučni i edukacijski turizam. Takođe treba planirati kako privući dio generališta kao najbrojnije grupe turista, i to kroz osnovnu ponudu na



lokalitetima organizovanim za posjetioce i organizaciju paket aranžmana. U saradnji sa drugim zaštićenim područjima i turističkim agencijama. Razvoj navedenih aktivnosti zahtijeva dovršavanje turističke infrastrukture, izgradnju prijemnog i prezentacijskog centra na Crnom jezeru, preuređenje postojećeg Centra za posjetioce, osmišljavanje edukativnih staza na temu prirodne baštine, izgradnju osmatračnica, nabavku novih drvenih čamaca, organizaciju servisa za iznajmljivanja bicikla i čamaca i drugo.

4.5.3. Sistem upravljanja posjetiocima

Do sada postoje dva uređena ulaza u Nacionalni Park na kojem se vrši informisanje posjetioca i naplata ulaznica. Postoji još nekoliko ulaza u Park na kojima se ne vrši informisanje ili prodaja ulaznica. Jedan broj posjetitelja dolazi u Park bez prethodne informacije o Parku i teško dolaze do informacija o posjećivanju. U poslednjih 5 godina broj posjetioca parka se kretao u granicama 22000-36000, godišnje. Pretpostavlja se da je stvarni broj posjetioca i veći jer, zbog nemogućnosti kontrole svih ulaza u Park, postoje i oni koji ulaze bez ulaznice. Najbrojnije grupe posjetioca su turisti i planinari. Takođe se nameće izrada studija opterećenosti za određene lokacije nacionalnog parka i to posebno zone oko rezervata prirode. Ako se utvrdi eventualni uticaj na ekosistem, kojim će se odrediti prihvatni kapacitet nosivosti zone u cilju očuvanja resursa i mogućnosti da svaki posjetilac na kvalitetan način doživi prirodu.

4.6. Ambijentalna higijena (upravljanje otpadom) Reorganizacijom nekadašnje čuvarske službe, nastala je služba za održavanje ambijetalne higijene kojoj je osnovno zaduženje održavanje čistoće pojedinih djelova parka. Nakon značajnih manifestacija koje predpostavljaju prisustvo velikog broja posjetilaca, prostor se dovodi u red zajedničkom akcijom lokalne komunalne službe Žabljaka i službe Parka. U NP“ Durmitor“ na splavištu (II Logor)postavljeno je nekoliko mobilnih wc kabina. Na pješačkim, edukativnim i dr. stazama postoji sistem korpi namijenjenih za bacanje otpada. Na nekim lokacijama, postoje manje deponije koje donekle kvare ambijentalnu sliku. Predhodnim Programom zaštite i razvoja 2005-2010. nisu bile predviđene mjere upravljanja otpadom kojim bi se operativnim putem sprovodile aktivnosti u cilju smanjenja istog, koje podrazumijevaju izradu studije, operacionizaciju i edukaciju o ovom značajnom segmentu upravljanja.



5. MJERE ZAŠTITE, OČUVANJA, UNAPREĐIVANJA I KORIŠĆENJA PROSTORA PARKA

5.1. Fizička zaštita Segment ukupne zaštite Nacionalnog parka „Durmitor“ čini i fizička zaštita. Ostvarivanjem ovog vida zaštite treba da se spriječi protivpravno korišćenje svih prirodnih i kulturnih dobara nacionalnog parka i održava red u njima koje propisuje Zakon o nacionalnim parkovima, Zakon o zaštiti prirode, Zakon o zaštiti imovine i lica i Javno preduzeće za Nacionalne parkove Pravilnikom o unutrašnjem redu, i dr. propisima. Fizička zaštita mora biti kompleksna. Sve pojave koje posjetioci i turisti prouzrokuju na zaštićenom području moraju biti evidentirane od strane Službe zaštite, bez obzira da li se radi o dozvoljenim ili nedozvoljenim radnjama. Jačanje službe zaštite u kadrovskom i stručom pogledu je nastavljeno. Prethodno su nadzornici završili obuku u policijskoj akademiji u Danilovgradu i položili ispit. Nakon toga su položili ispit u Ministarstvu unutrašnjih poslova i dobili sertifikati riješenje za vršenje poslova zaštite nacionalnih dobara u skaldu sa Zakonom o zaštiti imovine i lica. U Nacionalnom parku „Durmitor“ za vrijeme ljetnje turističke sezone 2009. god., bilo je uposleno 25 radnika. Od tog broja 17 radnika je radilo na poslovima ambijentalne higijene i infrastrukture, 7 nadzornika i jedan radnik na poslovima saradnika za oblast šumarstva. Imajući u vidu ukupnu teritoriju Nacionalnog parka njegovu konfiguraciju i nepristupačnost u pojedinim planinskim zonama, 25 radnika nije dovoljno za obavljanje kvalitetne fizičke zaštite, u ljetnjoj turističkoj sezoni. Prijem radnika na određeno radno vrijeme usled povećanog obima posla u toku ljetnje turističke sezone je uobičajna praksa. Sezonska radna snaga uglavnom je raspoređena na lokalitetima Pivske planine, kanjona rijeke Drage, kao i na poslovima na rampi put Crnog jezera kao i na reonu Crnog jezera. Nadzornici redovno patroliraju terenom peko Todorovog i Dobrog dola s obzirom da je u toku ljetnje sezone na ovom prostoru prisutan boravak turističkih posjetilaca a radi se i o prostoru gdje stočari Komarsko – Pošćenskog kraja izdižu na katun u toku ljetnje turističke sezone. Tokom ljetnje turističke sezone u Planinskom domu „Škrka“ stalno je i kontinuirano prisustvo Službe zaštite jer se pored ostalog tom lokalitetu nalazi i stanište divokoza, a potrebno je da i dom bude otvoren za smještaj planinara.



5.2. Stručna zaštita Stručnu zaštitu u NP Durmitor obavlja i koordinira Služba za razvoj i unapređenje Javnog preduzeća. U predhodnom planskom periodu, a koji se odnosio na realizaciju Programa zaštite i Razvoja ključne aktivnosti odvijale su se u segmentu zaštite šumskih ekosistema, kao najznačajnijih i najreprezentativnijih u ovom nacionalnom parku. Shodno svojim kapacitetima Služba je pratila osnovno stanje ostalih prirodnih elemenata i spomeničkog fonda. Prije dvije godine započet je pionirski poduhvat, koji se odnosi na uspostavljanje monitoringa zaštićene vrste divokoze - Rupicapra rupikapra. Druga značajna istraživanja u cilju stručne zaštite bile su zanemarljiva, i u narednom planskom periodu zahtijevaju značajni tretman, kako od uprave parka, stručne službe Javnog preduzeća, tako i od drugih referentnih stručnih i naučnih institucija u državi.

5.3. Održivo korišćenje resursa Nacionalni park Durmitor zajedno sa basenom rijeke Tare uživa dvojaku međunarodnu zaštitu. Zbog takvih specifičnosti, i najvećeg ranga zaštite po međunarodnim konvencijama i nacionalnom zakonodavstvu, pitanje održivog korišćenja prirodnih i stvorenih resursa na ovom području se postavlja kao imperativ. Generalne smjernice održivog razvoja za ovaj region definisane su sa više dokumenata, ali naročitu pažnju zavređuju: ’’Strategija održivog razvoja za region centralne i sjeverne Crne Gore, urađena od strane UNDP, i Master plan razvoja turizma Crne Gore do 2020 godine, gdje je Durmitorska regija prepoznata kao ’’klaster 4’’. Shodno karakteru nacionalnog parka i njegovoj dvostrukoj zaštiti, za ovaj park se mogu izdvojiti tri scenarija budućeg razvoja.

1) Razvoj usmjeren na strogu zaštitu 2) Razvoj usmjeren na turizam u skladu sa najvećim ekološkim standardima 3) Ukupan razvoj usmjeren na održivost

Nacionalni park Durmitor poštuje kriterijume IUSN (Međunarodne unije za očuvanje prirode) za drugu kategoriju, koja su po njihovoj klasifikaciji ’’velika prirodna i kulturna dobra čija je svrha da se zaštite ekološki procesi velikih razmjera, uz komplementarne vrste i ekosisteme karakteristične za to područje, koje takođe predstavljaju temelj za ekološki i kulturološki usklađene mogućnosti za duhovne, naučne, obrazovne i rekreativne aktivnosti posjetilaca’’. U skladu sa konvencijom UN, koja ovaj prostor definiše kao svetsku prirodnu i kulturnu baštinu posebnog značaja, na prvo mjesto se postavlja zaštita biodiverziteta sa njegovom istaknutom ekološkom strukturom i podržavanje ekoloških procesa, uz promociju, održivo korišćenje i edukaciju o izvarednim prirodnim vrijednostima i potencijalima ovog regiona.



Od gore pomenutih tri scenarija razvoja, Nacionalni park Durmitor po postojećoj prostorno planskoj dokumentaciji zadovoljava sva tri scenarija. Tako je po trenutno važećem PPPN, a tako bi trebalo da ostane i prilikom izrade novog, nacionalni park Durmitor podijeljen na tri zone zaštite:

• I Zona stroge zaštite u kojoj su moguća samo naučna i strogo kontrolisana naučna istraživanja, uz očuvanje prirodnih resursa u svojoj izvornosti;

• II Zona zaštite u kojoj su dozvoljene one aktivnost koje će u najmanjoj mogućoj mjeri narušiti izvornost i ambijentalne cjeline prostora;

• III Zona zaštite-liberalna zona zaštite koja omogućava održivo korišćenje resursa, uz razvoj onih turističkih i privrednih aktivnosti koje će zadovoljiti potrebe posjetilaca i zadovoljiti osnovne potrebe za život korisnika parka koji žive u njegovim granicama;

• I zaštitna(tzv. bafer zona) koja je komplementarna sa drugom i trećom smjernicom održivog razvoja ovog prostora.

Usmjeravanje na održivost ima značajne posljedice na buduće upravljačke strukture Javnog preduzeća i samog NP Durmitor, i na kreiranje strateških razvojnih smjernica. Ovom zadatku se mora pristupiti sistematično i planski, a do ovako postavljenih ciljeva može se doći samo sinhronizovanim djelovanjem svih subjekta na lokalnom i nacionalnom nivou, kako bi se obezbijedilo kompetentno upravljanje nacionalnim parkom.

5.4. Naučno-istraživački rad

Područje NP ’’Durmitor’’ je decenijama, za istraživače raznih profila predstavljao izazov i pravi naučno-istraživački poligon. U predhodnom planskom periodu izostala su sistemska naučna istraživanja, i uglavnom su se svodila na istraživanja jama i pećina, i to od strane speleoloških udruženja iz inostranstva, istraživanja entomo-faune i istraživanja pojedinih vrsta flore od strane domaćih naučno-istraživačkih i stručnih ustanova i institucija. Ostala istraživanja bila su uglavnom individualnog karaktera, inicirana od strane naučnih radnika iz zemlje i okruženja. Zbog ukupne raznovrsnosti biodiverziteta i pejzažnih vrijednosti, kao i svega onog po čemu je Durmitor prepoznatljiv na prostorima koji daleko prevazilaze državne okvire i granice, u narednom planskom periodu, naučna istraživanja moraju dobiti na mnogo većoj dinamici i značaju.



6. ANALIZA I OCJENA USLOVA ZA OSTVARIVANJE CILJEVA ZAŠTITE Izradom Plana upravljanja moramo imati u vidu uslove za ostvarivanje zaštite koji proizilaze iz dvojne zaštite NP „Durmitor“ tj. iz nacionalne i međunarodne zaštite . Sliv rijeke Tare (površine oko 20.000km2) je januara 1977. godine uvršćen u listu rezervata biosfere za očuvanje i istraživanje ekosistema u okviru Programa „Čovjek i biosfera ( M&B)

• Svakako da ova činjenica obavezuje nas da posebnu pažnju posvetimo ostvarivanju efikasne kako stručne tako i fizičke zaštite rezervata biosfere Kanjona rijeke Tare.

Sobzirom da je i preostali dio NP „Durmitor“ tj. durmitorski masiv sa okruženjem upisan u spisak svjetske kulturne i prirodne baštine 1980.god. obaveze na ostvarivanju zaštite moraju biti na isti način kao i u kanjonu rijeke Tare prisutne i na najbolji mogući način organizovane. Durmitor je po svojim prirodnim i ukupnim potencijalima jedan od rijetkih prostora u Evropi gdje su antropogeni uticaji tj. ekološki štetni lokalni uticaji praktično minimalni. Antropogeni uticaji zadnjih godina jedino su eskalirali u prigradskoj zoni naselja Žabljak u selima Komarsko – Pošćenskog kraja (Razvršje, Motički gaj, Virak, Savin kuk, Javorje, Kovčica, Pašina voda i Pošćenski kraj) u dijelu nelegalne gradnje kao i prolaz magistralne saobraćajnice Risan - Žabljak, koja je neminovno uslovila pejzažne promjene na ovom prostoru Imajući u vidu da se radi o zoni sa trećim stepenom zaštite tj. liberalnoj zoni gdje je isključivo privatni oblik vlasništva mišljenja smo da ovo područje treba izuzeti iz prostora NP „Durmitor“ , a da zauzvrat NP „Durmitor“ proširiti na prostore koji nijesu naseljeni a ni devastirani u predjelu Kanjona Nevidio, Komarnice i Dragišnice. U ostvarivanju zaštite na prostoru NP „Durmitor“ još uvijek prisutne su određene teškoće i otežavajuće okolnosti koje su značajno uticale na kvalitet fizičke zaštite.

• Nedovoljan broj radnika osposobljenih za vršenje poslova zaštite,

• Nadzornike za zaštitu pojedinih prostora Parka teško je obezbijediti, jer ne postoji zainteresovanosti među mjesnim stanovništvom za obavljanje ove vrste poslova,

• Razuđenost prostora parka, koji je neophodno stalno kontrolisati , • Nepristupačnost terena na pojedinim lokalitetima otežava vršenje poslova zaštite

od požara i evidentiranje protivpravnih radnji na terenu,



• Radnici zaposleni u službama zaštite i ambijentalne higijene i infrastrukture, po potrebi obavljaju i druge aktivnosti, koje nijesu u okviru njihovih obaveza,

• Nekorektno ponašanje prema nadzornicima Parka, od strane počinioca nedozvoljenih radnji,

• Prijave za protivpravne radnje se predugo procesuiraju od strane nadležnih organa

Za sve nedozvoljen aktivnosti na prostoru NP „Durmitor“ Služba zaštite dostavlja Upravi zapisnike o izvršenoj kontroli na osnovu kojih se podnose prekršajne i krivične prijave nadležnim pravosudnim organima.

• nedovoljna tehnička opremljenost Službe zaštite sa vozilima, kamerama, fotoaparatima, dvogledima, HTZ opremom za rad u zimskim i ljetnjim uslovima i sl,

• nedovoljno razvijena ekološka svijest lokalnog stanovništva o potrebi očuvanja prostora NP „Durmitor“ jer glavni motiv dolaska posjetilaca na ovaj prostor je postajanje NP „Durmitor“ i njegove izuzetne prirodne vrijednosti,

• nivo razvijenosti posmatranog područja je nizak; Opštine koje ga okružuju ili su nerazvijene ili na nivou razvijenosti koja ne omogućava emitovanje pozitivnih ekonomskih impusla ka području Parka;

• privatno vlasništvo nad zemljištem u okviru granica ili kontaktnim zonama Parka svakako da stvara određene konflikte između NP „Durmitor“ i vlasnika nekretnina koji moraju poštovati režim zaštite u NP.

U ostvarivanju zaštite na prostoru NP „Durmitor“ značajne prednosti se ogledaju u velikoj mjeri sačuvanoj autohtonosti i izvornosti ekosistema, odsustvu štetnih uticaja koji bi bili posledica intezivnije ekspolatacije resursa, mineralnih sirovina i drugih sirovina što je čest slučaj nepromostiva prepreka u mnogim nacionalnim parkovima širom Evrope i svijeta. U tom smislu veoma je povoljna okolnost što je Durmitor siromašan rudnim blagom. Ipak se može konstatovati velika očuvanost brojnih ekosistema što je praktično rijetkost u nekim drugim prostorima gdje su ovakvi ili pak slični ekosistemi degradirani ili pak potpuno uništeni. U tom smislu Durmitor je idealan prostor za praćenje globalnih negativnih ekoloških uticaja koji bi mogao poslužiti kao kontrolni pukt. Sa podizanjem ekološke kulture na veći nivo kodifikacijom i sprovođenjem u praksi zakonskih popisa iz sfere zaštite prirode i afirmacijom kaznene politike, ovaj univerzalni prostor bi mogao biti trajno sačuvan i na racionalan način varolizovan mnogo više nego do sada. Osim izvornih i u velikoj mjeri nepristupačnih djelova parka koji su najveći izazov za posjetioce, istraživače, avanturiste, planinare, i druge, značajna prednost ovog područja je i u još velikoj neproučenosti pojedinih prirodnih aspekata što će svakako biti izazov za domaće i strane naučnike sa ciljem formiranja jedne međunarodne ekološke istraživačke stanice tj. međunarodnog monitoring centra.


Javno preduzeće za nacionalne parkove Crne Gore |

7. INSTITUCIONALNA STRUKTURA - JP/NP“ Durmitor“

Služba za

finansijsko računovodstvene

poslove

adteh

a

Naučni Savjet

Direktor

NP Durmitor NP Lovćen NP Skadarsko jezero N

Upravni odbor direktor Javno preduzeće za nacionalne

parkove

Služba za pravne i opšteposlove

r

P B

Služba za razvoj iunapređenje
Služba za finansijsko-
ačinovodstvene poslove

iogradska gora

Služba fizičke zaštite

Služba za mbijentalnu

higijenu

Služba za edukaciju, promociju i marketing

Služba za ministrativno ničke poslove

48



Nacionalnim parkom upravlja Javno preduzeće za nacionalne parkove sa sjedištem u Podgorici. Preduzeće obavlja djelatnosti koje uključuju funkciju zaštite i unapređenja nacionalnih parkova. Ta funkcija se ostvaruje kroz zaštitu, unapređenje, promociju i održivo korišćenje prirodnih i pejzažnih vrijednosti nacionalnog parka. Javno preduzeće stara se i sprovodi mjere u cilju neometanog odvijanja prirodnih procesa i opstanka i očuvanja u što prirodnijem stanju reprezentativnih primjeraka biološkog i predionog diverziteta. Javnim preduzećem upravlja Upravni odbor a rukovodi direktor, koje imenuje Vlada na predlog resornog ministra. Upravni odbor donosi odluke i upravlja preduzećem, a njihovu realizaciju i poslovanje preduzeća obezbeđuje direktor. Unutrašenje uređenje javnog preduzeća određeni su: Statutom i pravilnikom i organizaciji i sistematizaciji radnih mjesta. NP“ Durmitor“ posluje kao organizaciona jedinica JPNPCG sa posebnim žiro-računom, ali bez svojstva pravnog lica što je rezultat pogrešno naslijeđene prakse i suprotno je važećim propisima koji regulišu ovu oblast. Zbog toga, pored uobičajenih službi za nivo organizacione jedinice, ovaj NP posjeduje i finansijsku službu. Nacionalni park Durmitor je 21.11. 2007. izdao turističko-ugostiteljske objekten (restoran ”Crno jezero”, motel “ Radovan Luka” i motel “ Sušica”) zakupcu “Đurković- company” DOO, iz Nikšića na period od 10 godina. Zakupac se takođe ugovorom i sporazumom obavezao i preuzeo u radni odnos sve zaposlene u objektima uzetim u zakup za period od 10 godina.



8. OCJENA STANJA NACIONALNOG PARKA „ Durmitor“ ( SWOT analiza)

SWOT analiza je metoda prepoznavanja i utvrđivanja ključnih razvojnih potencijala, ciljeva i ograničenja i osnova za stvaranje vizije i definisanje smjernica razvoja.

SWOT analiza je okvir kojim se procijenjuje situacija. Analiza dijeli snage na unutrašnje i spoljnje, pozitivne i negativne. Zadatak SWOT analize je da polazeći od mogućnosti budućeg razvoja, izdvoji uslove koji predstavljaju razvojne snage, odnosno razvojne slabosti i ukaže na osnovne prilike, odnosno prijetnje koje iz analize proizilaze. U SWOT analizi indetifikuju se: PREDNOSTI - koje će se kroz mjere pojačati i iskoristiti za razvoj. NEDOSTACI - koje treba prevazići gdje je to moguće. MOGUĆNOSTI - prepoznate, koje treba pripremiti i iskoristiti ih u najvećoj mogućoj mijeri. PRIJETNJE - koje će se nastojati svesti na najmanju moguću mijeru.



PREDNOSTI

Geografija

• Integrisanost prirodnog i kulturnog pejzaža

• Blizina važnih emitivnih turističkih tržišta

• Blizina graničnih prelaza prema Bosni i Srbiji

• Nadmorska visina preko 1.000, idealna destinacija ljeti kao

vazdušna banja, a zimi za ski sportove

Životna sredina

• Zaštićenost područja (Nacionalni status i međunarodni

status)

• Jedinstvenost kanjonskih dolina

• 48 planinska vrha preko 2.000mnv

• Hidrološki potencijal (kanjonske rijeke i 18 ledničkih

jezera)

• Rijeka Tara, zaštićeno područje prepoznato na

međunarodnom nivou (UNESCO, M&B)

• Jedinstveni kanjoni

• Velika raznovrsnost biljnih i životinjskih vrsta

• Očuvani ekosistemi

• Odsustvo industrije,

• Nema ozbiljnih zagadjivača

Kulturna baština, socijalna i ekonomska situacija

• Bogato i raznovrsno kulturno nasleđe

• Srednjevjekovni manastiri u kanjonu Tare

• Očuvano ekstenzivno stočarstvo

• Nerazvijenost, uticala na odrzavanje tradicije



• Zaštićeno područje UNESCO

Infrastruktura

• Izgradnja novog puta Žabljak-Risan omogućava brz

pristup ovoj turističkoj destinaciji i laku povezanost sa

turističkim gradovima južnog dijela Crne Gore

• Blizina magistralnih pravaca

• Blizina graničnog prelaza i brza komunikacija sa Bosnom i

Srbijom

• Loše stanje lokalnih puteva sprečavaju značajno

povećanje broja korisnika (turista) čime se obezbjeđuje

zaštita životne sredine ograničavanjem broja posjetilaca

Institucionalni okvir

• Dobra reputacija nacionalnog parka Durmitor u

nacionalnim i međunarodnim okvirima

• Stabilni finansijski prihodi tokom godine

• Dobra saradnja i podrska sa Javnim preduzecem za

Nacionalne parkove Crne Gore

• Relativno dovoljno stručnog kadra na raspolaganju, Dobar

menadžment i upravljanje sa nivoa Javnog Preduzeća

Nacionalni Parkovi Crne Gore

NEDOSTACI

Životna sredina

• Uništavanje prirodnih predjela neuglednim, otvorenim

deponijama, smetlistima, nedovršenim građevinama,



• Nelegalna gradnja na prostoru Nacionalnog parka,

Devastira ambijentalne vrijednosti.

• Monitoring biodiverziteta nije uskladjen sa standardima

EU

• Nepostojanje kompletnih lista biljnih, životinjskih vrsta I vrsta gljiva

• Nedostatak kapaciteta u institucijama (ljudski resurs) za

izradu akcionih planova i kvalitetan monitoring • Vodosnadbijevanje grada se vrsi iz Crnog jezera • Nedovoljna izdvajanja finansija za naučna istraživanja • Podaci su zastareli i nesistematizovani • Nedovoljna edukacija javnosti • Mjere sadržane u planovima i strategijama se najčešće ne

sprovode • Nedovoljno informativnog materijala na temu

biodiverziteta • Loše upravljanje šumama

Kulturna,

socijalna i ekonomska situacija

• Nedovoljno izučeni i zastićeni kulturno-istorijski spomenici

• Neistražena bogata arheološka baština

• Loše stanje u kojem se veći dio kulturnog nasleđa nalazi

• Nedovoljna valorizacija kulturne baštine

• Odliv lokalnog stanovništva

• Potreba za stvaranje prihoda i (samo)-zapošljavanje

smanjuje interes lokalnog stanovništva za održivim

razvojem i idejom o pojačanoj zaštiti prirodnih resursa

• Napuštanje tradicionalnih ekonomskih aktivnosti



• Nedostatak koordinacije u sektoru turizma

• Nedostatak adekvatnog prostora za prezentaciju

pokretnog spomeničkog fonda

Infrastruktura

• Neregulisan tretman otpadnih voda i čvrstog otpada

• Nizak nivo kvaliteta smještajnih kapaciteta

• Kategorizacija postojećeg smještaja nije urađena

• Nedostatak odgovarajućih objekata za promovisanje eko-

turizma

• Slabo organizovan javni prevoz za turiste koji dolaze sa

strane

• Savremena gradnja neusklađena sa pejzažnim i kulturnim

ambijentom,

• Prilazni putevi u lošem stanju,

• Vodosnadbijevanje tokom ljeta neredovno

Institucionalni

okvir

• Nepostojanje kvalitetne vodičke službe

• Nedovoljan broj stručnih saradnika na implementaciji

strateških i operativnih planova,

• Nedovoljna koordinacija sa lokalnim stanovništvom,

• Nedovoljna tehnička opremljenost i broj zaposlenih u

službi zaštite



MOGUĆNOSTI

Geografija

• Raznolikost i bogatstvo prirodnih i ambijentalnih

vrijednosti,

• Atraktivan položaj koji pruža priliku za razvoj ljetnjeg i

zimskog turizma

Kulturna,

socijalna i ekonomska situacija

• Potencijal kulturnog nasleđa, resurs za razvoj turizma,

• Trendovi turističkog tržišta nude mogućnost za razvoj

proizvoda održivog turizma (koji se mogu povezati sa

poljoprivredom, zanatstvom i drugim uslugama)

• Rastuće poznavanje održivog razvoja i potrebe održavanja

prirodne i kulturne baštine

Infrastruktura

• Veliki broj, oko 150km, markiranih staza

• Odličan teren za biciklizam

• Izgradnja novog puta Žabljak-Risan

• Razvoj svih vidova turizma, (rekreativni, sportski, naučno-

istrazivački, edukativni)

• Postojanje naselja u granicama NP Durmitor, šansa za

razvoj ruralnog turizma


• Donošenje novog pravilnika o unutrašnjoj organizaciji i

sistematizaciji radnih mjesta predstavlja osnovu za



unapređenje strukture zaposlenih, uprave NP Durmitor.

• UNESCO, nudi šansu za bolju zaštitu potencijala parka

• Promovisanje značaja biodiverziteta i kulturne baštine • Interes međunarodne zajednice za prekogranična

zaštićena područja može omogućiti pristup dodatnim

fondovima i institucionalnu podršku

• Izrada programa informacionog sistema i trajne stručne dokumentacione baze zaštićenih objekata prirode, potencijalnih objekata za zaštitu kao i zaštićenih i potencijalnih vrsta za zaštitu biodiverziteta.

• Obezbeđivanje stručnog usavršavanja kadrova putem specijalizacija, razmjene stručnjaka, studijskih boravaka u zemlji i inostranstvu

• Uticati da se u nastavnim programima osnovnih i srednjih škola uključe i nastavne jedinice o biodiverzitetu, njegovom značaju i potrebi zaštite

• Uticati da se putem javnih glasila, televizije, radija, Interneta, popularnih tribina, okruglih stolova, brošura, plakata, i drugog propagandnog materijala, populariše značaj biodiverziteta



PRIJETNJE

Životna sredina

• Vodosnadbijevanje grada sa Crnog jezera predstavlja

prijetnju deficita vode Crnog Jezera.

• Krivolov prijeti istrebljenju nekih rijetkih zivotinjskih vrsta

(tetreb, srna)

• Nepostojanje kompletnih lista biljnih, životinjskih vrsta i vrsta gljiva

• Sječa suma od strane lokalnog stanovništva za potrebe

ogreva

• Ugrožavanje anutohtone vodene faune – zbog

neadekvatnog poribljavanja.

Infrastruktura

Kultura

• Nepostojanje više edukativnih staza,

• Nedostatak mapa za biciklisticke staze

• Postojeći magistralni putevi u lošem stanju

• Loša prohodnost tokom zimskog perioda

• Nepostojanje planinarskih kuća koje nude smještaj sa

hranom

• Nedefinisanje adekvatnih smijernica za zaštitu i razvoj

kulturne baštine,

• Devastacija tradicionalne arhitekture pod uticajem

nelegalne i nekontrolisane gradnje,

• Slabo interesovanje za saradnji na području zaštite



vrijednosti tradicionalnog graditeljstva.


• Nepostojanje efikasnih institucionalnih mehanizama koji će

spriječiti niz nelegalnih aktivnosti,

• Nemotivisanost za posao zbog niskih plata • Niska ulaganja u marketing i reklamu • Loše tehnički opremljena poslovna zgrada • Saradnja sa lokalnom samoupravom nije na

zadovoljavajućem nivou, • Neadekvatna lokacija Informativno-prezentacionog centra • Mali broj zaposlenih u turizmu koji govori strani jezik • Umanjenje osjećaja pripadnosti Javnom preduzeću zbog

posjedovanja posebnog žiro-računa.



III PLANSKI DIO

1. STRATEŠKO OPREDJELJENJE - VIZIJA ( Upravljanje orijentisano na održivost ) Strateško opredjelenje budućeg upravljanja nacionalnim parkom „Durmitor“ se zasniva na setu brojnih strateških oblasti i posebnih ciljeva. Ovakvim pristupom će se obezbijediti integrisanje i harmonizacija kompleksnih zahtjeva efikasnog i efektnog upravljanja NP „Durmitor“ u koordiniran koncept upravljanja.

STRATEŠKI CILJ – VIZIJA Zaštita, unapređenje i razvoj Nacionalnog parka „DURMITOR“, kao svetske prirodne i kultirne baštine od Nacionalnog i Međunarodnog značaja na principima održivog razvoja Prioriteti razvoja:

• turizam, uključujući i specifičnu ponudu seoskog turizma. • Dinamičan razvoj poljoprivrede orjentisane posebno na razvoj stočarstva

Opšti ciljevi:

• Implementacija Prostornog plana posebne namjene za Durmitorsko područje sa akcentom na prostor NP „Durmitor“

• Namjensko korišćenje i racionalno upravljanje prostorom u skladu sa razvojnim i ekološkim potencijalom kroz primjenu prostorno planskih mjera.



• Zaštita prirodnih dobara i kulturno istorijske baštine – stvaranje uslova da se normativna zaštita planski sprovodi, što podrazumijeva da mjere zaštite imaju ekonomsku opravdanost i socijalnu prihvatljivost.

• Očuvanje, unapređenje i zaštita posebnih prirodnih vrijednosti NP „Durmitor“ (zemljište, voda, vazduh, šume, flora i fauna i dr.) i obezbeđenje stabilnosti ekosistema poboljšanjem njihovog sastava, strukture i kvaliteta.

• Dalji razvoj okruženja, područja zaštitne zone i NP „Durmitor“ sa naglaskom na razvoj djelatnosti koje su osnova područja, a prije svega poljoprivreda, turizam.

• Forsiranje razvoja u pravcu osobenosti područja i formiranje prepoznatljive, jedinstvene ponude (izletnički turizam, splavarenje, ekološko ispravna hrana, ljekobilje, i dr.);

• Formiranje zadovoljavajuće mreže društvenih servisa na ruralnom području; • Ekonomska valorizacija prirodnih resursa uz poštovanje pravila i zakona zaštite; • Izgradnja adekvatnih infrastrukturnih sistema, prije svega vodosnadbijevanje i

PTT sistema, uz poboljšanje saobraćajne mreže na ruralnom području; • Stvaranje „imidža“ područja agresivnijim marketinškim pristupom.

Prilikom definisanja posebnih ciljeva, po oblastima, potrebno je voditi računa o uslovima i režimima korišćenja prostora nacionalnog parka „Durmitor“. U Nacionalnom parku prioritet je :

• Očuvanje prirode, razvijanje edukativnog i izletničkog turizma koji mora biti kontrolisan i organizovan;

• Oplemenjivanje i uređivanje postojećih stacionarnih, servisnih, uslužnih i drugih kapaciteta prvenstveno u granicama postojeće zauzetnosti prostora, usklađeno sa interesima zaštite prirode;

• Uklanjanje ili promjena sadržaja koji su u konfliktu sa zaštitom prirode i okolinom , a nove locirati u pravilu izvan parkova te tako podstaći razvoj naselja izvan granica parka.

• Po mogućstvu utvrditi granični kapacitet prostora Nacionalnog parka za razvoj komplementarnih djelatnosti, zavisno od zahtjeva ekonomije i mogućih antropogenih uticaja na prirodu.

• Provoditi politiku razvoja Parka, definisanjem aktivnosti od kojih će Park imati koristi;

• Odrediti lokacije i punktove od posebnog značaja za NP; definisati nivo servisa i opremljenosti u njima;

• Stanovništvu naselja u NP uvesti takav režim gazdovanja u dijelu poljoprivrede i šumarstva, uz adekvatno definisanje mjera zaštite, koji neće remetiti njegove prirodne vrijednosti.



Ograničenja razvoja su: - demografska erozija, emigracija mladog i školovanog stanovništva; - negativni procesi u djelatnosti poljoprivrede, oslonca ruralnog područja; - nedovoljnost infrastrukturnih sistema, naročito u špicevima turističke sezone; Strategija treba da bude zasnovana na elementima koji objektivno mogu da se oplode i zažive na ovom prostoru, i u ovim vremenima, na elementima i pravcima usaglašenim sa realnim mogućnostima realizacije predloženih ciljeva i programa. U ovim vremenima i na ovome prostoru ne može biti skokovitog rasta, već se razvoj mora planirati na zdravim i realnim pravcima razvoja. Osnov za ovaj pristup treba da bude prirodna i stvorena osnova. Dalji razvoj treba graditi na „autohotnim“ djelatnostima. One su lako prepoznatljive: poljoprivreda, turizam, usluge, s tim što svakako mora doći do kvatitetnih pomaka u okviru ovih segmenata. Konflikti: Konflikt između potrebe obezbjeđenja kontinuiteta linija tehničkih infrastruktura – putevi, dalekovodi i dr., i potrebe očuvanja kontinuiteta ekosistema pod zaštitom. Konflikt između pritiska turista i otpornosti ekosistema. Konflikt između „modernih“ – agresivnih i neobičnih arhiktetonskih oblika turističkih objekata i ljepote i istančanosti pejzaža. Iako je osnovni karakter Nacionalnog parka zaštita prirodnog i/ili kultuturnog nasleđa, put kojim se postižu ciljevi može imati različite smjereve. Na prvi pogled, za nacionalni park „Durmitor“ mogu se razmatrati tri scenarija:

1) Razvoj usmjeren na strogu zaštitu 2) Razvoj usmjeren na turizam 3) Razvoj usmjeren na održivost

Od gore pomenuta tri scenarija, samo treći odslikava specifične uslove Nacionalnog parka „Durmitor“. Specifične uslove kreiraju sledeće činjenice

a) Nacionalni park „Durmitor“ obuhvata jedno od najljepših, rijetkih i vrijednih predjela na svijetu, koji su upisani u listu svetske baštine prirodnih vrijednosti

b) Ljudi koji žive u naseljima unutar parka imaju određene životne potrebe



U skladu sa ovim uslovima, gore pomenuti scenario br.3 („Razvoj usmjeren na održivost“) ostaje kao jedina mogućnost i razumna opcija za buduće upravljanje i razvoj Nacionalnog parka „Durmitor“ . Ni scenario br.1 (razvoj usmjeren na strogu zaštitu“) ni scenario br.2 („ razvoj usmjeren na turizam“) ne mogu zadovoljiti različite potrebe jer bi tako bio zanemaren jedan ili drugi značajan aspekt. Usmjerenje na održivost kao vodeći princip ima značajne posledice na buduće upravljanje. Iako zaštita „prirodnih biodiverziteta i naglašenih ekoloških struktura i podržavanje ekoloških procesa“ ostaje najvažnije usmjerenje, upravljanje mora da integriše zaštitu sa ekonomskim i socijalnim potrebama. Da bi se praktično primijenio scenario br. 3:

• Mora se imati u vidu obavezujući koncept zoniranja a raspored zona mora doprinijeti optimalnom očuvanju prirodnih i kulturnih vrijrdnosti nacionalnog parka

• Mora postajati jasna politika budućeg razvoja turizma u Nacionalnom parku koja će biti polazište za buduće projekte i investicije

• Neophodna je kvalitetna sistemska podrška od strane zajedničkih službi Javnog preduzeća Nacionalni Crne Gore kako bi se obezbijedila podrška kompetentnom upravljanju Nacionalnim parkom „Durmitor“



2. ZONIRANJE PARKA (Prostorna identifikacija planskih namjena i režima korišćenja)

Predloženi sistem zoniranja NP „Durmitor“ se sastoji od tri glavne zone, u skladu sa preporukama Koncepta UNESCO Biosphere Reserve i Pan European Ecological Network. Kapacitet zoniranja ima za cilj da unaprijedi zaštitu prioritetnih vrijednosti. Cjelokupno zoniranje mora integrisati potrebe zaštite i razvoja turizma unutar Nacionalnog parka „Durmitor“ i posebno upravljanje posjetiocima i propise. Uz to , neophodno je uključiti korisnike prirodnih vrijednosti zaštićenih područja stočara i dr. Planom se stvaraju pretpostavke za razvoj i racionalnu organizaciju prostora, zaštitu prirodnih dobara od izuzetnog nacionalnog i međunarodnog značaja i zaštitu životne sredine , utvrđuju ciljevi prostornog razvoja, organizacija, zaštita korišćenje i namjena prostora kao i dr. Elementi značajni za područje NP „Durmitor“ kao i za prirodna i kulturna dobra od izuzetnog značaja koja se nalaze na ovom prostoru. Planom se definišu lokaliteti sa izuzetnim i reprezetativnim ekosistemima , neizmijenjenom ili neznatno izmijenjenom ukupnom prirodnom , a namijenjen je isključivo praćenju stanja i očuvanju izvorne prirode i naučnom istraživanju kojim se ne mijenjaju osnovna obeležja i ne ugrožava slobodno odvijanje prirodnih pojava i procesa. Zbog naprijed iznijetog koncept zoniranja izuzetno je značajan za NP „Durmitor“.

2.1. Prva zona zaštite – REZERVATI Očuvanje, unapređenje i zaštita prirode, posebnih prirodnih vrijednosti i nepokretnih kulturnih dobara u I zoni zaštite definišu rešim I stepena zaštite po kome ovi objekti, shodno zakonu o zaštiti prirode predstavljaju strogo zaštićene prostore namijenjene organizovanom naučnom istraživanju, kontrolisanoj edukaciji još strožije kontrolisanoj javnoj prezentaciji, bez aktivnosti koje bi na bilo koji način remetile izvornu prirodnu sredinu ili nepokretna kulturna dobra. Naučna istraživanja biće koncentrisana u zonama I stepena zaštite a obuhvatiće geomorfologiju, klimatologiju, hidrologiju, geologiju, meteorologiju, pedologiju, botaniku,



zoologiju, arheologiju, entologiju, istoriju, medicinu, energetiku, šumarstvo, poljoprivredu, vodoprivredu, veterinu itd. U prvu zonu sa strogom (apsolutnom) zaštitom uključeni su predjeli sa izuzetnim i univerzalnim značajem, tj. zaštićeno prirodno dobro od izuzetnog značaja. U ovu kategoriju spadaju specijalni prirodni rezervati:

• prašuma jele i smrče u slivu Mlinskog potoka ( oko 10ha) • šuma Crnog bora – Crna poda ( oko 20ha) • Barno jezero sa neposrednom okolinom ( oko 5ha) • Zabojsko jezero sa najužom okolinom ( oko 10ha) • Sliv Škrčkih jezera sa dolinom Sušice od Sušičkog jezera do Kanjona Tare

( oko 2360ha)

• Speleološki rezervat Surutka – Vjetrena brda ( 850ha) Ukupna površina pod strogom zaštite iznosi oko 3.400 ha što je oko 10% površine NP.

• U ovim prostorima zabranjen je neorganizovan pristup turistima , izvođenje bilo kakvih aktivnosti kojima bi se izazvale promjene u prostoru

Dolina Sušice predstavlja i prirodni rezervat divljači, prije svega divokoze, zbog čega prisustvo ljudi treba da bude minimalno.

2.2. Druga zona zaštite Ova zona podrazumijeva posebnu zaštitu u sledećim djelovima NP: šume oko Crnog jezera sa šumom u neposrednoj okoloni (oko 800ha) i kanjon rijeke Tare , bez naselja: Tepca, Lever i Đurđevića Tara , Gornja i Donja Dobrilovina (oko 13.800ha), te šume na prostoru Dragišnice sa Boljskim gredama (oko 800ha). Ova zona obuhvata, pored navedenih rezervata i područja svih spomenika prirode, kao i masiv Durmitora u užem smislu, sa prostranim travnatim površinama, gdje se srijeće veliki broj rijetkih i endemičnih florističkih elemenata, šume bora krivulja, zatim šumske kompleksMale Crne Gore i na prijelazu iz kanjona Tare u Durmitor, veliki broj ledničkih cirkova i valova, te veliki broj vrhova preko 2000m i geomorfoloških tvorevina. Tu je ujedno i veći broj staništa rijetke i endemične faune. Zona ove posebne zaštite u manjem dijelu presijeca dolinu Sušice – put za Nedajno.



Površina pod ovim zonama je oko 25.400ha, što iznosi oko 75% od površine NP. Zbog prostranosti ovih zona, estesko – pejzažnih vrijednosti i turističke privlačnosti, namijenjene su pored naučno istraživačkih i vaspitno – obrazovnim aktivnostima , te za organizovane turističke posjete izletnika, planinara, rekreativaca. Dakle, dozvoljava se njihovo ograničeno i strogo kontrolisano korišćenje, koje može da omogući poboljšanje stanja ili prezentaciju bez posljedica. Tako je u kanjonu Tare omogućeno splavarenje i kajakaštvo, sportski ribolov te pješačnje sa razgledanjem i fotografisanjem prirodnih fenomena.

• splavarenje se odvija na rijeci Tari, a režim splavarenja je regulisan u skladu sa pravilnicima i odlukama JPNPCG.

• Sportski ribolov dozvoljava se na način i pod uslovima datim u Odluci o obavljanju te djelatnosti.

• Sportski ribolov dozvoljava se takođe i na Crnom jezeru kao i na Vražijem i Ribljem jezeru ukoliko se od strane Ministarstva poljoprivrede , šumarstva i vodoprivrede produži pravo gazdovanja tim jezerima.

• U zoni Crnog jezera, kao turistički najatraktivnijeg dijela NP, očekuje se i najveća posjeta.

• Na obali jezera, osim do sada izgrađenih objekata, ne treba graditi ništa novo, a u zoni oko jezera treba svesti istovremeno prisustvo na 350 posjetilaca,odnosno nekoliko čamaca za službene i naučno – istraživačke potrebe. U principu se zabranjuje prilaz jezeru automobilom.

• Zabranjuje se na Crnom i dr. jezerima korišćenje čamaca na motorni pogon.

2.3. Treća zona zaštite - (Zona liberalne zaštite) Ova zona obuhvata sve preostale djelove parka van I i II zone Ukupna površina ove zone je 5.200ha, odnosno oko 15% površine NP. Na ovim prostorima su uglavnom sačuvane vrijednosti prirodnih elemenata, ali je prisutno antropogeno djelovanje, izraženo kroz naselja i određene aktivnosti kao što su. Poljoprivreda, šumarstvo, urizam sa rekreacijom i saobraćajna i tehnička infrastruktura. U liberalnim zonama se dozvoljava selektivno i ograničeno korišćenje uz kontrolisane aktivnosti u prostoru, ako su usklađene sa funkcijama ali su vezane za tradicionalne oblike obavljanja djelatnosti.



Ova zona će imati funkciju zaštite , doduše u nešto blažem obimu, ali sa ciljem da zaštiti I i II zonu od neposrednog uticaja. I u ovoj zoni će se štititi pejzažne – ambijentalne i esteske vrijednosti. U ovu zonu spadaju cijeli atari seoskih naselja: Mala Crna Gora, Pitomine, Bosača, Tepca, Lever i Đurđevića Tara, Gornja i Donja Dobrilovina u kanjonu Tare. U ovoj zoni , takođe se nalaze i djelovi seoskih atara: Rasova, Bogomolja, Šljivansko, Brajkovača, Premćani i Rudanci. Sela Komarsko – Pošćenskog kraja takođe spadaju u III zonu zaštite i radi se o selima (Razvršje , Motički gaj, Virak, Javorje, Pašina voda i Pošćenski kraj) Ova naselja su funkcionalno povezana sa okolnim poljoprivrednim površinama tako da će se njihov razvoj odvijati u okviru dosada već angažovanih površina, a u stilu tradicionalne arhikteture sa upotrebom autohtonih materijala. Osnovne djelatnosti su zemljoradnja (oranje njiva, košenje livada i gajenje voćki) i stočarstvo, koje se moraju odvijati prema zahtjevima očuvanja i zaštite prirode od degradacije i transformacije agrarnog pejzaža. Tu su stacionirani i skoro svi katuni , koji pored osnovne stočarske mogu imati i turističke funkcije, budući da se nalaze duž planinarskih i pješački staza. U ovoj zoni predviđa se i manja turističko – ugostiteljska stacionirana izgradnja prema programu razvoja turizma u Nacionalnom parku. Radi se uglavnom o objektima komplementarnog smještaja – privatnom smještaju. Na prostoru zone liberalne zaštite nalaze se najpogodniji terni za zimske sportove, i rekreaciju (Savin kuk, Šljeme, Mali i Veliki Štuoc) U manjem dijelu parka izvršena je i izgradnja dijela magistralnog puta Risan – Žabljak koji prolazi kroz dio sela Komarsko – Pošćenskog kraja.

3. STRATEŠKI CILJEVI ( dugoročni ciljevi zaštite i održivog razvoja )

S obzirom na dvojni stepen zaštite ( nacionalni i međunarodni ) NP ’’Durmitor’’, strateški ciljevi treba da predstavljaju dio vrlo kvalitetnog i aplikativnog dokumenta, Plana upravljanja, koji treba da predstavlja solidnu osnovu za racionalnu i strogo kontrolisanu valorizaciju prirodnih potencijala prostora Parka, sa imperativom zaštite prirodnih i radom stvorenih vrijednosti. Strateški ciljevi su:



• Zaštita prirodnih vrijednosti i biološke raznovrsnosti • Očuvanje i unapređenje kulturnih vrijednosti • Unapređivanje informativno-prezentacionog i edukativnog sadržaja • Unapređivanje saradnje sa korisnicima Parka a posebno sa mjesnim

stanovništvom • Unapređivanje saradnje sa inostranim organizacijama i donatorima • Unapređivanje prekogranične saradnje • Unapređivanje institucionalnih kapaciteta

Strateški ciljevi Plana upravljanja temelje se na viziji i procjeni bioloških, geomorfoloških, socio-ekonomskih, kulturnih i turističkih vrijednosti Nacionalnog parka, a zatim i na transparentnosti i otvorenosti, učešću javnosti, edukaciji i interpretaciji, partnerstvu, međunarodnoj saradnji, akcionim planovima, praćenju stanja (monitoringu) i rezultatima naučnih istraživanja.

3.1. ZAŠTITA PRIRODNIH VRIJEDNOSTI

3.1.1. Fizička zaštita

Cilj: Kadrovska i tehnička osposobljenost službe zaštite za efikasno obavljanje svoje djelatnosti. Aktivnosti :

Kadrovska popunjenost prema aktu o sistematizaciji Nastaviti sa edukacijom i stručnim usavršavanjem nadzornika Obezbjeđivanje službe neophodnim materijalno-tehničkim sredstvima za svoj rad Organizovati radionice za osposobljavanje nadzornika za stvaranje

profesionalnog kontakta sa posjetiocima parka Sticanje znanja o Parku Upućivanje nadzornika na učenje jezika Propisivanjepotrebnih pravila i upustava za rad nadzornika Obuka trening i slično

3.1.2. Stručna zaštita



Stručna zaštita se obavlja sa nivoa JPNPCG i nju u praksi sprovodi najvećim dijelom služba za razvoj i unapređenje uz neophodnu podršku drugih stručnih institucija u državi.

Cilj: Kadrovski i stručno i organizaciono osposobiti službu za razvoj i unapređenje za kvalitetno izvršavanje i implementaciju planskih ciljeva nacionalnog parka Aktivnosti:

• Stručno usavršavanje zaposlenih( magistarske i doktorske studije, specijalizacije, razvoj komunikacionih i tehnoloških vještina, razvoj projektnih aktivnosti zaposlenih)

• Osposobljavanje službe sa materijalno tehničkim i sredstvima savremene tehnološke komunikacije i stalan progres

• Kadrovsko jačanje kapaciteta službe

Cilj: Unaprijediti nivo istraživačkih aktivnosti u svim segmentima, iz oblasti zaštite prirodnih i kulturnih resursa parka

Aktivnosti: • Istraživanja flore i vegetacije(ekosistema parka) i nastaviti započeta,

istraživanja stanja i uspostavljanja monitoringa šumskih ekosistema, • istraživanja faune(beskičmenjaci, ribe, vodozemci,gmizavci, ptice i sisari), • program monitoringa izabranih vrsta faune, • istraživanja kroz studiju opterećenosti za određene lokacije Nacionalnog parka

i to posebno oko zona rezervata prirode, • Logistička podrška Javnog preduzeća i uprave parka istraživačkim

aktivnostima od strane drugih stručnih i naučnih institucija iz zemlje i inostranstva.

3.1.3. Očuvanje prirodnih vrijednosti (postojećeg nivoa biodiverziteta) 3.1.3.1. Zemljište Clj: Zaštita zemljišta od erozija, zađivanja i nekontrolisane gradnje Aktivnosti:



• postavljanju zaštitnih mreža i sanacije postojećeg klizišta; • pošumljavanje terena • Na lokalitetu kanjona Sušice uspostaviti stalni monitoring u slučaju pojave

klizišta. • Sprovoditi stalnu kontrolu prostora i reagovati preventivno na suzbijanju

nelegalne gradnje

3.1.3.2. Voda Cilj: Stalni monitoring kvaliteta voda Crnog jezera i sukcesivno za ostala lednička jezera na Durmitoru. Aktivnosti:

• Vršiće se godišnji ciklus mjerenja kvaliteta voda rijeke Tare; • Svake godine, a nakon završetka glavne turističke sezone, park će u saradnji sa

Ministarstvom za zaštitu životne sredine i NVO organizacijama sprovoditi akcije čišćenja korita rijeke Tare od nanosa i čvrstih materijala;

• Kontinuirano će biti praćeno stanje nivoa Crnog jezera, i o eventualnim gubicima voda biće upoznate relevantne stručne i naučne institucije sa ciljem prduzimanja adekvatnih mjera zaštite od gubitaka;

3.1.3.3. Vazduh Cilj: Zadržati kvalitet vazduh na postojećen nivou Aktivnost:

• Redovno preuzimanje podataka o stanju kvaliteta vazduha od strane referentnih institucija

3.1.3.4. Zaštita i unapredjenje pejzažnih vrijednosti Cilj: Valorizacija pejzaža Aktivnosti:

• Sprovođenje svih obaveza iz zakonskih propisa koji se odnose na devastaciju prostora i vizelnu devastaciju pejzažnih karakteristika

• Stalnom kontrolom prostora i imlepmentacija svih aktovnosti koje se odnose na očuvanje prirodnih i kulturnih vrijednosti

• izrada tipskih projekata za izgradnju informacionih oznaka, tabli, ekoloških panoa i sl. koji bi se postavljali na frekfentnim kao i posebno utvrdjenim lokacijama širom Parka



• Adaptacija i aktiviranje najreprezentativnijih lokaliteta koji su stjecište izletnika u Parku

• projekcija pješačkih, planinarskih, ekoloških i drugih staza; • Obilježavanje rekreacionih površina i staza; • izrada programa izgradnje novih skijališta, žičara, ski liftova itd; • sanacija šumskih puteva, dalekovoda itd; • sanacija postojećih divljih deponija smeća i raznog otpadnog materijala.

3.1.3.5. Flora i vegetacija Cilj: Očuvanje florističkog diverziteta Aktivnosti:

• Instalirati interaktivnu bazu podataka i kotinuirani unos postojećih i novih saznanja; • Prikupljanje florističkih (specijskoh), populacionih i ekoloških saznanja na terenu; • Utvrditi prisutnos endemskih i Zakonom zaštićenih vrsta flore duž turističkih i planinarskih

staza, i implementirati mjere zaštite; • Uraditi florne liste na osnovu raspoloživih podataka na kraju planskog perioda.

Cilj: Zaštita i odžavanje šumskih ekosistema Aktivnosti: 1. Donošenje godišnjih plansko - programskih dokumenata

• Donošenje godišnjeg Programa upravljanja, ovaj Program se donosu u skladu sa

Zakonu o Nacionalnim parkovima i utvrđuje mjere i aktivnosti po mjestu, vremenu i načinu upravljanja kako za šume, tako i za ostale prirodne i radom stvorene vrijednosti.

• Donošenje Plana zaštite šuma od požara, na osnovu Zakona o zaštiti i spašavanju (sl.list 13/07) za sve organizacione jedinice koje imaju nadležnost nad šumama, obavezne su donijeti godišnji Plan zaštite šuma od požara. Plan se donosi na godišnjem nivou, mora biti usklađen sa Nacionalnim akionim plano i obrađuje segmente kao što su procjena ugroženosti, preventivne mjere, mjere za brzo otkrivanje, gašenje i sanacija požarišta.

2. Praćenje objekata pod strogom zaštitom (šumski rezervati)

• terenski obilazak - prikupljanje podataka • uspostavljanje saradnje sa naučnim i stručnim institucijama



• donošenje određenog programa za zaštitu i unapređenje ovih objekata • praćenje i izvještavanje o postignutim rezultatima i daljim aktivnostima

3. Usklađivanje i sprovođenje mjera zaštite po međunarodnim preuzetim propisima • pribavljanje potrebne dokumentacije radi definisanja Nacionalne mreže NATURA

2000 i drugim preuzetih EU propisa • kancelariski rad u cilju formiranja kartografskog prikaza i atributa određenih staništa • terensko utvrđivanja lokaliteta • praćenje i sprovođenje smjernica zaštite šumskih staništa.

4. Sanitarne, uzgojne i mjere njege • terenskim obilaskom utvrđivanje i obilježavanje sanitarnog materijala • uklanjanje stabala - sortimentrnim metodom, obradom kod panja • izvoz sanitarnog materijala isključivo animalnom vučom • uspostavljanje higijene u šumi (šumski red, uklanjanje drugih odpadaka i činioca

koji narušavaju ambijentalno-estecku funkciju, kao i materijala pogodnog za prenamnoženje štetnih činioca)

• prodaja odstranjenog sanitarnog materijala sa unaprijed predviđenih mjesta.

5. Primjena bioloških sredstava zaštite šuma

• utvrđivanje palete bioloških sredstava za zaštitu • nabavka i obuka za primjenu bioloških sredstava zaštite • praćenje djelovanja sredstava na zdrastveno stanje šuma

6. Instrukcije privatnim vlasnicima šuma u Parku

• uspostavljanje tačne granice između privatnog i državnog vlasništva šuma • omogućavanje korišćenja sanitarnog materijala • unapređenje saradnje sa vlasnicima šuma u Parku

7. Unapređenje saradnje sa lokalinim stanovništvom u i oko Parka

• Javne rasprave i edukativno - prezentacione aktivnosti (okrugli stolovi, predavanja, štampani materijali, obuke)

• Obogaćivanje Informativnih centara sa tematikom o šumarstvu - Obnavljanje postojećih elemanta prezentacionih informacija u Centrima - Postavljanjem novih sadržaja o značaju i vrijednostima šumskih ekosistema



Cilj: Unapređenje šumskih ekosistema Aktivnosti: 1. Uspostavljanje multifinkcionalne baze podataka

• instalacija softverskih i hardverskih elemnata za formiranje baze • programiranje prostorne baze podataka (GIS) • prikupljanje i unos podataka • uspostavljanje sistema korišćenja podataka u cilju lakšeg upravljanja šumskim

resursima.

2. Unapređenje rasadničke proizvodnje u Parku

• ispitati mogućnosti uspostavljanja potpunog procesa rasadničke proizvodnje u rasadniku parka

• određivanje sjemenskih sastojina za potrebe postojećeg rasadnika • inicirati utvrđivanje tipova šuma

3. Utvrđivanje kvaliteta i praćenje uzgojnih radova na prostoru Parka

• terenskim obilaskom - utvrđivanje uspješnosti obavljenih uzgojnih radova • izvršiti dodatne mjere unapređenja tretiranih područja • pošumljavanje ugroženih sastojina – popunjavanjem

4. Naučno –istraživački rad

• uspostavljanja saradnje sa naučnim institucijama u cilju usklađenosti polja istraživanja i učešća zainteresovanih strana

• donošenje naučno - istraživačkog programa po oblastima ili projektnim zadacima • istraživanja o štetnim patogenim faktorima • istraživanja o štetnim insekatskim faktorima •

Cilj: Praćenje stanja šumskih ekosistema Aktivnosti: 1. Monitoring opšteg zdrastvenog stanja šuma Parka

• saradnja sa drugim institucijama • utvrđivanje elemenata za praćenje • terenski radovi



• labaratoriski nalazi • izvještaj i analize dobijenih rezultata

2. Monitoring podkornjaka na ugorženim i saniranim šumskim kompleksima

• utvrđivanje prioritetnih lokaliteta za monitoring • uzorkovanje materijala i determinacija • analiziranje i indetifikacija pravaca upravljanja šumskim ekosistemima

3. Monitoring mogućih negativnih pritisaka na šume Parka 3.1.3.6. Fauna 3.1.3.6.1. Ribe Cilj: Stabilne populacije riba (vitalnost i broj) Aktivnosti:

1. Izrada ribarske osnove ili revizija starih ribarskih osnova:

• Proučiti uslove za egzistenciju riba (kvalitet • vode, količina hrane isl.) • Popis ribljih vrsta koje žive u jezerima i Tari • Procjena brojnosti lovno značajnih populacija • Predloziti način gazdovanja i iskorišćavanja lovnih vrsta riba • Izrada planova i programa poribljavanja • Procijeniti godišnji prirast ribljeg fonda po vrstama • Procjeniti mogućnosti godišnjeg ulova po vrstama

2. Uspostaviti monotoring

• Monitoring stanja lovno značajnih populacija • Evidencija ulova

3. Zaštita ihtiofaune Crnog jezera, Vražijeg jezera i Tare

• Zaštita važnih lokaliteta za mrijest • Zaštita lokaliteta značajnih za očuvanje riba • Izrada brošura, lifleta, bilborda i edukacija posjetioca parka o ugroženim vrstama i

periodima dozvoljenog ili zabranjenog lova.



• Zaštita autohtonih vrsta od poribljavanja

Cilj: Vraćanje prvobitnog autohtonog stanja faune u jezerima (osim Crnog i Vražijeg jezera) Aktivnosti:

• Ispitati stanje riba u jezerima • Dozvoli totatalni lov • Stopirati poribljavanje • Stvaranje uslova za ponovno prirodno naseljavanje tritona - mrmoljaka (Triturus

sp.) i druge faune iz susjednih lokvi i pojila.

3.1.3.6.2. Ptice Cilj: Zaštita staništa, stabilnost populacije velikog tetrijeba i tetrijeba ruševca (Kvalitativno i kvantitativno praćenje vrsta) Aktivnosti:

• Kartiranje potencijalnih staništa • Reintrodukcija malog tetrijeba • Izbor i karakteristika makro i mikro staništa u NP Durmitor • Prikupljanje podataka o gniježđenju • Upoređivanje stanja sa literaturnim podacima • Sistematično praćenje jedinki

Cilj: Nova turistička ponuda u NP Durmitor Aktivnosti:

• Projekat“ Posmatranje planinskih ptica“ • Prezentacija • Edukacija • Kreiranje informativno-edukativno materijala u turistističke svrh nela

3.1.3.6.3. Sisari CILJ: Stabilna populacija divokoze i medvjeda kroz očuvanje njihovih staništa



Aktivnosti:

• Kreiranje dokumentacije i pronalazenje metodologije (terenskim radom) za očuvanje staništa divokoze i medvjeda

• Pravljenje akcionih planova za zaštitu i unapredjenje divokoze i medvjeda • Očuvanje kamenitih staništa iznad šumske granice • Očuvanje šumskog ekosistema kroz planove upravljanja • Pronalazenje prikladene metode za sagledavanje nultog stanja

Cilj: Prezentacija aktivnosti vezanih za očuvanje populacija, medvjeda, divokoze Aktivnosti:

• Promocija kroz informativno-edukativni materijal • Prezentacija, njihove ekologije, ponasanja i vrijednosti i podizanje svijesti o

njihovom značaju • Popularizacija naučno-istraživačkog rada kroz saradnju sa državnim i

međunarodnim institucijama iz segmenta zaštite životne sredine.

Cilj: Dugoročni monitoring velikog tetrijeba i tetrijeba ruševca Aktivnosti:

• Uspostavljanje platforme za monitoring kroz akcione planove kreirane kroz primjenu metodologije praćenja stanja, najprikladniju za teren Lovćena

• Praćenje sezonske dinamike • Praćenje biološkog ritma i ponašanja kao i mjesta u lancu ishrane

Cilj: Uspostavljanje dugoročnog monitoringa populacija, medvjeda i divokoze Aktivnosti:

• Uspostavljanje platforme za dugoročni monitoring navedenih populacija • Brojnost i sezonska dinamika • Kartiranje potecijalnih trajnih stanista • Sprovodjenje istraživanja migratornih puteva određenih vrsta u cilju boljeg

razumjevanja njihove biologije, ekologije i ponašanja.

3.1.3.7.Gljive

Cilj: Inventarisanje vrsta gljiva i pravljenje Check liste.



Aktivnosti:

• Dobiti podatke na osnovu terenskog rada i literaturnih podataka; • Inicirati istraživanja i izvršavati ih u saradnji sa ekspertima iz zemlje i inostranstva.

Cilj: Identifikacija međunaradno i nacionalno značajnih vrsta gljiva i preduzeti adekvatno ih zaštititi.

Aktivnosti:

• Inicirati istraživanja i izvršavati ih u saradnji sa ekspertima. • Dobiti podatke na osnovu terenskog rada; • Utvrditi stanje populacija značajnih vrsta, i izvršiti njihovo kartiranje. • Predložiti mjere zaštite.

Cilj: Identifikacija važnih staništa gljiva (IFA) Aktivnosti:

• Dobiti podatke na osnovu terenskog rada; • Inicirati istraživanja i izvršavati ih u saradnji sa ekspertima iz zemlje i inostranstva. • Izvršiti kartiranje važnih staništa gljiva. • Predložiti mjere zaštite.

3.2. OČUVANJE KULTURNIH VRIJEDNOSTI Izrada dugoročnog programa aktivnosti na očuvanju, zaštiti i unapređenju najugroženijih kulturno- istorijskih, i objekata etnografske baštine u cjelini kao značajan dio integriteta ovog prostora sa ciljem očuvanja, prezentacije i promocije.

3.2.1. Podsticanje revitalizacije kulturno-istorijskih vrijednosti Cilj: Očuvanje i zaštita kulturno istorijskih vrijednosti Aktivnosti:

kreiranje sveobuhvatne baze podataka kulturnih vrijednosti NP prikupljanje (dopuna) i dokumentovanje podataka kulturnih vrijednosti arhivsko istraživanje literature praćenje i kontrola svih aktivnosti koje se odnose na spomenike kulture u cjelini uspostavljanje institucionalne saradnje i koordinacije u oblasti kulturnog nasljeđa uspostavljanje institucionalne saradnje



koordinacija sa stručnim timom iz date oblasti

3.2.2. Podsticanje očuvanja tradicionalnih vrijednosti (arhitektura, tipovi naselja, stari zanati i sl.) Cilj: Očuvanje i zaštita tradicionalne arhitekture kao graditeljski podsticaj u okviru prirodnog okruženja Aktivnosti:

• evidentiranje i dokumentovanje vrijednih objekata autohtonog narodnog graditejstva

• obilazak terena radi analize postojećeg stanja koje je izloženo promjenama prilikom izrade planskih dokumenata i programa pružiti pomoć u smislu propisivanja sugestija kod podizanja stambenih i ekonomskih objekata

• pružanje savjeta (sugestija) za korišćenje tradicionalnih materijala prilikom izgradnje,

• obnove i sanacije ili rekonstrukcije objekata koji nisu žaštićeni( na koje se ne odnose odredbe Zakona o zaštiti kulture)

• pružanje konsultanskih usluga prilikom korišćenja etnografskog nasljeđa u komercijalne svrhe

Cilj: Zaštita i promocija starih zanata , kao i onih koji ta znanja i vještine čuvaju i prenose Aktivnosti:

evidentiranje i dokumentovanje starih zanata sistemom opservacije, deskripcije, fotografisanjem, audio i vizuelnim zapisima analiza postojećeg stanja literalno istraživanje uspostavljanje kontakta sa ljudima koji se bave ovim vještinama Prezentacija i promocija – izrada i štampanje prooagandnog materijala

Cilj:Podška tradicionalnim manifestacijama i sajmovima koji promovišu proizvode domaće radinost iz regije Parka

Aktivnosti:

• uspostavljanje saradnje sa turističkim organizacijama gradova i opština



• unapređenje kvaliteta i obogaćivanje sadržaja ponude Parka • učešće u organizaciji manifestacija zajedno sa TO • uspostavljanje kontakata sa proizvođačima iz Parka • promocija i prezentacija – popularizacija tradicionalnog stvaralaštva lokalnog

stanovništva

3.2.3. Edukacija i podizanje nivoa svijesti o značaju kulturne baštine Cilj: Osmišljena strategija edukacije građanstva., o vrijednosti i značaju kulturno istorijskog i etnografskog nasljeđa Aktivnosti:

• aktivna promocija kroz sve raspoložive oblike medija • osmišljavanje pristupa školskim obrazovnim programima (o značaju čuvanja

narodne kulture • uspostavljanje saradnje sa školama • popularnim i neposrednim predavanjima upoznavanje djece i omladine sa

značajem kulturne baštine sopstvenog naroda • kreiranje i održavanje radionica na zadatu temu • izrada i dustribucija propagandnog materijala (časopisi, brošure,lifleti,katalozi, • kroz osmišljene prezentacije predstavljanje pokretnog spomeničkog fonda

3.3.UNAPREĐENJE INFORMATIVNO - PREZENTACIONO EDUKATIVNIH SARDŽAJA PARKA

3.3.1. Unapređenje centra za posjetioce Cilj: Potpuno opremljen multifunkcionalan objekat, u kome turisti i drugi posjetioci mogu dobiti informacije o turističkoj ponudi ne samo Nacionalnog parka već i cijele regije. Aktivnosti:

Postojeći Centar za posjetioce preurediti, organizovati za posjetu dodatnu prostoriju poklonjenih trofeja. Dodatno organizovati etno -prostoriju kao stalnu postavku,



Adaptirati i organizovati prezentacijski centar na lokalitetu Crno jezero, uz biblioteku, salu za izvodjenje edukativnih programa

Centar za posjetioce u saradnji s lokalnim i regionalnim školama oblikovati i provoditi interaktivni program nastave u prirodi,

Organizovati i provoditi edukativni program za grupe učenika iz škola sirom Crne Gore,

Aktivirati mentorske aktivnosti za zainteresovane fakultete, na temu Nacionalnog parka ,,Durmitor,,

Obilježiti dan zaštite prirode i druge važnije datume, u saradnji sa lokalnim školama prigodnim aktivnostima ili tematskim predavanjima

Uspostaviti saradnju sa Univerzitetima Crne Gore i okruženja u pogledu korištenja parka kao demonstracijskog i eksperimentalnog područja u univerzitetskoj nastavi, kroz terensku nastavu

Izraditi interpretacijske table, unutar Centara korišćenjem savremenih pristupa i metoda

Organizovati korisćenje postojećih apartmana Upravne zgrade, za potrebe boravka studenata i profesora, koji se bave naučno-istraživačkim radom u Parku, u cilju logističke podrške Parka

Dodatno štampati promotivni materijali namijenjen specifičnim potrebama Organizovati vodičku službu, sa obučenim vodičima

3.3.2. Unapređenje i održavanje edukativnih sadržaja Cilj: Dugoročnim programima omogućiti kvalitetan boravak posjetiocima, porast kvaliteta ponude, razvoj infrastrukture sa minimalnim uticajem na okolinu proširivanje ponude Parka. Aktivnosti:

Pripremiti edukativne programe i materijale namijenjene školskoj djeci različitih uzrasta,

Postaviti poučne table uz glavne pješačke staze u Nacionalnom parku namijenjene posjetiocima u svrhu poboljšanja njihovog znanja i razumijevanja, kao i u cilju razvijanja osjećaja poštovanja prema prirodi,

Izgraditi edukativno igralište sa pratecim mobilijarom, namijenjeno edukaciji, na lokalitetu Vojno odmaraliste

Urediti i obiljeziti naucnu botanicku stazu prilagođenu svakom potencijalnom posjetiocu Parka,

Uraditi rekonstrukciju postojeceg mobilijara, uspostavljanje novih korpi za otpatke, promjena klupa, farbanje itd.

Uraditi posmatracnicu za ptice, sa info tablom, na rubu rezervata Crno jezero,



Na najatraktivnijoj turi ,,durmitorski prsten,, postaviti smjerokaze na vaznim raskrscima

Povezati raznovrsne sadržaje koje Park nudi

3.3.3.Unapređenje i održavanje pješačkih, biciklističkih, rekreativnih staza i vidikovaca Cilj: Sigurno posjećivanje i kretanje posjetilaca po ozačenim stazama uz strogo pridržavanje pravila ponašanja u Nacionalnom parku. Aktivnosti:

• na ulazu u Park postaviti informativnu tablu s kartom na kojoj su ucrtane pješačke staze,

postaviti smjerokaze na svim bitnijim raskrscima,

postaviti informativno - edukativne table na znacajnijim tackama, Crno jezero, Zminje jezero, Barno jezero, most na Tari,

postaviti informativno – edukativne table o flori i fauni N. parka ,,Durmitor,,, a posebno označiti njene zaštićene i ugrožene vrste,

Na samom ulazu u Park, prema Crnom jezeru, postaviti info-stub sa osnovnim informacijama o NP i pravilima ponašanja, a to isto štampati i na poledjeni ulaznica u Park

Po pješačkim stazama postaviti klupe,

Na postojecim biciklističkim stazama postaviti informativne table, info znakove i klupe za odmor

Na najposjećenijim vrhovima postaviti kutije sa pečatom i upisnim knjigama,

Na rizičnim tačkama uspona postaviti zaštitnu opremu (sajle, merdevine)

Na zahtjevnijim stazama postaviti planinska skloništa, usled loših vremenskih prilika,

Institucija uspomene ili spomena (npr. klupa ili česma u spomen na neku dragu osobu, sadnja drveća itd.)

Obnoviti markaciju već markiranih planinarskih staza



Na informativnim tablama planinarskih staza označiti i kategoriju staze

Postaviti i obnoviti informativne table na vaznim turističkim lokalitetima (Ledena pećina, lednicka jezera i sl)

Na vidikovcima postaviti klupe, zaštitnu ogradu, tablu sa nazivom vidikovca i nadmorskom visinom

Označiti izvore pitkih voda

Postojeće planinarske domove (Škrka, Sušica) preurediti, omogućiti ugodan i čist smještaj turista, stvoriti uslove za pripremanje hrane i opremiti ih važnim informativnim materijalom (turističko-planinarske mape, vodiči i sl.).

3.3.4. Unapređenje sistema upravljanja posjetiocima Cilj : Osiguranje sigurne i ugodne posjete svim posjetiocma Nacionalnog parka

Redovno pratiti uticaj posjetioca i njihovog zadovoljstva ponuđenim uslugama ponavljanjem standardizovanog upitnika,

Zabraniti gradnju novih staza, raditi na održavanju postojećih, Ograničiti kretanje posjetioca na označene staze i određena područja i regulisati

njihovu posjetu, Provoditi kontinuirano pracenje turističkih aktivnosti i njihovog uticaja na kulturnu

i prirodnu baštinu Parka prirode te prilagođavati turističku ponudu rezultatima pracenja, (izvjestaji nadzorne sluzbe, izvjestaji turistickih vodica)

Redovno provoditi ankete u svrhu poboljšanja turističke ponude, Sarađivati s planinarskim društvima na usmjeravanju posjetioca i označavanju

planinarskih puteva i održavanju skloništa. Postavljanje info panoa na vaznim raskrsnicama. Osmišljavanje novih rekreativnih sadržaja za posjetioce Podsticanje ruralnog (seotskog) i zdravstvenog turizma (sportsko rekreativnih

aktivnosti koje doprinose razvoju ovog vida turizma)

3.3.5. Unapređenje ambijentalne higijene (upravljanje otpadom)

Cilj: Obezbjeđenje visokog kvaliteta čistoće i ambijentalne higijene na prostoru parka.

Aktivnosti:

Organizaciono unapređivanje ambijentalne službe



Uz uređene staze na kojima postoje korpe za otpad, postaviti kese za odlaganje smeća, koje će se uredno prazniti,

Na kamp prostorima, gdje je nemoguće odvoziti smeće, vršiti kompostiranje organskog otpada, i njegovo odlaganje u iskopanim jamama, koje će se prekrivati zemljom,

Postaviti informativne znakove sa upozorenjem zabrane bacanja smeća Službe nadzornika i održavanja ambijentalne higijene, redovno će pratiti kretanje

posjetioca i uticati na njih da otpad nose sa sobom ili odlazu na mjesta predviđena za to

Izraditi liflete kojima će se posjetioci informisati i edukovati o značaju očuvanja zaštićenog područja od otpada

Postavljanje kompozitnih WC-a na sezonskim lokalitetima u okviru poboljšanja postojeće infrastrukture (izraditi Plan postavljanja u toku sezone na pojedinim lokacijama koje se smatraju frekventnim)

Izmjestanje kanti iz sistema pješackih staza Uspstavljanje saradnje sa lokalnim stanovništvom u svrhu ostvarivanja eliminacije

otpada ili divljih deponija Oranizovati edukativan rad, tematske raionice za lokalno stanovništvo Ozelenjavanje uz pješačke staze, Ozelenjavanje i kultivisanje, parkirališta, dvorišta Centra za posjetioce

3.4. UNAPREĐIVANJE SARADNJE SA KORISNICIMA PROSTORA PARKA

3.4.1. Unapređivanje saradnje sa lokalnim zajednicama Cilj: Poboljšanje socio-ekonomskih uslova i povećanje atraktivnosti područja za mještane zaštićenog područja Aktivnosti:

• Pouzdana saradnja uprave Nacionalnog parka sa lokalnim upravama opština na kojima gravitira park i mjesnim stanovništvom

• Uspostsaviti kontakt sa proizvođačima suvenira autohtonih proizvoda, udruženjima starih zanatlija i različitim nosiocima turističke djelatnosti.

• Identifikovanje, promocija i širenje posebnog brenda Durmitorskog područja i proizvoda koji se proizvode, nude i izvoze van ovog područja.

• Obogaćivanje manifestacija , kao značajnog segmenta turističke ponude parka, kroz promociju proizvoda, izložbe zanata, domaće radinosti i raznih vrsta takmičenja



• Promocija tradicionalnog katunskog stočarstva, proizvodnje tradicionalne hrane i organskih poljoprivrednih proizvoda

3.4.2. Unapređivanje saradnje sa nosiocima privrednih i ostalih djelatnosti i podsticanje razvoja

Aktivnosti:

• Kontinuiran rad na poboljšanju infrastrukture parka • Bolja zajednička saradnja i razumijevanje sa obje strane • Kvalitetna i pravovremena razmjena informacija • Redovno servisiranje obaveza prema parku od strane korisnika prostora, što je u

skladu sa važećim odlukama i propisima o naknadi • Unapređenje smještajnih kapaciteta ovog područja, sa naglaskom na smještaj u

selima • Razviti nove turističke proizvode i unaprijediti postojeće • Uložiti značajan napor u motivisanje lokalnog stanovništva da se aktivnije uključe

u smještajni turizam , odnosno pružanje usluga smještaja potrebnog srednjeg nivoa kvaliteta

• Podsticanje i podrška izradi suvenira i njihova promocija kroz Centar od strane NP „Durmitor“.

• Promocija i marketing proizvoda domaće radinosti kroz manifestacije, sajmove i slično.

3.4.3. Unapređivanje nivoa svijesti lokalnog stanovništva o održivom razvoju Cilj: Ekološka edukacija Aktivnosti:

• Usmjeravati edukaciju prema : djeci, omladini lokalnog stanovništva kroz radionice, organizovane psjete Centru za posjetioce

• Distribuiranje edukativno-promotivnog materijala • Edukacija o značaju prizvodnje organski zdrave hrane



3.5.UNAPREĐIVANJE SARADNJE SA INOSTRANIM I DOMAĆIM ORGANIZACIJAMA I DONATORIMA

3.5.1. Unapređivanje saradnje sa inostranim organizacijama i donatorima Cilj: Unaprijediti saradnju sa inostranim organizacijama i donatorima Aktivnosti:

• Ekspertska , konsultantska i Donatorska podrška NP Durmitor od strane UNESKO-a, UNEPA, UNDP, WWF,SNV, GEF i drugih srodnih organizacija iz oblasti zaštIte životne sredine i zaštite prirode;

• Poštovanje IUCN-ovih pravila o klasifikaciji prirodnih vrijednosti • Periodično izvještavanje koje će ići prema UNESCO-u o stanju u NP Durmitor. • Rad sa drugim donatorima i međunarodnim organizacijama koje iskažu interes za

prostor NP Lovćen; • Iznalaženje drugih međunarodnih izvora finansiranja za konkretne ekološke

programe, naučno-istraživačke aktivnosti koje du u funkciji ili predstavljaju nadgradnju Plana upravljanja;

3.5.2. Unapređenje saradnje sa domaćim organizacijama

Cilj: U svim segmentima unaprijediti saradnju sa domaćim organizacijama sa područja i gravitacione zone NP „Durmitor“ Aktivnosti:

• Unaprijediti saradnju sa regionalnim i lokalnim subjektima ( opštine, regionalne i lokalne turističke organizacije i turističke agencije)

• Unaprijediti saradnju sa udruženjima poljoprivrednih proizvođača, udruženja zanatlija i drugih preduzetnika)

• Unaprijediti saradnju sa svim ostalim organizacijama koje su interesno vezane za NP „Durmitor“



3.5.3. Unapređivanje saradnje sa NVO sektorom Cilj: Jačanje saradnje sa domaćim i međunarodnim, nevladinim organizacijama.

Aktivnosti: • Evidentiranje svih NVO organizacija u zemlji i inostranstvu koje svojim

radom mogu doprinijeti jačanju kapaciteta Nacionalnog parka • Zajedničko djelovanje na realizaciji različitih projektnih i naučno-

istraživačkih aktivnosti i ekoloških programa od značaja za prostor parka; • Koordinirani nastup u realizaciji ekoloških programa i aktivnosti; • Koordinacija volonterskih akcija NVO organizacija na održavanju

ambijentalne higijene parka; • Tehnička i u skladu sa mogućnostima finansijska podrška aktivnostima koje

NVO sektor sprovodi na prostoru parka;

3.6. UNAPREĐIVANJE PREKOGRANIČNE SARADNJE

3.6.1. Komponenta IPA i Jadranski program Cilj: Korišćenje IPA i drugih fondova Aktivnosti:

• Animiranje partnera u susjednim državama • Izrada projekata sa kojima ćemo se kandidovati prema IPA i drugim fondovima • Učestvovanje u 4 bilateralna programa:

1. Crna Gora- Albanija 2. Crna Gora- Bosna i Hercegovina 3. Crna Gora-Hrvatska 4. Crna Gora- Srbija

• Učestvovanje u 2 transnacionalna programa: 1. Program saradnje jugoistočne Evrope 2. Mediteranski program

• Podnošenje aplikacija Evropskoj Komisiji za one projekte za koje se utvrdi da postoji realan interes nacionalnog parka, i relevantni partneri iz Srbije i BiH , i država korisnika Jadranskog programa.

3.6.2. Saradnja sa nacionalnim parkovima u okruženju



Cilj: Unaprijediti saradnju sa zaštićenim područjima u okruženju Aktivnosti: • razmjena informacija i iskustava iz oblasti upravljanja zaštićenim područjima,

saradnje sa lokalnim zajednicama u Parku • Traženje partnera u okruženju i šire i pripremanje zajedničkih projektnih

prijedloga, u okviru prekogranične saradnje.

3.7. POBOLJŠANJE I UNAPREĐIVANJE INSTITUCIONALNIH KAPACITETA

Cilj:Uspostavljanje sistema upravljanja informacijama i monitoring na nivou parka saglasno sistemu upravljanja na nivou Javnog preduzeća Da bi se uspostavio efikasni sistem upravljanja informacijama potrebno je:

• Dobro postavljanje organizacionih sistema • Posjedovanje dobrih i blagovremenih informacija o poslovanju, o sistemu zaštite i

drugih segmenata za unapređenje institucionalnih kapaciteta • Postajanje efikasnih organizacionih i stručnih sposobnosti • Postajanje propisa i procedura za upravljanje informacijama • Efikasna saradnja sa ostalim relavantnim institucijama

Cilj:Uspostavljanje sistema upravljanja finansijama na nivou javnog preduzeća Javno preduzeće za nacionalne parkove Crne Gore u skladu sa Zakonom o nacionalnim parkovima (Sl. List CG br. 56/09) je pravno lice osnovano Zakonom za upravljanje nacionalnim parkovima kao organizacionim jedinicama. Srdestva za rad Javnog preduzeća obezbjeđuju se:

• Iz budžeta Crne Gore,u skladu sa godišnim programima, planovima upravljanja i projektima u oblasti zaštite životne sredine

• Iz naknada za korišćenje dobara nacionalnih parkova; • Iz donacija.

Budući da Javno preduzeće upravlja nacionalnim parkovima na osnovu plana ipravljanja i godišnjih programa upravljanja, koji u svakom nacionalnom parku (pojedinačno) sadrže, stanje, ciljeve i aktivnosti vrlo eksplicitno definisane sa neposrednim izvršiocima,



svi izvori prihoda, radi doslijedne primjene Zakona i propisa o platnom prometu u zemlji, se slivaju na žiro-račun javnog preduzeća. Naravno, Javno preduzeće može otvoriti više računa kod više banaka i svakako u više gradova. Preduzeće kao pravno lice, kroz platni sistem(koji se satoji od seta instrumenata i sistema međubankarskog transvera) omogućava protok novca i time determiniše ekonomsku politiku i finansijsko poslovanje. Cilj: Uspostavljanje sistema kontrole i praćena planiranih aktivnosti Sistem kontrole kao i praćenje planiranih aktivnosti potrebno je sprovoditi kako na nivou NP „Durmitor“ tako i na nivou Javnog preduzeća za nacionalne parkove. Godišnjim planom upravljanja preciziraju se nosioci planiranih aktivnosti i njihova dinamika sa potrebnim finansijskim sredstvima i izvorima finansiranja. Sistem kontrole u NP „Durmitor“ posebno je potrebno da sprovode najodgovorniji za planiranje i realizaciju planiranih aktivnosti a to su rukovodne structure Javnog prduzeća, director NP” Durmitor” i šef službe zaštite. O realizaciji kontrole i planiranih aktivnosti direktor NP „Durmitor“ dužan je obavijestiti i informisati najodgovornije u Javnom preduzeću za Nacionalne parkove. O planiranim aktivnostima koje se ne mogu realizovati potrebno je informisati Javno preduzeće sa naznakom zbog kojih razloga se ne mogu planirane aktivnosti i realizovati. Efikasan sistem kontrole i praćenja planiranih aktivnosti je najvažnija predpostavka za uspješan i kvalitetan rad.

4.DINAMIKA I SUBJEKTI REALIZACIJE PLANA

4.1. Definicija prioriteta(po godinama) Nacionalni park i upravljačke strukture Javnog preduzeća u skladu sa Zakonom o nacionalnim parkovima izrađivaće godišnje programe upravljanja, kao izvode iz petogodišnjeg plana. Shodno strateškim ciljevima datim u petogodišnjem planu za svaku godinu biće definisani prioriteti, koji će se naročito odnositi na sledeće segmente upravljanja prostorom Parka:

• Fizička zaštita prostora; • Stručna zaštita prirodnih vrijednosti i kulturno-istorijskog nasleđa;



• Unapređenje i održivo korišćenje resursa nacionalnog parka • Unapređenje informativno prezentacione i edukativno funkcije parka • Unapređenje saradnje sa lokalnim strukturama; • Unapređenje prekogranične i ukupne međunarodne saradnje Parka;

Svi ovi aspekti biće inkorporirani u godišnjim programima upravljanja i upravljačke strukture će voditi računa da implementiraju aktivnosti po svojim prioritetima.

4.2. Definicija nosioca(subjekata) za realizaciju plana

S obzirom na Zakon o nacionalnim parkovima i unutrašnje akte Javnog preduzeća, za upravljanje prostorom nacionalnog parka zaduženo je ovo preduzeće uz sinhronizovano djelovanje sa službama organizacionih jedinica, kako bi se plan efikasno sprovodio u praksi.

Shodno navedenom, možemo posmatrati realizaciju i nosioce subjekata kroz tri komplementarna i međusobno povezana nivoa:

1) Za fizičku kontrolu prostora zadužena je služba fizičke zaštite koja se nalazi pod neposrednom rukovodnom kontrolom direktora organizacione jedinice;

2) Stručnu zaštitu, kao i razvoj i unapređenje prirodnih i radom stvorenih vrijednosti parka implementiraće služba za zaštitu, razvoj i unapređenje nacionalnih parkova. Ista služba organizovaće i koordinirati međunarodnu saradnju parkova, kao i pripremu projektnih prijedloga koji za cilj imaju obezbjeđivanje odgovarajućih donacija za park.

3) Za promociju, edukaciju i interpretaciju prirodnih i radom stvorenih vrijednosti baviće se služba za edukaciju, marketing i promociju.

Naravno sve planske aktivnosti sprovodiće se uz koordiniran rad stručnih službi sa nivoa Javnog preduzeća, direktora parka i službe za fizičku zaštitu prostora, koji će za sve aktivnosti pružati neophodnu tehničku podršku na samom terenu. Materijalno tehnička sredstva za efikasan rad i implementaciju plana upravljanja saglasno godišnjem finansijskom planu usmjerava menađžment Javnog preduzeća, na čijem čelu stoji direktor kao odgovorno lice.

4.3. Godišnji programi upravljanja(operacionalizacija plana)



Shodno članu 14. Zakona o nacionalnim parkovima za operacionalizaciju plana upravljanja donosi se godišnji program upravljanja. Njega donosi javno preduzeće u skladu sa Prostornim planom posebne namjene i planom upravljanja, uz saglasnost Ministarstva. Dobra praksa koja je već ustanovljena prilikom donošenja godišnjih programa, da iste prije nego dođu na verifikaciju u ministarstvo budu razmatrani i usvojeni od strane Upravnog odbora javnog preduzeća, što mu sa aspekta kvaliteta daje određenu pozitivnu dimenziju. U skladu sa istim ovim zakonom Javno preduzeće dužno je dostaviti jednogodišnji program resornom ministarstvu do 30. Novembra tekuće godine za narednu godinu. Čl. 15 zakona o nacionalnim parkovima taksativno su pobrojane mjere i aktivnosti koje ovaj program treba da sadrži. Godišnje programe upravljanja priprema služba za zaštitu, razvoj i unapređenje uz neophodnu koordinaciju i inpute od strane direktora organizacionih jedinica.

5.FINANSIJAKA SREDSTVA ZA SPROVOĐENJE PLANA

5.1. Procjena sredstava po godinama Na nivou Javnog preduzeća za nacionalne parkove Crne Gore izrađuju se godišnji finansijski izvještaji i godišnji finansijski planovi. Finansijski plan za jednu godinu se radi na bazi prihoda i rashoda ostvarenih u prethodnoj godini i procjene prihoda po osnovu korišćenja dobara i pružanja usluga u narednoj godini, te odobrenih sredstava državnim budžetom za narednu godinu. Kod procjene potrebnih sredstava za sprovođjenje plana za petogodišnji Plan upravljanja 2011-2015 god. ulaze sledeći elementi:

1. Troškovi ljudskih resursa(Bruto plata i ostala primanja zaposlenih) 2. Ostali troškovi(Materijalni i drugi troškovi koji prate poslovanje)

3. Finansiranje programa(Konkretni programi koji se odnose na park)

Za nacionalni park “Durmitor“u troškove ljudskih resursa ulaze bruto plate zaposlenih u nacionalnom parku kao i dio bruto plata Stručnih službi srazmjerno broju zaposlenih u nacionalnom parku “Durmitor“ prema ukupnom broju zaposlenih u svim nacionalnim parkovima. Takvim ključem se dijele osim bruto plata i ostali troškovi, dok se finansiranje programa projektuje prema planu potrebnih sredstava za angažovanje konkretnih poslova i izvođenja odredjenih radova u nacionalnom parku. Godišnji rast troškova projektovan je po stopi od oko 4%.



Slijedi tabelarni pregled procjene sredstava u Eurima po godinama za nacionalni park Durmitor: Elementi 2011.godina 2012.godina 2013.godina 2014.godina 2015.godina

Trošk.ljudskih resursa

345.000 359.000 374.000 389.000 405.000

Ostali troškovi 219.000 228.000 237.000 246.000 256.000

Finansiranje programa

60.000 62.000 65.000 68.000 71.000

UKUPNO

624.000 649.000 676.000 703.000 732.000

5.2. Procjena ukupnih sredstava za sprovođenje plana Na osnovu procjene godišnjih potrebnih sredstava za sprovođenje Plana upravljanja 2011-2015. god. za nacionalni park Durmitor dolazi se do ukupnih sredstava neophodnih za realizaciju plana. Slijedi tabelarni pregled procjene sredstava u Eurima za Plan upravljanja 2011-2015. god. za nacionalni park Durmitor : Elementi

2011-2015. godina

Troškovi ljudskih resursa

1.872.000

Ostali troškovi

1.186.000

Finansiranje programa

326.000



UKUPNO

3.384.000

Prema Zakonu o nacionalnim parkovima Javno preduzeće za nacionalne parkove Crne Gore a samim tim i nacionalni park Durmitor sredstva za rad obezbjedjuje iz sledećih izvora:

1. Iz državnog budžeta 2. Iz naknada za korišćenje dobara, odnosno sopstvenih prihoda 3. Iz donacija i 4. Drugih izvora u skladu sa zakonom

Upravljanje finansijama uopšte a, posebno, finansijskim rizikom u savremenim uslovima postaje preduslov opstanka gotovo svakog subjekta. Javno preduzeće može se reći kod upravljanja finansijama ima dvije vrste rizika i to rizik kod ostvarivanja planskih prihoda i rashoda kao i rizik da li će se ostvariti planirana sredstva iz budžeta. Od ostvarivanja prihoda iz budžeta kao i sopstvenih prihoda zavisiće i realizacija Plana upravljanja. Donacije kao mogući oblik finansiranja Nacionalnog parka nije moguće preciznije definisati ovim planom, već se kroz godišnje programe upravljanja može jasnije definisati njihov obim.

6. OCJENA SPROVOĐENJA PLANA

6.1. Praćenje sprovođenja sa nivoa rukovodne i upravljačke strukture

Za neposrednu konkretizaciju planiranih aktivnosti biće zadužene zajedničke službe javnog preduzeća i direktor parka. O dostignutim ciljevima i ostvarenim rezultatima iz plana, iste strukture podnosiće periodične pisane izvještaje direktoru preduzeća, kao najodgovornijem licu za efikasno funkcionisanje sistema. Praćenje realizacije plana mora imati pravilan funkcionalni odnos, uz konstanto praćenje dinamike ostvarenih aktivnosti i poštovanju hijerarhiskog nivoa uspostavljenog u okviru Javnog preduzeća i njegovih organizacionih jedinica.

6.2. Izrada godišnjih izvještaja o sprovođenju Programa upravljanja

Kao dobra praksa u svim organizovanim i uređenim sistemima je izrada izvještaja o napretku realizacije plana upravljanja za svaku predhodnu godinu. Izvještaj treba da



sublimira projekciju ostvarenih razultata za predhodnu godinu, i da generalni presjek i analizu ostvarenih ili eventualno neostvarenih aktivnosti za predhodnu plansku godinu. Izvještaj o realizaciji godišnjeg programa upravljanja, shodno čl. 15 Zakona o nacionalnim parkovima, javno preduzeće dostavlja Ministarsvu do 1. Marta tekuće godine za prehodnu godinu. Izvještaj o radu pripremaju zajedničke službe Javnog preduzeća, direktori parkova, uz neophodnu koordinaciju menadžmenta i direktora preduzeća.

7. SMIJERNICE I PREPORUKE

Plan upravljanja Nacionalnog parka „Durmitor“ je nakon Prostornog plana posebne namjene osnovni dokument za upravljanje prostorom Parka, njegovim razvojem i održivim korišćenjem prirodnih i kulturno-istorijskih vrijednosti. U njemu se sublimiraju osnovni interesi i ciljevi koji usmjeravaju uređenje i korišćenje prostora i osiguravaju zaštitu prirodnih procesa u Nacionalnom parku. S obzirom da prostor parka zahvata teritorije pet opština (Žabljak, Plužine, Pljevlja, Mojkovac i Šavnik) vodilo se računa da se osim korišćenja postojećeg Prostornog plana posebne namjene za nacionalni park „Durmitor“ i njegovu zaštitnu zonu, inkorporiraju prostorno planske smijernice koje postoje za ove opštine, čiji prostori ulaze u sastav područja Parka. Vodeći se premisama održivog razvoja i smjernicama definisanim IUCN-a kategorizacijom sa posebnom pažnjom tretiratće se:

• Zaštita prirode i kulturno istorijskih vrijednosti kao primarni cilj; • Uspostaviti geografsko-informacioni sistem radi obezbjeđenja neophodnih

informacija o stanju i promjenama ekosistema šuma i šumskih zemljišta, šumskog fonda, uticaja na šume, upravljanja šumama i cjelovitoj zaštiti i unapređenju šumskih ekosistema;

• U NP „ Durmitor“ se poštuju međunarodni standardi i kriterijumi gdje su glavni ciljevi zaštita prirode i prirodnih procesa uz vrlo kontrolisan uticaj ljudskih aktivnosti na prirodno okruženje;

• Izrada i održavanje baze raspoloživih podataka o stanju flore i faune u Nacionalnom parku, unapređujući ih novim saznanjima iz ovog domena istraživanja;

• Podsticati naučno istraživački rad na prostoru Parka; • Razvijati turizam za obrazovne, kulturne i rekreativne svrhe na nivou koji

omogućuje zaštitu prirodnih uslova, te u tom smislu uređivati turističku infrastrukturu Parka (centri za posjetioce, pješačko-rekreativne, biciklističke i edukativne staze, uređenje vidikovaca idr.);

• Uspostavljanje efikasnog sistema upravljanja posjetiocima;



• Edukacija lokalnog stanovništva i posjetioca o prirodnim i kulturno-istorijskim vrijednostima Parka;

• Njegova efikasna promocija u zemlji i inostranstvu, kao regijona UNESCO baštine, najatraktivnijeg prirodnog pejzaža i neponovljivih kanjonskih dolina;

• Održavanje ambijentalne higijene na visokom nivou; • Unapređenje saradnje sa korisnicima prostora Parka, lokalnim strukturama i NVO

sektorom; • Unapređenje prekogranične i ukupne međunarodne saradnje; • Ostale mjere iz Plana

Shodno navedenom cilju, Plan upravljanja Nacionalnim parkom „Durmitor“ mora biti specifičan, uzimajući u obzir različite fizičko-geografske i biološke karakteristike, vlasničke odnose i zajedničke interese kroz očuvanje staništa. Sve to mora biti praćeno povećanim nivoom finansiranja kako od strane državnog budžeta tako i stvaranja uslova za povećanje sopstvenih prihoda i donacija kako bi se na efikasan način implementirale gore navedene smijernice i ispunili ciljevi definisani Planom upravljanja za svaku stratešku oblast pojedinačno.



PRILOZI:









LITERATURA: 1. Prof. Dr Branko Radojičić – Geografija Crne Gore, Društvena Osnova; DANU – Podgorica, 2008 2. Prof. Dr Branko Radojičić – Geografija Crne Gore, Prirodna Osnova; DANU – Podgorica, 2008 3. Master Plan razvoja turizma (inovirana verzija) Podgorica, 2008 4. Nacionalna Strategija Održivog Razvoja 5. Đ.Mirić(1987.) Sisari(građa za faunu sisara Durmitora),Fauna Durmitora,sv.2, CANU, Titograd. 6.G.Džukić(1991.):Vodozemci i gmizavci(građa za faunu vodozemaca i gmizavaca Durmitora),Fauna Durmitora,sv.4, CANU, Titograd. 7. Priroda nacionalnog parka Durmitor,posebna izdanja br.8, Geografski fakultet Beograd, Beograd 1996. 8.Zaštita prirode i turizam u nacionalnim parkovimma SR Jugoslavije, Kolašin,23.-25.septembra 1992.,posebna izdanja br.14,Zavod za zaštitu prirode Srbije, Beograd 1994.

Documents

Plan upravljanja Nacionalnim parkom“Durmitor“