arko TREBJEANIN Zoran LALOVI

POJEDINAC U GRUPIUd ben ik z a 3. ili 4. raz red gimn az ije

Zavod za udbenike i nastavna sredstva podgorica

arko TREBJEANIN Zoran LALOVI

POJEDINAC U GRUPIUdbenik za 3. ili 4. razred gimnazije

Zavod za udbenike i nastavna sredstva podgorica, 2011.

dr arko TREBJEANIN mr Zoran LALOVI

POJEDINAC U GRUPIUdbenik za 3. ili 4. razred gimnazijeIzdava Zavod za udbenike i nastavna sredstva Podgorica Glavna i odgovorna urednica Naa DURKOVI Urednik Lida VUKMANOVI-TABA Recenzenti dr Biljana MASLOVARI mr Danijela RAKOEVI-MEDOJEVI Vjera MITROVI-RADOEVI Mirjana PADIJER Slavica VUJOVI Lektura Ivana MIROEVI, Lida VUKMANOVI-TABA Dragan BATRIEVI Korektura Predrag NIKOLI Grafiko oblikovanje Suzana PAJOVI-IVKOVI Tehniki urednik Rajko RADULOVI Za izdavaa Neboja DRAGOVI tampa Tira MPrint Podgorica 1200

ISBN 978-86-303-1478-0 COBISS. CG-ID 17506576 Savjet za opte obrazovanje, rjeenjem broj 04-3-5, od 8. februara 2011. godine, odobrio je ovaj udbenik za upotrebu u optoj gimnaziji.

SADRAJU VO D U P RE D M E T

1. PO GL AVL J E 2. PO GL AVL J E7 8 9 12 13

1 . PREDMET I METODE SOCIJALNE PSIHOLOGIJE Predmet i problemi istraivanja socijalne psihologije Poloaj socijalne psihologije u sistemu drutvenih nauka Metode i tehnike istraivanja u socijalnoj psihologiji

2. IZVORI, AGENSI I PROCESI SOCIJALIZACIJE Pojam i znaaj socijalizacije u razvoju linosti pojedinca Izvori socijalizacije Agensi socijalizacije Oblici socijalnog uenja i njihov znaaj u procesu socijalizacije Uloge i socijalizacija 3. EFEKTI SOCIJALIZACIJE Uticaj socijalnih faktora na opaanje, uenje i pamenje Uticaj socijalnih faktora na miljenje i suenje pojedinca Uticaj socijalnih faktora na motive i ponaanja pojedinca 4. SOCIJALNI STAVOVI, PREDRASUDE I STEREOTIPI Pojam stava, njegova sloenost i uloga u ponaanju pojedinca Nain formiranja i mijenjanja socijalnih stavova Uzroci nastanka i uticaj predrasuda i stereotipa na ponaanje pojedinca 5. VRIJEDNOSTI I MORAL Vrijednosti Moralne vrijednost

SO CI JAL I Z AC IJ A L I N OS TI

23 24 25 27 29 33 37 41 42 46 51 59 60 64 69 79 80 85

6. VRSTE GRUPA I NJIHOVE KARAKTERISTIKE Grupa Strukturirane grupe (grupe u uem smislu) Male grupe Organizacija kao grupa

P SI H O LO G I J A G RU PA

3. PO GL AVL J E93 94 95 98 103 106

7. FORMIRANJE I ODRAVANJE GRUPA Uslovi nastanka i razvoja grupe Uslovi odranja i funkcionisanja grupe 8. GRUPNI ODNOSI Poloaji i uloge u grupi Mo i tipovi moi Sociometrijska struktura grupe 9. GRUPNI ODNOSI Grupne norme Kooperativno i kompetitivno ponaanje u grupi Konflikti u grupi

113 114 119 123 124 126 129 133 134 137 140

4. P OGL AV L JE

KOM U N IK AC I J A U GR UPI

10. KOMUNIKACIJA U GRUPI Funkcije komunikacije u grupi Verbalna i neverbalna komunikacija Uspjena i neuspjena komunikacija

147 148 149 151 155

5. P OGL AV L JE

RU KOV O E N J E I O DLU I VA N JE11. VOSTVO Psihosocijalne osobine voe Stilovi rukovoenja grupom Proces donoenja odluka u grupi Odnos voe i sljedbenika

163 164 165 168 172 176

6. P OGL AV L JE

ODA B RA N A P O GL AV L JA I Z SO C I JA L N E PSI H O LO GI JE12. PSIHOLOGIJA MARKETINGA I PROPAGANDE Marketing i propaganda Propagandna poruka Karakteristike primaoca propagandne poruke Glasine 13. MASOVNA PONAANJA Masa Ponaanje mase Masovna ponaanja, moda i drutveni pokreti RJENIK

183 184 185 188 192 194 199 200 203 207 213

EVO NEKOLIKO KONKRETNIH SAVJETA KAKO DA UI I KAKO DA KORISTI OVAJ UDBENIK: Na poetku... Odlui da naui! Saznaj ta e uiti! Pregledaj Sadraj Udbenika, i vidi ta treba uiti! Pogledaj i pitanja na poetku svake lekcije, ona mogu probuditi tvoje interesovanje. Misli dok ui! ovjek ima razvijenu sposobnost pamenja i bez mnogo razmiljanja, upornim ponavljanjem, moe upamtiti mnogo od onoga to treba nauiti. Upravo je takvo uenje, bez razmiljanja, teko i dosadno, a naueno malo korisno. Psiholozi kau dobro pamtiti znai razmiljati o onome to se ui. Da bi uio/uila tako razmiljajui: Koristi se objanjenjima manje poznatih rijei i izraza u tekstu! Dok ita, razmiljaj i pokuaj da razumije ono o emu se pie! Ako znaenje neke rijei ne poznaje, koristi rjenik na kraju udbenika ili objanjenja manje poznatih rijei u tekstu. Proitaj dodatne tekstove! Dok ita, pokuaj da razdvoji ono to je osnovno, glavnu ideju, od onoga to je ilustracija (primjer)! Pored osnovnog teksta, koji je obavezan, u Udbeniku se nalaze i dodatni tekstovi. Oni sadre neke zanimljivosti, ali su korisni i onima koji ele da znaju vie. Koristi kompas! Uvijek se trudi da razumije cjelinu gradiva! Pokuaj da povee ono to sada ui s onim to si uio/uila ranije, ili s onim to tek slijedi. Kompas e ti pomoi da se lake kree kroz Udbenik. ta si nauio/nauila? U Udbeniku, na kraju svake cjeline, moe pronai rezime, ali je bolje da napravi svoj. Izvedi svoje zakljuke, i vidi ta zapravo za tebe znai ono to si uio/uila! Ponavljanje je majka znanja! Ponovi ono to si nauio/nauila! Koristi se pitanjima za ponavljanje, ona e te uputiti na ono to je najvanije u lekciji. Koristi i pitanja za razmiljanje, ona su pogodna za razgovor s drugima. Razgovaraj s drugima i vidi kako su oni to razumjeli! Autori

POGLAVLJE

UVOD U PREDMETOdnose izmeu pojedinca i grupe izuava socijalna psihologija. U ovom poglavlju saznae vie o predmetu prouavanja socijalne psihologije i u kakvom je odnosu ova nauka prema drugim drutvenim naukama, posebno s psihologijom i sociologijom. Takoe, upoznae se s metodama i tehnikama koje socijalna psihologija koristi kada istrauje odnose pojedinca i njegove socijalne sredine.

NaSLoV

PREDMET I METODE SOCIJALNE PSIHOLOGIJE

1. PREDMET I METODE SOCIJALNE PSIHOLOGIJENae ponaanje mijenja se u prisustvu drugih ljudi. Grupa utie na miljenje i ponaanje pojedinca. Neki pojedinci pogodni su da budu voe, a drugi ne. Prema nekim, obino manjinskim grupama, imamo predrasude. Neki ljudi skloni su konformizmu, a drugi se uporno dre vlastitog miljenja. Ljudi u masi uine neto to pojedinano nikada ne bi uradili. Zapita li se ponekad zato je to tako? Odgovore na ova pitanja moe pronai u ovom Udbeniku. Ovim i slinim problemima bavi se nauna disciplina koja se naziva socijalna psihologija.

SAZNAE:

ta je predmet socijalne psihologije kakav je odnos socijalne psihologije i srodnih nauka koje su najpoznatije metode i tehnike socijalne psihologije

PREDMET I PROBLEMI ISTRAIVANJA SOCIJALNE PSIHOLOGIJENaziv socijalna psihologija moe ti zvuati udno, kao nemogu spoj. Uio/ uila si da psihologija izuava unutranji, intimni svijet pojedinca. Kako je onda mogue da psihologija istovremeno bude i socijalna, drutvena? ovjek je izrazito drutveno bie. On od roenja odrasta i neprestano ivi u socijalnom svijetu, pod uticajem drugih ljudi, kulture, drutvenih normi i institucija, koje formiraju njegovo miljenje, vjerovanje, potrebe, stavove, emocije, navike, vrijednosti i sl. Socijalna psihologija istrauje nain na koji socijalni inioci (drugi ljudi, grupe i ukupna socijalna situacija) djeluju na miljenje, osjeanja i ponaanje ljudi. Socijalnu psihologiju moemo odrediti kao teorijsku, psiholoku disciplinu koja prouava uticaj socijalne situacije, ili drugih ljudi, na mentalni ivot i ponaanje pojedinca. Jednostavnije, ali manje precizno reeno, socijalna psihologija izuava ponaanje pojedinca u grupi.

socijalna psihologijateorijska psiholoka discipli na koja prouava uticaj socijalne situacije ili drugih ljudi na mentalni ivot i ponaanje pojedinca

Predmet socijalne psihologijeta je predmet socijalne psihologije i ime se ona bavi, bie ti jasnije ako detaljno objasnimo ta predstavlja ovjekovu socijalnu sredinu, ili situaciju, i kakvi odnosi mogu postojati izmeu pojedinca i socijalne situacije. Socijalnu sredinu ine drugi ljudi, zatim formalne i neformalne grupe i organizacije kojima ovjek pripada ili u koje se tokom ivota ukljuuje. Jezik, umjetnost, vjera i vjerovanja, obiaji, norme, prava i pravila, takoe su dio ovjekove socijalne sredine. Izmeu pojedinca i socijalne sredine mogu postojati razliiti odnosi. Na primjer, interakcija jeste odnos izmeu pojedinca i grupe u socijalnoj sredini (situaciji). Drugi odnos je uticaj socijalne situacije (sredine) na psihike funkcije, osobine i ponaanje ljudi, a trei se odnosi na uticaj psiholokih karakteristika pojedinaca na socijalnu situaciju. Sva tri odnosa pojedinca i socijalne situacije predstavljaju predmet izuavanja socijalne psihologije. O svakom od njih pojedinano, govori se u nastavku teksta.

9

ta ini socijalnu sredinu (ili situaciju) u kojoj se pojedinac nalazi? drugi ljudi formalne i neformalne grupe ustanove (fakultet) i organizacije proizvodi drutvenog ivota i rada ljudi: materijalni (gradovi...) i nematerijalni (jezik, shvatanja, norme, zakoni, obiaji, moral...) Kakvi sve odnosi mogu postojati izmeu pojedinca i socijalne situacije? neposredne interakcije izmeu pojedinaca ili grupa uticaj socijalne situacije na ponaanje pojedinca i njegove psihike funkcije i oso bine uticaj psihikih karakteristika pojedinca na socijalne situacije i drutvena zbivanja.

Problemi izuavanja u socijalnoj psihologijiKroz cio ivot, bilo da samo razgovaramo ili se druimo, bilo da se slaemo ili sporimo, saraujemo ili takmiimo, volimo ili ne volimo, mi se nalazimo u socijalnoj interakciji s drugim ljudima. Interakcija, tj. meusobni uticaji pojedinaca ili grupa, predstavlja jedan od najvanijih problema koje istrauje socijalna psihologija. Drugi ljudi utiu na nas svojim stvarnim ili zamiljenim prisustvom i odreenim ponaanjem. ak i dok smo sami, kada, na primjer, razmiljamo da li da neto uinimo ili ne, mi u obzir uzimamo ta e o tome misliti nama vani ljudi (roditelji, prijatelji, nastavnici). Mi se ne ponaamo isto u razliitom drutvu: kod svoje kue, meu prijateljima, u vjerskom objektu, u diskoteci ili u koli. U svakoj od ovih situacija nae ponaanje odreeno je prisustvom i ponaanjem drugih ljudi. Dakle, prva od tri grupe problema socijalne psihologije odnosi se na izuavanje neposredne interakcije izmeu pojedinaca i grupa.I GRUPA PROBLEMA Izuavanje neposredne interakcije izmeu pojedinaca i grupa Ui problemi: prouavanje komunikacije meu ljudima i odnos u komunikaciji; prouavanje opaanja i ocjenjivanja drugih osoba ili grupa i njihovih osobina (prouavanje naklonosti/nenaklonosti izmeu osoba i grupa); prouavanje ponaanja ljudi u strukturiranoj grupi: formiranje grupe, nastajanje grupnih normi, grupne strukture i pitanja vostva i rukovoenja i druga pitanja u vezi s ponaanjem pojedinca u grupi; ponaanje ljudi u nestrukturiranoj grupi (u masi) i u izuzetnim sitacijama kao to su panika, ili masovno agresivno ponaanje.

interakcijameusobno, uzajamno djelovanje (pojedinaca, grupa)

10

Druga velika grupa problema odnosi se na prouavanje uticaja koji socijalni faktori (porodica, kola, vrnjaci itd.) imaju na pojedinca, na njegove psihike funkcije, osobine i ponaanje. Svi se mi raamo i ivimo u nekoj zajednici. Kako treba da se ponaamo, ta treba da cijenimo, za ta da se zalaemo, u zajednici uimo prvo od roditelja i vrnjaka, a zatim i od nastavnika. Te socijalne faktore koji utiu na nae emocije, motive, vjerovanja, rasuivanje i koji usmjeravaju nae ponaanje nazivamo izvorima i agensima socijalizacije, a proces u kojem se taj uticaj ostvaruje naziva se socijalizacija.II GRUPA PROBLEMA Uticaj socijalne situacije na ponaanje pojedinca i njegove psihike funk cije i osobine (opaanje, miljenje, motivaciju i cjelokupnu linost) pro blemi socijalizacije. Ui problemi: pruavanje procesa socijalnog uenja putem kojeg se ostvaruje socijalizacija (tj. putem kojeg dijete ili odrastao ovjek prihvata odlike grupe u kojoj odrasta); prouavanje djelovanja pojedinih drutvenih inilaca na ponaanje pojedinca. Takvi inioci mogu biti: porodica, kola, vrnjaci i mnogi drugi faktori koje na zivamo agensima socijalizacije; pruavanje posljedica djelovanja socijalnih faktora na psihike funkcije ovjeka i na njegovu linost u cjelini, te posebno dvije oblasti efekata socijalizacije: prouavanje socijalne motivacije, tj. izvora socijalnih odnosa prouavanje formiranja, mijenjanja i djelovanja socijalnih stavova.

Kao to socijalna sredina (drugi ljudi ili grupe) utie na pojedince, na njihove osobine i ponaanje, tako i pojedinci, pozitivno ili negativno, utiu na svoju socijalnu sredinu. U okviru tree grupe problema, socijalni psiholozi ele otkriti uticaj psihikih karakteristika pojedinca na drutvena zbivanja. Nije teko razumjeti znaaj ove grupe problema ako se sjetimo posljedica koje je ovjeanstvo imalo zbog uma jednog Adolfa Hitlera ili Staljina.III GRUPA PROBLEMA Uticaj psihikih karakteristika pojedinaca na socijalne situacije i dru tvena zbivanja Ui problemi: antisocijalno delinkventno ponaanje povezanost karakteristika linosti sa demokratskim/antidemokratskim opre djeljenjem.

11

Pojedinac u grupi, sadraj Udbenika

Odgovore na veinu pitanja koja izuava socijalna psihologija pronai e u ovom Udbeniku. Naredno, drugo poglavlje bavi se pitanjem socijalizacije linosti. Tu moe saznati o izvorima, agensima i procesima socijalizacije. Posebno su zanimljivi djelovi koji se odnose na efekte socijalizacije. Saznae, na primjer, zato Evropljanin i Eskim ne vide snijeg na isti nain. Tree poglavlje odnosi se na psihologiju grupe i poloaj pojedinca u grupi. Saznae kako se formira grupa i kakvi odnosi mogu postojati izmeu pojedinca i grupe. Posebni djelovi Udbenika posveeni su komunikaciji i procesu donoenja odluka u grupi.

POLOAJ SOCIJALNE PSIHOLOGIJE U SISTEMU DRUTVENIH NAUKANaziv socijalna psihologija ukazuje na to da se radi o psiholokoj disciplini, i da je u bliskoj vezi s drugim drutvenim i humanistikim naukama koje se takoe bave ovjekom i njegovim drutvenim ponaanjem. Ta veza posebno je bliska sa sociologijom i antropologijom.Psihologija, lekcija 1, predmet psihologije

cjelina drutvene situacije u okviru koje posmatrana po java dobija svoje znaenje ili smisao

socijalni kontekst

Kao psiholoka disciplina socijalna psihologija ima neke slinosti s optom psihologijom, ali i bitne razlike. I jedna i druga su teorijske, fundamentalne psiholoke discipline, koje prouavaju psihiki ivot i ponaanje, prije svega, pojedinca. Meutim, dok opta psihologija prouava izolovano, apstraktno, opte, univerzalne sposobnosti, psihike procese i funkcije, uglavnom nezavisno od socijalne situacije, dotle socijalna psihologija prouava iste te procese u njihovoj zavisnosti od socijalnog konteksta. Lako je utvrditi da je socijalna psihologija u bliskoj vezi sa sociologijom, ali je vano znati u emu se razlikuju. Sociologija je fundamentalna drutvena nauka koja prouava globalno drutvo, njegovu strukturu, dinamiku i razvoj, i to objektivno, nezavisno od toga kako ga ljudi doivljavaju. Socijalna psihologija, meutim, primarno prouava manje drutvene grupe i pojedine drutvene situacije i to subjektivno, tj. onako kako ih doivljava i procjenjuje pojedinac na koga one utiu, a ne objektivno. Tako, recimo, sociologija prouava sistem drutvenih vrijednosti i normi sa ireg drutvenog stanovita (u vezi s ekonomijom, strukturom drutva i nainom ivota u njemu). Socijalna psihologija, meutim, naglasak stavlja na to koliko lanovi drutva potuju ove norme, ili koliko drutvene

Sociologija predmet sociologije

12

vrijednosti prihvataju kao svoje. Ista pojava ima razliito znaenje za ove dvije discipline jer ih one prouavaju iz razliitih uglova. Kada sociolog prouava, na primjer, porodicu, on je prije svega prouava kao osnovnu eliju drutva i istrauje njenu strukturu, distribuciju moi u njoj, socijalne uloge pojedinih lanova, kao i vezu porodice sa irom socijalnom sredinom. A kada porodicu istrauje socijalni psiholog, njega ona prije svega zanima kao glavni vrilac (agens) socijalizacije, koji oblikuje linost pojedinca. Najzad, socijalna psihologija ima dosta dodirnih taaka i s kulturnom antropologijom. Obje ove discipline zainteresovane su za odnos linosti i drutva/kulture. Ali dok kulturna/socijalna antropologija, uglavnom stavlja nagalasak na kulturu i to pretpismenu, tradicionalnu, relativno jednostavnu i homogenu, dotle socijalna psihologija prouava pojedinca i njegovo ponaanje u savremenom, razvijenom i heterogenom drutvu. Tako, na primjer, ako kulturni antropolog prouava nain podizanja djece u nekoj egzotinoj kulturi, njega zanima prije svega, ono to je tipino za kulturu i kako je taj sistem vaspitanja povezan s nainom privreivanja, obrascima kulture i vrijednostima, dok socijalnog psihologa zanimaju razliiti naini podizanja djece u razliitim tipovima porodice i prevashodno kako ti razliiti stilovi utiu na obrazovanje razliitih osobina linosti.

METODE I TEHNIKE ISTRAIVANJA U SOCIJALNOJ PSIHOLOGIJISocijalna psihologija se u svojim istraivanjima koristi metodama i tehnikama psihologije, sociologije, socijalne antropologije, ali ima i neke vlastite, specifine za njene oblasti (skale stavova, sociometrijski postupak i sl.).

Metode istraivanja u socijalnoj psihologijiMetod je opti, nauni pristup istraivanja psiholokih problema. U isto vrijeme to je i nain organizovanja istraivanja. Tri su opte, najpoznatije sociopsiholoke metode: posmatranje, korelaciono istraivanje i eksperiment.

13

PosmatranjeSistematsko posmatranje jeste osnovna metoda svake nauke. Za razliku od svakodnevnog, laikog posmatranja, nauno posmatranje sastoji se u usmjerenom, planskom, sistematskom i objektivnom registrovanju i tumaenju pojava koje se spontano odigravaju u prirodnim uslovima i dostupne su veem broju posmatraa. Cilj posmatranja u socijalnoj psihologiji moe biti: 1) da se utvrde zakonitosti ponaanja pojedinca ili grupe u nekoj socijalnoj situaciji, ali i 2) zakljuivanje (na osnovu ponaanja) o socijalnim i psihikim uzrocima tog ponaanja.Psihologija, lekcija 2, psiholoke metode

S obzirom na upotrebu instrumenata u posmatranju, razlikujemo: naturalistiko posmatranje (posmatranje golim okom) i posmatranje uz pomo instrumenata (kasetofon, kamera, itd.). U zavisnosti od aktivnosti posmatraa, opet postoje dvije vrste posmatranja. Posmatranje bez uea (posmatra ne uestvuje u zbivanjima, ve ih posmatra s distance) i posmatranje s ueem. Posmatranje s ueem podrazumijeva da je posmatra istovremeno i uesnik u zbivanjima koja istrauje. Posmatra psiholog prihvata ulogu lana odreene grupe i tako, kroz zajedniko ivljenje s njima (na primjer, narkomanima ili prestupnicima), upoznaje ponaanje njenih lanova. U zavisnosti od razraenosti plana postoje, takoe, dvije vrste posmatranja. Nestrukturisano posmatranje je ono gdje istraiva nije unaprijed odredio to e tano posmatrati. Takvo je u socijalnoj psihologiji, na primjer, posmatranje ponaanja mase u situaciji neke iznenadne prirodne katastrofe (zemljotres, poar itd.). Strukturisano posmatranje detaljno je isplanirano u pogledu uzorka ponaanja koje se eli posmatrati, kao i u pogledu naina biljeenja njihovog prisustva. Posmatra ima unaprijed spreman protokol i sistem kategorija (modaliteta ponaanja) u koji on samo biljei uestalost javljanja nekog vida ponaanja. Strukturisano posmatranje predstavlja najprecizniji i najobjektivniji vid metoda posmatranja, najblii eksperimentalnom istraivanju. Nedostatak je izvjesna krutost u planiranju, koja ne doputa registrovanje neoekivanih, a znaajnih pojava. Nedostatak metoda posmatranja je ogranienost na vidljivo ponaanje, a za razumijevanje uzroka drutvenog ponaanja esto su presudni skriveni, subjektivni procesi i drutveni inioci nepristupaini spoljanjem posmatranju. Prednost je to dopunjava introspekciju jer istrauje i ono to ovjek stvarno ini a ne samo ono to se nalazi u njegovoj svijesti. Nekada se pouzdanije mogu otkriti pravi motivi posmatranjem onoga ta ovjek zaista ini, nego na osnovu toga to on kae da eli da ini.

Psihologija, lekcija 2, introspekcija

14

Korelaciono istraivanjeKakva je povezanost izmeu uspjeha u koli i materijalnog poloaja porodice, ili kakva je povezanost izmeu agresivnog ponaanja djece i gledanja filmova s agresivnim scenama. Odgovore na ova i slina pitanja otkriva korelaciono istraivanje. Korelacionim istraivanjem se utvruje u kolikoj mjeri i kakvog kvaliteta je povezanost izmeu odreenog ponaanja (ili osobina ljudi) i socijalnih inilaca. Na primjer, ispitaju se uenici u pogledu kolskog uspjeha i ekonomskog statusa njihovih roditelja, a zatim se statistikom analizom podataka otkriva njihova povezanost. Povezanost meu pojavama (varijablama) moe biti slabija ili jaa, s jedne strane, i pozitivna ili negativna, s druge. Jaina i kvalitet povezanosti izmeu dvije varijable (npr. socijalni status i tolerantnost) mogu da variraju od 1 (apsolutno negativna korelacija), preko 0 (ne postoji povezanost) do + 1 (apsolutno pozitivna korelacija). Zakljuak do kojeg se doe korelacionom analizom, da su dvije pojave meusobno povezane, nikako se ne smije proirivati, i na primjer, zakljuiti da su one i kauzalno povezane (da je jedna pojava uzrok drugoj). Na primjer, korelaciono istraivanje pokazuje da je slab uspjeh u koli povezan sa delinkvencijom, ali jo uvijek ostaje otvoreno pitanje ta je ovdje uzrok a ta posljedica. Dvije pojave u korelaciji mogu biti uzrono povezane s nekom treom. Prividna povezanost varijabli vrlo je est fenomen u socijalnopsiholokim istraivanjima, a odnosi se na povezanost koja, mada je postajana i jaka, nije uzrona.PODSTIE LI POTRONJA SLADOLEDA KRIMINAL? istraivanjem je utvrena pozitivna povezanost (korelacija) izmeu porasta potronje sladoleda i porasta stope kriminala u ljetnjim mjesecima. ova veza, pokazuju dalje analize, samo je artefakt (vjetaki proizvod) povezanosti izme u porasta temperature ljeti (tada je i vea psihika napetost i nervoza ljudi) i vee uestalosti agresije (ee su tue na javnim mjestima). dakle, jasno je da konzumiranje sladoleda ne vodi u kriminal, ve su obje pojave rezultat visokih temperatura.

kauzalna povezanostuzrona povezanost

15

EksperimentPsihologija, lekcija 2, Eksperiment

Na koji nain su dvije pojave povezane, sluajno ili uzrono otkriva nam eksperiment. Eksperiment je metod gdje se namjerno i sistematski mijenja neka pojava (nezavisna varijabla), da bi se izazvala, a onda registrovala i mjerila neka druga pojava (zavisna varijabla), dok se ostali relevantni uslovi (varijable) kontroliu. On je tako organizovan postupak da dobijeni rezultati nedvosmisleno potvruju ili odbacuju postavljenu hipotezu (na primjer, jedna pojava uzrokuje promjene u drugoj pojavi). U sociopsiholokim istraivanjima, pored eksperimentalne grupe, obino se uvodi i kontrolna grupa. Kontrolna grupa liena je uticaja eksperimentalne varijable i ima ulogu kontrole vanosti uticaja ove varijable na ispitivanu pojavu. Poto su obje grupe (eksperimentalna i kontrolna) ujednaene po svim drugim vanim osobinama (osim eksperimentalne varijable), razlika izmeu grupa u rezultatima na zavisnoj varijabli moe se, dakle, pripisati iskljuivo uticaju eksperimentalne varijable. Ulogu kontrolne grupe u eksperimentalnom istraivanju moe bolje razumjeti ako proita sljedei primjer.UENJE AGRESIJE PO MODELU albert Bandura elio je utvrditi u kojoj meri djeca ue agresivnost posmatranjem modela, pa je obrazovao etiri eksperimentalne i jednu kontrolnu grupu. prva grupa djece gledala je odraslu osobu uivo kako se agresivno ponaa pre ma plastinoj lutki zvanoj Bobo. druga grupa je to gledala na filmu, trea je posmatrala agresivno ponaanje odrasle osobe preruene u maku, a etvrta neagresivni model. Najzad, kontrolna grupa nije posmatrala ponaanje modela. do kakvih rezultata je doao Banura na osnovu ovog eksperimenta moe sazna ti u poglavlju ii, gdje se govori o oblicima socijalnog uenja.

pojava koja se mijenja po elji eksperimentatora

nezavisno promjenjiva

pojava koja se mijenja u zavisnosti od promjena u nezavisnoj varijabli

zavisna promjenjiva

Nedostaci eksperimenta su raznovrsni. Neke pojave (na primjer, uticaj pola ili drutvenih normi na socijalno ponaanje) ne moemo istraivati eksperimentom jer ne moemo njima da manipuliemo (ne moemo mijenjati ni pol ni drutvene norme). Zatim, pitanje je koliko su rezultati dobijeni u vjetakim, laboratorijskim uslovima reprezentativni za stvarni ivot. Da li su primjenjivi na realne situacije iz ivota. Najzad, s nekim pojavama ne moe se eksperimentisati iz etikih razloga (na primjer, ne moemo izmjetati dijete izvan njegove porodice, kako bi utvrdili posljedice takvog postupka). Danas se u psihologiji mnogo raspravlja o etikim problemima eksperimentisanja s ljudima.

16

PREDNOSTI I NEDOSTACI METODA SOCIJALNE PSIHOLIGIJE Na kraju, moemo rei da svaki od ovih metoda socijalne psihologije ima svoje odreene prednosti, ali i nedostatake. METODIPosmatranje Korelaciono istraivanje Eksperiment

PREDNOSTIObjektivno, otkriva i ono to pojedinac ne zna ili ne eli da kae. Otkriva i precizno mjeri stepen i nain povezanosti meu pojavama. Omoguava mijenjanje uslova i utvr ivanje uzrone povezanosti meu pojavama.

NEDOSTACIOgranieno na vidljivo ponaanje, a problem je i njegovo tumaenje. Nije u stanju da utvrdi prirodu veze meu pojavama. Artificijelnost (neprirodnost) uslova, nemogunost i neetinost eksperi mentisanja ljudima.

Tehnike istraivanja u socijalnoj psihologijiOd brojnih tehnika koje se koriste u sociopsiholokim istraivanjima kratko emo prikazati samo neke: anketu, skalu procjene i skalu socijalne distance. Tehnike: intervju, upitnik i test koji se takoe esto koriste u sociopsiholokim istraivanjima prikazane su u Udbeniku psihologije, pa ih nije potrebno ovdje ponavljati. Skala stavova i sociometrijski postupak, specifino sociopsiholoke tehnike bie posebno obraene, skala stavova u etvrtoj lekciji (socijalni stavovi), a sociometrijski postupak u lekciji osam (sociometrijska struktura grupe).

Psihologija, lekcija 2, psiholoke tehnike

AnketaKada elimo saznati ta odreena drutvena grupa misli o nekom drutveno vanom pitanju, na primjer, jesu li za ukidanje smrtne kazne, tj. kada elimo ispitati njihove stavove, uvjerenja, namjere, interese i sl. korstimo se anketom. Anketa se koristi za ispitivanja miljenja, stavova ili uvjerenja ljudi o odreenim drutveno vanim pitanjima. Anketom se utvruje javno mnjenje ta veina misli o odreenom pitanju. Neracionalno je, a ponekad i nemogue, prikupiti miljenje svih ljudi, lanova odreene drutvene grupe ije nas miljenje interesuje. Stoga se anketa obino obavlja na reprezentativnom uzorku, tj. na izabranom dijelu polulacije koji dobro predstavlja cjelinu. Na primjer, ako nas interesuje ta mladi misle o svom poloaju u drutvu, nije potrebno anketirati sve mlade ljude. Anketa se moe obaviti na izabranom uzorku mladih koji po svim vanim karakteristikama reprezentuju populaciju mladih. Anketiranje se moe obavljati usmeno, ali

17

ee se anketa pismeno popunjava zaokruivanjem odgovora da ili ne na unaprijed pripremljeno pitanje u anketnom upitniku. Da bi se smanjila potreba ljudi da daju socijalno poeljne odgovore, odnosno da svoje odgovore friziraju, anketa je, po pravilu, anonimna.

Skala procjeneKada treba procijeniti stepen prisutnosti odreene osobine (na primjer, znanja) kod nekog pojedinca, procjenjiva se obino koristi skalom procjene. Skala procjene relativno je jednostavan instrument za objektiviziranje procesa posmatranja i preciziranje postupka procjenjivanja. Sastoji se od ureenog niza veliina na kojem procjenjiva treba da odredi mjesto posmatranog pojedinca na datoj ljestvici u pogledu posjedovanja i razvijenosti odreene osobine (crte, motiva, patoloke tendencije, znanja i sl.). Najpoznatiji primjer skale procjene jeste sistem kolskih ocjena gdje nastavnik (procjenjiva) procjenjuje znanje uenika na skali od pet stupnjeva. Da bi ocjena uenika bila valjana, ocjenjiva mora dobro poznavati sam predmet mjerenja (procjenjivanja), ali i skalu, tj. znaenje pojedinih kategorija na njoj. Slino kao to se skala kolskih ocjena dodatno precizira dodjeljivanjem odreenih izraza (odlian, vrlodobar itd.) za svaku ocjenu, tako se i psiholozi trude da to preciznije definiu stupnjeve na skalama koje koriste. U sljedeem primjeru data je skala procjene uspjenosti radnika na poslu.PROCJENA USPJENOSTI NA POSLU procijenite uspjenost radnika u odnosu na sljedee odobine:OSOBINE Inicijativnost Pouzdanost Saradnja Vostvo SUPERIORAN NATPROSJEAN PROSJEAN Adekvatno, slijedi uputstva Mora ga se kontrolisati Korektan timski radnik Rijetko utie na druge NE ZADOVOLJAVA Mora ga se paljivo upuivati Uglavnom zanemaruje obaveze Ne moe saraivati sa drugima Nema nikakav utica na druge

Unapreuje svoj Prati novine posao Nikad ne zanemaruje Povremeno izbjegne obaveze obavezu Svakom prilokom pomae drugome Drugi trae da ih on vodi Dobar timski radnik Ima odreeni uticaj na druge

18

Skala socijalne distanceKada se eli utvrditi koliko su neke grupe meusobno bliske ili meusobno udaljene (distancirane) koristi se skala socijalne distance. Socijalna distanca predstavlja stepen spremnosti/nespremnosti pojedinca da prihvati neku vrstu socijalnih odnosa (razliitog stepena bliskosti) s tipinim pripadnikom neke druge socijalne grupe (vjerske, rasne, etnike). Na primjer, savremeni istraivai ele utvrditi stepen socijalne distance prema odreenim drutvenim grupama kao to su: duevno bolesni, hendikepirani, HIV pozitivni, narkomani, homoseksualci itd. O socijalnoj (drutvenoj) distanci, posebno prema manjinskim grupama bie vie rijei u etvrtoj lekciji (stereotipi i predrasude).TA SADRI SKALA SOCIJALNE DISTANCE? Stavke u skali stepenasto su poreene od najmanjeg stepena socijalne distan ce, tj. najveeg stepena bliskosti (prihvatanje pripadnika grupe X kao branog partnera), preko sve vee distance (prihvataju se kao prijatelji, zatim kao kole ge na poslu, kao susjedi u ulici, dravljani, te samo kao turisti), pa sve do najve e distance (nemogunost zajednikog ivljenja u istoj dravi). Mjera socijalne distance najvei je stepen bliskosti koji ispitanik prihvata u odnosima s pripad nikom date grupe (vea bliskost manja distanca).

Pojedinac u grupi, lekcija 4, Socijalni stavovi, predrasude i stereotipi

19

ta si nauio/nauilaTA JE PREDMET SOCIJALNE PSIHOLOGIJE? Socijalna psihologija moe se odrediti kao teorijska psiholoka disciplina koja prouava: interakciju izmeu pojedinaca i grupa u socijalnoj sredini; uticaj socijalne sredine na psihike funkcije, osobine i ponaanje ljudi; uticaj psiholokih karakteristika pojedinaca na socijalnu situaciju. KAKAV JE ODNOS SOCIJALNE PSIHOLOGIJE I SRODNIH NAUKA? Naziv socijalna psihologija ukazuje da se radi o psiholokoj disciplini, i da je ona u bliskoj vezi s drugim drutvenim i humanistikim naukama koje se takoe bave ovjekom i njegovim drutvenim ponaanjem. Ta veza posebno je bliska sa sociologijom i antropologijom. KOJE SU NAJPOZNATIJE METODE I TEHNIKE SOCIJALNE PSIHOLOGIJE? U istraivanjima socijalna psihologija se koristi metodama i tehnikama psihologije, sociologije, socijalne antropologije, ali ima i neke vlastite, specifine za njene oblasti. Prikazane su metode: posmatranje, korelaciono istraivanje i eksperiment. Pored optih psiholokih tehnika: intervju, upitnik i test (pogledaj u Udbeniku psihologija) socijalna psihologija koristi: anketu, skalu procjene, skalu socijalne distance, skalu stavova i sociometrijski postupak.

PITANJA ZA PONAVLJANJE I UTVRIVANJE GRADIVAKako se definie socijalna psihologija? Navedi tri osnovne grupe problema koje izuava socijalna psihologija! Objasni bliskost i razlike socijalne psihologije i opte psihologije! Objasni domete korelacionog istraivanja i eksperimenta! Kada se koristi: anketa, skala procjene, skala socijalne distance?

UPOTREBA ZNANJA I RAZVOJ KRITIKOG MILJENJANavedi argumente u prilog tezi da je ovjek drutveno bie! Kako bi socijalni psiholog, a kako sociolog priao prouavanju agresivnosti mladih? Izradi skalu procjene drugarstva (osobine: potenje, nesebinost, duhovitost, tolerantnost, otroumnost).

21

POGLAVLJE

22

SOCIJALIZACIJA LINOSTIU ovom poglavlju saznae ta je socijalizacija, kako se ona odvija i kakva je njena uloga u formiranju linosti pojedinca. Razumjee kako socijalna sredina utie na nae opaanje, miljenje i ponaanje. Posebno je vano da sazna kako se formiraju socijalni stavovi, predrasude i stereotipi i kako oni odreuju na odnos prema drugim ljudima i grupama. Na kraju, treba da razumije znaaj vrijednosti i morala u ponaanju svakog od nas.

NaSLoVi

IZVORI, AGENSI I PROCESI SOCIJALIZACIJE EFEKTI SOCIJALIZACIJE SOCIJALNI STAVOVI, PREDRASUDE I STEREOTIPI VRIJEDNOSTI I MORAL

2. IZVORI, AGENSI I PROCESI SOCIJALIZACIJEKakav je to moan proces koji obezbjeuje da svako od nas od bespomonog i socijalno nezrelog djeteta odraste u kompetentnog pripadnika svoje drutvene zajednice, sposobnog da zastupa, unaprjeuje i na druge prenosi nain ivota i oblike ponaanja karakteristine za kulturu i drutvenu sredinu u kojoj raste? Ko odreuje sisteme vrijednosti, uzore i norme ponaanja koji se, kada odrastemo, oekuju od nas? I konano, ko je u drutvu zaduen da ta oekivanja mi zaista i prihvatimo? Da li se nekada zapita?

SAZNAE:

ta je socijalizacija ta su izvori socijalizacije ta su i ko su agensi socijalizacije koji su osnovni oblici socijalnog uenja i kako se odvija socijalizacija kako uloge odreuju ponaanje pojedinca

POJAM I ZNAAJ SOCIJALIZACIJE U RAZVOJU LINOSTI POJEDINCAKada se rodi, dijete nije u stanju da hoda, da razmilja, govori, niti ima svijest o sebi i svom postojanju. Ono je slabo i bespomono bie, u potpunosti upueno na svijet odraslih. Pa ipak, to slabano bie od samog poetka je drutveno po prirodi i ima dispozicije za uspostavljanje i odravanje socijalnog kontakta, za komunikaciju, empatiju i sl. Da bi to nemono stvorenje sa socijalnim dispozicijama zaista i postalo odraslo, njemu predstoji dug put uenja i razvoja u drutvu i pod uticajem drutva. Put odrastanja jedinke u drutvu i postajanja njegovim punopravnim pripadnikom naziva se socijalizacija.DJECA KOJU SU ODGAJALI VUKOVI Koliko je znaajan proces socijalizacije za svakog od nas, najbolje pokazuju pri mjeri djece koja su u jednom periodu ivota odrasla bez kontakta s drugim ljudi ma. poetkom 20. vijeka indijski misionar Sing prilikom lova u indijskim umama (dunglama) u vujem brlogu pronaao je dvije djevojice. djevojice su nazva ne amala i Kamala. Kada su pronaene, ponaale su se i sporazumijevale slino vukovima ile su etvoronoke, putale krike, lajale su itd. prilikom jela nijesu koristile ruke. amala je ubrzo umrla, a Kamalu su pokuali nauiti osnovnim rad njama: hodu i korienju ruke kada jede. dugotrajnim uenjem Kamala je nau ila da hoda na dvije noge, ali nespretno. Nauila je i neke elemente govora, ali njen govor bio je zaostao. Koristila je svega tridesetak rijei.

socijalizacijaproces formiranja od bioloke jedinke u linost

U socijalnoj psihologiji pojam socijalizacije oznaava dugotrajan proces formiranja ljudske jedinke kada se bioloki nezrela jedinka pod uticajem drutvene sredine preobraava u linost odraslog, kompetentnog pripadnika drutvene zajednice. Zahvaljujui socijalizaciji dijete postaje ravnopravan i dobro prilagoen lan drutva. Jedinka, meutim, socijalizacijom stie, ne samo osobine tipine za svoju kulturu, kao i neophodna brojna znanja i vjetine za ivot u drutvu, nego stie i svoje line, individualne karakteristike, navike, tenje i svoj identitet. Socijalizacija, dakle, nije isto to i konformiranje (o toj pojavi bie vie rijei u sljedeoj lekciji). U procesu socijalizacije, pored oblika prosocijalnog (altruizam) jedinka usvaja i neke vidove antisocijalnog ponaanja (agresivnost, pohlepa i sl.).

25

TA SE POSTIE U PROCESU SOCIJALIZACIJE? dva su osnovna efekta procesa socijalizacije. Prvi podrazumijeva uenje onoga to je vano za zajedniki ivot u drutvu, u odreenoj drutvenoj zajednici. Drugi je iri i podrazumijeva razvitak ovjeka od bioloke jedinke u linost s osobinama karakteristinim za sve ljude, ali i sa svojim specifinim osobinama. Kada se sociolozi ili antropolozi bave problemom socijalizacije, oni naglaavaju vanost osposobljavanja jedinke za ivot u drutvu, a kada se psiholog bavi ovim problemom, onda je u prvom planu uloga socijalizacije u formiranju linosti pojedinca.

Proces socijalizacije odvija se u dva osnovna perioda, u vidu primarne i u vidu sekundarne socijalizacije. Primarna socijalizacija odvija se u porodici tokom djetinjstva. Ona je izuzetno intenzivan period uenja i vana je za sticanje osnovnih ljudskih karakteristika, bazinih znanja i vjetina, kao i za postavljanje temelja linosti. Sekundarna socijalizacija zbiva se tokom mladosti i zrelog doba, kada osoba ulazi u brak, zasniva svoju porodicu i zapoinje profesionalnu karijeru. Tada, zahvaljujui novom mjestu pojedinca u porodici, radnoj organizaciji i u drutvu, stiu se sloenija saznanja, interesovanja i socijalne vjetine i utvruje sistem vrijednosti, vjerovanja i stavova.KOJE PROBLEME U VEZI SA SOCIJALIZACIJOM IZUAVA PSIHOLOGIJA? Kada se psiholog bavi socijalizacijom u prvom planu jeste uloga socijalizacije u formiranju linosti pojedinca. U okviru ovog opteg izdvajaju se tri osnovne grupe problema. prva grupa problema odnosi se na izvore i agense socijalizacije (o njima u nastavku teksta). druga grupa problema odnosi se na prouava nje procesa socijalizacije. ovo je dominantno psiholoki problem i odnosi se na prouavanje vrsta i oblika uenja putem kojih se socijalizacija odvija. Trea grupa problema odnosi se na prouavanje efekata socijalizacije. To su pitanja djelovanja socijalizacije na psihike procese, vrijednosti i ponaanja pojedinca, o kojima e biti rijei u narednim lekcijama (vidi: Efekti socijalizacije, Socijalni stavovi i predrasude, Vrijednosti i moral).

Postoji vie znaajnih drutvenih inilaca (faktora) koji odreuju ciljeve, tok i efekte procesa socijalizacije. Meu tim brojnim iniocima vano je razlikovati dvije grupe: izvore i agense socijalizacije, zato to oni ujedno imaju bitno i razliito mjesto i ulogu u ovom sloenom procesu. Pogledajmo najprije izvore!

26

IZVORI SOCIJALIZACIJEIzvori socijalizacije jesu kultura i drutvo, poto oni odreuju ciljeve, sadraj i sredstva socijalizacije. Oni propisuju norme, standarde, vrijednosti i vjerovanja koje e dijete usvajati tokom odrastanja. Za odravanje kontinuiteta kulture i drutva, za njihovo prenoenje kroz vrijeme s generacije na generaciju, socijalizacija predstavlja glavno sredstvo.

KulturaRoenjem, svaki ovjek postaje dio zajednice koja ima svoje uobiajene naine rjeavanja drutveno vanih pitanja, oformljene ustanove i institucije, formiranu tradiciju, obiaje, moral i norme ponaanja, tj. svoju kulturu. Kultura, sveukupnost ovjekovih materijalnih i duhovnih tvorevina, predstavlja sloen sistem, koji se tradicijom prenosi s generacije na generaciju. Nju ine eksplicitna kultura, koja obuhvata orua, obiaje, obrede, nain ivota, nain oblaenja, standardne obrasce ponaanja, drutvene ustanove itd., i implicitna kultura, koju sainjavaju moralne norme, vrijednosti, potrebe, ideali, vjerovanja, pogled na svijet i ideje pripadnika te kulture. Za proces socijalizacije, naroito je vana implicitna kultura, koju roditelji, nastavnici i drugi vaspitai u procesu socijalizacije prenose na linost djece.TA SE SVE OBUHVATA POJMOM KULTURA? Veoma je teko odgovoriti na pitanje ta obuhvata pojam kultura. prema istrai vanjima a. Klosovska (2001), pod kulturom u svakodnevnom govoru najee se podrazumijeva: dobro vaspitanje, maniri i moralnost; nauka, prosvjeta, prosvjetne ustanove; umjetnost, ustanove vezane za umjetnost i sredstva komunikacije i sl. pokuaji da se napravi spisak onoga to obuhvata pojam kultura nailaze na pro blem ogromnog broja termina kojima se opisuje sadraj ovog pojma. Na primjer, tu ulaze: jezik, znanja, umjetnost, igre, obiaji, vjera, vjerovanja, vrijednosti, moral, ideologija, zakoni, institucije, navike, nauena ponaanja, nain ivota, alati, orua, tehnologija (nain rada) itd. Lista fenomena koji ine kulturu ovim ni izdaleka nije iscrpljena. postoje pokuaji klasifikovanja kategorija kulture. analizom brojnih definicija poj ma kultura pomenuta autorka (Klosovska, a. 2001.) daje sljedeu tabelu: AUTORA. Veber (1912) L. Vajt K. Dobrovolski C. Arzakanjan

kulturasveukupnost ovjekovih materijalnih i duhovnih tvorevina

implicitanpreutan, neiskazan, koji se podrazumijeva

KATEGORIJE KULTURE (OBLASTI)Spoljnja civilizacija (tehnika, teh nologija, primijenjena nauka) Tehnologija Materijalna kultura Materijalni oblik djelatnosti Unutranja civilizacija (drava, pravo, moral) Drutvo Drutvena kultura Kultura (umjetnost, ideje, religija) Ideologija Nematerijalna kultura Duhovni oblik djelatnosti

27

Svakoj kulturi s njenim specifinim nainom ivota, kulturnim normama i vrijednostima, odgovara odreen tip linosti, koji je najbolje prilagoen takvoj kulturi. Ovaj tipian sklop linosti rezultat je osobenog naina vaspitanja djece i istovjetnog ranog iskustva buduih odraslih lanova kulture, kau antropolozi.TA JE ZAJEDNIKO ZA PRIPADNIKE ISTE KULTURE? pripadnici neke kulture najlake se prepoznaju po slinim odgovorima na va na drutvena pitanja. pripadnici jedne kulture govore istim ili slinim jezikom, slave iste ili sline praznike, slino ocjenjuju ta je ispravno, imaju slinu nonju i slino se oblae u sveanim prilikama, igraju i vesele se uz sline instrumente i slinu muziku. ipak, kulture nijesu neto nepromjenjivo i odgovori na ova pi tanja stalno se mijenjaju, i prilagoavaju novim uslovima. Meusobni susreti, televizija, internet, facebook i druge mogunosti komunikacije dovode do sve veeg kulturnog ujednaavanja, pa izvornu kulturu nekog naroda ili neke ze mlje, danas moe upoznati jedino u muzejima.

U savremenoj kulturi, koja je heterogena (multietnika, multikonfesionalna), gdje se pod uticajem globalizacije kulture sve vie mijeaju i proimaju, uticaj kulture na pojedinca nije tako jednostavan, prost, upozoravaju socijalni psiholozi. U multikulturalnoj sredini socijalizuje se vie tipova linosti u skladu sa svojom lokalnom tradicijom, a globalizacija omoguava pojedincu i da u izvjesnoj mjeri bira kulturne uticaje meu mnotvom razliitih. Zatim, valja imati u vidu i da je odnos linosti i kulture sloen i dvosmjeran. Linost nije samo pasivna tvorevina, prost odraz, odlivak svoje kulture, ve je i aktivan nosilac (zastupnik), korisnik (koristi se oruem, jezikom, znanjima i vjetinama) i tvorac kulture (stvara nove, a i dograuje i mijenja ranije kulturne tvorevine).POJEDINAC I KULTURA ta e dijete nauiti, najvie zavisi od kulturne sredine u kojoj odrasta i ivi. Me utim, niko od nas nije kopija svoje kulture. Svako svoju kulturu doivljava i ui na specifian nain. Mi nijesmo proizvod jedino svoje kulture. Svakodnevno smo na razliite naine, putem televizije, interneta ili neposredno, povezani i koristimo se plodovima drugih kultura. to e dijete nauiti, konano zavisi od njega samog. ako ima mogunost da bira, ako mu se neto ne namee, svaki pojedinac objedinjuje razliite kulturne uticaje u sebi.

28

DrutvoDrutvo je velika, organizovana i stabilna ljudska zajednica koja ima osoben nain privreivanja, sistem drutvenih odnosa, ideologiju i sistem vrijednosti. Ono u skladu sa svojom strukturom i ideologijom u toku socijalizacije kroz vaspitne institucije, nagraivanjem i kanjavanjem, kao i nametanjem uzora, ideala i drutvenih uloga, obrazuje poeljni drutveni karakter. Ovaj karakter, nasuprot individualnom, predstavlja sklop osobina karaktera zajednikih lanovima tog drutva, bitnih za njegovo odranje i skladno funkcionisanje. Drutveni karakter, smatra From, nastaje unoenjem spoljanjih zahtjeva drutva i pretvaranjem u unutranje potrebe i osobine. Zahvaljujui ovom karakteru, pripadnici nekog drutva ele da ine upravo ono to drutvo od njih zahtijeva da ine.OBLIK DRUTVA I TIP DRUTVENOG KARAKTERA odreenom drutvenom sistemu odgovara odreeni, poeljni tip karaktera. Ta ko, recimo, ranom kapitalizmu, u doba prvobitne akumulacija kapitala, odgovara izrabljivaki tip drutvenog karaktera, tj. linost koja je bezobzirna, agresivna, drska i preduzimljiva. Erik From dovodi u vezu oblik drutva s karakterom: a savreme nom trinom drutvu, pak, odgovara trini karakter, koji je oportunistian, pra gmatian, bez linog identiteta, koji sebe doivljava kao robu koja se moe prodati na tritu, ako ima osobine koje se trenutno trae. (From, ovjek za sebe, Naprijed, Zagreb 1984).

drutveni karakter Psihologija, Lekcija 15, Fromova teorija linosti, ZUNS podgorica

Drutvo predstavlja jedan od najmonijih izvora socijalizacije koji na pojedinca djeluje preko svojih agenasa, roditelja (njihovog drutvenog karaktera), porodinog vaspitanja, vrtia, kole, crkve, knjievnosti i drugih vrilaca socijalizacije.

AGENSI SOCIJALIZACIJEAgensi (vrioci, posrednici) jesu drutveni inioci koji predstavljaju zastupnike drutva i kulture, koji neposredno utiu na proces socijalizacije. Za razliku od izvora socijalizacije, oni su samo prenosioci socijalizacije, koji su i sami odreeni i kontrolisani izvorima socijalizacije. Oni vre prenos kulturnih normi i obrazaca ponaanja na dijete i zato se zovu vrioci ili prenosnici socijalizacije. Glavni agensi jesu: porodica, vrti, kola, vrnjaci,

29

religija, drutvene organizacije i sredstva masovne komunikacije. Vano je razumjeti da oni ne stvaraju sisteme vrijednosti, uzore i norme, ve ih samo posreduju, prenose na dijete.KO JE UTICAO NA TEBE? razmisli o sebi, svojim interesovanjima, namjerama, osobinama, a onda ocijeni ko je sve i koliko uticao na tebe. ako smatra da neto od onoga to je navedeno nije imalo nikakvog uticaja, zaokrui 0, a ako smatra da je imalo uticaja, ocjenama od 1 do 5 odredi koliki je bio taj uticaj. AGENSI SOCIJALIZACIJE:RODITELJI (PORODICA) NASTAVNICI (KOLA) DRUGOVI (VRNJACI) KNJIGE KOJE SI PROITAO/PROITALA TELEVIZIJA (EMISIJE KOJE GLEDA) MUZIKA KOJU SLUA (ESTRADA) TI SAM/SAMA 1 1 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2 2 2

UTICAJ:3 3 3 3 3 3 3 4 4 4 4 4 4 4 5 5 5 5 5 5 5

rezultate koje dobije obavezno uporedi s rezultatima tvojih drugova i drugarica i vidi ko je najvie imao uticaja na njih.

PorodicaPored reproduktivne, privredne, drutvene, porodica ima i vanu vaspitnu i socijalizacijsku ulogu u formiranju linosti. Ona je primarna grupa i jedan od najznaajnijih vrilaca socijalizacije, poto svojim mnogostrukim, dalekosenim i dubokim uticajima postavlja temelje linosti.primarna grupa Pojedinac u grupi, lekcija 6, Vrste grupa i njihove karakteristike

Psihologija, lekcija 15, Teorija linosti

U porodici, pod uticajem roditelja, dijete stie bazine vrijednosti i ui osnovne obrasce ponaanja. Na vanost porodice za razvoj linosti, meu prvima ukazao je Frojd, svojim shvatanjima znaaja ranog iskustva (dijete je otac ovjeka), kao i uloge roditelja u procesu identifikacije i u formiranju super-ega. Kasnije su Adler, From, Erikson, kao i mnogi drugi psihoanalitiari, antropolozi i socijalni psiholozi svojim istraivanjima pokazali na koje sve konkretne naine podizanje djece i odnos prema djeci u porodici oblikuju pojedine osobine linosti (motiv postignua, potreba za sticanjem, za moi, agresivnost, saradljivost, moralna svijest, emocionalna stabilnost i sl.), kao i linost u cjelini.

30

UTICAJ NAINA VASPITANJA U PORODICI NA LINOST DJETETA psiholoka istraivanja otkrivaju da se u porodicama s krutom hijerarhijom moi, strogim vaspitanjem, insistiranjem na bezpogovornoj poslunosti, praenom o trim fizikim kanjavanjem formira autoritarni tip linosti (oboavanje moi, kruto miljenje, potisnuti sadizam itd.). a da se u porodici gdje vlada srdana atmosfera, uzajamno potovanje i saradnja, i gdje se vaspitanjem podstie autonomija i krea tivnost djeteta, formira samosvjesna i tolerantna demokratska linost.

kolakola kao specijalizovana vaspitno-obrazovna institucija, predstavlja jedan od najvanijih agenasa planske socijalizacije linosti. Ona je vana jer organizovano, smiljeno i dugotrajno vri snaan i obuhvatan uticaj na intelektualni, emocionalni, moralni i socijalni razvoj uenika. Ona ga navodi da usvoji brojne kulturne i drutvene premise, norme i misaone navike, kao i da prihvati propisane, a da eliminie nepoeljne vidove ponaanja. kola je pouzdan i efikasan prenosnik sistema vrijednosti i pravila datog drutva. Osnovne drutvene vrijednosti, uvjerenja, stavovi i ideali ugraeni su u nastavni plan i program, reim kolskog ivota (razredna disciplina, pravila ponaanja, oblaenja, nain sjedjenja u uionici), kao i u propisano ponaanje nastavnika. Ciljeve socijalizacije propisuje kolski program, ali sam proces i stvarne domete socijalizacije odreuje nastavnik, koji je vaan u onoj mjeri u kojoj je postao uzor identifikacije za uenika. U koli, uenik uei i saraujui s drugima, osim znanja, stie i moralna uvjerenja, socijalne stavove, potrebe, radne navike i osobine linosti koje mu olakavaju integraciju u drutvo.

VrnjaciVrnjaci su neformalna grupa djece/mladih, slinog uzrasta, nivoa obrazovanja i sistema vrijednosti, u kojoj se lanovi intenzivno drue. Oni prvi put postaju inilac socijalizacije ve na uzrastu oko 5/6. godine. Vrnjaci igraju znaajnu ulogu u nainu oblaenja, ponaanja, kao i u formiranju stavova, vrijednosti, uzora i interesovanja. Oni postaju najznaajnija grupa u periodu adolescencije, kada adolescent nastoji stei nezavisnost od svoje porodice i, posebno, od autoriteta roditelja. Mladoj osobi, adolescentu, vie je stalo da ga prihvati grupa vrnjaka, nego roditelji, to esto u porodici stvara konflikte. Grupa vrnjaka posebno je

31

referentna grupa Pojedinac u grupi, lekcija 6, Vrste grupa i njihove karakteristike

vana za socijalizaciju uloge pola i za formiranje polnog/rodnog identiteta. Oni su tada bitna referentna grupa za formiranje grupnog i linog identiteta u cjelini (za samoocjenu i samopotovanje linosti). Da li e mladi ovjek biti stidljiv i nesiguran u sebe ili e, naprotiv, biti ponosan i siguran, u velikoj mjeri zavisi od statusa u grupi vrnjaka i njihovog (ne)prihvatanja. Zbog potrebe za afirmacijom u grupi vrnjaka, kao i za provjeravanjem svojih mogunosti i granica, isprobavajui razliite uloge, adolescenti esto pribjegavaju prestupnikom ponaanju i postaju lanovi asocijalnih grupa (narkomana, gangova, maloljetnikih bandi). Zato je socijalizacijom potrebno usmjeriti potrebe mladih za udruivanjem i samoafirmacijom na organizovanje socijalno poeljnih grupa (planinari, sportski timovi, amatersko pozorite, NVO).

Radno mjestoRadno mjesto predstavlja vaan agens u procesu sekundarne socijalizacije. Obavljanjem radnih zadataka u radnoj organiziciji (preduzee, ustanova) na odreenom radnom mjestu (nastavnik, elektriar, mesar, direktor), osoba stie nove socijalne vjetine (samodisciplina, saradnja, upravljanje, emocionalna samokontrola), vrijednosti i stavove (ui da potuje znanje, rad, nesebinost, trud, tue i svoje vrijeme). Uspjeno obavljanje posla i afirmacija u struci, doprinose uvrivanju grupnog (profesionalnog) identiteta linosti i njenom oseanju ponosa i line samoostvarenosti. Na formiranje pojedinca, pored navedenih agenasa, znaajan uticaj imaju religija i sredstva masovne komunikacije. Religija svojim etikim zabranama i normama ponaanja, mitolokim uenjima, kao i sakralnom umjetnou (arhitekturom, slikarstvom, knjievnou i muzikom) duboko proima duhovnu kulturu odreenog drutva i utie na njegove lanove, prije svega na vjernike, ali i na one koje nijesu vjernici. Sredstva masovne komunikacije, klasina (televizija, radio, novine), ali i nova sredstva komunikacije (internet, facebook) snano utiu na formiranje mladih ljudi.Psihologija, lekcija 20, Sredstva masovne komunikacije

Krajnji rezultat procesa socijalizacije je zrelo, drutveno i osobeno ljudsko bie koje je razvilo univerzalne ljudske sposobnosti (govor, miljenje, savjest itd.), a istovremeno, izgradilo je i jedinstvenu linost. Psiholozima je posebno zanimljiv sam psiholoki proces transformacije djeteta kao preteno nagonskog stvorenja u odraslog, kulturnog pojedinca. O tome koji psihiki mehanizmi i vidovi uenja stoje u osnovi socijalizacije u socijalnoj psihologiji, postoji vie gledita. O tome govori naredni tekst.

32

OBLICI SOCIJALNOG UENJA I NJIHOV ZNAAJ U PROCESU SOCIJALIZACIJEJedan od glavnih i ujedno najteih problema u istraivanju socijalizacije jeste utvrivanje naina (psiholokih procesa i mehanizama) na koji se drutvene norme i zabrane internalizuju, postaju unutranji, lini zahtjevi pojedinca. Za psihologe to je pitanje socijalnog uenja, koje je neto mnogo vie od kolskog i verbalnog uenja. Tokom socijalizacije, socijalnim uenjem osoba stie veoma raznolike saznajne sadraje i osobine: jezike i socijalne vjetine, drutvene norme, stavove, vrijednosti, potrebe, naine emocionalnog izraavanja i drutveno poeljne obrasce ponaanja. Za socijalizaciju su znaajni svi oblici uenja o kojima ste ve ranije uili, ali je najvanije uenje po modelu, pa emo o njemu najvie govoriti.

Psihologija, lekcija 6, Uenje

Uenje uslovljavanjemNeke reakcije i navike znaajne za ivot u drutvu, naroito u ranom djetinjstvu, nauili smo klasinim uslovljavanjem. Tako, recimo, zahvaljujui ovom uslovljavanju odmah, bez razmiljanja stanemo kada vidimo crveno svjetlo, pruamo ruku kada nam drugi prue ruku i ustajemo im ujemo prve zvuke himne. Posebno znaajan oblik klasinog uslovljavanja jeste emocionalno uslovaljavanje koje predstavlja spontano i brzo uenje emocionalnih reakcija, koje se lako generalizuju i sporo gase. Ako nas je, na primjer, kao dijete ujeo pas ili ako smo se teko povrijedili padom niz stepenice, onda e u odraslom dobu i sama pomisao na psa, pa i na sline ivotinje, ili pomisao na silazak niz visoke stepenice, jo dugo izazivati snanu reakciju straha. Jo vie reakcija i obrazaca ponaanja, tokom djetinjstva i odraslog doba, stekli smo po principu instrumentalnog uslovljavanja, ili potkrjepljenja. Instrumentalnim uenjem stiu se i neki sloeni obrasci ponaanja poput altruizma, nesebinosti ili agresivno i bezobzirno ponaanje (u zavisnosti od toga ta sredina potkrjepljuje). Na ovaj nain pojedinac tokom odrastanja, pod uticajem nagraivanja i kanjavanja, ui ta smije, a ta ne smije initi, ta je socijalno poeljno ponaanje, a ta nepoeljno. Nagrada moe biti pohvala, ljubav roditelja, neka privilegija, novac i slino, a kazna prijekor, ljutnja roditelja, uskraivanje priviligija (na primjer, izlazaka, deparca, igranja).

33

NAGRAIVATI ILI KANJAVATI? Savremena psiholoka istraivanja, uprkos tradicionalnom velianju uticaja kazne (batina iz raja izala), pokazuju da je u procesu socijalnog uenja djelotvornija nagrada nego kazna. Naime, kazna samo dovodi do uzdravanja od zabranjenog, nepoeljnog ponaanja (i to dok je prisutna osoba koja kanjava!), ali ne i do unu tranje promjene stava, uvjerenja i potreba koje vode tom ponaanju. Kanjavanje ukazuje samo na to kako ne treba, ali ne i kako se treba ponaati (ne afirmie al ternativno ponaanje). Kazna dovodi do osjeanja nezadovoljstva, straha, mrnje, ozlojeenosti, bijesa, osvetoljubivosti i drugih negativnih emocija, koje esto re zultiraju asocijalnim ponaanjem. Zbog toga, kada je god to mogue, bolje je nagraivati poeljno ponaanje, jer tako pojedinac koji se socijalizuje ui ta je ispravno, ta je alternativa nepoelj nom ponaanju, stie unutranje standarde, etike principe i samopotovanje. Nagrada je praena pozitivnim emocijama ponosa, sree, zadovoljstva, to obino vodi prosocijalnom ponaanju.

Uenje uvianjemU socijalizaciji moralnih naela, osnovnih ivotnih uvjerenja, crta karaktera, socijalnih stavova i potreba, veliku ulogu igra uenje uvianjem. Svoju ivotnu filozofiju, etiki sistem i stavove prema socijalnoj pravdi, slobodi ili nauci, pojedinac kao razumno bie, ne stie tokom socijalizacije iskljuivo na osnovu nagrade i kazne, ve prije upotrebom svojih viih kognitivnih funkcija (logikog miljenja, rasuivanja, analize). Mnoga vana uvjerenja i stavovi prema drugim ljudima steeni su naglo, uvianjem nekih sutinskih meulinih odnosa, razmiljanjem, na osnovu racionalnih argumenata, a ne postepeno putem slijepih pokuaja i pogreaka.

Uenje po modeluDijete od roditelja ili nastavnika ne usvaja samo ono to mu oni govore, ve mnogo vie ono to oni ine. Po Albertu Banduri, u procesu socijalizacije glavnu ulogu ima uenje ugledanjem na uzor (po modelu). Dijete koje odrasta ugleda se na ponaanje uzora, a to je osoba za koju je ono emocionalno vezano i koja mu imponuje izgledom, socijalnim statusom, i sl. Ovi uzori mogu biti realni (majka, otac, uitelj/uiteljica itd.), ali i zamiljeni (likovi iz literature, s filma, TV-a i sl.). Ugledanjem na uzor, dijete relativno brzo ui razliite oblike ponaanja, ali stie i stavove i vrijednosti. Ovim uenjem ono spontano stie nova ponaanja, bez nagraivanja, bez vjebanja i bez namjere da ui ono to gleda. U tradicionalnoj kulturi, uenje po modelu jedan je od glavnih naina socijalizacije.34

Uenje ugledanjem na uzor moe biti na principu imitacije ili identifikacije, to su razliiti procesi. Imitacija je voljan, namjeran in svjesnog podraavanja, oponaanja nekog konkretnog, spolja vidljivog naina ponaanja uzora (na primjer, nain hoda, gestovi, oblaenje), koji ne podrazumijeva trajnu unutranju promjenu osobe koja imitira. Identifikacija, meutim, jeste proces nesvjesnog i nevoljnog poistovjeivanja s uzorom, koje podrazumijeva unoenje u sebe njegovih osobina (vrijednosti, naela, uvjerenja i stavova), odnosno duboku i trajnu psihiku promjenu linosti osobe koja se poistoveuje.

identifikacijanesvjesno poistovjeenje sa uzorom

NEVOLJNA IDENTIFIKACIJA S AGRESOROM Lako je razumijeti da se ovjek identifikuje s uzorima koje potuje i cijeni, ali kako je mogue objasniti identifikaciju s onima koji ugroavaju nau slobodu i linost. Kao primer identifikacije s agresorom ana Frojd navodi sluaj uenika koji je, uvijek kada bi ga strogi uitelj prozivao da govori, pravio iste pokrete i grimase kao i uitelj, to je izazivalo gromoglasan smijeh u razredu. Uitelja je to ljutilo, ali se pokazalo, meutim, da uenik nije svjesno i namjerno, imitaci jom karikirao uiteljevo ponaanje, ve se radilo o jednom nevoljnom, sponta nom i nesvjesnom procesu identifikacije radi odbrane. oponaanjem napadaa, preuzimanjem njegovih atributa ili njegove agresije, dijete se od nekoga kome se prijeti pretvara u onoga koji prijeti, tumai ana Frojd (Ja i mehanizmi odbrane, akademska knjiga, Novi Sad 2010, str. 103104).

U savremenom drutvu djeca i adolescenti esto biraju kao uzore junake iz filma, stripa ili romana (Robin Hud, Supermen, Dems Bond). Kada je rije o stvarnim i fiktivnim agresivnim uzorima, rezultati ranije opisanog Bandurinog eksperimenta s vie grupa, pokazali su da se agresivno ponaanje nesumnjivo ui ugledanjem na uzor. Naime, djeca koja su gledala agresivne modele ispoljila su dva puta vie agresije od djece koja su posmatrala neagresivni model ili su bila u kontrolnoj grupi. Nasilni modeli sa filma i TV-a, dakle, prenose agresiju na gledaoce jednako djelotvorno kao i stvarni modeli (naroito ako za svoje ponaanje nijesu kanjeni). Zatim, agresivni modeli odreuju i oblik u kojem e se agresija ispoljiti (djeca imitiraju konkretne agresivne postupke).

Pojedinac u grupi, lekcija1, prilog: Uenje agresije po modelu

35

KAKO BIRAMO UZORE (MODELE)? Savremeni autori (na primjer, rot, N. ivi, i., pa i sam Bandura je to nagovjeta vao) smatraju da je uenje po modelu oblik uenja koji je mnogo blii uvianju (inteligentnom uenju) nego uslovljavanju. prema ovim tumaenjima pojedi nac aktivno procjenjuje i bira da li e usvojiti ili ne odreeno model ponaanje. ivi i. (2001, u knjizi Aktivno uenje, str. 40) navodi uslove koji poveavaju vjero vatnou, ali ne garantuju usvajanje odreenog modela ponaanja. USLOVI KOJI POVEAVAJU VJEROVATNOU USVAJANJA ODREENOG MODELA PONAANJAUESTALOST MODEL PONAANJA KULTURNA UKORJENJENOST MODEL PONAANJA SOCIJALNA PODRKA MODEL PONAANJA PROCJENA KORIST OD USVAJANJA ODREENOG MODEL PONAANJA

Prije e biti usvojeno model ponaanje koje je esto prisutan, nego onaj koji se rijetko ili sporadino javlja. Modeli koji su u skladu sa cjelinom kulture u kojoj se javljaju prije e biti usvojeni nego oni koji tre (koji su nuobiajeni u datoj kulturi). Prije e biti usvojeno ponaanje modela koje je nagraeno, nego ono koje je kanjeno u sredini. Procjena onoga koji ui po modelu da e imati neku dobit (na gradu, socijalno prihvatanje, ugled i sl.) od usvojenog model ponaanje poveava vjerovatnou uenja. Prije e se usvojiti model ponaanje onoga ko je moan, ugle marginalna linost.

SOCIJALNI UGLED (MO) ONOGA KOJI dan i znaajan u odreenoj sredini, nego onoga ko je socijalno EMITUJE MODEL PONAANJE RAZUMLJIVOST MODEL PONAANJA BLISKOST MODEL PONAANJA ONOME KO GA USVAJA

Ako neko ne razumije smisao odreenog obrasca ponaanja teko moe doi do uenja po modelu. Vjerovatnou usvajanja model ponaanja naroito uveava generacijska bliskost, a vani su i polna i statusna bliskost.

iako ovjek racionalno procjenjuje i bira da li e usvojiti odreeni model po naanja, ipak se postavlja pitanje koliko je njegov izbor zapravo slobodan. Zato je, na primjer, veina mladih danas za svoje uzore izabrala nekog sportistu ili muziara, a ne pisca ili umjetnika. da bi odgovorio/odgovorila na ovo pitanje, paljivo analiziraj prethodno navedene uslove, i razmisli o tome: zato mnogi pjevai ne biraju sredstva samo da bi se to ee pojavljivali na televiziji; Zato se estradne zvijezde obino slikaju u skupim kolima, ili na nekim posebnim mjestima; zato se veina estradnih zvijezda odjeva na nain koji je blii mladi ma nego njihovim godinama?

36

ULOGE I SOCIJALIZACIJAOd roenja pa do kraja ivota, svako od nas zauzima neki poloaj i ima odreenu ulogu u drutvu. Ali to nije sve, tokom ivota nai poloaji se mijenjaju, a esto u isto vrijeme imamo i vie razliitih uloga. Prvo si, na primjer, sin ili kerka, zatim uenik/uenica i moda predsjednik/predsjednica odjeljenske zajednice, kasnije si majka/otac, supruga/suprug, radnica/radnik itd. Uenjem po modelu, identifikacijom, imitacijom i, posebno, igranjem uloga u procesu socijalizacije, osoba ui socijalne uloge koje u razliitim socijalnim situacijama treba da igra, na primjer: majku, enu, sestru, direktorku u koli i lana savjeta lokalnih novina. Koju ulogu e neko da igra zavisi od njegovog poloaja u drutvu. Socijalni poloaj je mjesto koje odreeni pojedinac zauzima u strukturi datog drutva. To mjesto podrazumijeva sistem obaveza, dunosti, prava i osoben nain ponaanja, koji se naziva uloga. Socijalna uloga oznaava sveukupnost karakteristinog naina ponaanja i osobina (emocije, stavovi, potrebe, vrijednosti) koje drutvo zahtijeva i oekuje od osobe koja zauzima odreeni drutveni poloaj. Socijalna uloga (na primjer, nastavnika, policajca ili premijera), ne oznaava uvijek toliko stvarno, koliko propisano, normativno ponaanje. I za drutvo i za pojedinca vano je da svako dobro zna i prihvata svoju ulogu, jer time se obezbjeuje skladno funkcionisanje drutva, a i pojedincu je lake da se snae i da zna ta se oekuje, ta treba da radi na odreenom mjestu, u odreenoj situaciji u grupi i drutvu. Naime, u svakom drutvu pisani ili nepisani drutveni scenario propisuje, ba kao u pozorinom komadu, kakvu ulogu (rolu) igra prodavac, a kakvu kupac, kako treba da se ponaa ljekar, a kako bolesnik, kako se ophodi i ta sve treba da ini otac, a ta sin, kakva je uloga mua, a kakva ene. Uloge nastavnika i uenika, prodavca i kupca, ljekara i bolesnika, efa i slubenika su reciprone uloge, tj. one su uzajamno vrsto povezane, meusobno uslovljene i dopunjavaju se. Kada se ui svoja uloga, na primjer, ljekara, mora se nauiti i reciprona, uloga pacijenta, kako bi se tano i skladno odigrala sopstvena uloga. Svoju ulogu, recimo, budue majke, djevojica ui ugledanjem na svoju majku kao na uzor. Ona paljivo posmatra i spontano ui kako se beba dri, kako se hrani, oblai, kupa i sl. Svoje budue odrasle uloge (oca, majke, uenika) djeca ue i igranjem uloga. A to znai da dijete kroz igru s drugom djecom, namjerno imitirajui eljeno ponaanje uvjebava karakteristino ponaanje za, recimo, ulogu oca (ide na posao, ita novine, grdi djecu) ili aka (ide u kolu, pie na tabli).

Psihologija, lekcija 21, prilog: ta su poloaji i uloge?

socijalna ulogaoekivano ponaanja na odreenom poloaju

37

TA OLAKAVA, A TA OTEAVA UENJE ULOGE? Sikord i Bekmen (navodi rot, N. 1983) smatraju da postoji nekoliko faktora koji olakavaju ili oteavaju ovaj oblik uenja. FAKTORI KOJI OLAKAVAJU ILI OTEAVAJU UENJE ULOGEJASNOA OEKIVANOG PONAANJA SAGLASNOST O OEKIVANOM PONAANJU PRIHVAENOST STATUSA OSOBE USKLAENOST SA RECIPRONOM ULOGOM PERVARZIVNOST (DOSLJEDNOST / PROIRENOST) ULOGE MOTIVISANOST ONOGA KOJI UI

Tamo gdje je jasno odreeno kakvo se ponaanje oekuje od pojedinca koji zauzima odreeni poloaj uloga se lake ui. Tamo gdje postoji saglasnost o tome kakvo se ponaanje oekuje od pojedinca koji zauzima odreeni poloaj uloga se lake ui. Lake e se nuiti odreeno ponaanje vezano uz odreeni po loaj u sluaju kada se svi slau (okolina) da neka osoba zaista zauzima odreeni poloaj i da ima pravo na taj poloaj. Na primjer, tee e se usvojiti ponaanje koje proizilazi iz shva tanja da je ena ravnopravna, ako se u isto vrijeme smatra da mukarac treba da bude dominantan. Pervarzivna je ona uloga iz koje prizilazi proireno oekivano ponaanje. Na primjer, od nastavnika se oekuje da se ponaa kao nastavnik u svim situacijama, kada je u koli, ali i kada nije u koli. Ponaanje uz takve uloge se sporije ui, ali i due opstaje. Bre se ui uloga koju pojedinac prihvata i eli, nego uloga koja se ne eli, ne prihvata.

paljivo analiziraj navedene faktore, koji ti, na primjer, mogu pomoi da razu mije zato se, i pored deklarativne spremnosti drutva, sporo i teko mijenja poloaj ene (ali i drugi poloaji i uloge, na primjer, poloaj djeteta).

U savremenom drutvu posebno je vano socijalno uenje uloge pola, zbog predrasuda i diskriminacije prema enama. Polna ili rodna uloga je niz oekivanih stavova, vrijednosti i obrazaca ponaanja koji su u odreenom drutvu vezani za ene/mukarce. U naoj kulturi, recimo, od mukaraca se oekuje da budu borbeni, zainteresovani za sport, tehniku i sl., a od ena da budu osjetljive, njene i priljive. Mnoge osobine linosti, interesovanja i potrebe koje se u naoj kulturi esto smatraju prirodnim za ene (na primjer, saosjeajne, plaljive, poslune, zainteresovane za kuu, djecu, modu), zapravo su rezultat socijalizacije, nauene rodne uloge, a ne njene bioloke prirode. Uostalom, to se dobro vidi i po tome kako se mijenjaju ensko-muki odnosi iz generacije u generaciju. Danas, u savremenom drutvu, gdje je ena zaposlena i drutveno aktivna, sasvim su drugaija naa oekivanja od ene nego to su to bila naih oeva, a jo drastinije razliita od oekivanja naih edova. Ovaj primjer jasno pokazuje da se uloge koje drutvo propisuje vremenom mijenjaju, onako kako se i drutvo i drutvene norme mijenjaju.

38

ta si nauio/nauilaTA JE SOCIJALIZACIJA Pojam socijalizacije oznaava proces formiranja ljudske jedinke, kada se bioloki nezrela jedinka pod uticajem drutvene sredine preobraava u linost odraslog, kompetentnog pripadnika drutvene zajednice. Ali, socijalizacijom jedinka ne samo da stie osobine tipine za svoju kulturu, nego stie i svoje line, individualne karakteristike, navike, tenje i svoj identitet. Kada se psiholog bavi problemom socijalizacije, njega/nju prije svega interesuje uloga socijalizacije u formiranju linosti pojedinca. TA SU IZVORI SOCIJALIZACIJE Izvori socijalizacije su kultura i drutvo, poto oni odreuju ciljeve, sadraj i sredstva socijalizacije. Oni propisuju norme, standarde, vrijednosti i vjerovanja koje e dijete usvajati tokom odrastanja. Za odravanje kontinuiteta kulture i drutva, za njihovo prenoenje kroz vrijeme s generacije na generaciju, socijalizacija predstavlja glavno sredstvo. KO SU AGENSI SOCIJALIZACIJE Agensi (porodica, vrti, kola, vrnjaci, religija, drutvene organizacije i sredstva masovne komunikacije) jesu drutveni inioci koji predstavljaju zastupnike drutva i kulture, koji neposredno utiu na proces socijalizacije. Oni su, za razliku od izvora socijalizacije, samo prenosioci socijalizacije, koji su i sami odreeni i kontrolisani izvorima socijalizacije. Oni vre prenos kulturnih normi i obrazaca ponaanja na dijete i zato se zovu vrioci ili prenosnici socijalizacije. KOJI SU OSNOVNI OBLICI SOCIJALNOG UENJA I KAKO SE ODVIJA SOCIJALIZACIJA Jedan od glavnih i ujedno najteih problema u istraivanju socijalizacije jeste utvrivanje naina (psiholokih procesa i mehanizama) na koji se drutvene norme i zabrane internalizuju, postaju unutranji, lini zahtjevi pojedinca. Za psihologe to je pitanje socijalnog uenja, koje je neto mnogo vie od kolskog i verbalnog uenja. Tokom socijalizacije osoba socijalnim uenjem stie veoma raznolike saznajne sadraje i osobine: jezike i socijalne vjetine, drutvene norme, stavove, vrijednosti, potrebe, naine emocionalnog izraavanja i drutveno poeljne obrasce ponaanja. Za socijalizaciju su znaajni svi oblici uenja: klasino i instrumentalno uslovljavanjem, uenje uvianjem, uenje po modelu.

39

KAKO ULOGE ODREUJU PONAANJE POJEDINCA Koju e ulogu neko da igra zavisi od njegovog poloaja u drutvu. Socijalni poloaj je mjesto koje odreeni pojedinac zauzima u strukturi datog drutva. To mjesto podrazumijeva sistem obaveza, dunosti, prava i osoben nain ponaanja, koji se naziva uloga. Socijalna uloga oznaava sveukupnost karakteristinog naina ponaanja i osobina (emocije, stavovi, potrebe, vrijednosti) koje drutvo zahtijeva i oekuje od osobe koja zauzima odreeni drutveni poloaj.

PITANJA ZA PONAVLJANJE I UTVRIVANJE GRADIVAta je socijalizacija? Navedi ta sve ovjek stie u procesu socijalizacije. U emu je razlika izmeu izvora i agenasa socijalizacije? Navedi osnovne oblike uenja putem koih se odvija socijalizacija. ta se podrazumijeva pod pojmom socijalni poloaj, a ta pod pojmom socijalna uloga?

UPOTREBA ZNANJA I RAZVOJ KRITIKOG MILJENJAObjasni, zato socijalizacija nije isto to i konformiranje! Objasni, ta je eksplicitna, a ta implicitna kultura! Navedi argumente u prilog tezi da je pojedinac neto vie od proste kopije svoje kulture. Objasni zato su vrnjaci u odreenom periodu jedan od najvanijih agenasa socijalizacije? Kada bi bio urednik/urednica TV programa ta bi radio/radila da bi doprinio/doprinijela smanjenju agresije meu mladim gledaocima? Objasni, koje socijalne uloge ti igra i kako si ih nauio/nauila u ivotu.

40

3. EFEKTI SOCIJALIZACIJELjudi svijet opaaju i doivljavaju razliito. Neke sadraje lake opaamo uimo i pamtimo, a neke tee? Ponekad, ljudi nekritiki prihvataju miljenje veine ili se pokoravaju autoritetu? Zato se ljudi nekada ponaaju socijalno, a nekad antisocijalno? Zapita li se nekada zato. U ovoj lekciji otkrie moan uticaj razliitih socijalnih inilaca na saznajne (kognitivne) procese kao to su opaanje, uenje i pamenje, zatim posebno na miljenje i prosuivanje (to vodi konformizmu i pokoravanju), kao i na dinamike procese (motive, potrebe) i na razliite vidove prosocijalnog i antisocijalnog ponaanja ljudi (na primjer, altruizam i agresivnost).

SAZNAE:

kakav je efekat socijalizacije na kognitivne procese kako socijalni faktori utiu na nae miljenje i suenje kakav je uticaj socijalizacije na nae motive i ponaanje

UTICAJ SOCIJALNIH FAKTORA NA OPAANJE, UENJE I PAMENJENai saznajni procesi, kao to su: opaanje, uenje i pamenje nijesu nezavisni od procesa socijalizacije i socijalnih faktora. Naprotiv, upravo socijalni faktori odreuju ta emo lake, a ta tee opaziti u svojoj sredini. Takoe, oni odreuju ta emo bre uiti, i ega emo se nakon odreenog vremena bolje sjeati.socijalni faktorikultura, drutvo, pripadnost odreenoj socijalnoj grupi, nae vrijednosti, uvjerenja, stavovi itd.

Uticaj socijalnih faktora na opaanjeMada je logino pretpostaviti da spoljanji svijet opaamo onakvim kakav on jeste objektivno, nije tako. Takoe, logino je oekivati da e dvije osobe istu stvar opaziti identino, ali ni to ne mora biti tano. Opaanje je sloen proces koji zavisi od objektivno datih drai, ali i od mnogih drugih inilaca, meu kojima su posebno vani socijalni inioci. Meu socijalnim iniocima presudna je uloga jezika. Nain na koji jezik utie na nae opaanje slikovito je opisao Lipman (Lippman, W. 1961). Prema Lipmanu, stvari u spoljanjem svijetu mi najprije definiemo, pa ih onda vidimo, to je suprotno od oekivanja da prvo neto vidimo pa ga definiemo (imenujemo). Od obilja raznovrsnih drai iz spoljanjeg svijeta, mi opaamo samo ono to je naa kultura za nas definisala (odredila), a i to to opazimo vidimo na nain karakteristian za nau kulturu. Postoje brojni antropoloki i psiholoki dokazi za ove tvrdnje. Prvo emo razmotriti antropoloke. Teorijski je mogue razlikovati ak 7,5 miliona boja (prema nekim autorima, otprilike toliko boja postoji u prirodi, ukljuujui i njihove nijanse). Prosjean savremeni ovjek koristi termine i razlikuje samo mali dio od mogueg spektra boja (obino koristimo termine za sedam osnovnih boja, i za nekoliko njihovih nijansi). Slikari ili ljudi koji se profesionalno bave bojom, razlikuju vei broj nijansi od prosjenog ovjeka. S druge strane, u nekim kulturama broj naziva za boje daleko je manji. Na primjer, pripadnici afrikog plemena Aanti (prema N. Rot, 1983) razlikuju samo tri boje: crvenu, crnu i bijelu. Oni terminom crveno oznaavaju i ono to mi nazivamo ruiasto, uto ili narandasto. Na osnovu ovih i slinih antropolokih nalaza opravdano je zakljuiti da je opaanje i razlikovanje boja zavisno od jezika (od leksikog fonda za boje kojim se pripadnik odreene kulture slui). Dakle, od postojanja ili

Psihologija, lekcija 5, opaanje i panja

42

nepostojanja termina za neku boju u odreenoj kulturi zavisi da li e pripadnik te kulture obratiti panju na neku boju, i da li e je uopte opaziti kao posebnu boju.RAZLIITO OPAANJE VREMENA poznato je da su vrijeme i pojmovi kojima se ono odreuje iskljuivo kulturni pro dukti. Na primjer, sedmica (skup od sedam dana) iskljuivo je proizvod ovjeko vog uma: est dana radi, i svruj svoje poslove. A sedmi dan je odmor Gospodu Bogu tvojemu (Biblija). i sve vee jedinice za mjernje vremena: desetljee, vijek, mileni jum proizvod su ljudskog uma, a ne uzor prirode. Savremeni ovjek ima mnotvo vremenskih oznaka i termina kojima odreuje vrijeme i to posebno za prolost, sadanjost i budunost. da vrijeme nije uvijek opaano na isti nain, svjedoi inje nica da su tek u starom rimu uvedene preciznije odrednice dana: rano jutro, prije podne, poslijepodne i vee. i danas se u nekim izolovanim zajednicama, kao na primjer seoskim, koriste te odrednice za vrijeme. U gradu ve nije tako. Savremeni gradski ovjek ukoliko eli da ivi u skladu s drugim ljudima mora znatno preciznije da opaa, oznaava i mjeri svoje vrijeme. Tradicionalne odrenice za vrijeme nijesu mu dovoljne.

Na osnovu brojnih antropolokih istraivanja dolo se do zakljuka da, ukoliko je jezik vie diferenciran u pogledu neke pojave i nae opaanje te pojave je preciznije. Prema Sapir-Vorfovoj hipotezi, naa slika svijeta, nae opaanje odreenih pojava stvarnosti posredovano je jezikom (leksikom, gramatikom), a jezik je, opet, odreen nainom ivota u nekom drutvu. Tako, recimo, u poljoprivrednom drutvu postoji leksiki bogat i diferenciran jezik koji se odnosi na povre i itarice, a kod Eskima mnotvo rijei za snijeg (mokri, sitni, rastresiti, zrnasti itd.), ba kao to kod Arapa ima vie od 20 rijei za kamilu, za koju mi imamo tek jednu. Osoba iji jezik ima vie desetina rijei za nijanse boja, nesumnjivo i opaa vie razliitih nijansi, nego ona koja ima samo tri rijei za boje. Pored antropolokih, i psiholoka zapaanja idu u prilog tezi o uticaju socijalnih faktora na opaanje. Iz iskustva je svima poznato da osoba koja je zaljubljena predmet svoje ljubavi vidi ljepim, pametnijim i duhovitijim nego to objektivno jeste. Za majku njeno dijete je najljepe. Primjeeno je da mala djeca, poetnici u koli, svog uitelja vide veim i doivljavaju pametnijim, nego to objektivno jeste. Ova, i brojna druga zapaanja imaju svoju potvrdu i u eksperimentalnim dokazima.

SapirVorfovova hipoteza Psihologija, lekcija 8, prilog: Kako jezik utie na nae vienje svijeta

43

tabuirane rijeirijei ije se izgovaranje izbjegava u drutvu jer se smatraju nepristojnim

Od eksperimentalnih dokaza posebno su vani oni u vezi s pojavama perceptivne odbrane i perceptivne aktualizacije. Mek Ginis (1949) prvi je ukazao na tendenciju oteanog opaaja neprijatnih drai (u eksperimentalnoj situaciji ispitaniku je trebalo puno vie vremena da prepozna nepoznate i tabuirane rijei, nego poznate i neutralne). Ova pojava podizanja praga opaanja za tabuirane rijei naziva se perceptivnom odbranom. Pored povienog praga opaanja neprijatnih drai prerceptivna odbrana podrazumijeva i injenice da se tabuirane rijei ee iskrivljeno ili netano opaaju u odnosu na neutralne, te da i kada nijesu prepoznate (kada ispitanik izjavljuje da ih nije prepoznao) one izazivaju neprijatna osjeanja. Suprotna perceptivnoj odbrani jeste perceptivna aktualizacija ili opaajno naglaavanje. To je pojava da se odreene drai koje se smatraju drutveno poeljim ili vrijednim, pogreno percipiraju, naglaavanjem. Na primjer, djeca iz siromanih porodica opaaju kovani novac veim po obimu, nego to objektivno jeste. Precjenjivanje veliine novca bilo je tim vee to su kovanice koje su procjenjivane bile vrednije (vidi prilog: Koliko je veliki cent?).PERCEPTIVNO NAGLAAVANJE KOLIKO JE VELIKI CENT? Eksperiment Brunera i gudmana s opaanjem novia predstavlja ubjedljivu de monstraciju uticaja stava na perceptivni sud o veliini predmeta. Naime, oni su ispitali dvije grupe djece istog uzrasta (10 godina), a razliite samo po socijalnom statusu (djeca siromanih i bogatih roditelja). rezultati istraivanja su pokazali da isti, okrugli, kovani novi (na primjer, 50 centi) siromana djeca precjenjuju u pogledu veliine, tj. vide ga kao vei u odnosu na grupu djece iz bogatih porodica! (vie o ovome proitati u N. rot, Osnovi socijalne psihologije, 2010)

Svi navedeni dokazi nesumnjivo potvruju prethodno pomenutu Lipmanovu tezu prema kojoj socijalni faktori znaajno odreuju ta emo u spoljanjem svijetu prije, a ta tee opaziti, te da i to to opazimo, opaamo u skladu s onim to smo ranije nauili u naoj socijalnoj sredini.

44

Uticaj socijalnih faktora na uenje i pamenjeSocijalni inioci utiu i na nae uenje i pamenje. ta emo nauiti, spontano ili namjerno, u velikoj mjeri zavisi i od naih drutvenih i kulturnih standarda, kao i od naeg sistema vrijednosti i interesovanja koji slue kao neka vrsta filtera u selekciji sadraja koji uimo. Da je tako, pokazuje jednostavan primjer: kada se u nepoznatom gradu nau, recimo, arhitekta, bankar i tinejder, svaki od njih e nauiti neto razliito o tom gradu. Arhitekta e upoznati istaknute graevine i umjetnost tog grada, bankar e saznati broj stanovnika i njihov ekonomski status, a tinejder e se informisati gdje se nalaze diskoteke i kafii. Svako prije opaa i ui ono to je u skladu s njegovim interesovanjima, sistemom vrijednosti i socijalnim poloajem u drutvu. Slino je i sa sjeanjem. Reprodukovanje zapamenog razlikuje se od mehanike reprodukcije kamerom snimljenog materijala, upravo zbog uticaja razliitih psiholokih i socijalnih inilaca. Psiholog Bartlet pokazao je da pamenje nije vjerno kopiranje prvobitnih utisaka, ve da se zapameni sadraji tokom zadravanja kvalitativno mijenjaju (neki se detalji gube, neki transformiu, a pojavljuju se ak i novi sadraji).KAKO SE TRANSFORMIE ZAPAMENO? Bartlet (1932) je organizovao eksperiment u kojem je od ispitanika (Engleza) zahtijevao da proitaju neku afriku priu. Nakon 15 minuta, a zatim u razliitim vremenskim intervalima traio je od ispitanika da ponove priu. Na osnovu ovog i slinih eksperimenata Bartlet je zakljuio da u procesu retencije (zadravanja) dolazi do tri vrste transformacija uenog materijala. prije svega, dolazi do uproavanja i znatnog skraivanja materijala (po pravilu, gubi se ono to je nepoznato i strano prije nego ono to je poznato i blisko pri padniku odreene kulture). od preostalog, zapamenog materijala, u sljedeoj fazi, konstruie se nova smislena cjelina (praznine se popunjavaju, nepoznato se zamjenjuje poznatim, tako da zapameni sadraj konano dobije oblik prihva tljiv za ispitanika i njegovu drutvenu sredinu). ovaj mehanizam Bartlet je nazvao racionalizacijom. Trea vrsta transformacije odnosi se na naglaavanje pojedinih djelova sadraja (ta vrsta naglaenosti nije bila prisutna u originalnoj prii), i to po pravilu onih djelova koji su s aspekta drutvene sredine ispitanika (Engleza) procijenjeni kao vani. Sve tri vrste transformacija, smatra Bartlet (vidi opirnije: N. rot, Osnovi socijalne psihologije, 1983), u funkciji su usklaivanja zapamenog sadraja shvatanjima i konvencijama socijalne grupe kojoj ispitanik pripada.

Psihologija, lekcija 6, Uenje, i lekcija 7. pamenje i zaboravljanje

45

Psihologija, lekcija 7, prilog: Koliko je svjedoenje pouzdano?

Ove injenice o prirodi pamenja (da je pamenje prije rekonstrukcija, nego reprodukcija originalnog iskustva) posebno su korisne za psihologiju svjedoenja. Na sudu se od svjedoka trai da daju iskaz o dogaaju iji su svjedoci u prolosti bili. Poto je sjeanje rekonstrukcija, razumljivo je da svjedoenja esto nijesu vjerodostojna, bez obzira na subjektivnu uvjerenost svjedoka da govore istinu. Ako je, recimo, prilikom izvrenja nekog krivinog dela (provala, tua, ubistvo) u grupi bilo Afroamerikanaca, Portorikanaca ili Roma, moe se desiti da svjedoci, bez stvarnog osnova, zahvaljujui lanom sjeanju, ali i svojim predrasudama, neosnovano optue pripadnike ovih marginalnih grupa (o predrasudama i njihovom uticaju na nae opaanje i ponaanje vie e saznati u narednoj lekciji).

UTICAJ SOCIJALNIH FAKTORA NA MILJENJE I SUENJE POJEDINCAMiljenje i suenje, po svojoj prirodi trebalo bi da su nezavisni, nepristrasni, zasnovani na razumu i kritikom preispitivanju injenica. Meutim, slino kao opaanje, tako i miljenje i suenje mogu biti u veoj ili manjoj mjeri pod uticajem razliitih socijalnih faktora. Meu socijalnim faktorima koji utiu na mijenjanje naeg miljenja i naih sudova posebno su znaajni: drugi ljudi, grupe kojima pojedinac pripada, razne vrste autoriteta ili, naprosto, miljenje veine. Iz iroke grupe socio-psiholokih problema koji se bave pojavom direktnog ili indirektnog uticaja socijalnih faktora na miljenje i sudove pojedinca, bie izloeni oni u vezi sa: sugestijim, konformizmom i pokoravanjem autoritetu (poslunou).

Psihologija, lekcija 8, Miljenje

SugestijaSugestija je postupak namjernog skrivenog ili otvorenog navoenja (bez upotrebe sile) drugog ovjeka ili grupe ljudi da nekritiki prihvati tue ideje, uvjerenja, stavove ili odreene obrasce ponaanja. Ovaj postupak ubjeivanja manifestuje se u vidu prijedloga, savjeta ili nagovora (dakle, bez naredbe ili otvorene prisile). Sugestija se nekada esto koristila u psihoterapiji, a danas se iroko upotrebljava u ekonomskoj, vojnoj i politikoj propagandi.

46

TEHNIKE NAVOENJA Neki ljudi su manje, a neki vie skloni sugestiji (sugestibilni). Meutim, postoje i odreene tehnike za koja se smatra da doprinose spremnosti pojedinca da prihvati zahtjev drugog pojedinca bez korienja bilo kakve otvorene sile, samo na osnovu navoenja.UMANJIVANJE samopotovanje (npr. da ispadnu smijeni). U takvoj situaciji stvara se vea podlonost SAMOPOTOVANJA

sugestijaproces/postupak kojim neko direktno bez naredbe ili prinude navodi drugog da prih vati odreeno ponaanje, miljenje i sl.

Ostvaruje se na nain da se ljudi dovode u situaciju da kau ili urade neto to im umanjuje

sugestiji i prihvatanju zahtjeva kako bi se povratio ugled (samopotovanje). Osoba koja osjea krivicu, koja je uhvaena da radi neto loe (zabranjeno) sklonija OSJEAJ KRIVICE je da poslua kasniji zahtjev koji joj se upuuje. Osjeanje krivice moe se umanjiti izvravanjem dobrog djela. Ljudi kojima je predhodno uinjena neka usluga bie skloniji da prihvate zahtjev VRAANJE USLUGE davaoca usluge (osjeaju se dunim da vrate uslugu). Od osobe se prvo zatrai mala usluga, a zatim slijedi mnogo vei zahtjev. Ljudi su skloni TEHNIKA da uine uslugu i ne opiru se malom zahtjevu, a kad su ve prihvatili mali zahtjev trude NOGA U VRATA se da odre konzistentnu sliku o sebi (da ne pokvare utisak koji su ve ostavili).TEHNIKA VRATIMA U LICE

Od osobe se trai prvo neumjeren, veliki zahtjev (za koji se oekuje da ga osoba nee prihvatiti). Nakon nekog vremena slijedi umjereniji zahtjev (onaj koji se ustvari eli da ga osoba prihvati). Osoba prihvata drugi zahtjev, jer rezonuje kako je osoba naspram nje spremna na kompromis, pa je umanjila svoj zahtjev.

Tehnike koje navode na pristajanje uz tue zahtjeve meu glavnim mehaniz mima su pojava prevare u svakodnevnom iivotu, ali i reklamiranja proizvoda itd.

KonformizamSvako drutvo od svojih lanova oekuje odreen stepen konformizma i konformiranja. Roditelji, kola itd., zahtijevaju odreene vidove ponaanja i trae da prihvatimo odreene drutvene norme. Konformizam u ovom smislu znai drutveno prilagoavanje (prihvatanje drutvenih vrijednosti i normi ponaanja). O ovoj vrsti konformizma bie vie rijei u okviru poglavlja Psihologija grupa. Na ovom mjestu o konformizmu govorimo kao o posebnom vidu socijalnog pritiska na miljenje i ponaanje pojedinca. U odnosu na prethodni vid socijalnog uticaja (sugestiju) konformizam se razlikuje u sljedeem. U oba sluaja rezultat je iznuena promjena ponaanja, miljenja, stava pojedinca pod socijalnim pritiskom. Za razliku od sugestije, pojedinac ovdje poputa pritisku grupe (veine), a ne zahtjevu nekog odreenog pojedinca. Ukratko, konformizam je nekritiko slaganje s prosuivanjem i ponaanjem veine. Preciznije reeno, to je pojava promjene miljenja, stava, a esto i s njim povezanog ponaanja pojedinca u pravcu

47

saobraavanja s grupnim normama, pod grupnim pritiskom, a ne na osnovu argumenata ili iz vlastitog ubjeenja. Socijalni (grupni) pritisak odvija se u vidu otvorenog oekivanja grupe da se pojedinac sloi s miljenjem veine i da se prikloni grupnoj normi.Psihologija, lekcija 21, prilog: aov eksperiment procjenjivanje pod pritiskom

Najbolja ilustracija za reeno je vama poznati Aov eksperiment (vidi: Aov eksperiment procjenjivanje pod pritiskom, u udbeniku Psihologija, lekcija 21), kojim je dokazano da su pojedini ljudi skloni pod uticajem veine (pod socijalnim pritiskom) promijeniti ak i svoje opaajne sudove (da promijene svoj sud, kako se ne bi razlikovali od miljenja veine). Ono to je vaan zakljuak ovog eksperimenta jeste injenica da pod pritiskom grupe nije dolo do promjene u percepciji (najvei broj subjekta intimno je i dalje znao koji je odgovor ispravan), promjena se odnosila na sam odgovor koji subjekt iznosi u javnost, pred grupu (subjekti su racionalno, iz pragmatinih razloga mijenjali svoje odgovore kako se ne bi razlikovali od veine; da ne bi ispali smijeni, neobini i sl.). Treba, dakle, razlikovati javni, spoljanji konformizam (kada osoba iz pragmatinih razloga mijenja svoje ponaanje, priklanjajui se veini, a, zapravo, i dalje ostaje pri svom miljenju) i pravi, unutranji konformizam (kada osoba zbilja mijenja i vlastita intimna uvjerenja, vrijednosti i stavove). U eksperimentu koji je organizovao poznati naunik erif (Sherif, 1936) dokazana je spremost ljudi da prihvate sud veine kao svoj, u sitaciji kada se nau u novoj, za njih nepoznatoj i nejasnoj situaciji. Pri tome, stepen uvjerenosti u sud veine bio je tim vei to je situacija bila nejasnija, i to je subjekt imao manje ranijeg iskustva s takvom ili slinim situacijama. Na osnovu ovih i drugih eksperimenata dolo se do zakljuka da postoje dva osnovna razloga konformiranja. Jedan je strah od odbacivanja, kritike ili prezira grupe (to je bio dominantno sluaj s ispitanicima u Aovom eksperimentu), a drugi je oslanjanje na miljenje grupe u situaciji kada nijesmo sigurni u svoje, jer nijesmo dovoljno informisani (to je bio sluaj s ispitanicima u erifovom eksperimentu). Postoji i trei razlog konformiranja, tzv. udvaraki konformizam. (Vidi prilog u nastavku)

48

TRI VRSTE KONFORMIZMA Vilis (Willis, 1963) razlikuje tri osnovna tipa konformizma: normativni, informativni i udvaraski konformizam. Podrazumijeva postojanje grupnih normi i neposredan pritisak grupe u smislu nagraivanja nekih i kanjavanja drugih oblika ponaanja. Jo je From tumaio konformizam kao vid bjekstva od slobode. Prihvatajui uvjerenja, norme i nain ponaanja svoje grupe, pojedinac se spasava od odgovornosti za donoenje vlas titih odluka, kao i od usamljenosti i prezira koju donosi razliitost od veine. Javlja se u dva osnovna oblika (spoljanji i unutranji konformizam). U prvom sluaju osoba deklarativno (javno) prihvata, a intimno odbacuje norme grupe. U drugom sluaju osoba i javno i intimno pristaje uz grupne norme. Postoji u sitacijama koje su nejasne, neodreene, ambivalentne u kojima pojedi nac nema na ta da se osloni da bi samostalno prosudio (kao u erifovom eksperi mentu). Osoba koja nije sigurna u svoj sud, u svoju procjenu, jer nema dovoljno informacija, trai pomo od drugih (ba kao u kvizu Milioner) i uzda se da je veina u pravu (vie oiju vie vide). Postoji onda kada pojedinac eli da bude prihvaen i priznat od strane drugih, mada ne postoji otvoreni grupni pritisak. Osoba predvia da e takvim ponaanjem stei naklonost grupe i ono do ega joj je stalo (da e imati neku korist za sebe).

NORMATIVNI KONFORMIZAM

INFORMACIONI KONFORMIZAM

UDVARAKI KONFORMIZAM

Jedan od esto istraivanih problema u vezi s konformizmom jeste i pitanje koji faktori (lini i situacioni) doprinose veoj ili manjoj spremnosti pojedinca da popusti pritisku grupe. Utvreno je da osobe koje imaju vii nivo inteligencije, koje imaju samopouzdanje i emocionalnu stabilnost, koje su nezavisne i nekonvencionalne, tee podlijeu grupnom pritisku. Izmeu mnogih situacionih faktora vani su veliina, sastav i kohezija grupe, jaina grupnog pritiska, jasnoa situacije i sl. To znai da ukoliko