510

STOARSKA PROIZVODNJA REPUBLIKE SRBIJE KARAKTERISTIKE I TENDENCIJE

Blaenka Popovi, Radojka Maleti, Svjetlana Jankovi oja1

Rezime

Bez razvijenog stoarstva nema ni razvijene poljoprivrede u Srbiji. Meutim, ova znaajna privredna grana ve decenijama belei pad proizvodnje od 1,5 do 2 posto godinje. Zbog toga je danas njegovo uee u bruto drutvenom proizvodu poljoprivrede svega 31 % to je na nivou nerazvijenih zemalja. Tako smo 1990. godine proizvodili 550.000 tona mesa, dok je u 2009. godini proizvodnja mesa iznosila svega 460.000 tona. Smanjuje se broj stoke i proizvoda koji od nje potiu. To su injenice, nasuprot povoljnim prirodnim uslovima za znaajno bolje rezultate u ovoj oblasti. Razloge za ovakvo stanje treba traiti u injenici da problemi u agraru nisu sistemski reeni. U radu su na osnovu raspoloivih statistikih podataka analizirani proizvodnja goveeg, svinjskog, ovijeg i ivinskog mesa kao i proizvodnja mleka i jaja i to teritorijalno (Republika Srbija, Centralna Srbija i AP Vojvodina) i dinamiki za period od 1990.-2009. godine. Imajui u vidu potencijal kojim naa zemlja raspolae, stoarskoj proizvodnji bi trebalo posvetiti posebnu panju i njen udeo u ukupnom agraru poveati, kao to je to sluaj u razvijenim zemljama gde stoarstvo predstavlja lokomotivu razvoja itavog agrara.

Klune rei: stoarska proizvodnja, strukturna i dinamika analiza, Republika Srbija.

Uvod

I pored izrazito povoljnih prirodnih uslova stoarstvo u Srbiji se nalazi u velikoj krizi. U

poslednjoj deceniji 20. veka stoni fond u Srbiji gotovo je prepolovljen. Smanjen je broj grla stoke i ukupna proizvodnja svih vrsta mesa, dok je potronja mesa po stanovniku opala sa 65 kg na 43 kg. Dokaz neadekvatne agrarne politike treba traiti i u injenici da od 1996. godine Srbija ne moe da ispuni odobreni kontigent za izvoz crvenog mesa u Evropsku uniju. Imajui u vidu potencijal kojim Srbija raspolae, stoarskoj proizvodnji trebalo bi posvetiti posebnu panju i njen udeo u ukupnom agraru poveati kao to je to sluaj u razvijenim zemljama. Osnovni cilj ovih istraivanja je da se sagleda intezitet i karakter promena u gajenju stoke u Srbij. Za sagledavanje ovih promena korieni su podaci Republikog zavoda za statistiku od 1990. - 2009. godine. U radu se anliziraju promene u broju goveda, svinja i ovaca i ivine u Srbiji (ukupno-bez Kosova i Metohije), Centralnoj Srbiji i Vojvodini kao i proizvodnja mesa (goveeg, svinjskog, ovijeg i ivinskog), mleka (kravljeg i ovijeg) i jaja. U radu su praene strukturne promene, stope rasta, a pored toga, grafiki prikaz pomou histograma je korien kako bi se ukazalo na postojanje kako teritorijalnih tako i dinamikih promena.

1 dr Blaenka Popovi, docent, dr Radojka Maleti, redovni profesor, mr Svjetlana Jankovi oja, asistent pripravnik , Poljoprivredni fakultet, Nemanjina 6, Zemun.

511

Rezultati

Uee stoarstva u ukupno ostvarenoj vrednosti poljoprivredne proizvodnje 2009. godine iznosilo je svega 30,7 %. Takvo uee stoarstva sa brojem grla po hektaru obradivih povrina koje iznosi 0,30, ukazuje na dalju ekstenzifikaciju u poljoprivrednoj proizvodnji. Broj grla stoke u poslednjih dvadeset godina belei konstantan pad (tab.1.).

Tabela 1. Dinamika kretanja broja stoke u Srbiji (1990.god.=100)

Godina Goveda (000) Bi (%)

Svinje (000) Bi (%)

Ovce (000) Bi (%)

ivina (000) Bi (%)

1990 1559 100.00 4238 100.00 2120 100.00 23405 100.00 1991 1483 95.13 4263 100.59 2127 100.33 23997 102.53 1992 1367 87.68 3752 88.53 1812 85.47 21327 91.12 1993 1411 90.51 3998 94.34 1884 88.87 19871 84.90 1994 1228 78.77 3599 84.92 1792 84.53 19073 81.49 1995 1354 86.85 2446 57.72 1852 87.36 22256 95.09 1996 1335 85.63 2557 60.34 1834 86.51 22806 97.44 1997 1318 84.54 2428 57.29 1758 82.92 22365 95.56 1998 1280 82.10 2475 58.40 1645 77.59 22600 96.56 1999 1283 82.30 2624 61.92 1598 75.38 23278 99.46 2000 1246 79.92 2536 59.84 1611 75.99 20373 87.05 2001 1162 74.53 2205 52.03 1489 70.24 19290 82.42 2002 1128 72.35 2340 55.21 1448 68.30 18804 80.34 2003 1112 71.33 2323 54.81 1516 71.51 17677 75.53 2004 1102 70.69 2101 49.58 1586 74.81 16280 69.56 2005 1079 69.21 1975 46.60 1576 74.34 16631 71.06 2006 1096 70.30 1966 46.39 1609 75.90 17905 76.50 2007 1087 69.72 3832 90.42 1606 75.75 16422 70.16 2008 1057 67.80 3594 84.80 1605 75.71 17188 73.44 2009 1002 64.27 3631 85.68 1504 70.94 22821 97.50

RG (%) -2.29 -0.81 -1.79 -0.13 Izvor:Obraun autora prema podacima RZS Bi (%) = bazni index, RG (%) = stopa promene posmatrane vremenske serije.

Prole, 2009. god., broj grla goveda je najmanji u poslednjih dvadeset godina i iznosi svega 64,27% broja grla sa kojima je Srbija raspolagala 1990. god. Posmatrano u meunarodnim okvirima, udeo broja grla goveda u svetskim okvirima od oko 0,2%, odnosno udeo od 1,2% u evropskom broju, to ukazuje na relativno marginalan meunarodni znaaj koji ima govedarska proizvodnja u Srbiji. Broj svinja belei najvei pad 2006. god. (svega 46,39 % od broja iz 1990. god.) dok se u poslednje tri godine belei porast broja svinja tako da je 2009. god. dostigao oko 85% nivoa iz 1990. god. Broj svinja u Srbiji, od 3,6 miliona grla, ima udeo od oko 0,45% u svetskom, odnosno 2,1% u evropskom broju. Broj ovaca se u poslednjih dvadeset godina konstantno smanjivao tako da je danas manji za 30% nego 1990. god. Ovarska proizvodnja se realizuje sa oko 98% na sektoru individualnih poljoprivrednih

512

proizvoaa i po broju grla ovarska proizvodnja je na etvrtom mestu u stoarstvu Srbije (sa ueem od 5,9%) . U 2009. godini realizovan je broj ovaca od 1504 hiljada grla, to je za 6,3% je manji u odnosu na 2008 godinu. ivinarska proizvodnja predstavlja najintenzivniju delatnost u stoarstvu, koja u 2009. godini ima rast u proizvodnji broja ivine u odnosu na 2008. godinu, za 32,8%, to je znak oporavka srpskog ivinarstva posle viegodinjeg pada.

Teritorijalne i dinamke promene u proizvodnji mesa za period 1990. - 2009. god. prikazane su histogramima (graf. 1.), a linije oblika parabole petog i estog stepena najbolje oslikavaju kretanje proizvodnje posmatranih vrsta mesa u Srbiji u posmatranom periodu uz najmanju eksperimentalnu greku i najvei koeficijent slaganja.

Govee meso

020406080

100120140

160

1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

2006

2008

Godine

Proi

zvod

nja

(000

t)

Centralna Srbija AP Vojvodina

YSsbija = 0.0001x6 - 0.0069x5 + 0.1797x4 - 2.3278x3 + 15.716x2 - 53.045x + 175.15

Svinjsko meso

050

100150200250300350

1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

2006

2008

Godine

Proi

zvod

nja

(000

t)

Centralna Srbija AP Vojvodina

YSrbija = -0.0032x5 + 0.1772x4 - 3.5855x3 + 31.434x2 - 109.29x + 363.69

Ovije meso

05

1015202530

1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

2006

2008

Godine

Proi

zvod

nja

(000

t)

Centralna Srbija AP Vojvodina

YSrbija = -0.0002x5 + 0.0083x4 - 0.1516x3 + 1.1629x2 - 3.8749x + 25.312

ivinsko meso

0

20

40

60

80

100

120

1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

2006

2008

Godine

Proi

zvod

nja

(000

t)

Centralna Srbija AP Vojvodina

YSrbija= -0.0007x5 + 0.043x4 - 0.9194x3 + 8.9211x2 - 40.022x + 141.54

Graf. 1. Proizvodnja mesa u Srbiji za period 1990. -2009. god.

Posmatrani period (1990.-2009.god.) karakteriu negativne stope rasta u proizvodnji goveeg, svinjskog i ivinskog mesa, dok je proizvodnja ovijeg mesa rasla po prosenoj stopi od 0.44% (tab. 2.). U ukupnoj proizvodnji mesa u Srbiji u 2009. god. govee meso je zastupljeno sa 21,88%, svinjsko meso sa 55,14%, ivinsko sa 17,51% i ovije meso sa 5,47%. Poslednjih godina Srbija je znaajno smanjila svoje izvozne isporuke goveeg i juneeg mesa. Smanjen je plasman goveeg i juneeg mesa na trite EU pa je preferencijalna iskorienost izvozne kvote (8.700 tona) u 2009. godini iznosila samo 11%. Srbija je izgubila status znaajnog izvoznika juneeg mesa koji je imala sredinom osamdesetih godina. Proizvodnja goveeg mesa u posmatranom periodu je znaajno opala u Centralnoj Srbiji (RG= - 2,2%), dok se u Vojvodini belei blagi rast (RG= 0,2%).

513

Tabela 2. Prosene stope promene za period 1990-2009. god. (%)

Proizvod Republika

Srbija Centralna

Srbija AP

Vojvodina Govee meso -1.72 -2.20 0.20 Ovije meso 0.44 0.26 0.00 Svinjsko meso -0.59 -0.33 -0.85 ivinsko meso -1.37 -1.96 -0.86 Kravlje mleko 0.08 -0.27 1.45 Ovije mleko -6.24 -6.55 -4.71 Jaja -2.56 -2.47 -2.71

Proizvodnja svinjskog mesa dominira na porodinim gazdinstvima i ima u visokom

stepenu izraen naturalni karakter (prosena trinost je veoma niska i iznosi u pojedinim godinama samo 20%). Proizvodnja svinjskog mesa u posmatranom periodu je opala u Centralnoj Srbiji (RG= - 0.33%), dok se u Vojvodini belei neto vei pad (RG= -0.85%). I pored smanjenja broja ovaca u posmatranom periodu je dolo do poveanja proizvodnje ovijeg mesa u Srbiji po prosenoj godinjoj stopi od 0.44%. Godinja proizvodnja ivinskog mesa po stanovniku kod nas smanjena je sa oko 12 kilograma (koliko je iznosila na poetku devedesetih) na priblino 6 do 8 kilograma godinje. Poslednjih godina proizvodnja ivinskog mesa se kree na nivou od 65 do 80 000 tona godinje, a u Srbiji se u

Kravlje mleko

0

500

1000

1500

2000

1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

2006

2008

Godine

Proi

zvod

nja

(mil.

l)

Centralna Srbija AP Vojvodina

YSrbija = -0.0064x5 + 0.3748x4 - 8.19x3 + 79.389x2 - 296.32x + 1694.9

Ovije mleko

0

10

20

30

40

1990

1 992

1994

1 996

1 998

2 000

2002

2 004

2 006

2008

Godine

Proi

zvod

nja

(mil.

l)

Centralna Srbija AP Vojvodina

YSrbija = -2E-05x6 + 0.001x5 - 0.0146x4 + 0.0122x3 + 1.1291x2 - 8.0178x + 40.53

Jaja

0200400600800

10001200140016001800

1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

2006

2008

Godine

Bro

j jaj

a (m

il. k

om.)

Centralna Srbija AP Vojvodina

YSrbija = 0.0019x6 - 0.1418x5 + 3.9997x4 - 54.196x3 + 360.93x2 - 1064.2x + 2457

Graf 2. Proizvodnja mleka i jaja u Srbiji za period 1990. - 2009. god.

514

poslednjih dvadeset godina belei pad proizvodnje ivinskog mesa po prosenoj godinjoj stopi od 1,37%.

Teritorijalne i dinamke promene u proizvodnji mleka i jaja za period 1990. - 2009. god. prikazane su histogramima (graf. 2.). U svetskoj proizvodnji mleka Srbija uestvuju sa 0,31%, a evropskoj 0,90%. Nosioci proizvodnje su porodina domainstva, koja daju 92% ukupne proizvodnje, dok agroindustrijski kombinati daju znatno manje. Sadanja prizvodnja kravljeg mleka je oko 1 478 miliona litara (to je za 166 miliona litara manje nego 1999. godine) mleka. Srbija ima nisku potronju mleka po stanovniku i iznosi oko 180 litara na godinjem nivou. Proizvodnja kravljeg mleka za analizirani period je u Srbiji rasla po prosenoj godinjoj stopi od 0.08%, u Centralnoj Srbiji se belei pad po prosenoj godinjoj stopi od 0,27%, a u Vojvodini rast od 1,45%. Proizvodnju ovijeg mleka karakterie konstantan pad, a proizvedene koliine ovijeg mleka u 2009. godini su 3,4 puta manje nego u 1990. godini. I proizvedena koliina jaja u periodu 1990. 2009. god. se stalno smanjivala tako da je 2009. god. proizvedeno oko 64% manje komada jaja nego 1990. god. U istom razdoblju proizvodnja, odnosno potronja jaja je sa preko 200 komada opala na 130 - 150 komada po stanovniku godinje. Sunovrat savremene ivinarske proizvodnje u naoj zemlji, intenzivne grane koja je pre dvadesetak godina ostvarivala najintenzivniji rast u agraru poinje zatvaranjem velikih drutvenih preduzea. I pored toga, ni jednog momenta nismo imali nestaicu pileeg mesa ili jaja. Ovakvo stanje je posledica vrlo skromne potronje ivinskog mesa i jaja, i gotovo nepostojeeg izvoza.

Zakljuak

I pored izuzetnog znaaja i povoljnih prirodnih uslova stoarstvo u Srbiji se nalazi u

velikoj krizi. Brojno stanje stoke u Srbiji je u poslednjoj deceniji opadalo (po godinjoj stopi od: goveda=2,29%, svinje=0,81%, ovce=1,79 i ivina=0,13%). Takoe se belei i pad proizvodnje kao i potronje mesa, mleka i jaja. Uzroke za ovakvo stanje treba traiti izmeu ostalog i u naruenim paritetima cena, gubitku trita, smanjenoj kupovnoj moi stanovnitva, naruenom sistemu finansiranja, nedovoljnim sredstvima u agrarnom budetu itd. U cilju prevazilaenja postojeih problema kao neophodnost javlja se potreba za definisanjem celovitog programa razvoja stoarstva Republike Srbije. Ovaj program mora biti usmeren ka: organizovanju proizvodnje na principima koji potuju savremene svetske standarde u ovoj oblasti, poboljanju rasnog sastava svih vrsta stoke, poveanju broja grla u uzgoju naroito na porodinim gazdinstvima. Program mora da podrazumeva i odreene mere agrarne politike kao to su poreske olakice u proizvodnji stone hrane, podsticajne mere koje se odnose na izvoz, premije za mleko i regresi za priplodnu stoku kao i obezbeivanje sredstava iz Fonda za razvoj za projekte u oblasti unapreenja stoarske proizvodnje. Osnova razvoja poljoprivrede i prehrambene industrije Srbije treba da ima izvozno orijentisani koncept. Najznaajniji partneri poljoprivrede i prehrambene industrije Srbije mogu biti, pored zemalja EU i zemalja CEFTA Sporazuma i Ruska Federacija. Trita zemalja Bliskog istoka su takoe znaajna za izvoz poljoprivredno-prehrambenih proizvoda. Samo dugorono planirana i dobro organizovana stoarska proizvodnja moe doprineti brem razvoju stoarstva i tako omoguiti da Republika Srbija postane konkurentna na meunarodnom tritu stonih proizvoda.

515

Literatura

Blaenka Popovi, Radojka Maleti, Maleti, Z. (2009): Analysis of livestock resources

in function of strengthening production possibilities of family households in Republic of Serbia, Ava congress, International congress on the aspects and visions of applied economics and informatics, Themetic Proceedings, Debrecen, ISBN 978-963-502-897-9 pages 162-169.

Cerani, S., Maleti Radojka (2005): Strategijske promene kao uslov konkuretnosti agrara Srbije i Crne Gore, Tematski zbornik Poljoprivreda i ruralni razvoj u evropskim integracijama Poljoprivredni fakultet, Beograd, str. 131-137.

Coelli, T., Rao, P., ODonnel, C., Battese, G. (2008): An introduction to efficiencz and productivity analysis, second edition, Springer, USA.

Popovic, R., Lovre, K., Knezevic, M. (2008): Perspektive razvoja govedarstva Srbije i implikacije na ruralni razvoj. Tematski zbornik Multifunkcionalna poljoprivreda i ruralni razvoj (III), str. 238-244, Beograd.

Simic, J., Stevanovic, S. (1999): Razvoj svinjarstva i proizvodnja svinjskog mesa u SR Jugoslaviji, Ekonomika poljoprivrede, br. 3-4, Beograd.

www. stat.gov.rs

516

ANIMAL HUSBANDRY IN SERBIA FEATURES AND TENDENCIES

Blaenka Popovi, Radojka Maleti, Svjetlana Jankovi oja

Abstract

Agriculture in Serbia cannot develop without the simultaneous development of animal husbandry. This important branch, however, has been reporting a decrease in production for decades, by annual rate of 1.5-2%. Consequently, its share in agricultural gross domestic product is now only 31%, the percentage characteristic to that of undeveloped countries. In 1990, meat production amounted to 550,000 tonnes, while only 460,000 tonnes were produced in 2009. The numbers of livestock and animal products have also been decreasing. These are the facts, despite existing natural resources favorable for achieving far better results in this area. Reasons for this situation should be sought in the fact that no systematic solution to the problems in agriculture has been implemented. Based on available statistical data, this paper analyses the production of beef, pork, mutton and poultry meat and milk and egg production by territories (the Republic of Serbia, Central Serbia and Vojvodina) and dynamically for the 1990 - 2009 period. Having in mind the potential of Serbia, animal husbandry should be given special attention and its share in agriculture sector increased as is the case in developed countries, in which animal husbandry represents the driving force for the development of the whole sector.

Key words: animal husbandry, structural and dynamical analysis, Republic of Serbia