PLATNA BILANCA pojam,struktura i njeno presjecanje,neravnotea

platne bilance i njena uravnoteenja

MEUNARODNA EKONOMIJA

STUDENT: PROFESOR:

Deli Aida Prof. V.dr.sci. Haris arganovi

Kiseljak,Mart 2015.

SADRAJ

1.0 Uvod.........................................................................................................................................................1

2.0 Pojam platnog bilansa..............................................................................................................................2

2.1. Sastavljanje platnog bilansa..........................................................................................................3

3.0 Struktura platnog bilansa.........................................................................................................................5

4.0 Ravnotea platnog bilansa.......................................................................................................................6

5.0 Uzroci neravnotee platnog bilansa.........................................................................................................7

6.0 Modeli uravnoteenja platnog bilansa.....................................................................................................8

7.0 Platni bilans i inflacija..............................................................................................................................9

8.0 Platna bilanca BiH..................................................................................................................................10

Zakljuak............................................................................................................................................13

Literatura............................................................................................................................................15

1.0 UVOD

Izmeu privrednih subjekata, razliitih nacionalinih privreda, odvijaju se ekonomske transakcije u vidu izvoza, uvoza, zajmova, i

kredita.Sve te transakcije rezultiraju meunarodnim plaanjima putem novanih doznaka i raznih drugih instrumenata plaanja. Zbog

toga se ukupan ( sistematski ) pregled svih ekonomskih transakcija izmeu subjekata ( rezidenata ) jedne zemlje i ( rezidenata ) drugih

zemalja, obino za godinu dana, naziva bilans plaanja.

Bilans plaanja je sastavni dio sistema privrednih bilansa koji iskazuje osnovne makroekonomske varijabile u nacionalnoj privredi kao

i njihove meusobne odnose. Platni bilans ima razuenije oblike statistikog iskazivanja u odnosu na raun inostranstva, koji nije

jedini ni najpotpuniju prikaz ekonomskih transakcija sa inostranstvom meu drutvenim raunima.Raun inostranstva je u sistemu

drutvenih rauna u izvjesnom smislu rezidualan, u njemu se istiu transakcije svih sektora sa inostranstvom. On je potreban da bi se

cijeli sistem zatvorio.

Sam sistem, meutim, prvenstveno prikazuje proizvodnju, potronju i akumulaciju u domaoj privredi. Platni bilans, sdruge strane, u

potpunosti je posveen prikazivanju ekonomskih transakcija sa inostranstvom, te, stoga pretenduje na znatno detaljnije evidentiranje i

prezentiranje.

Po metodologiji koju propisuje etvrto izdanje prirunika MMF ( IMF, 1977 godina.), u platnom bilansu se iskazuje 112 vrsta

transakcija ( stavki ), dok su u privrednim bilansima ove transakcije samo dijelom iskazane ( kapitalne transakcije se skoro uopte ne

iskazuju ), odnosno agregirane su svega 16 stavki.

1

2.0 POJAM PLATNOG BILANSA

Prikazivanje platnog bilansa u razliitim oblicima mijenjalo se tokom historije, u zavisnosti od toga kako se mijenjala robna i

finansijska struktura meunarodnih ekonomskih odnosa.Tako na primer, u doba merakantilizma, potreba za razlikovnje platnog od

trgovinskog bilansa nije se osjeala, zato to su se trgovinske tranasakcije obavljale uglavnom uz istovremeno plaanje zlatnim

svjetskim novcem.Praktino je izvoz i uvoz bio jednak prilivu i odlivu zlata, odnosno poklapao se sa obimom meunarodnih plaanja

zemlje. U razvoju kapitalizma i meunarodnih kreditnih odnosa, kretanje robe i novca u ekonomskim odnosima zemlje sa

inostranstvom, vie se ne poklapa.Javila se potreba da se statistiki registruju i robne i finansijske transakcije sa inostranstvom,

nezavisno od naina finansijske likvidacije, a na drugoj strani bi se iskazivali svi oblici meunarodnih plaanja jedne zemlje u

odreenom vremenskom periodu. Takvi dvostrani pregledi ekonomskih transakcija sa inostranstvom, dobili su naziv platnog bilansa,

prvi put u Velikoj Britaniji sredinom 19 vijeka.

Pojam platnog bilansa, je, meutim, jo dugo ostao nedovoljno precizno definisan. Osnovna dilema je bila: da li platni bilans treba da

registruje samo efektivno izvreno plaanje i naplate u platnom prometu zemlje sa inostranstvom ( u odreenom periodu ) ili treba da

prikazuje sve ekonomske transakcije obavljene u istom razdoblju, bez obzira na vrijeme njihove finansijske likvidacije.U uem smislu,

graanski teoretiari poznavali su bilans plaanja kao izraz izvrenih efektivnih plaanja.iri koncept platnog bilansa obuhvata sve

ekonomske transakcije obavljene u odreenom vremenu, bez obzira na trenutak efektivnog plaanja.

Definicija platnog bilansa izvedena je iz osnovne definicije koju je Meunarodni monetarni fond utvrdio u Priruniku bilansa plaanja

1950 godine ( IMF, 1950 god. ). Po njoj platni bilans jeste sistematski pregled ( u obliku dvostranog bilansa ) svih ekonomskih

transakcija, obavljenih u odreenom periodu izmeu rezidenata neke zemlje i stalnih stanovnika ( rezidenata ) drugih zemalja.Ova

definicija je tokom vremena pretrpela odreene promjene koje su bile uslovljene promjenama robne, finansijske, i institucionalne

strukture meunarodnih ekonomskih odnosa.

Kada su, poslije 1958 godine, mnoge nacionalne valute ponovo postale konvertibilne, oivjeli su i meunarodni tokovi privatnog

kapitala. Definicija platnog bilansa doivela je izmjene u Priruniku Meunarodnog monetarnog fonda 1961 godine ( IMF, 1961

godina ) i u dodatku Priruniku 1973 godine ( IMF 1973 godina ). Ove posljednje izmjene bile su najveim dijelom posljedica raspada

Bretonvudskog meunarodnog monetarnog sistem i masovnog prelaska deviznih kurseva nacionalnih valuta i sistema fiksnih u reim

fluktuirajuih ( plivajuih ) kurseva.

1977. godine je objavljeno novo, etvrto izdanje Prirunika platnog bilansa ( IMF 1977 godina ) iji se najvaniji dijelovi takoe

publikuju u uvodnim napomenana Godinjaka platnog bilansa ( IMF, 1978. godina ). Ova posljednja najnovija zvanina definicija

platnog bilansa glasi : Platni bilans je statistiki pregled za odreeni period koji iskazuje:

transakcije robom, uslugama i dohotkom izmeu jedne privrede i ostalog svijeta

promjene vlasnitva i druge promjene u monetarnom zlatu i specijalnim pravima vuenja koje data privreda posjeduje,

promjene u potraivanjima i obavezama prema ostalom svijetu

jednostrane transfere i protivstavke koje su potrebne za uravnoteenje, u raunovodstvenom smislu, svih stavki po onim

pomenutim transakcijama koje se meusobno ne potiru.1

U platno bilansnom smislu nacionalna, privreda sastoji se od ekonomskih subjekata iji je centar ekonomske aktivnosti i ekonomskih

interesa na njenoj teritoriji. Rezidentima se smatraju fizika lica koja imaju stalno prebivalite u zemlji za koju se platni bilans

sastavlja. Osoblje diplomatskih misija i graani na lijeenju ili studijama u inostanstvu smatraju se nerezidentima ( u platnom bilansu ).

Iseljenici koji su konano promjenili svoje prebivalite (najee i dravljanstvo ) takoe su nerezidenti. Zato se njihove doznake

smatraju jednostranim transferima. Migranti na privremenom radu u inostranstvu smatraju se rezidentima privrede koju su privremeno

napustili, a njihove utede ( doznake) se uraunavaju u drutveni proizvod njihove matine zemlje. U platnom bilansu te zemlje

njihove doznake se tretiraju kao prihodi faktora proizvodnje iz inostranstva i registruju se u bilansu robe i usluga.

Pravna lica ija je privredna aktivnost registrovana prema propisima zemlje na njenoj teritoriji, smatraju se rezidentima. Rezidenti su i

svi organi drave, odnosno drutveno politikih zajednica. Agencije drave u inostranstvu smatraju se njenim rezidentima. Poslovne

jedinice privrednih organizacija u inistranstvu se smatraju rezidentima one zemlje na ijoj teritoriji obavljaju svoje aktivnosti.

2

1 IMF, 1977., glava II, paragraf 16.

Meudravne i meunarodne organizacije se uglavnom smatraju rezidentima zemlje na ijoj su teritoriji locirane. Vaan izuzetak

predstavljaju meunarodne ekonomske organizacije, Ujedinjenih nacija i njenih specijalizovanih agencija. One se smatraju rezidentima

jednog imaginarnog podruija izvan nacionalne teritorije svih drava. Za sve zemlje ove institucije su nerezidenti.

Platni bilans obino iskazuje transakcije obavljene u toku jedne godine. Nekoliko zemalja objavljuje i kvartalne podatke koji ine

platni bilans. Ono to platni bilans razlikuje od ostalih spoljnoekonomskih bilansa jeste vremenski momenat u kome se transakcije

registruju.U principu bi sve transakcije trebalo da se registruju u trenutku prenoenja prava vlasnitva (nad dobrima ili finansijskim

potraivanjima ).U praksi je teko obezbediti tako prezicne informacije. Zato se robne transakcije najee registruju na carinskoj

granici, to jest prilikom prelaska granice, na osnovu carinskih prijava. Ima i transakcija u kojima dolazi do promjene vlasnika ali ne i

prelaska preko granice.Takve su na primjer transakcije zlatom izmeu monetarne vlasti i ostalih domaih rezidenata. Kada zlato, kao

roba, prelazi iz vlasnitva privrede u vlasnitvo emisione banke, ono ujedno stie svojstvo deviznih rezervi. Promjene u deviznim

rezervama se, naravno, registruju u platnom bilansu.

Robne transakcije ( izvoz i uvoz ) se u principu registruju po f.o.b. vrednovanju, to jest po vrijednosti koja ukljuuje cijenu robe i

trokove isporuke do nacionalne granice izvoznika. To je nain vrednovanja koji omoguuje da se trokovi meunarodnog transporta i

ostalih trgovinskih usluga registruju kao posebna stavka u platnom bilansu. Ima dosta zemalja koje nisu u stanju da svoj uvoz

pouzdano registruju franko granica inostranog isporuioca, ve ga prikazuju po c.i.f vrednovanju, to jest franko sopstvena granica,

ukljuujui trokove transporta i osiguranja. U novije vrijeme Meunarodni monetarni fond ( na osnovu sopstvrnih procjena ) pretvara

podatke o uvozu, koje zemlje lanice saoptsavaju po c.i.f. na f.o.b. vrednovanje.

Platni bilans je otvoreni sistem u tom smislu to on uglavnom registruje samo po jedan kraj svake transakcije. Dok se u sistemu

drutvenih rauna uz jednu robnu transakciju biljee etiri stavke: isporuka robe, prijem novca, prijem robe, i plaanje novcem, u

platnom bilansu se biljee samo dvije stavke u sluaju izvoza: isporuka robe, i priliv deviza. Prijem robe i plaanje registruju se u

platnom bilansu zemlje uvoznika.Platni bilans ne prikazuje stanje fondova na poetku i kraju perioda, to jest ne biljei stanje

meunarodnih obaveza i potraivanja zemlje, ve samo njihove promjene u toku godine.

Platni bilans se vodi po principima dvojnog knjigovodstva. Svaka transakcija se biljei sa dvije promjene koje se meusobno potiru.

Poto se statistiki izvori podataka za razliite stavke platnog bilansa nejednakog obuhvata, i nejednakog stepena pouzdanosti,

eventualno nepoklapanje stavki koje bi trebalo da se potiru ukazuje na postojanje greaka, i propusta u prikupljanju podataka. Stoga

platni bilans sadi posebnu stavku neto greke i propusti, koja omoguava knjigovodstvenu ravnoteu. Izraz neto u ovom sluaju

naglaava da greke mogu precjenjivati ili potcjenjivati odreene stavke.

2.1 Sastavljanje platnog bilansa

Platni bilans u svakoj zemlji sastavlja se po odreenoj metodologiji i emi koju preporuuje MMF. Pored ovog zvaninog oblika

platnog bilansa, mnoge zemlje objavljuju platni bilans i po sopstvenim emama koje su prilagoene njihovim specifinim uslovima i

potrebama. eme prikazivanju platnog bilansa esto su se mijenjale, a sve u cilju da se u platnom bilansu to potpunije prikae njegova

ravnotea i neravnotea.

ema platnog bilansa koju je MMF upotrebljavao do 1979 godine. ( prema treem izdanju Prirunika ) i poslije 1979 godine ( prema

etvrtom izdanju Prirunika ) je koritena u dva oblika.: standardnom i skraenom. Standardni oblik do 1979. imao je etiri, a novi

standardni oblik od 1979.god. 112 vrsta stavki.

Posljednja ema platnog bilansa po MMF, jasno razgraniava tekue od kapitalnih transakcija, a to su sve ostale grupe.Ova

interpretacija tekueg rauna ukljuuje sve transakcije koje se uzimaju u obzir pri obraunu drutvenog proizvoda. Najvanije je da

novana masa platnog bilansa implicitno ima jasnu analitiku usmjerenost.

ema Meunarodnog monetarnog fonda je prilino komplikovana pa emo dati njen uproen oblik.

3

Tabela ematskog prikaza platnog bilansa

Transakcije Kumulativni bilans

Tekui bilans Trgovina

izvoz robe

uvoz robe ......................................................................................................................... Trgovinski bilans

Usluge

turizam

saobraaj

druge usluge ..........................................................................................................................Transfer resursa

kamate i drugi prinosi od investicija .......................................................................................Bilans robe i usluga

Jednostrani transferi

dravni pokloni

privatne doznake ..........................................................................................................................Tekui bilans Raun privatnog kapitala Direktne investicije i

hartije od vrednosti

Bankarski kapital

dugoroni

kratkoroni

............................................................................................................................Bazini bilans Transakcije zvaninih rezervi Promene u aktivi inostranih

i domae centralne banke

zlato

krediti MMF-a i specijalna prava vuenja

devizne rezerve

Lijeva kolona u tabeli reprezentuje obavljene transakcije. U desnoj koloni data su salda tih transakcija koja odreuju podbilanse

cjelokupnog platnog bilansa. Pri tom treba imati u vidu da svaki naredni podbilans obuhvata vrijednost transakcija koje su iskazane u

prethodnom.

Devizni bilans

Devizni bilans predstavlja pregled o svim meunarodnim plaanjima i naplaivanjima jedne zemlje sa inostranstvom u odreenom

periodu. Devizni bilans je vrlo znaajan, jer pokazuje devizni priliv i odliv iz zemlje, kao i stanje likvidnosti zemlje prema instranstvu.

Iako je devizni bilans stariji od platnog bilansa, i pored njegovog znaaja, mali broj zemalja objavljuje devizne bilanse, a ne postoje ni

meunarodno usaglaenje ema i metodologija prikazivanja deviznog bilansa. Ovo se moe objasniti time to se smatra da su devizna

kontrola i devizna ogranienja nepoeljni u sistemu meunarodnih ekonomskih odnosa.Devizni bilans ima punu korespodenciju sa

raunima novanih tokova, dok u privrednim bilansima za obraun drutvenog proizvoda ne prua direktne podatke.

Devizni bilans iskazuje efektivna meunardna plaanja. To znai da nisu ukljueni podaci o kretanju robe koja nije plaena, odnosno

naplaena. Takoe, izvoz i uvoz robe na kredit kao i pokloni u robi nisu obuhvaeni ovim bilansom. Isto tako i transakcije izmeu

privrednih subjekata u zemlji i njihovih jedinica u inostranstvu nisu u potpunosti registrovane u deviznom bilansu.

U principu, od plaanja po osnovu robne razmjene treba oduzeti trokove meunarodnog prevoza i osiguranja ( u oba smera izvoz

uvoz ) i te vrijednosti prenjeti u stavke usluga. To se radi zbog toga to podaci o izvozu uvozu, najee nisu registrovani po

jednistvenom principu vrednovanja f.o.b., nego se registruju onako kako je efektivno plaanje izvreno.

Dok platni bilans mora iskazati izvoz robe u tekuem bilansu i korienje odobrenog zajma u kapitalnom bilansu, ako je roba izvezena

na kredit, dotle devizni bilans, ne prikazuje sve dok se ne otpalati dati kredit u cjelini.

4

Ipak, i pored svega toga, devizni bilans moe da bude siguran izvor informacija za sastavljanje platnog bilansa.U zemljama koje

hronino pate od nestaica deviza, devizni bilans ima posebnu vrijednost jer on tanije iskazuje priliv i odliv deviza nego platni bilans.

Obraunski bilans

Obraunski bilans iskazuje stanje meunarodnih obaveza i potraivanja zemlje 31. decembra svake godine. Obraunski bilans sadri

sve vaee obaveze i potraivanja, kao i sve zajmove i kredite ( u korienom, a jo neotplaenom iznosu ) bez obzira kada je odreena

obaveza nastala2. U obraunskom bilansu kumulirana su salda tekueg rauna bilansa plaanja, koja su se morala finansirati

zaduivanjem u inostranstvu. Obraunski bilans esto se naziva i bilansom meunarodnog investicionog poloaja zemlje, poto saldo

tekueg rauna platnog bilansa mjeri neto inostrane investicije u zemlji ako se radi o deficitu u instranstvu, ili investicija u

inostranstvu ako se radi o investicijama u inostranstvu u sluaju suficita. Meutim, ema i metodologija iskazivanja obraunskog

bilansa nisu meunarodno usaglaene i pored toga to Meunarodni monetarni fond raspolae relativno tanim podacima ove vrste za

svaku zemlju. Zbog toga se ema obraunskog bilansa razlikuje meu zemljama, ne samo zbog toga ve i zbog razliite strukture

meunarodnih obaveza i potraivanja.

Obraunski bilans u naoj zemlji pokazuje, u prvom redu finansijske zajmove i robne kredite, a u nekim zemljama, koje nemaju

znaajne direktne inostrane investicije, obraunski bilans, prvenstveno pokazuje razliite oblike investiranja.Obraunski bilans ima

veliku analitiku vrijednost, zato to prikazuje meunarodne duniko povjerilake odnose na osnovu kojih se cijeni stepen

zaduenosti i meunarodne kreditne sposobnosti.

Jugoslavija je veoma precizno prikazivala sve svoje obaveze, ak i one koje za veinu zemalja MMF i Svjetska banka ne evidentira u

bilansu zaduenosti, kao to su krediti za uvoz i izvoz opreme, iju otplatu ne garantuje drava.

3.0 STRUKTURA PLATNOG BILANSA

Platni bilans se moe presjecati na razliite naine. Razmotriti emo samo parcijalne bilanse koje eksplicitno ili implicintno sadri

posljednja, vaea ema platnog bilansa Meunarodnog monetarnog fonda.

Vrijednost izvoza i uvoza robe odreuju stanje u trgovinskom bilansu koji moe da bude uravnoteen u suficitu ili deficitu. Trgovinski

bilans je najstariji, i u mnogim zemljama najznaajniji dio platnog bilansa. Bilo bi ispravnije koristiti izraz ''bilans robne razmjene'',

s'obzirom na injenicu da i mnoge druge transakcije ( na primjer: usluge ) u osnovi predstavljaju trgovinu.

Naredne transakcije obuhvataju usluge to se nerijetko, naziva i ''nevidljivim'' izvozom i uvozom, jer ne podrazumjeva fiziko kretanje

stvari: saobraajne usluge, kao jedne od njih, registruju plaanja i naplata prevoza robe, to je najee, praanje i trokovima

osiguranja, turistike usluge ukljuuju troenja stanovnitva jedne zemlje u drugoj zemlji; profesionalne i druge poslovne usluge u

savremeno vrijeme sve su znaajne stavke platnog bilansa i biljee prihode i rashode za radnje uinjene stranim licima u oblastima

menadmenta konsaltinga i marketinga, patente, licence, kao i prenoenje drugih prava. Zbir vrijednosti svih tih transakcija,

ukljuujui i saldo trgovinskog bilansa, odreuje bilans robe i nefaktorskih usluga.

Faktorske usluge predstavljaju narednu stavku u platnom bilansu. Kapital, kao jedan od faktora proizvodnje angaovan u inostranstvu

donosi prinos koji zavisno od svrhe njegovog usmjerenja, moe da bude u obliku kamate ( kada je kapital dat na zajam ) ili profita (

kada je on investiran ). Veoma je bitno da se kretanja tih sredstava iz jedne zemlje u drugu razdvoje od kretanja kapitala, bilo zajmova,

bilo investicija koji se registruju u drugom bilansu. Prinosi drugog faktora proizvodnje rada takoe se transferiu u inostranstvo:

radnici koji su privremeno zaopsleni u inostranstvu, kao i iseljenici, uobiajeno jedan dio zarade, u obliku tzv. ''doznaka'' alju u svoju

matinu zemlju. Zajedno sa svim prethodnim stavkama, time je kompletiran bilans robe i usluga.

Jednostrani transferi kao to su pomoi ili pokloni drugih drava ili pojedinaca, predstavljaju naredne stavke u platnom bilansu i

njihovim obuhvatom, zaokruen je tekui platni bilans.

5

2 u literaturi se obraunski bilans esto naziva i bilansom meunarodne aktive i pasive zemlje ili bilansom zaduenosti. Dr.O. Kova. Platni bilans i

meunarodne finansije,1994, str52

Iako su te transakcije najee u obliku kapitala, one se u veini sistematizacija registruju u tekuem dijelu platnog bilansa, jer ne

zahtjevaju protiv uslugu, kao to je to, na primer: kod klasinog kredita - kamata.

Naredni, veliki agregat u okviru platnog bilansa je kapitalni bilans, za koji je najbitnije kretanje dugoronih direktnih i portfolio

investicija. Kapitalni bilans se nalazi ispod linije kojom se izdvaja tekui bilans. S'obzirom na naelo dvostrukog knjigovodstva po

kome se vodi platni bilans, saldo tekueg bilans, i saldo kapitalnog bilansa su u apsolutnim iznosima jednaki, ali su im predznaci

suprotni.U kapitalnom bilansu su kretanja dugoronog i kratkoronog kapitala i promjene monetarnim rezervama. Stoga kapitalni

bilans ima ulogu finansiranja deficita tekueg bilansa.

Osnovni ( bazini ) bilans se od tekueg bilansa formalno razlikuje po tome to sadri i sva kretanja dugoronog kapitala. Sutinska

razlika je u tome to osnovni bilans, pokuava da izrazi ravnoteu ili neravnoteu bilansa plaanja na srednji rok, smatrajui da su sve

tekue transakcije i kretanja dugoronog kapitala autonomni, stabilni tokovi koji izraavaju osnovnu tendenciju u platnom bilansu.

Kretanje kratkoronog kapitala u veini zemalja izdvojeno se registruje, mada je to u pojedinim dravama, gde su vrste finansisjskih

operacija veoma brojne, prilino oteane. Zajedno sa svim prethodnim transakcijama, njime je odreen globalni platni bilans.

Konano, raun zvaninih kapitalnih trasakcija predstavlja posljednji veliki podbilans, platnog bilansa. On, prije svega, registruje

promjene, u potraivanjima i dugovanjima centralne banke jedne zemlje u odnosu na centralne banke drugih zemalja. Takoe ona

obuhvata zlato, rezerve inostranih valuta, rezervnu poziciju i kredite MMF-a, kao i specijalna prava vuenja.

4.0 RAVNOTEA PLATNOG BILANSA

Platni bilans, prema definiciji MMF, predstavlja sistematsko registrovanje svih ekonomskih transakcija jedne zemlje sa inostranstvom

u toku jedne godine.

Platni bilans se moe nalaziti u tri oblika ravnotee:

potencijalna ravnotea (ili neravnotea)

stvarna ravnotea (ili neravnotea)

fundamentalna ravnotea

Potencijalna ravnotea platnog bilansa postoji kada se deficit platnog bilansa koji se moe lako otkloniti kompenzatornim

finansiranjem, bez metoda administrativnog karaktera (devizna kontrola, trgovake restrikcije i dr.)

Stvarna ravnotea platnog bilansa postoji kada se odrava mjerama ekonomske politike, odnosno metodama prilagodjavanja. Stvarna

ravnotea moe biti uspostavljena na mnogim nivoima privredne aktivnosti i stanja platnog bilansa. Smatra se da je najbolje rjeenje

uravnoteavanje platnog bilansa ono koje optimalno odgovara razvoju i stabilizaciji nacionalne privrede, odnosno koje e omoguiti

optimalni rast i visok nivo zaposlenosti, brez inflatornih pritisaka. Ova ravnotea (neravnotea) se bira i postaje predmet zvanine

makro ekonomske politike.

Fundamentalna ravnotea platnog bilansa postoji kada se na duzi rok platni bilans odrava u ravnotei, samo po sebi, bez opte

nezaposlenosti inflacije i bez upotrebe stalnog prilagodjavanja deviznog kursa i devizne kontrole.

Interesantno je navesti problem tzv.strukturne ili fudamentalne neravnotee platnog bilansa. Fundalna neravnotea predstavlja

neravnoteu takvih razmjera i takvog trajanja da odravanje stabilnih cijena, dovoljnog nivoa zaposlenosti i uravnoteenja platnog

bilansa nije mogue bez prilagodjavanja (devalvacije) kursa i uvodjenja devizne kontrole. Otklanjanje strukturne neravnotee platnog

bilansa zahteva primjenu metoda prilagodjavanja platnog bilansa, koji sadri: deflaciju u zemlji, odnosno deflacionu (dezinflacionu)

politiku, devalvaciju i deviznu kontrolu.

Obino sa smatra da kada postoji uravnoteenost svih ekonomskih transakcija (tekuih i kapitalnih) ili kada su potraivanja

izjednaena sa dugovanjima, da postoji ravnotea platnog bilansa. Takva ravnotea je integralni dio ukupne ekonomske ravnotee. To

je rezultat uravnoteenih odnosa zemlje sa inostranstvom, ail i ravnotee u nacionalnoj ekonomiji. Ako se takva ravnotea odrava

due vrijeme u uslovima unutranje stabilnosti i pune zaposlenosti, govori se o fundamentalnoj ravnotei.

6

Postoji i statika odnosno dinamika ravnotea platnog bilansa. Pod statikom ravnoteom se smatra ravnotea izvoza i uvoza, bez

kratkoronog kretanja kapitala i monetarnih rezervi. Ovaj oblik ravnotee iskljuuje bilo kakvo kretanje dugoronog kapitala. Kod

dinamike ravnotee izvoz i uvoz ne moraju biti uravnoteeni. Tada stupa na scenu kretanje kratkoronog kapitala i deviznih rezervi,

odnosno transfer dugoronog kapitala, koji moraju izravnati deficit u trgovinskom bilansu.

Ravnotea koja se ostvaruje administrativnim regulisanjem kretanja robe i usluga, kao i kapitala, odnosno smanjenjem uvoza robe i

usluga, kao i zabranom oblika kapitala, nije ekonomska ravnotea. Takva politika platnog bilansa moe tetiti privrednom razvoju,

budui da smanjenje uvoza dovodi u pitanje dinamian i kontinuelan razvoj privrede, kao i njenu izvoznu sposobnost.

Platni bilans, njegovo uravnoteenje je integralni dio opte privredne problematike. Ravnotea odnosa sa inostranstvom rezultat je

adekvativnih kretanja u datoj ekonomiji. Odvojeno posmartanje ekonomskih odnosa sa inostranstvom od kretanja unutar nacionalne

ekonomije ne prua realnu osnovu za vodjenje adekvatne politike platnog bilansa.

5.0 UZROCI NERAVNOTEE PLATNOG BILANSA

Neravnotea platnog bilansa, kao najvei problem platnog bilansa, posebno esta pojava deficita, moe biti izazvana razliitim

faktorima. Deficit platnog bilansa je osnovni problem nacionalnih privreda. Uzroci i porjeklo nerevnotee platnog bilansa bitni su za

politiku platnog bilansa i politiku uravnoteenja platnog bilansa. Bitno je da li je poremeaj ravnotee nastao pod djelovanjem faktora

unutar nacionalne privrede ili pod djelovanjem faktora svjetskog trita.

Neravnotea platnog bilansa u savremenoj teoriji vee se za sljedee tipove:

Ciklina neravnotea (vezana za pojavu pojavu privrednih ciklusa u razliitim privredama i njihovo delovalje na platni bilans)

Strukturna neravnotea

Neravnotea izazvana nestabilnou nacionalne privrede (inflacija).

Ciklini faktori neravnotee platnog bilansa su kratkotrajnog karaktera. Npr. rast bruto domaeg proizvoda zemlje utie na rast uvoza,

a time i deficita platnog bilansa. Recesija u inostranstvu utie na smanjenje izvoza i rast deficita bilansa tekueg rauna, odnosno

platnog bilansa. Bri rast cijena u zemlji nego u inostranstvu utie na poveanje vrijednosti uvoza i smanjenje vrijednosti izvoza.

Brojni faktori sezonskog karaktera (slaba turistika sezona, slaba etva, vremenske nepogode i sl.) takoe utiu na porast uvoza i

smanjenje izvoza roba i usluga, odnosno na poveanje deficita bilansa tekueg rauna. Posmatrajui finansijski i kapitalni, kao drugi

dio platnog bilansa, brojni ciklini faktori, kao to su razlike u kamatnim stopama, nestabilna politika situacija u zemlji i sl. utiu na

kretanje kapitala , a time i na ravnoteu platnog bilansa.

Strukturna neravnotea platnog bilansa, odnosno faktori neravnotee strukturnog karaktera, vezani su za izmjenu privredne strukture,

posebno nerazvijenih zemalja. Postojea struktura ovih privreda ne omoguava im stabilan, dinamian i uravnoteen razvoj. Uzroci

strukturne neravnotee platnog bilansa se nalaze u privrednom razvoju, strukturne privrede, ail i neprilagodjenosti nacionalne privrede

kretanjima na svjetskom tritu. Faktori strukturne neravnotee mogu biti realne i monetarne prirode. U faktore realne prirode

ubrajamo investicije, neadekvatnost proizvodnje, koritenje kapaciteta, zaposlenost, inflacija trokova, disparitet domaih cijena i

trikova proizvodnje, disparitet u kretanju produktivnjosti rada i tehnikog progresa, neravnotea tednje, investicija, disproporcije u

razvoju grana, promjene tranje na svjetskom tritu, izvoz, uvoz i dr.,dok u faktore monetarnog karaktera uglavnom na pojavu

inlacije, posebno inflacije monetarnog karaktera. Potrebne visoke investicije i nova tehnologija zahtjevaju visoku stopu domae

tednje. Medjutim, domaa tednja je nedovoljna, te se redovno javlja neravnotea tednje i investicije (SX), tako da se redovno javlja deficit

platnog bilansa. Uvozna sredstva postaju veoma znaajan faktor u finansiranju ekonomskog rasta ovih privreda. Neravnorea

nacionalne privrede i visok trgovinski deficit (uz visoku uvoznu zavisnost) osnovni su faktori permanentnog deficita platnog bilansa

ovih privreda.

Neravnotea platnog bilansa izazvana inflatornom nestabilnou privrede je trei tip. esto se ovaj tip neravnotee identifikuje sa

strukturnom neravnoteom, jer se inflacija esto javlja kao strukturna inflacija (karakteristina za nerazvijene privrede). Teko je

odvojiti ova dva tipa neravnotee platnog bilansa. Ako se za inflaciju kae da je rezultat vee novane tranje u odnosu na robne

fondove, tada se viak tranje dijelom prenosi na uvoz.

7

To se dogadja na isti nain kao to se kod strukturne inflacije viak investicija u odnosu na tednju javlja kao vei uvoz osnovnih

faktora razvoja (oprema, repromaterijal, energija i dr.). kod svake strukturne neravnotee platnog bilansa prisutna je i neravnotea

izazvana inflacijom. Inflacija naduvane domae cijene, posebno inflacija, ime domaa roba postaje nekonkurentna na svjetskom

tritu. Dolazi do smanjenja izvoza i poveanja uvoza, ime se javlja neravnotea trgovinskog i platnog bilansa. Inflacija tranje

dovodi i do inflacije trokova. Naime, porastom cijena dolazi i do porasta nadnica, poreza, budetskih rashoda, sve u uslovima pada

produktivnosti rada (u inflaciji). To vodi porastu jedininih trokova. Inflacija trokova dalje obara konkurentsku mo privrede u

izvozu. Nastaje dodatni pad izvoza i porast uvoza, ime se deficit platnog bilansa poveava.

Potronja iznad realnih mogunosti i usmjeravanje proizvodnje prema domaem tritu, umjesto na izvoz, moe se izvjesno vrijeme

podravati monetarnim rezervama, zaduivanjem u inostranstvu ili manipulacijom kredita (kreditnom ekspanzijom). Ovom

ekspanzijom se moe neutralisati deflatorno dejstvo deficita platnog bilansa. Relativna inflacija (via stopa rasta cijena u zemlji u

odnosu na rast cijena na inostranim tritima) dovodi redovno do deficita platnog bilansa.

6.0 MODELI URAVNOTEENJA PLATNOG BILANSA

Ravnotea platnog bilansa postala je jedan od osnovnih ciljeva makroekonomske politike svake zemlje, ali ne vie dominantan cilj.

Potrebe brzog privrednog rasta izmjene privredne strukture, puna zaposlenost i dovoljna stabilnost privrede su prioritetni ciljevi, dok se

ravnotea platnog bilansa izvodi iz tih primarnih ciljeva razvoja. Ravnotea platnog bilansa se esto rtvuje da bi se ostvarili

izabrani interni ciljevi razvoja. Umjereni deficit platnog bilansa esto se tolerie i postaje sredstvo i dopunski spoljni impulsi domaoj

privredi. Medjutim, neravnotea fundamentalnog karaktera moe postati smetnja ili ak ograniavajui faktor privrednog rasta.

Doziranje deficita platnog bilansa i odravanje tolerantne neravnotee platnog bilansa mora se staviti u funkciju stanja i razvoja

privrede, visine monetarnih rezervi, mogunosti i visine zaduivanja u inostranstvu. Ukoliko neravnotea poprimi ozbiljne razmjere i

postane kumulativan proces, tada su potrebne korektivne mjere u pravcu uravnoteavanja platnog bilansa ili pak smanjenja deficita.

Korigovanje platno-bilansnog deficita ostaje jedino mogua solucija. Postavlja se samo pitanje izbora modela ili metoda

prilagodjavanja platnog bilansa i regulisanje deficita.

Definisanje platno-bilansnih problema i neravnotea je osnovna pretpostavka od koje treba poi u izbor, komponovanju i doziranju

platno-bilansnih mjera korekcije (uravnoteenja). Posebnu panju treba usmjeriti na uzroke i vrstu platno-bilanske neravnotee.

Privremena i sluajna neravnotea uglavnom trai finansiranje kao adekvatan metod platno-bilanske korekcije. Strukturna neravnotea

platnog bilansa, vidjeli smo, uzroke ima u disproporcijama u ekonomiji. Tada se kao pogodna moe izabrati teorija koja se sastoji u

odgovarajuem prilivu kapitala koji treba da poprimi raskorak investicija i tednje, ail i adekvatnoj finansijskoj politici koja treba da to

podri. Finansiranje strukturne neravnotee iz deviznih rezervi brzo bi iscrpelo ove rezerve, bez uklanjanja fundamentalne neravnotee

platnog bilansa.

Metodi uravnoteavanja i prilagodjavanja platnog bilansa mogu biti:

Deflacija u privredi

Devalvacija nacionalne valute

Trgovinska i devizna kontrola

Finansiranje deficita zaduivanjem u inostranstvu Finansiranje deficita sopstvenim deviznim rezervama

Deflacija, devalvacija i deviznu kontrolu moemo oznaiti kao meteo platno-bilansnog prilagodjavanja, dok finansiranje deficita

zaduivanjem u inostranstvu, i iz sopstvenih rezervi predstavlja metod finansiranja platno-bilansnog deficita. Obino se postavlja

strategija i politika istovremenog kombinovanja jednog i drugog metoda.

Postoje znaajne razlike u efektima metoda prilagodjavanja i finansiranja. Prilagodjavanje dovodi do izmjene u strukturi proizvodnje,

izvoza i uvoza, stimulisanje i destimulisanje odredjenih djelatnosti, dok finansiranje znai trenutno pokrie nastalog deficita i

neravnotee platnog bilansa. Prilagodjavanje ima trajniji i dugoroniji karakter, efekti uglavnom ostaju u privredi, dok se efekti

finansiranja velikim dijelom odlivaju u inostranstvo (kamata na zajmove).

8

Izvor metoda uravnoteenja platnog bilansa zavisi od stanja u privredi. Tako visoka nezaposlenost i niska stopa rasta otklanjaju

deflaciju kao metod prilagodjavanja, jer ono produbljuje krizu. Na isti nain neelastinost domae tranje uvoza prema cijenama

izraenim u domaoj valuti trai izbjegavanje devalvacije kao metode platno-bilansnog prilagodjavanja.

S druge strane mogunosti lakog i povoljnog stranog finansiranja deficita platnog bilansa, esto privredu olako uvodi u uzimanje

inostranih kredita za finansiranje deficita.

Visina i struktura monetarnih rezervi je jedan od primarnih izvora za finansiranje deficita platnog bilansa. Medjunarodne monetarne

rezerve su prva odbrambena linija protiv deflacije, dok ne dodju do izraaja druge korektivne mjere. Ukoliko sopstvene monetarne

rezerve nisu dovoljne da otklone deficit, tada zemlja moe da posegne za dodatnim sredstvima u inostranstvu (zaduivanje).

Bitan faktor u izboru metoda uravnoteavanja platnog bilansa je i hitrost intervencije i visina kumulisanih problema, odnosno visina i

porjeklo deficita. Metod prilagodjavanja djeluje sporije, a efekti se ispoljavaju na dui rok. Kod metoda finansiranja, posebno

sopstvenim monetarnim rezervama, ove mjere djeluju odmah.

7.0 PLATNI BILANS I INFLACIJA

Politika i metoda zaaranog kruga inflacije i platnobilansnog deficita zahtjeva finansijsku disciplinu, tj. zaustavljanje inflacije na

unutrasnjem i uspostavljanje novog realistikog fleksibilnog kursa na spoljnom planu.

Nova filozofija anti-iflacione politike nastoji se nametnuti i dalje zemljama u razvoju od strane MMF i razvijenih kapitalistikih

zemalja kao klasini antiiflacioni lijek, a prije svega preko otre deflacije, ograniavanja novane mase, visoke kamatne stope; ali i

devalvacije.

Takva terapija predstavlja pojednostavljeno aplikovanje procesa prilagodjavanja iz visoko razvijenih zemalja na zemlje u razvoju.

Takva politika donosi vie tete od koristi, i to ne samo zbog navedene platnobilansne barijere, koja zemljama u razvoju

onemoguava brzo poveanje izvoza, do kakvog, pod izvjesnim uslovima, dolazi u visoko razvijenim zemljama, koje preduzimaju ire

probleme za uklanjanje platnog deficita, ve zbog ograniavanja rasta. Zemlje u razvoju zbog svoje unutranje strukture ne mogu na

antiiflacione mjere reagovati otrom restriktivno-monetarnom politikom kao visoko razvijene zemlje, pa takve mjere uglavnom ostaju

bez uticaja na kretanje kapitala. Zemlje u razvoju se istovremeno otro suprotstavljaju takvoj politici monetarnih restrikcija, zalaui se

za raspodelu tereta stabilizacije na razvijene zemlje. Ovakva politika borbe samo protiv i uravnoteavanja platnog bilansa, koju danas

vode kapitalistike zemlje, za zemlje u razvoju predstavlja dodatni faktor pogoravanja poloaja na svetskom tritu i u borbi protiv

domae inflacije.

Novi tokovi u svjetskim i nacionalnim privredama karakteristine su po bitno izmjenjenim medjusobnim odnosima. Naime, kamatne

stope i inflacija rastu paralelno, bez medjusobnog iskljuivanja ili neutralizovanja, kursevi akcija drastino padaju, valutna kolebanja

su esto nezavisna od odnosa nacionalnih privreda i oekivanja, dok tokovi novca i kapitala dobijaju nove pravce i karakteristike u

ponaanju. Paralelno s tim monetarnim paradoksom u svjetskoj privredi, nacionalne privrede su karakteristine po viegodinjim

kriznim fazama, visokoj nezaposlenosti, i rastu deficita u svim sferama privrednog organizma.

Do sada klasino vodjena antiifaciona politika, posebno zasnovana na porastu kamatne stope i restrikciji monetarne mase, pokazalo se,

uzrolovala je smanjenje privredne aktivnosti i porasta nezaposlenosti. To predsravlja terapiju koja je na socijalno politikom planuu

veoma teka. O tome jasno govore sluajevi Argentine, Indije, Gana, Srbije i drugih zemalja, koje su u poslednjoj deceniji zapoele

kompleksne programe stabilizacije radi smanjenja ili obuzdavanja inflacije, s jedne, i ublaavanja platnobilansne neravnotee s druge

strane.

Postavlja se pitanje: kako u zemljama u razvoju u odnosu na visoko razvijene zemlje sprovoditi ovu politiku stabilizacije privrede,

uravnoteavanja platnog bilansa u uravnoteavanja deviznog kursa? Tesko je i nerealno u tako novoj filozofiji ponasanja razvijenih

zemalja, i njihovog okretanja svojim vlastitim problemima, ii za punijom liberalizacijom spoljne trgovine i medjunarodnih plaanja.

Nerealno je i nepraveno u zemljama u razvoju voditi politiku punog prilagodjavanja domaih cijena svjetskim cjenama, jer je to u

uslovima sve vee koncetracije i centralizacije kapitala, praeno monopolizacijom trita i monopolskog odredjivanja cjena, samo

privid iz liberalnog kapitalizma nametnut zemljama u razvoju.

9

Politika stabilizacije i politika uravnoteenja platnog bilansa, koje u ime finansijske stabilnosti i platnobilansne ravnotee idu tako

daleko da na dui rok obustavljaju izvodjenje programa razvoja, redovno se nepovoljno odraavaju na dinamiku razvoja. Nedovoljno

razvijene zemlje moraju stalno ograniavati vrlo izraene inflacione tendencije, istovremeno postepeno smanjivati brojna ogranienja u

ekonomskim odnosima s inostranstvom te nastoji da se nedovodi u pitanje dugorono provodjenje planova za razvoj, tj. nuno

mjenjanje svoje privredne i drutvene strukture.

Antiiflacione mjere potrebno je preduzimati bez odgadjanja, tj. prije nego te inflacione tendencije dobiju zamah, pre nego predju u

spiralno kretanje cijena i troskova, prije nego to se unutranji nivo cijena u cjelini odvoji od svjetskih i prije nego slubeni teaj

postane fiktivan. Antiiflaciona terapija je potrebna prije nego to inflacija predje u otvorenu inflaciju. Ovo prije svega zbog toga to

zemlje u razvoju ne smiju dozvoliti da im devizni kurs u odnosu na svjetske cijene postane nerealno visok, ve se on mora devalvirati,

esto i anticipativno. Novi stimulativni, a ne ravnoteni, devizni kurs treba osigurati, dodue ogranieno, ali pozitivno, djelovanje u

pravcu povezivanja domae i svjetske privrede i stoga i na permanentno prilagodjavanje kursa treba gledati kao na metodu za lake

ostvarivanje dugoronog procesa konvertibilnosti, odnosno liberalizacije spljne trgovine ovih zemalja.

Monetarne, fiskalne mjere i mjere preraspodele nacionalnog dohotka i druge mjere za uravnoteavanje platnog bilansa imaju znaajne

i kratkorone i dugorone aspekte. Te su mjere stoga bitan dio programa politike zemlje, pa prema tome zavise od optih, privrednih

kretanja u svakoj zemlji. Efikasnost mjere politike uravnoteavanja platnog bilansa zavise od stavova inostranstva, tj. od spremnosti

drugi zemalja da takve mjere prihvate i sa svoje strane takve napore pomognu trgovinskim i kreditnim olakicama.

Uvodjenje sistema plivajuih kurseva, omoguiti e svakoj zemlji da vodi samostalnu ekonomsku politiku, bez obzira na

platnobilansnu situaciju, a to znai da bi ovaj sistem deviznih kurseva trebalo izolovati od nacionalne privrede od uticaja svjetske

inflacije i poremeaja svjetskog trita, te istovremeno omoguiti isticanje u prvi plan politike ostvarivanja optimalne stope rasta,

zaposlenosti i relativne uravnoteenosti privrede. U tu funkciju se stavlja devizni kurs i platnobilansna optimalna neravnotea.

Uvodjenje plivajuih kurseva, prema monetaristima, dovee bre do stabilizacije valutne sfere, bre likvidiranja otrih disproporcija u

platnim bilansima, oslabie istovremeno inflaciju i njen izvoz u svijet.

8.0 PLATNA BILANCA BIH

Jedna od glavnih znaajki ekonomije BiH-a nakon osamostaljenja je visok i kontinuiran deficit tekueg rauna voen velikim

trgovinskim deficitom. Kao i u drugim zemljama u razvoju koje su prole politike i ekonomske krize visoki uvoz se ostvarivao zbog

ponovnog graenja ratom unitenih infrastrukturnih kapaciteta koji su financirani grantovima i zajmovima meunarodnih financijskih

institucija. Izvori financiranja tog deficita se mogu podijeliti na dva perioda. Do 2000. veina deficita je bila financirana stranom

pomoi (kroz grantove i zajmove) a nakon 2001. primarnu ulogu je zauzeo financijski raun kroz strane direktne investicije. Kao i u

veini tranzicijskih ekonomija, deficit tekueg rauna je bio vodea sila u rastu ekonomije BiH i zbog toga ima vanu ulogu u analizi

njene vanjske odrivosti i ukupne makroekonomske slike. S obzirom da je BiH biljeila kontinuirane priljeve stranog kapitala najvie

zbog vraene ekonomske stabilnosti uspostavom valutnog odbora, eventualno naglo smanjenje priljeva bi predstavljalo visok troak za

BiH u vidu ekonomskog zastoja. Dodatan pritisak na mogue nagle sastoje u priljevu kapitala u BiH poveavaju nizak ivotni standard

i elja sa brzim ekonomskim prosperitetom.

Kod analize odrivosti vanjskog duga i vanjske konkurentnosti zemlje u obzir se uzimaju izvori financiranja deficita tekueg rauna. U

sluaju BiH visoki priljevi stranog kapitala su bili transferirani u rast agregatne potranje odnosno u javnu i privatnu potronju (koja je

bila stup rasta outputa) rezultirajui visokim deficitima na trgovinskom raunu platne bilance. Zbog rasta ekonomije javnost u BiH je

stjecala sve vee povjerenje u sustav to je rezultiralo veim zaduivanjem kuanstva, troenjem iznad vlastitih mogunosti i

eksplozivnim rastom osobne potronje. Bankarske kreditne politike su bile isto tako ekspanzivne zbog lakog pristupa stranom kapitalu

i orijentirane najvie prema sektoru kuanstvu zapostavljajui kreditiranje poduzea. Ovi faktori u kombinaciji s velikom javnom

potronjom su doprinijeli irenju deficita tekueg rauna i rastu ekonomije koji je bio baziran na javnoj i privatnoj potronji. Posljedica

ovakvog stanja je ponitavanje pozitivnog efekta priljeva stranog kapitala (kroz kapitalni i financijski raun platne bilance) neto

odljevima na tekuem raunu platne bilance.

10

Gotovo sve tranzicijske zemlje su slijedile ovu ablonu - visoki kapitalni priljevi su izazivali rast javne i privatne potronje a ne rast

proizvodnje i izvoznih industrija, dovodei do zagrijavanja ekonomije i rasta cijena. Tako je i u BiH visok rast kredita (financiran

vanjskim zaduivanjem banaka kod svojih matica u zemljama EU) zajedno s prociklikom fiskalnom politikom (posebice politikom

plaa) izazvao eksploziju agregatne potranje. Kapitalni priljevi su pomogli u financiranju deficita tekueg rauna i u bildanju rezervi

CBBiH koje su dosegle 3.2.eur bilijuna ili 5.7.mjeseci uvoza krajem 2008.

Ovo je pogotovo sluaj u zemljama s valutnim odborom gdje su priljevi kapitala vodili do naglog rasta monetarnih agregata,

neravnotea u platnim bilancama i realne aprecijacije domaih valuta. Ovakav razvoj dogaaja je pratio i ekonomiju BiH sve do

poetka globalne ekonomske krize i pokazao da postoji pozitivna korelacija izmeu ekonomskog rasta i deficita tekueg rauna platne

bilance.

Platna bilanca Bosne i Hercegovine

2007. 2008. 2009. 2010. 2011.

I Tekui raun (1+2+3+4) - 2.328,5 - 3.464,4 - 1.521,1 - 1.406,8 - 2.233,3

1. Roba - 8.101,1 - 9.432,2 - 6.669,1 - 6.321,6 - 7.097,4

Izvoz 6.406,5 6.888,4 5.711.5 7.357,7 8.502,4 Uvoz 14.147,7 - 16.320,7 - 12.380,6 - 13.679,3 - 15.599,8

2. Usluge 1.250,6 1.299,2 1.101,5 1.109,2 1.063,5

3. Prihod 656,7 893,6 814,0 411,0 320,4 4. Tekui transferi 3.865,3 3.775,1 3.232,6 3.394,6 3.480,1 II Kapitalni i financijski raun (1+2)

2.383,3 3.435,8 1.465,8 1.307,4 2.098,6

1. Kapitalni raun 433,9 393,6 358,4 379,7 358,2 2. Financijski raun 1.949,4 3.042,2 1.107,4 927,6 1.740,4 2.1. Izravne investicije 2.932,5 1.315,4 344,5 277,6 584,4 2.2. Portfelj investicije - 1,1 - 11,8 - 253,9 - 122,4 26,3

2.3. Ostale investicije 264,8 1.335,7 912,8 1.030,8 1.096,7

2.4. Rezervna imovina - 1.246,8 402,8 104,0 - 258,4 33,1 III Neto greke i propusti - 54,8 28,6 55,3 99,5 134,7 Tekui raun u % BDP-a - 10,7 - 14,0 - 6,3 - 5,7 - 8,6

S obzirom da odrivost tekueg rauna ovisi o solventnosti i volji zemlje da otplati dug, kao i volji stranih investitora da posude, BiH

se danas nalazi pred brojnim izazovima, jer u sluaju da se deficiti ne uspiju pokriveni suficitima kapitalnog i financijskog rauna

platne bilance dolazi do pada rezervi CBBiH. Ovo je posebna opasnost za BiH zbog valutnog odbora jer se prilagodba platne bilance

ne moe napraviti mijenjanjem nominalnog teaja odnosno deprecijacijom domae valute. Pad rezervi doveo bi do krenja pravila o

pokrivenosti monetarne baze i do raskida fiksnog teaja, to znai da bi valutni odbor postao neodriv. Iz tog razloga smanjenje

deficita tekueg rauna platne bilance je od iznimne vanosti za makroekonomsku stabilnost zemlje. Smanjenje ovog deficita je

mogue poveanjem izvoza ili smanjenjem uvoza. U sustavu valutnog odbora poseban se naglasak stavlja na jaanje konkurentnosti

izvoza jer je dugorono to jedini nain da zemlja ima kontinuirani priljev kapitala koji povlai za sobom i ekonomski rast. Isto tako

nemogunost voenja neovisne monetarne politike i promjene teaja ograniava prostor za utjecaj na unutarnje ekonomsko stanje. Iz

ovog proizlazi da je u srednjem i dugom roku nedovoljan izvoz najvea prijetnja solventnosti ekonomije BiH jer zemlja u sluaju

njegove manjkavosti mora pronai nove kanale priljeva kroz tekui i kapitalni raun s ciljem odravanja tekue razine potronje.

Deficit tekueg rauna se smatra odrivim ako je uglavnom financiran direktnim stranim investicijama, jer su one po prirodi dugorone

i stabilne i fokusirane su na proizvodnju i izvoz. Deficit tekueg rauna je neodriv ako je uglavnom financiran kratkoronim

financijskim kapitalom jer je takva vrsta kapitala najpodlonija povlaenju uslijed nepovoljnih ekonomskih uvjeta.

Jo jedna osobina tekueg rauna je visok suficit na podraunu - tekui (inozemne pomoi i doznake radnika iz dijaspore) koji ne moe

dugorono biti efikasan naina pokria vanjskotrgovinskog deficita.

Ovi priljevi su nesigurni u budunosti i za razliku od izvoza vanjsko zaduivanje kao najvei izvor financiranja poveava vanjske

obaveze zemlje. Zastoj u priljevima stranog kapitala (povlaenje sredstava od strane inozemnih investitora iz zemlje, smanjenje

doznaka radnika iz dijaspore i obustava u daljnjem davanju pomoi od meunarodnih financijskih institucija) moe izazvati pad

osobne potronje a s time i stope rasta ekonomije iz ega proizlazi da je jedino izvoz stabilan izvor strane likvidnosti. Zemlje koje svoj

rast temelje najvie na priljevu stranog kapitala i koje imaju liberalizirane kapitalne raune su i visoko ranjive na njegova volativna

kretanja pogotovo ako se radi o kratkoronom (vruem)kapitalu jer naglo povlaenje kapitala moe dovesti do bankarskih i valutnih

kriza. Blai Zastoj u priljevu kapitala3(direktne strane investicije su imale najvei pad) se i desio zbog utjecaja globalne krize koja je

dovela do neoekivane prilagodbe na tekuem raunu zbog kombinacije pada domae i inozemne potranje.

11

3 Posljedice smanjenog priljeva kapitala su ublaene i intervencijom CBBiH koritenjem jedinog dostupnog diskrecijskog instrumenta - obvezne rezerve

Trgovinski raun tekueg rauna je bio glavni faktor prilagodbe u kojem je izvoz pao za 17% zbog smanjene inozemne potranje i

pada cijena kao posljedica pada globalne potranje za aluminijem i ostalim baznim materijalima ali i uvoz se smanjio jo vie zbog

kontrakcije domae ekonomije4. Strani priljevi su isto tako znaajno smanjeni to je predstavljalo i najveu opasnost za platnu bilance

ali posljedice nisu bile negativne jer se uvoz takoer znaajno smanjivo a samim tim i deficit tekueg rauna.

Struktura robne razmjene prema ekonomskoj namjeni

Izvoz je u BiH rastao dvostruko bre od uvoza 2003-2006 i tokom krize je imao manju stopu pada od uvoza ali je i dalje na niskim

razinama i nedovoljno konkurentan. Izvoz BiH kojim dominiraju bazni materijali, drvo i drvni proizvodi, minerali i energija je visoko

koncentriran to ga ini osjetljivim na negativne okove u izvoznim cijenama, te ima malu dodanu vrijednost. Jo vei problem

predstavlja to su cijene ovih proizvoda izraene u dolarima, to povlai za sobom i devizni rizik. Osim visoke koncentracije tu je slaba

diverzifikacija izvoza koja ukazuje na potrebu za intenzivnijim razvojem ponude izvoza kroz promociju domae proizvodnje (npr.

poljoprivrednih proizvoda) i plasman proizvoda koji mogu biti supstitucija uvozu. Isto tako je poeljno i subvencioniranje pojedinih

kljunih izvoznih skupina proizvoda koji mogu brzo utjecati na smanjenje vanjskotrgovinske pozicije u BiH, to bi svakako trebalo

predstavljati prioritet u nastojanju da se ojaa konkurentska pozicija BiH. Kako je dugoroni cilj ekonomije BiH prikljuenje sustavu

EU, u tom smislu osnova za razvojnu strategiju koja vodi ubrzanoj ekonomskoj integraciji s Europskom Unijom svakako mora

podrazumijevati i znaajan porast ope konkurentnosti ekonomije BiH. Investiranje u proces proizvodnje, industrijsku modernizaciju,

ali i najbitnije - poveanje produktivnosti rada kljuni su preduvjeti za rast konkurentnosti ekonomije i porast stopa izvoza, prije svega

na tritima u Europskoj Uniji, a sve to vodi ka brojnijim direktnim investicijama i stvaranju novih radnih mjesta.

Ova analiza platne bilance bih identificira faktore koji mogu postati prijetnja odrivosti valutnog odbora. Kontinuirani deficiti tekueg

rauna platne bilance ne moraju nuno znaiti i neodrivost ako se priljevi stranog kapitala usmjere na proizvodne djelatnosti i izvozne

industrije a ne iskljuivo na potronju jer samo stvaranje nove vrijednosti moe dovesti zemlju do veeg prosperiteta. Rast proizvodnje

i izvoza smanjuje deficit tekueg rauna i stvara vrijednost kojom e se moi servisirati vanjski dugovi zemlje. Isto tako dosadanje

financiranje trgovinskog deficita mora promijeniti svoje izvore jer je financijski kapital sklon naglim i neoekivanim promjenama. Ovo

je posebice vano za BiH koja zbog odravanja fiksnog teaja mora uvijek imati visoke strane rezerve i u kojoj je poveanje ponude

novca mogue jedino ekvivalentnom poveanju stranih rezervi.

12

4 U 2011. Izvoz je bio najvedi u Njemaku 14.8%, zatim Hrvatsku 14.6 % i Srbiju 12.2, a uvoz iz Hrvatske 14.3%, Italije 10.6% i Srbije 9.4%

ZAKLJUAK

Ukoliko je privreda zatvorena, osnovna makroeknomska ravnotea je postignuta kada je drutveni proizvod jednak zbiru potronje

stanovnitva, potronje drave i investicija. Kada je zemlja otvorena, ukupne mogunosti potronje drave odstupaju od ostvarenog

drutvenog proizvoda u mjeri razlike izmeu uvoza i izvoza. Upravo to odstupanje odreuje stanje u tekuem dijelu platnog bilansa.

Platni bilans je sistematski pregled transakcija domae zemlje sa inostranstvom, odnosno domaih rezidenata s' nerezidentima u

odreenom vremenskom razmaku, obino u toku jedne godine. Taj pregled obuhvata meunarodno kretanje robe, usluga i kapital, bez

obzira na to kada e se plaanje efektivno izvriti.

U platnobilansnom smislu nacionalna privreda sastoji se od ekonomskih subjekata iji je centar ekonomske aktivnosti i ekonomskih

interesa na njenoj teritoriji.

Platni bilans je otvoreni sistem u tom smislu to on uglavnom registruje samo po jedan kraj svake transakcije. U platnom bilansu se

biljei samo dva stava u sluaju izvoza: isporuka robe i priliv deviza. Prijem robe i plaanje registruju se u platnom bilansu zemlje

uvoznika.

Platni bilans ne prikazuje stanje fondova na poetku i kraju perioda, to jest, ne biljei stanje meunarodnih obaveza i potraivanja

zemlje, ve samo njihove promjene u toku godine.

Platni bilans se vodi po principima dvojnog knjigovodstva. Svaka transakcija se biljei sa dvije promjene koje se meusobno potiru.

Platni bilans u svakoj zemlji, sastavlja se po odreenoj metodologiji i emi koju preporuuje MMF.

Osnovne transakcije platnog bilansa su: izvoz i uvoz robe, usluga ( turizam, saobraaj i dr. ), kamate na date i primljene kredite,

doznake iz inostranstva, dati i primljeni krediti i promjene deviznih rezervi.

Transakcije platnog bilansa se svrstavaju u odreene podbilanse koji se formiraju na razliitom nivou agregacije, tako da u odreenim

sluajevima naredni podbilans obuhvata i transakcije prethodnog podbilansa. Najzanajniji podbilansi su: trgovinski podbilans, bilans

resursa, bilans robe i usluga, tekui bilans. bazini bilans, kapitalni bilans, i bilans zvaninih transakcija i vrijednosti.

Podaci iz platnog bilansa informiu organe ekonomske politike o meunarodnom ekonomskom poloaju zemlje, omoguuju donoenje

odgovarajuih odluka u sprovoenju spoljnotrgovniske, monetarne i fiskalne politike. Ti podaci istovremeno koriste i privrednim

organizacijama u zemlji i inostranstvu za ocjenu opte klime u donoenju odreenih poslovnih odluka.

Uz dopunske informacije, platni bilans, omoguuje ocjenu realnosti deviznog kursa, vjerovatnoe pootravanja ili poputanja deviznih

ogranienja, ocjenu kreditne sposobnosti zemlje i mnogo drugih vanih karakteristika ekonomskih odnosa sa inostranstvom.

Nosiocima domae ekonomske politike, platni bilans slui kao izvor informacija za preduzimanje mjera kako bi taj poloaj bio to

povoljniji. Platni bilans je tehniki uvijek u ravnotei zato to se vodi po naelu dvostrukog knjigovodstva gdje svaka ulazna stavka

mora imati izlaznu protivstavku. Ako je platni bilans uvijek tehniki uvijek u ravnotei, ekonomski obino nije nego ima ili suficit ili

deficit. Da li je platni bilans u ravnotei ocjenjuje se po tekuem bilansu.Stanje platnog bilansa je od velike vanosti, jer utie na dvije

izrazito vane varijabile makroekonomske politike - cijene i zaposlenost.

Za vlade nije problem neravnotea platnog bilansa koja je posledica suficita, nego deficita. Prema tome, kada se govori o neravnotei

platnog bilansa, milsli se na deficit tekueg bilansa. Razlikuju se tri oblika neravnotee: privremena ili sluajna, ciklina i strukturna.

Ispravna dijagnoza platno - bilansne neravnotee vana je u izboru i kombinovanju mjera za njeno otklanjanje.

Mjere za otklanjanje platno - bilansne neravnotee svrstavaju se u dvije grupe: prilagoavanje i finansiranje platnobilasne neravnotee.

Finansiranje deficita je metod koji djeluje u oblasti formalne ekonomije i on samo privremeno ublaava problem, ali ga ne rjeava, to

jest, ne otklanja uzrok neravnotee. Prilagoavanje je metod iz oblasti realne ekonomije, koji ima za cilj da domau privredu prinudi

da posluje u skladu sa potrebama platnog bilansa. U krajnjoj liniji, ono ima za cilj poveanje konkurentnosti domae privrede na

svjetsko trite.

13

Pored platnog bilansa, promjene i stanja u ekonomskim odnosima sa inostranstvom registruju se i u drugim bilansima, od kojih su

najvaniji devizni bilans i obraunski bilans.

Za razliku od platnog bilansa, koji biljei sve meunarodne ekonomske transakcije bez obzira na trenutak naplate ili isplate, devizni

bilans je sistematski pregled samo efektivno izvrenih plaanja jedne zemlje u poslovanju s' inostranstvom u odreenom vremenskom

periodu.

On, dakle, registruje naplaena potraivanja i plaenje obaveze prema inostranstvu. Njegov znaaj je u tome to prikazuje stvarni priliv

i odliv deviza i stanje likvidnosti zemlje.

Za razliku od platnog i deviznog bilansa, koji biljee tokove transakcija u odreenom vremenskom razmaku, obraunski bilans je

pregled stanja ukupnih dugovanja i potraivanja zemlje prema inostranstvu u odreenom trenutku, obino na kraju svake kalendarske

godine, bez obzira na to kada su dugovanja i potraivanja nastala.

Obraunski bilans je vaan izvor informacija za ocjenu kreditne sposobnosti zemlje, odnosno stanja njene meunarodne likvidnosti.

14

LITERATURA

IMF, 1977. god.

Dr. O. Kovac, Platni bilans i medjunarodne finansije, 1994. god.

http://www.cbbh.ba/

15