1. UVOD

Tehničko održavanje sistema predstavlja skup postupaka i aktivnosti čija je svrha sprečavanje pojae stanja u otkazu, kao i vraćanje sistema po pjavi stanja u „otkazu“ u stanje „u radu“, u što kraćem vremenu i sa što manjim troškovima u datim uslovima okoline i organizacije rada.

Tehničko održavanje sistema obuhvata mjere koje zadiru u područje proizvođača i korisnika tehničkog sistema.Osnovni zadaci održavanja počinju projektovanjem, konstruisanjem i izradom tehničkih sistema koji treba da imaju povoljnu karakteristiku trošenja, sa umanjenim i usporenim procesom habanja i trošenja, i da podižu nivo eksploatacione pouzanosti i produžuju životni ciklus sistema.

Treba imati u vidu da održavanje u pogledu sadržaja i dinamike sprovođenja mora biti vrlo pažljivo odmjereno i strogo usklađeno sa stvarnim potrebama.U protivnom se mogu dobiti suprotni efekti.Umejsto visoke pouzdanosti nepažljivo i prečesto sprovođenje, naročito složenih i dugotrajnih postupaka održavanja, može izazvati pojavu drugih, dodatnih i još ozbiljnijih otkaza, čime se može značajno smanjiti pouzdanost, uz osjetno povećanje troškova.

1

2. ODRŽAVANJE KAO FUNKCIJA

Održavanje tehničkih sistema je funkcija osnovne proizvodnje u preduzeću.Zao se ono definiše u određene organizacione forme i cjeline i funkcioniše kao poseban podsistem u preduzeću.Održavanje je, znači, suštinski vezano za osnovni proces proizvodnje, jer doprinosi da se proizvodnja odvija na racionalan način, uz optimalni nivo pouzdanosti svih tehničkih sistema u preduzeću.

Kada se govori o jedinstvu funkcija održavanja i proizvodnje, kao neophodnom činiocu proizvodnje, onda se imaju u vidu osnovne psotavke:

Ukupna funkcija proizvodnje se sastoji od zbira aktivnosti proizvodnje i održavanja, podržanih od ostalih poslova u preduzeću

Funkcija održavanja (bez obzira kako je organizaciono postavljena) ne predstavlja uslužnu djelatnost, nego ima proizvodni karakter

Radnici u Održavanju su proizvodni radnici Poslovi održavanja savremenih tehničkih sistema se multidisciplinarne prirode i

zahtjevaju stručniju radnu snagu nego klasični poslovi proizvodnje.

Održavanje je proces kojis e proteže kroz sve faze nastanka i eksploatacije tehničkih sistema, do jihovog konačnog rashodovanja.Ono je sastavni dio reprodukcionog procesa, te ga zato treba posmatrati i izučavati kao integralnu aktivnost u obezbjeđenju planiranog životnog ciklusa svakog tehničkog sistema.To je funkcija proizvodnje, koja ima jasno definisan proces rada, a kao sistem, to je dio proizvodnog sistema preduzeća.

2

3. OSNOVE PLANIRANJA ODRŽAVANJA

Planiranje je nerazdvojni dio mehanizma upravljanja nekim poslom.Ono nastupa po definici cilja posla i predhodi organizaciji tog posla.U okviru upravljanja postoje još kontrola izvođenja uzeventualno pokretanje akcija, I analiza načina rada kako bi se izvuke pouke.

Planiranje tehnologije održavanja nije, kako se to često misli, proizvod nadahnuća, već uporan metodološki rad.Kao takvo, ono se izvodi korak po korak, i to:

1. Definicija cilja određuje kada želimo stići2. Razlaganje na aktivnosti opisuje pojedine korake ka cilju3. Određivanje međuzavisnosti definiše kojim redom se ti koraci izvode, kao i

mogućnost da više ljudi učestvuje u poslu4. Procjena vremena i resursa nam ukazuje da više ljudi učestvuje u psolu5. Raspoređivanje se odnosi na podjelu posova po izvođačima6. Balansiranje plana provjerava realističnosti optimalnost plana7. Odobravanje označava prihvatanje plana i obaveza koje iz njega proističu.

Da bi mogli planirati postupke održavanja, potrebna su neka osnovna „pravila igre“.Ona se odnose na pojmove u toku planiranja.

Prvo I osnovno pravilo glasi: sve mora biti mjerljivo i mjereno.Na bazi ovog principa definiše se aktivnost, kontolne tačke i akcije.

3

3.1. Koraci planiranja

3.1.1. Definicija cilja

Prvi korak predstavlja definsianje cilja koga treba psotići.U skladu sa osnovnim principom planiranja, rezultat definisanja cilja mora biti dokument, koji ima sadržaj.Svaki dokument koji ima više od 5 stranica treba da ima svoj rezime, za one koje ne interesuju detalji nego samo suština.

3.1.2. Razlaganje na aktivnosti

Razlaganje na aktivnosti izvodi se funkcionalnom analizom.Vjerovatnosu definicija cilja i razlaganje na aktivnosti dve najkompleksnije aktovnosti planiranja, koje zahtijevaju i duboko razumijevanje ukupnih ciljeva i dovoljno detaljno poznavanje izvođenja poslova.Vrlo često u tom poslu učestvuju specijalisti za pojedine aktivnosti.U ovom momentu treba naglasiti izvodivost, a ne izvođača, jer se izvođači određuju kasnije.

3.1.3. Procjena vremena

Svakoj aktivnosti određuju se potrebno vrijeme i resursi.Ima raznih načina procjenjivanja, od kojih je sigurno najbolji korištenje normativa, ako oni psotoje.Inače se koriste metode:

„Delfi“ metoda – zajedničko procjenjivanje jednog broja ljudi (obično 5), dok se njihove procjene ne usaglase.To je vrlo gruba metoda i veoma zavisna od ozbiljnosti procjenjivača.Koristi se obično za brzo procjenjivanje cijelog posla.

„Parametar metoda“ – polazi od neke poznate aktivnosti kao parametra za mejrenje ostalih aktivnosti: npr. prosječan program zahtjeva jednu nedelju rada.Prema ovoj aktivnosti procjenjuju se druge.Sve dobijene vrijednosti se sabiraju i dobija se ukupna procjena.

3.1.4. Raspoređivanje poslova

Za ovaj metod poterbno je ograničenje maksimalnog broja resursa (obično ljudi).Dijeljenjem ukupng broja procjenjenih ljudi – dana sa brojem ljudi, dobijamo potrebno vrijeme za izvođenje posla.Unošenjem ovog vremena u mrežni plan, može se odrediti kritični put (najduži put od početka do kraja), kao i dozvoljena odstupanja za sve ostale puteve, pa kontrolu skoncentrisati, prvenstveno, na kritičnom putu.

4

3.1.5. Balansiranje plana

Radili ili ne mrežni plan, za obračun resursa je potreban gantogram.U gradice, koje predstavljaju vrijeme izvođenja, upisuju se potrebni resursi i zatm se sabiraju po vertikali.Posmatranje totala će pokazati da li smo bilo kada premašili dozvoljeni maksimum resursa u vremenu i da li je korištenje resursa u vremenu ujednačeno.Vrlo je vjerovatno da će se mroati razmjestiti aktivnosti na drugačiji način, kako bi dobili stvarno optimalan plan.

3.1.6. Terminiranje

Izvođenje strateškog planiranje se rokovno poklapa sa srednjoročnim i dugoročnim planiranjem, a odnosi se na nove ili psotojeće proizvodne sisteme.Kod postojećih sistema sprovodi se strateško planiranje sa ciljem:

Povećanje efikasnosti održavanja Prilagođavanje održavanja novim prilikama (nova tehnologija, povečani obim

proizvodnje, promjena kadrovske strukture itd.)

Strateško planiranje je zadatak poslovne funkcije, a odlučivanje o ovim planovima ima tipični upravni karakter.Svrstava se u djelatnost organizovanja održavanja.

Operativno planiranje sadrži: Godišnje planiranje osnovnih radova održavanja (preventivni pregledi, tehnička

dijagnostika, podmaivanje, traženja i otklanjanja slabih mjesta, planske opravke) Mjesečno planiranje osnovnih radnji održavanja Terminrianje pojedinih aktivnosti osnovnih radova održavanja Godišnje planiranje radova održavanja (radionički radovi, nabavka rezervnih

dijelova i materijala za održavanje, transport) Terminiranje pojedinih aktivnosti radova održavanja

Planiranje se u biti sastoji od: Prikupljanja i obrade podataka sa ciljem pripreme informacija za odlučivanje Uslovi nabavke reyervnih dijelova i materijala i dr. Mogućnosti korištenja spoljnih usluga za održavanje i sl.

Operativno planiranje se izvodi posebno za svaku vrstu radova za odgovarajuće usklađivanje među njima u odnosu na raspoložive resurse – rad tehnički sistem i novac za pokriće troškova.

5

4. FUNKCIJE SISTEMA PLANIRANJA TEHNOLOGIJE ODRŽAVANJA

Osnovne funkcije sistema planiranja tehnologije održavanja su:1. Program održavanja2. Plan održavanja3. Tehnološki postupci održavanja4. Vremenski normativi5. Normativi materijala i rezervnih dijelova6. Planiranje sredstava za rad7. Radna dokumentacija8. tehnička dokumentacija9. plan supstitucije uvoza rezervnih dijelova, materijala i tehnologije10. plan traženj i otklanjanja slabih mjesta na tehničkim sistemima11. plan modernizacije i rekonstrukcije tehničkih sistema12. plan integralne logističke podrške.

4.1. Program održavanja

Izrada programa održavanja zasniva se na iskustvu i preporukama isporučilaca opreme.Sastoji se od utvrđivanja neophodnih radova koje treba preduzimati na tehničkim sistemima tokom eksploatacionog vijeka.pored utvrđivanja vrste radova održavanja i njihove periodičnosti, ovaj proces obuhvata i utvrđivanje:

osnovne liste utvrđenih dijelova i materijala koji se tokom održavanja zamjenjuju – kataloga dijelova

liste prateće tehničke dokumentacije, kao nosioca informacija potrebnih za ostale procese planiranja tehnologije održavanja, kao i realizaciju plana.

Pri izradi tog programa potrebno je uzeti u obzir i odgovarajuće propise koji preciziraju obavezne i neophodne radove održavanja.Ti se procesi najčešće odnose na:

Obezbjeđenje mjera zaštite na radu Obezbjeđenje tehničkih sistema od naglog gubljenja radnih karakteristika Zaštitu okoline.

4.2. Plan održavanja

Izrada plana održavanja zasniva se na utvrđenom planu proizvodnje i programu održavanja.Zapravo, njihom međusobni uticaj se mora uzeti u obzir pri utvrđivanju jednog i drugog plana.

Da bi se plan održavanja mogao realno sagledati, potrebno je da se realno sagledaju sve mogućnosti i potrebe u pogledu kapaciteta održavanja, materijala za održavanje i radne snage.Svakako da je posjedovanje odgovarajuće tehniučke dokumentacije i njen kvalitet jedan od bitnih uslova da se pristupi optimizaciji planaodržavanja.

6

Planom održavanja mora se utvrditi na kojim tehničkim sistemima, i u kom obimu treba izvesti odgovarajuće radove preventivnog održavanja, da bi se obezbijedili uslovi za realizaciju plana proizvodnje, kao i optimalni režim eksploatacije tehničkih sistema.Sa druge strane plan održavanja mora biti usklašen sa:

Raspoloživim kapacitetom održavanja Mogućnostima obezbjeđenja materijala i rezervnih dijelova za održavanje Potrebama realizacije radova na rekonstrukcijama i modernizaciji tehničkih

sistema Potrebama realizacije radova na supstituciji uvoza rezervnih dijelova i materijala

za održavanje Potrebama utvrđivanja osnovnih informacija o rezervnim dijelovima putem

snimanja postojećih Nivoom razvijenosti Službe priprema održavanja.

Poseban problem u planiranju tehnologije održavanja predstavlja izrada planova generalnih opravki.U tim slučdajevima radi se najčešće o novom tehnološkom problemu i radovima većeg obima, uz angažovanje velikog broja izvršilaca i znatne mehanizacije, uz često obustavljanje proizvodnje.Od planiranja i kasnije realizacijeplana u mnogome će zavisiti ostvareni troškovi i kapaciteti proizvodnje.

4.3. Tehnočoški postupci održavanja

Izrada tehnološkog postupka treba da obuhvati, prije svega, redosljed radnih aktivnosti, sredstava za izvođenje radova i mjesta na kojima će se radovi izvoditi.To je neophodno, pored iskustva, raspolagati i odgovarajućim podlogama u vidu tehničke dokumentacije.Faktori koji utiču na izbor postupka održavanj su:

Obim i značaj radova Troškovi realizacije određene grupe aktivnosti.

Od obima i značaja radova zavisiće i izbor potrebnih sredstava za rad i metode rada.Pri tome se misli i na izbor samih izvođača radova, s obzitom na njihove reference na istim ili sličnim poslovima.

4.4 Vremenski normativi

Vremenski normativi podrazumijevaju utvrđivanje unapred zadatih vremena za izvođenje pojedinačnih ili grupnih operacija, odnosno postupaka definisanih tehnološkim planom rada.Kod radova održavanja, s obzirom na toda je najčešće riječ o kompleksnim operacijama i složenim radnim zahvatima, određivanje vremenskih normativa je znatno otežano zbog činjenice da se obim radova može samo približno odrediti.

Postoje razne metode za određivanje normativa rada, koji služe za terminiranje radnih operacija i za razne oblike simulativnog nagrađivanja.To su prije svega sledeće metode:

Normiranje hronometrom

7

Izračunavanje Orijentacione tabele Iskustvene ocjene.

4.5. Normativi materijala i rezervnih dijelova

Normativi materijala i rezervnih dijelova izvode se u cilju tačnog definisanja potreba za rezervnim dijelovima, materijalima za održavanje i pomoćnim materijalima neophodnim za izvođenjeplaniranih grupa aktivnosti, a izražavaju se u vidu tzv. „Lista dijelova“.Ove liste se za određeni tehnički sistem baziraju na katalogu dijelova i sadrže samo one dijelove i materijale za održavanje koji će se u toku izvođenja radova ugrađivati umjesto dijelova i materijala koji su izgubili svoje karakteristike.

Liste dijelova se koriste: Za disponiranje materijala, što podrazumijeva određivanje i obezbjeđivanje

potreba u materijalu i rezervnim dijelovima, polazeći od obima radova datog u planu i tehnološkim postupcima održavanja

Za potrebe montaže Kao nosilac informacija za nabavku, kalkulaciju, pripremu rada i dr.

4.6. Planiranje sredstava za rad

Planiranje pomoćnih sredstava za rad podrazumijeva određivanje potrebnih sredstava neophodnih za izvođenje predviđenog plana održavanja, a uključuje:

Utvrđivanje potrebnih mašina Utvrđivanje ptorebnih specijalnih uređaja Utvrđivanje potrebnih pomoćnih uređaja Utvrđivanje potrebnih alata i instrumenata Utvrđivanje potrebnih pomoćnih materijala itd.

Izvođenje aktivnosti na planiranju potrebnih sredstava za rad, za potrebe realizacije plana održavanja, vrši se tokom utvrđivanja tehnološkog postupka rada.Odgovarajuđom tipizacijom i unifikacijom sklopova i pribora na širem polju, moguće je ostvariti znatne racionalizacije, koje se ogedaju u cijeni i rokovima za nabavku potrebnih pribora.

4.7. Radna dokumentacija

Obrada radne dokumentacije je proces neophodan za obezbjeđivanje uslova za kasnije izvođenje procesa upravljanja radnim nalogom za održavanje.Radna dokumentacija sadrži sve podatke i informacije bitne za proces upravljanja i one se mogu svrstati u dve osnovne grupe:

1. Zadate podatke i2. Nastale podatke.

8

S druge strane, s obzirom na njihove promjene tokom vremena, zadati podaci mogu biti:

Promjenljivi i Nepromjenljivi.

Nastali podaci su uvijek promejnljivi.

4.8. Tehnička dokumentacija

Obrada tehničke dokumentacije za potrebe održavanja obuhvata aktivnosti kojima se obezbjeđuju uslovi za efikasno korištenje informacija i podataka održavanja, a koje su najmasovnije sadržane na crtežima sklopova, podsklopova i detalja tehničkih sistema, kao i u raznim dokumentima isporučenim uz opremu ili naknadno obezbjeđenim, kao što su uputstva za rukovanje i održavanje, propisi u vezi sa tehničkim sistemima, liste preporučenih rezervnih dijelova i slično.

4.9. Plan supstitucije uvoza rezervnih dijelova

Izrada plana supstitucije uvoza rezervnih dijelova zasniva se na utvrđenim kriterijumima supstitucije uvoza, a izlazne veličine ove funkcije treba da budu tačno određivanje koji dijelovi na kojim mašinama i sa kakvim dijelovima će biti zamjenjeni, vodeći pri tome računa o mogućnostima da se isti nabave, odnosno izrade u predviđenom roku.

4.10. Plan traženja i otklanjanja slabih mjesta

Izrada plana traženja i otklanjanja slabih mijesta je posljedica traženja slabih mijesta i čini dio ukupnog programa održavanja.Pod „slabim mjestima“, u smislu održavanja tehničkih sistema, podrazumijeva se određena mašina, uređaj ili sklop na čije održavanje se troši više sredstava, odnosno zahtijeva više vremena zastoja u proizvodnji od projektovanog, pa prema tome i očekivanog.Do pojave slabih mijesta dolazi zbog više razloga koji potiču iz djelovanja samog proizvodnog procesa, procesa održavanja, ili pak usled faktora koji su rezultat djelovanja okruženja.

Planom otklanjanja slabih mjesta potrebno je definisati: Način otklanjajna slabih mjesta Plan rada Plan materijala Plan potrebnih sredstava ya rad Rok, itd.

9

4.11. Plan modernizacije i rekonstrukcije

Izrada plana modernizacije i rekonstrukcije je takođe dio ukupnog programa održavanja, s tim što se, u zavisnosti od obima radova, poslovi modernizacije i rekonstrukcije integrišu u preventivne radove manjeg ili većeg obima.Pri ovome se modernizacija vrši i sa aspekta budućeg održavanja opreme.

10

5. PLANOVI PREVENTIVNIH I PERIODIČNIH OPRAVKI

5.1. Srednjročni planovi

Srednjoročni planovi su osnovni planovi.Najprije se sastavljaju prednacrti planova, a nakon njihovod razmatranja definitivni planovi.Plan tehnologije održavanja se sastoji iz plana preventivnih periodičnih opravki osnovnih tehničkih sistema i iz plana ukupne aktivnosti održavanja, koji sadrži osim preventivnih i druge aktivnosti.

5.2. Godišnji planovi

Godišnji planovi su isprecizirani, produbljeni i eventualno korigovani srednjoročni planovi s obzirom na uslove u godini za koju se donose.Gledajući sa formalne strane, u osnovi se radi o istim planovima kao što su srednjoročni.U proljećnim mjesecima sastavljaju se se nacrti planova, a u jesenjim mejsecima definitivni planovi kao sastavni dio plana čitavog preduzeća.

5.3. Operativni planovi

Operativni planovi određuju zadatke za kratko razdoblje, obično za jedan mjesec prema godišnjem planu uz praćenje stvarnog stanja tako, da se što bolje iskoristi radna snaga i mašinski park održavanja, da posao ne bude ometan čekanjem na rezervne dijelove i materijal i da pojedinačni poslovi kontinualno napreduju.Broj pojedinačno navedenih preventivnih periodičnih opravki se prema godišnjem planu dalje proširuje i precizira.

5.4. Klizni planovi

Klizni planovi obezbjeđuju da aktivnost održavanja teče kontinualno bez obzira na kraj kalendarske godine i da se preventivne periodične opravke moraju pripremati i izvoditi kontinualno.Metoda kliznih planova se može koristiti u operativnim planovima, npr. tako što se mjesečno sastavlja uvijek obavezni plan za sledeći mejsec i orijentacioni za narednih 11 mjeseci..Na taj način klizni obavezni plan za taj mjesec zamjenjuje operativni plan, a orijentacioni plan krajem godine je osnova plana za iduću godinu.

5.5. Radionički planovi

Radionički planovi obezbjeđuju globalno planiranje opravke i poslove koje obično izvodi pogonsko održavanje.Iz te se zalihe rasporedđuju poslovi pojedinim grupama i to prema specifičnosti zadatka i potrebnom vremenu i kapacitetu pojedinih grupa.

11

6. PLANRANJE RADNIKA ZA IZVOĐENJE TEHNOČOGIJE ODRŽAVANJA

Razvojem nauke i tehnike, odnosno mehanizacijem i automatizacijom, sve više ljudi radi na održavanju.Glavni faktori koji utiču na planiranje broja ljudi u održavanju su:

Primjena metoda konvencionalnih i savremenih održavanja Način organizovanja funkcije održavanja Politika angažovanja kooperanata.

6.1. Uticaj politike angažovanja kooperanata

Radno vrijeme radnika na održavanju u jednom proizvodnom pogonu je u prosjeku iskorišteno 35-40%.Zbog toga je česta praksa da se za održavanja, posebno kod pojedinih vrsta opreme i radova, angažuju spoljni izvođači (kooperanti).Angažovanje spoljnih izvođača za radove održavanja može imati sledeće oblike:

Spolji izvođač se angažuje za izvođenje svih radova neke specijalnosti, kao recimo građevinskih i vatrostalnih.ovo može da se proširi na druge vrste radova kao ispomoć u vršnim opterećenjima sopstvenih kapaciteta;

Usluge spoljnih izvođača se koriste cijele godine.Ugovaranje se vrši unapred za godinu dana. Izvođač svoje radove izvodi samostalno uz nadzor korisnika usluga.U tom slučaju postoji veće interesovanje izvođača za posao i osjeća se kao dio kolektiva u kome radi;

Svi radovi se potpuno povjeravaju spoljnjem izvođaču.Radnici Održavanja korisnika usluga vrše samo koordinaciju izvođenja radova.Takođe, planiraju i postupak održavanja.

Osnovni kriterijumi za odlučivanje o angažovanju spoljnih izvođača su sledeći: Troškovi angažovanja radne snage moraju biti manji nego troškovi držanja

sopstvene radne snage Ima li na područiju gdje se načazi pogon i preduzeće raspoloživih obučenih

radnika.

Spoljne izvođače treba angažovati za izvođenje: Složenih i specijalizovanih poslova gdje jepotreban visok stepen obrazovanja i

skupa oprema, jer držanje takvog kadra i opreme nije racionalno, zbog malog stepena iskorištenja;

Na poslovima pojedinih specifičnih struka koje se javljaju periodično, kao poslovi građevinske struke;

Na velikim zahvatima održavanja, kao što su generalne opravke kada je potreban veliki broj ljudi raznih struka.

12

6.2. Planiranje potrebnog broja radnika za održavanje

Broj ljudi je teško tačno utvrditi, jer otkazi postrojenja imaju stohastički karakter.Podloge za određivanje te veličine su:

Pregled zastoja po broju, vrsti i mejstu nastajanja; Pregled broja ljudi angažovanih za otklanjanje nastalih otkaza po veličini i vrsti.

Ako bi broj radnika utvrđivali prema slučaju maksimalne potrebe, on bi bio nedovoljno iskorišten i zbatno veći od optimalnog.Optimalni broj radnika se može odrediti „teorijom čekanja“ na rad pri čemu su osnovne predpostavke da se pojava otkaza pokorava Poasovoj distribuciji, a vrijeme otklanjanja otkaza eksponencijalnoj distribuciji.

Dežurni radnici održavanja proizvodnog pogona treba da budu angažovani za izvršenje preventivnog održavanja, i to:

Otklanjanja otkaza, Preventivnih pregleda, Podmazivanja, Tehničke dijagnostike, itd.

Ukoliko je bi broj radnika koji vrše otklanjanje otkaza veći, to će čekanje na opravku biti manje, pa prema tome i zastoj.Problem se svodi na utvrđivanje broja radnika za otklanjanje otkaza pri čemu će izdaci zbog zastoja biti manji.

13

7. ZAKLJUČAK

Tehnički sistemi za proizvodnju se sve više mehanizuju i automatizuju, što znači da moraju da rade pouzdanije.Zbog toga se naglo širi pojam održavanja, pri čemu se danas može reći da je održavanje proces koji omogućava upravljanje tehničkim stanjem i pouzdanošću u toku čitavog životnog ciklusa sistema.Ciljevi održavanja, između ostalog, zalaze i u sferu ekonomije poslovanja, pa se iskazuju u vidu racionalizacije i načelno su mejrljivi.Zbog svega toga, savremena nauka proces održavanja sve više proučava i podiže na viši nivo značajnosti u privredi i u društvu.

14

LITERATURA

Jovičić, S., Pouzdanost, Pogodnost za održavanje, Raspoloživost, Održavanje, Logistička podrška Savremeni pogledi i standardi, Naučna knjiga, Beograd, 1988.

Todorović J., Vasić B., Teorija efektivnosti, Mašinski fakultet, Beograd, 1994.

Jovanović D., Organizacija održavanja mašina, Mašinski fakultet, Beograd, 1989.

Knežević J., Upravljanje procesima održavanj i obnavljanja tehničkih sistema na osnovu teoruije pouzdansoti, časopis „OMO“, Beograd, 1988.

15