UNIVERZITET U BANJOJ LUCI PRIRODNO MATEMATIČKI FAKULTET

ODSJEK ZA EKOLOGIJU I ZAŠTITU ŽIVOTNE SREDINE

SEMINARSKI RAD IZ PREDMETA TERESTRIČNA EKOLOGIJA II TEMA: PODZEMNE ŽIVOTNE FORME

MENTOR: STUDENT: Prof. Dr Ivica Radević Svjetlana Bursac

BANJA LUKA, APRIL 2011. GODINE

SADRŢAJ:

UVOD...............................................................................................1 ADAPTACIJE I ŢIVOTNE FORME ...............................................2 ZIVI SVIJET PODZEMLJA .............................................................3 FOSORIJALNI ORGANIZMI...........................................................3 2.1. Adaptacije fosorijalnih organizama ........................................3 2.2. Značaj fosorijalnog načina ţ ivota ...........................................3 ROVAC (GRYLLOTALPIDAE) ......................................................4 SLIJEPO KUČE (SPALAX LEUCODON) .......................................5 KRTICE (TALPIDAE)......................................................................6 KIŠNE GLISTE (LUMBRICIDAE) ..................................................7 MRAVI (FORMICIDAE)..................................................................8 NEMATODE....................................................................................8 VOLUHARICA (ARVICOLA TERRESTRIS)..................................9 JAZAVAC (MELES MELES)..........................................................10

OBIČNI GUNDELJ - Melolontha melolontha………………………10

ZAKLJUČAK ………………………………………………………..11

LITERATURA………………………………………………………..11

UVOD Ţivotna forma predstavlja skup morfoloških, anatomskih i fizioloških osobina kojima je vrsta prilagoĎena svom staništu. Ovakav skup osobina je adaptivan i nastao je kao odgovor na uticaje različitih ekoloških faktora. Klasifikacija različitih ţ ivotnih formi ţi votinja je sloţ ena usljed mogućnosti da se dve vrste mogu razlikovati u pogledu svojih adaptacija na tip staništa i tip kretanja, a biti slične u odnosu na način ishrane. Najčešće ţi votne forme ţi votinja izdvajamo u odnosu na:

- osnove karakteristike staništa- stanovnici u tlu, na površini zemlje i na drugim organizmma

- karakteristike kretanja- sesilni, slabo pokretni i pokretni - karakteristke ishrane – biljojedi, mesojedi, paraziti, saprofiti

ADAPTACIJE I ŢIVOTNE FORME

Ekološki faktori su povezani u cijelini, jer se uzajamno uslovljavaju i mijenjaju, pa zajedno kao kompleks djeluju na ţi va bića. Organizmi se prilagoĎavaju na te promjene radi preţ ivljavanja. Zbog toga se svaka vrsta odlikuje posebnim osobinama koje su nastale tokom evolucije, uslovljene su naslijednim činiocima i nazivaju se adaptacije. Pošto se fiziološki procesi odvijaju različito pod različitim uslovima, svaki organizam ima ograničen spektar uslova u kome moţe da preţ ivi, tj. odreĎene granice tolerancije. Ţivotno stanište je odreĎeni prostor na Zemlji koji se odlikuje specifičnom kombinacijom ţi votnih uslova. Skup svih adaptivnih osobina, koje se javljaju kod organizama kao odgovor na uticaje ekoloških faktora, čini ţ ivotnu formu. Ona se ostvaruje na osnovu genetskih mogućnosti vrste u toku dugotrajnog prilagoĎavanja na uslove spoljašnje sredine. Grupisanje različitih ţ ivotnih formi u jedinstven sistem analogan taksonomskom sistemu nije moguć iz tog razloga što su u pitanju funkcionalne sličnosti i razlike analogije, a ne hronologije. Kombinacije adaptivnih oblika variraju od jedne ţi votne forme do druge,i dvije ţ ivotinjske vrste koje su adaptivno slične u pogledu reţi ma ishrane, mogu se sasvim razlikovati u svojim prilagoĎenostima u odnosu na mjesto stanovanja ili načinu kretanja. Ţivotna forma nije uvijek ista na pojedinim stupnjevima razvića iste vrste, npr., u stupnju larve i na krilatom stupnju jednog insekta.

ZIVI SVIJET PODZEMLJA Podzemne ţi votinje su potpuno prilagoĎene ţ ivotu u mraku. Npr. dok se vani temperatura mijenja od zimskih - 20ᵒC, do ljetnjih +40ᵒC, u šupljinama, jamama i podzemlju nema značajnijih kolebanja. Tamo nema ni ljeta ni zime. Podzemne ţi votinje su preteţn o slijepe, ali imaju dobro razvijeno čulo sluha, mirisa, dodira kao i različiti oblici hemoreceptora. Podzemlje je specifično stanšte u kojem mogu preţ ivjeti samo posebno prilagoĎene vrste. U podzemlju nema autotrofnih organizama (biljaka), tako da izostaje grupa ţ ivotinja koja se hrani biljnom hranom. Organska supstanca potrebna za odrţa vanje ţ ivota u podzemlju dolazi sa površine usitnjena ili otopljena u vodi i podzemnim bujicama. Usljed nedostatka svjetlosti u njihovoj graĎi, došlo je do promjena u odnosu na nadzemne ţi votine pa većinomnemaju pigmenta.

FOSORIJALNI ORGANIZMI To je ţi votna forma ţi votinja koja posjeduje adptacije za kopanje podloge. Većina fosorijalnih vrsta vode podzeman način ţi vota, dok pojedine vrste ţi ve nadzemno. Naziv fosorijalan se zbog toga ponekad ogrančava samo na podzemne organizme , dok se nazemni organizmi sposobni da kopaju nazivaju semifosorijalni (polufosorijalni). 2.1. Adaptacije fosorijalnih organizama Anatomske adaptacije koje omogućavaju fosorijalni način ţi vota su raznovrsne i uključuj značajne promjene u obliku tijela i u graĎi ekstremiteta (izduţ eni prsti i jaki nokti krtica), ali i organe poput surle i kljova kod surlaša i svinja. 2.2. Značaj fosorijalnog načina ţi vota Kod organizama koji vode nadzeman način ţi vota fosorijalne adaptacije omogućavaju pronlazak hrane, bjeţa nje od predatora ili preţ ivljavanje nepovoljnih klimatskih uslova ( hibernacija i estivacija). Kod podzemnih fosorijalnih organizama, adaptacije su brojnije i omogućavaju lakše pronalaţe nje hrane i partnera, lakše kretanje kroz podlogu, pravljenje podzemnih gnijezda i uzgoj mladih kao i bjeţa nje od predatora.

Primjeri fosorijalnih ţivo tinja: - rovac - slijepo kuče - torbarska krtica - krtica - oklopnik

ROVAC – Gryllotalpidae

Rovac je krupniji insekt, duţ ine 3 – 5 cm, sa krupnim očima i loptastim prednjim nogama dobro razvijenim za ukopavanje i plivanje. MlaĎi primjerci rovca mogu da imaju kratka krila. Rovci su svaštojedi, hrane se larvama, crvima, korijenjem i travom. Ţivi u toplim predjelima i ozbiljan je štetočina. Nalazi se u tlu koje je bogato humusom. Skoro cijeli ţi vot provedu u pozemnim tunelima koje sami kopaju, i rijetko su viĎeni. Ţenke legu oko 600 jajašaca i polaţ u ih na oko pola metra dubine u tlu. Prednji ekstremiteti ovog insekta su snabdjeveni pogodnim makazama za sječenje korjena. Zadnje noge mu sluţ e za guranje zemlje kroz kanaliće. Ima dva para krila od kojih su zadnja dobro razvijena i opnasta pa ispod površine tla. Hrani se mekim korienjem na koje nailaze prilikom kopanja sluţ e za letenje, a prednja (elitre) su znatno reducirana. Oni kopaju u vlaţ nom pijesku ili u tlu u blizini obale, močvare, jezera i grade plitke, dugačke hodnike neposredno. Rovac napada korijen i podzemne djelove biljaka koje djelomično oštećuje ili potpuno uništava. Pored biljnih korijenja, takoĎe se hrani i crvima i glistama. Danju se hrane ispod zemlje, a noću iznad zemlje. Zadrţa va se preteţ no u zemljištu koje se intenzivno obraĎuje, a sadrţ i više organskih materija koje trunu. Za vreme vegetacije se stalno zadrţav a u zemlji, a na površinu izlazi samo radi parenja.Prisutni su na svim kontinentima izuzev Antarktika.

Gryllotalpa gryllotalpa SLIJEPO KUČE – Spalax leucodon PrilagoĎen je posebnom načinu ţi vota. Ţivi usamjeno u podzemnim hodnicima na dubini do 4m. Dugačko je oko 20 cm.Zdepastog je i cilindričnog tijela obraslog gustom dlakom, kratkih nogu. Ima krupnu glavu i na nogama kandţ e. Bez repa je i ušnih školjki. Oči su zakrţ ljale i prekrivene koţ om, tako da je kuče gotovo slijepo. Lobanja je koničnog oblika. Sa ovakvom graĎom slijepo kuče je prilagoĎeno ţ ivotu koje vodi pod površinom zemlje. Ţivi pod zemljom gdje jakim i razvijenim sjekutićima kopa rupe koje su veoma dugačke, i lako se kreće. Iskopanu zemlju izbacuje u obliku malih humki na površinu zemlje. Jazbina slijepog kučeta obuhvata pliće i dublje poloţ ene hodnike sa više komora u kojima ţi vi i u kojima se razmnoţav a. Hrani se krtolama i korijenjem mnogih bijaka. Štetočina je jer upropaštava vrtove. Ne pada u zimski san i preko zime se hrani rezervama hrane koje nagomilava u podzemnim komorama. Glavni dio aktivnosti ţi votinje odvija se u toku dnevnih časova. Ima ga u Evropi i Maloj Aziji. U našim krajevima je veoma često. Naseljava otvorene travnate površine, stepe, planinske livade i pašnjake.

Spalax leucodon

KRTICE – (TALPIDAE) Tijelo im je prekriveno crnim krznom sa malim ili pokrivenim očima. Ţive ispod tla kopajući tunele. Krtice se pogrešno smatraju štetočinama. Ne jedu korijenje biljaka nego sitne kukce i druge sitne beskičmenjake, a kopanjem miješaju humus. Jedini su problem nakupine zemjišta kada izaĎu na površinu. Krtice imaju brz metabolizam i moraju dnevno uzimati puno hrane. Tijela krtica su cilindri;na, sa kratkim vratom koji spaja zaoštrenu glavu. Krzno im je mekano I njeţn o. Mogu se lako kretati u tunelima. Spadaju u najbolje kopače u ţ ivotinjskom svijetu. Lobanja krtica je izduţe na I ravna.

Talpa europea

KIŠNE GLISTE – LUMBRICIDAE ( lumbricus terrestris)

Spadaju u grupu korisnh organizama zato što:

- pomaţu izgradnju organskih supstanci i time povećavaju sadrţ aj humusa u tlu

- prave kanaliće u tlu i time pomaţu da se korijen lakše razvija

(lumbricus terrestris)

MRAVI - ( FORMICIDAE)

Pripadaju redu Hymenoptera ( opnokrilci). Dugi su od 2 – 7 mm. Ţive u kolonijama ili u grupama.

Milioni mrava ţ ive u kolonijama koje ljudi rijetko vide. Mravi se meĎusobno razpoznavaju po mirisu. Prema mravima iz drugih mravinjaka većina mravljih vrsta se odnosi neprijateljski. S obzirom da postoji 22 000 mrava i da svaka kolonija moţe imati milione mrava, mravi su najratobornija ţi votinjska vrsta na Zemlji. MeĎutim neki mravi ne pokazuju agresivnost prema drugima i takve zajednice se nazivaju superkolonije. Kolonija se sastoji od niza podzemnih komora, meĎusobno povezanih malim tunelima. Kolonije gradi i odrţa va legija mrava radnika, koji nose sitne komadiće prljavštine i polaţ u ih u blizini kolonije gradeći mravinjak. MeĎu mravima postoji savršena podjela rada. U svakoj mravljoj koloniji postoji najmanje jedna kraljica koja polaţe jajašca i više ne izlazi iz mravinjaka. Za jajašca se brinu mravi radnici koji donose hranu, brinu se za mlade i brane mravinjak od nepoţ ljnih posjetilaca. Dok odreĎeni radnici rade na čišćenju mravinjaka.

NEMATODE

Sitne crvolike ţi votinje, končastog, ovalnog ili okruglog oblika tijela, veličine od 0,5 – 2 mm. Nemaju pigmenta pa su bijele ili ţu ćkaste bpje, vrlo rijetko tamnije. Tlo predstavlja osnovnu ţi votnu sredinu Nematoda. Upravo kroz tlo veliki

broj vrsta Nematoda napada biljke, uzrokujući nematozna oboljenja ili oštećenja na biljama.

VOLUHARICA – (Arvicola terrestris)

Voluharica je ţi votinjica čije je tijelo dugačko 11 cm, a rep 3 cm. Krzno joj je dvobojno, na gornjoj strani ţu ćkastosivo, na oba boka svijetlije, a na trbuhu prljavobijelo.Noge su joj potpuno bijele. Aktivna je i danju i noću. parovima. Najradije ţ ivi na poljima i livadama, ali i u močvarnim predjelima. Na strmim obalama gradi strme podzemne hodnike, te gnjezdo i skladište za hranu.Hrani se korijenjem biljaka, poljskim plodovima, ţi tom.

Arvicola terrestris)

JAZAVAC – MELES MELES

Ima zdepasto snaţ no I čvrsto tijelo, debeo vrat I dugačku glavu sa sitnim očima.Moţe da bude dug I do 75cm. Boja krzna na leĎima mu je bjeličastosiva pomiješana sa crnim, na bokovima I na nogama smeĎocrna. Glava mu je bijela ali sa obe strane njuške mu se pruţ a preko očiju I ušiju po jedna crna pruga koja se postepeno gubi na ledjima. Ţivi usamljeno u jamama koje sam iskopa snaţ nim kandţ ama. Pravi ih sa 4 – 8 izlaza I rovova za provjetravanje, a iznutra ih vrlo dobro ureĎuje. Ipak jazavac se sluţi sa svega nekoliko hodnika, dok ostali sluţ e samo kao izlaz u velikoj nevolji ili za provjetravanje. Lako kopa jame zbog snaţn og tijela. Hodnici koji vode iz jama dugi su od 8 do 10 m, a mjesta na kome izlazi na površinu često je 30-tak koraka udaljeno jedno od drugog. Jazbina se obično nalazi 1 – 2 m ispod zemlje.

Meles meles

OBIČNI GUNDELJ - Melolontha melolontha

Majski gundelj je opasna I poznata štetočina lista I podzemnih organa-korjena, lukovice. Prezimljava u zemlji, kao larve različitog uzrasta i kao odrasla jedinka. Imago se aktivira krajem aprila i tokom maja. Ţenka u zemljištu, na dubini od 15 do 30 cm, pravi komorice od zemlje u koje polaţe do 60 jaja.

Melolontha melolontha Melolontha melolontha-larva

ZAKLJUČAK

Podzemne ţi votinje su se veoma prilagodile tom načinu ţ ivota. U podzemlju vlada apsolutni mrak, konstantna temperatura u prosjeku od 10 ᵒC i ljeti i zimi, visoka vlaţ nost i minimalna vazušna strujanja. Tako je veliki broj ţi votinjskih grupa, od praţi votinja preko crva i raznih vrsta račića, insekata, paukova i njihovih srodnika i mnogih drugih beskičmenjaka tu pronašao spas.

LITERATURA

1. http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%96%D0%B8%D0%B2%D0%BE%D1%82%D

0%BD%D0%B0_%D1%84%D0%BE%D1%80%D0%BC%D0%B0 2. http://www.paklenica.hr/Paklenica_Zivotinjski_svijet.htm 3. http://www.papukgeopark.com/publikacije/podzemlja.pdf 4. http://hr.wikipedia.org/wiki/Krtice 5. http://hr.wikipedia.org/wiki/Ljuskavci 6. http://www.svijetokonas.net/zanimljivosti-iz-prirode/zivotinje/mravi-

inteligencija-roja/ 7. http://www.gimnazijaso.edu.rs/gornje-podunavlje/zivotinje/sisari/hrcak.php 8. http://www.wild-serbia.com/slepo_kuce_u_Srbiji.html