25
1 PROGRAM PRZYSPOSOBIENIA DO PRACY DLA UCZNIÓW SZKOŁY SPECJALNEJ PRZYSPOSABIAJĄCEJ DO PRACY NR 4 Z UPOŚLEDZENIEM UMYSŁOWYM W STOPNIU UMIARKOWANYM LUB ZNACZNYM ORAZ DLA UCZNIÓW Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIAMI SPRZĘŻONYMI PRZY SPECJALNYM OŚRODKU SZKOLNO – WYCHOWAWCZYM PN. CENTRUM AUTYZMU I CAŁOŚCIOWYCH ZABURZEŃ ROZWOJOWYCH ODDZIAŁ 1PA ODDZIAŁ 2PA ODDZIAŁ 2PB ODDZIAŁ 3 PA ODDZIAŁ 3PB

PProgram PDP

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: PProgram PDP

1

PROGRAM PRZYSPOSOBIENIA DO PRACY

DLA UCZNIÓW SZKOŁY SPECJALNEJ PRZYSPOSABIAJĄCEJ DO PRACY NR 4

Z UPOŚLEDZENIEM UMYSŁOWYM W STOPNIU UMIARKOWANYM

LUB ZNACZNYM ORAZ DLA UCZNIÓW Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIAMI SPRZĘŻONYMI

PRZY SPECJALNYM OŚRODKU SZKOLNO – WYCHOWAWCZYM PN.

CENTRUM AUTYZMU I CAŁOŚCIOWYCH ZABURZEŃ ROZWOJOWYCH

ODDZIAŁ 1PA

ODDZIAŁ 2PA

ODDZIAŁ 2PB

ODDZIAŁ 3 PA

ODDZIAŁ 3PB

Page 2: PProgram PDP

2

PROGRAM PRZYSPOSOBIENIA DO PRACY

DLA UCZNIÓW SZKOŁY SPECJALNEJ PRZYSPOSABIAJĄCEJ DO PRACY NR 4

Z UPOŚLEDZENIEM UMYSŁOWYM W STOPNIU UMIARKOWANYM

LUB ZNACZNYM ORAZ DLA UCZNIÓW Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIAMI SPRZĘŻONYMI

Spis treści:

1. Typ programu

2. Rodzaj programu

3. Ogólna koncepcja programu

4. Podstawa prawna

5. Cele edukacyjne

6. Zadania szkoły

7. Treści nauczania

8. Osiągnięcia- kryteria wystawiania oceń

9. Ewaluacja programu nauczania

10. Plan nauczania dla szkół specjalnych przysposabiających do pracy dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym lub

znacznym oraz dla uczniów z niepełnosprawnościami sprzężonymi

11. Program nauczania z przedmiotu przysposobienie do pracy

12. Warunki osiągania efektów kształcenia:

13. Uwagi organizacyjne

Typ szkoły: Szkoła Specjalna Przysposabiająca do Pracy

Typ programu: przedmiotowy

Page 3: PProgram PDP

3

PROGRAM PRZYSPOSOBIENIA DO PRACY DLA UCZNIÓW ODDZIAŁU 1 PA

SZKOŁY SPECJALNEJ PRZYSPOSABIAJĄCEJ DO PRACY NR 4

Z UPOŚLEDZENIEM UMYSŁOWYM W STOPNIU UMIARKOWANYM

LUB ZNACZNYM ORAZ DLA UCZNIÓW Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIAMI SPRZĘŻONYMI

Spis treści:

1. Typ programu

2. Rodzaj programu

3. Ogólna koncepcja programu

4. Podstawa prawna

5. Cele edukacyjne

6. Zadania szkoły

7. Treści nauczania

8. Osiągnięcia- kryteria wystawiania oceń

9. Ewaluacja programu nauczania

10. Plan nauczania dla szkół specjalnych przysposabiających do pracy dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym lub

znacznym oraz dla uczniów z niepełnosprawnościami sprzężonymi

11. Program nauczania z przedmiotu przysposobienie do pracy

12. Warunki osiągania efektów kształcenia:

13. Uwagi organizacyjne

Typ szkoły: Szkoła Specjalna Przysposabiająca do Pracy

Typ programu: przedmiotowy

Page 4: PProgram PDP

4

PROGRAM PRZYSPOSOBIENIA DO PRACY DLA UCZNIÓW ODDZIAŁU 2 PA

SZKOŁY SPECJALNEJ PRZYSPOSABIAJĄCEJ DO PRACY NR 4

Z UPOŚLEDZENIEM UMYSŁOWYM W STOPNIU UMIARKOWANYM

LUB ZNACZNYM ORAZ DLA UCZNIÓW Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIAMI SPRZĘŻONYMI

Spis treści:

1. Typ programu

2. Rodzaj programu

3. Ogólna koncepcja programu

4. Podstawa prawna

5. Cele edukacyjne

6. Zadania szkoły

7. Treści nauczania

8. Osiągnięcia- kryteria wystawiania oceń

9. Ewaluacja programu nauczania

10. Plan nauczania dla szkół specjalnych przysposabiających do pracy dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym lub

znacznym oraz dla uczniów z niepełnosprawnościami sprzężonymi

11. Program nauczania z przedmiotu przysposobienie do pracy

12. Warunki osiągania efektów kształcenia:

13. Uwagi organizacyjne

Typ szkoły: Szkoła Specjalna Przysposabiająca do Pracy nr 4

Typ programu: przedmiotowy

Page 5: PProgram PDP

5

PROGRAM PRZYSPOSOBIENIA DO PRACY DLA UCZNIÓW ODDZIAŁU 2 PB

SZKOŁY SPECJALNEJ PRZYSPOSABIAJĄCEJ DO PRACY NR 4

Z UPOŚLEDZENIEM UMYSŁOWYM W STOPNIU UMIARKOWANYM

LUB ZNACZNYM ORAZ DLA UCZNIÓW Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIAMI SPRZĘŻONYMI

Spis treści:

1. Typ programu

2. Rodzaj programu

3. Ogólna koncepcja programu

4. Podstawa prawna

5. Cele edukacyjne

6. Zadania szkoły

7. Treści nauczania

8. Osiągnięcia- kryteria wystawiania oceń

9. Ewaluacja programu nauczania

10. Plan nauczania dla szkół specjalnych przysposabiających do pracy dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym lub

znacznym oraz dla uczniów z niepełnosprawnościami sprzężonymi

11. Program nauczania z przedmiotu przysposobienie do pracy

12. Warunki osiągania efektów kształcenia:

13. Uwagi organizacyjne

Typ szkoły: Szkoła Specjalna Przysposabiająca do Pracy nr 4

Typ programu: przedmiotowy

Page 6: PProgram PDP

6

PROGRAM PRZYSPOSOBIENIA DO PRACY DLA UCZNIÓW ODDZIAŁU 3 PA

SZKOŁY SPECJALNEJ PRZYSPOSABIAJĄCEJ DO PRACY NR 4

Z UPOŚLEDZENIEM UMYSŁOWYM W STOPNIU UMIARKOWANYM

LUB ZNACZNYM ORAZ DLA UCZNIÓW Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIAMI SPRZĘŻONYMI

Spis treści:

1. Typ programu

2. Rodzaj programu

3. Ogólna koncepcja programu

4. Podstawa prawna

5. Cele edukacyjne

6. Zadania szkoły

7. Treści nauczania

8. Osiągnięcia- kryteria wystawiania oceń

9. Ewaluacja programu nauczania

10. Plan nauczania dla szkół specjalnych przysposabiających do pracy dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym lub

znacznym oraz dla uczniów z niepełnosprawnościami sprzężonymi

11. Program nauczania z przedmiotu przysposobienie do pracy

12. Warunki osiągania efektów kształcenia:

13. Uwagi organizacyjne

Typ szkoły: Szkoła Specjalna Przysposabiająca do Pracy nr 4

Typ programu: przedmiotowy

Page 7: PProgram PDP

7

PROGRAM PRZYSPOSOBIENIA DO PRACY DLA UCZNIÓW ODDZIAŁU 3 PB

SZKOŁY SPECJALNEJ PRZYSPOSABIAJĄCEJ DO PRACY NR 4

Z UPOŚLEDZENIEM UMYSŁOWYM W STOPNIU UMIARKOWANYM

LUB ZNACZNYM ORAZ DLA UCZNIÓW Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIAMI SPRZĘŻONYMI

Spis treści:

1. Typ programu

2. Rodzaj programu

3. Ogólna koncepcja programu

4. Podstawa prawna

5. Cele edukacyjne

6. Zadania szkoły

7. Treści nauczania

8. Osiągnięcia- kryteria wystawiania oceń

9. Ewaluacja programu nauczania

10. Plan nauczania dla szkół specjalnych przysposabiających do pracy dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym lub

znacznym oraz dla uczniów z niepełnosprawnościami sprzężonymi

11. Program nauczania z przedmiotu przysposobienie do pracy

12. Warunki osiągania efektów kształcenia:

13. Uwagi organizacyjne

Typ szkoły: Szkoła Specjalna Przysposabiająca do Pracy nr 4

Typ programu: przedmiotowy

Page 8: PProgram PDP

8

Ogólna koncepcja programu:

Uczniowie z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym lub znacznym, jako jedyna grupa uczniów, realizują odrębną podstawę

programową kształcenia ogólnego. Budowa i zakres podstawy różnią się znacznie od podstawy kształcenia ogólnego realizowanej przez

pozostałych uczniów. Taki stan wynika ze specyfiki funkcjonowania osób z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i

znacznym, która wymaga bardzo zindywidualizowanego podejścia do procesu ich kształcenia. Podstawa programowa określa cele główne.

Są one sformułowane na dużym poziomie ogólności tak, aby po zoperacjonalizowaniu, każdy uczeń z upośledzeniem w stopniu umiarkowanym

lub znacznym, mógł je realizować na poziomie dostępnym dla siebie, wyznaczonym poziomem możliwości i ograniczeń psychofizycznych.

Tak więc kształcenie uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym lub znacznym oraz uczniów z niepełnosprawnościami

sprzężonymi jest dostosowane do ich potrzeb edukacyjnych i możliwości psychofizycznych.

Specjalna Szkoła Przysposabiająca do Pracy przygotowuje młodzież do pełnienia różnych ról społecznych oraz autonomicznego

i aktywnego dorosłego życia. Dlatego też na nauczycielu ciąży ogromna odpowiedzialność. Należy tak zorganizować proces dydaktyczno-

wychowawczy, by uczeń mógł się skutecznie kształcić, działać i zdobywać doświadczenia. Mając to na uwadze zagadnienia są ujmowane z uwzględnieniem specyficznych form i metod pracy oraz zasad nauczania, aby skorelować treści

przedmiotowe. Pomoże to w przygotowaniu, na miarę indywidualnych możliwości, do samodzielnego życia oraz do podejmowania wszelkich ról

społecznych, zarówno w życiu osobistym jak i w miarę możliwości aktywizacji zawodowej.

Zgodnie z podstawą programową kształcenia ogólnego dla szkół specjalnych przysposabiających do pracy dla uczniów z upośledzeniem

umysłowym w stopniu umiarkowanym lub znacznym oraz uczniów z niepełnosprawnościami sprzężonymi działalność edukacyjna szkoły jest

określona m.in. przez programy przysposobienia do pracy, ale także przez indywidualne programy edukacyjne. W programie znajduje się materiał

kształcenia, który można wykorzystać przy konstruowaniu indywidualnych programów edukacyjnych dla uczniów.

Podstawa:

Program nauczania dla klas przysposabiających do pracy opracowany jest zgodnie z poniższymi aktami prawnymi:

a) Ustawą o systemie oświaty z dnia 7 września 1991r. z późn. zmianami (Dz.U. 1991 Nr 95 poz. 425)

b) Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego

w poszczególnych typach szkół z dnia 27 sierpnia 2012r. (Dz. U. 2012 poz. 977) - Załącznik nr 7

c) Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej w sprawie ramowych planów nauczania z dnia 7 lutego 2012r. (Dz.U. 2012 poz. 204)

d) Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej w sprawie dopuszczania do użytku w szkole programów wychowania przedszkolnego

i programów nauczania oraz dopuszczania do użytku szkolnego podręczników z dnia 8 lipca 2014r. ( Dz.U.2014 poz. 909)

e) Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 10 czerwca 2015 r. w sprawie szczegółowych warunków i sposobu oceniania,

klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy w szkołach publicznych (Dz.U. 2015 poz. 843)

g) Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej

w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach z dnia 30 kwietnia 2013r. (Dz.U. 2013 poz. 532)

Page 9: PProgram PDP

9

h) Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej i Sportu w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach

i placówkach z dnia 31 grudnia 2002r. z późn. zmianami. (Dz.U. 2003 nr 6 poz. 69)

Cele edukacyjne:

Celem edukacji uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym lub znacznym oraz uczniów z niepełnosprawnościami

sprzężonymi jest utrwalanie i poszerzanie zakresu posiadanej wiedzy, kształcenie kompetencji społecznych, zdolności adaptacyjnych i nabywanie

nowych umiejętności umożliwiających na miarę możliwości samodzielne, niezależne funkcjonowanie uczniów przez:

1. Kształtowanie właściwej sfery zachowań oraz postaw wobec pracy (odpowiedzialność, sumienność, rzetelność wykonywanej pracy,

przestrzeganie dyscypliny pracy, poszanowanie pracy własnej i innych).

2. Opanowanie podstawowych umiejętności (zgodnie z możliwościami, potrzebami i zainteresowaniami ucznia) i typowych sytuacji przy

wykonywaniu danej pracy:

w gospodarstwie domowym,

w pracach introligatorsko-biurowych,

w pracach dekoracyjnych i naprawach,

w pracach krawieckich

3. Wspomaganie wszechstronnego i harmonijnego rozwoju ucznia, kształtowanie zainteresowań i ujawnianie zdolności.

4. Osiągnięcie maksymalnej zaradności i niezależności na miarę indywidualnych możliwości uczniów.

5. Kształtowanie prawidłowej postawy uczniów wobec pracy, w aspekcie motywacji, kompetencji i wykonania.

6. Przygotowanie do wykonywania, indywidualnie i zespołowo, różnych prac mających na celu zaspokojenie potrzeb własnych i otoczeni

7. Kształtowanie umiejętności posługiwania się narzędziami, maszynami i urządzeniami oraz opanowanie prostych umiejętności i czynności.

8. Utrwalanie i rozwijanie dotychczasowych umiejętności, zainteresowań, uzdolnień manualnych i plastycznych uczniów.

9. Kształtowanie umiejętności związanych z poszukiwaniem pracy, w tym korzystania z różnych źródeł informacji.

10. Przygotowanie uczniów do wykonywania czynności pracy (zgodnie z możliwościami, potrzebami i zainteresowaniami) w warunkach

chronionych, Warsztatach Terapii Zajęciowej (WTZ), Zakładach Aktywności Zawodowej lub we własnym gospodarstwie domowym.

11. Rozwijanie zaradności, wspomaganie autonomii i niezależności życiowej uczniów (na miarę ich możliwości rozwojowych), przygotowanie

do pełnienia różnych ról społecznych.

Zadania szkoły:

1. Tworzenie warunków niezbędnych do zapewnienia uczniowi komfortu psychicznego i poczucia bezpieczeństwa emocjonalnego oraz

warunków i sytuacji sprzyjających i doskonalących jego zaradność życiową oraz niezależność w czynnościach samoobsługowych.

2. Tworzenie warunków niezbędnych do usprawniania, rozwijania umiejętności uczniów oraz do kształtowania zachowań sprzyjających zdrowiu

i bezpieczeństwu.

Page 10: PProgram PDP

10

3. Dokonywanie wielospecjalistycznej oceny poziomu funkcjonowania ucznia i na jej podstawie opracowywanie i modyfikowanie

indywidualnego programu edukacyjnego.

4. Tworzenie warunków umożliwiających uczniom dokonywanie właściwego wyboru kierunków przyszłej pracy przez przygotowanie bazy

umożliwiającej uczniom zapoznanie się z różnymi czynnościami pracy, wytworami pracy oraz dokonanie samooceny własnych umiejętności

i możliwości (po praktycznym poznaniu wybranych czynności pracy i niezbędnych do ich wykonywania umiejętności).

5. Organizowanie w szkole pracowni umożliwiających realizację przysposobienia do pracy oraz wykorzystanie opanowanych umiejętności

praktycznych w typowych i nowych sytuacjach.

6. Kształtowanie pozytywnego wizerunku ucznia w środowisku społecznym jako potencjalnego pracownika, klienta i użytkownika.

7. Nawiązywanie kontaktu z lokalnymi ośrodkami wsparcia oraz instytucjami i organizacjami pozarządowymi działającymi na rzecz osób

niepełnosprawnych intelektualnie promującymi rehabilitację społeczną osób niepełnosprawnych.

8. Przygotowanie uczniów do funkcjonowania w społeczeństwie na miarę ich możliwości.

Treści nauczania

Zakres treści nauczania i wychowania wynika z poziomu indywidualnego rozwoju i tempa przyswajania wiedzy przez ucznia. Przy realizacji

treści nauczania i wychowania oraz wyborze kierunku przygotowania do pracy należy wykorzystać możliwości, jakie stwarza środowisko

społeczno-kulturowe ucznia i lokalny rynek pracy (możliwość zatrudnienia w zakładach pracy chronionej, w zakładach aktywizacji zawodowej lub

u pracodawców będących osobami fizycznymi) oraz baza materialno-dydaktyczna szkoły. Zdobyta przez uczniów wiedza, umiejętności

i ukształtowane wartości, wzorce osobowe, zachowania i motywacje powinny ułatwiać im umiejętne pełnienie ról społecznych.

Osiągnięcia- kryteria wystawiania ocen

Ze względu na specyficzny charakter edukacji uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym lub znacznym oraz uczniów

z niepełnosprawnościami sprzężonymi, a także indywidualne tempo i zakres nauki każdego ucznia, osiągnięcia w poszczególnych sferach

oddziaływań pedagogicznych są planowane indywidualnie. Dokonywana okresowo przez nauczycieli i specjalistów wielospecjalistyczna ocena

poziomu funkcjonowania ucznia umożliwia modyfikowanie indywidualnego programu edukacyjnego i dostosowanie poziomu oczekiwanych

osiągnięć ucznia do jego możliwości.

Oceny śródroczne i roczne z zajęć edukacyjnych są ocenami opisowymi uwzględniającymi osiągnięcia ucznia na miarę jego możliwości

psychofizycznych. Oceniając osiągnięcia ucznia należy brać pod uwagę w szczególności:

Indywidualne możliwości ucznia

prawidłowość postawy ucznia podczas pracy

przestrzeganie dyscypliny pracy

organizację stanowiska pracy

jakość wykonywanej pracy

poszanowanie mienia i dbałość o sprzęt

Page 11: PProgram PDP

11

przestrzeganie zasad bezpieczeństwa i higieny pracy

sposób i czas wykonywania zadania

dokładność i systematyczność

umiejętność współdziałania w zespole

poszanowanie pracy własnej i innych

estetyczny wygląd i higienę osobistą

samodzielność i własną inicjatywę ucznia

wkład pracy i zaangażowanie

Ewaluacja programu nauczania

W ramach ewaluacji programu proponuje się dokonanie oceny indywidualnych programów edukacyjno – terapeutycznych w/ g ustalonej

skali ocen i jego ewaluację dwa razy do roku szkolnego ( tj. na I okres, a następnie pod koniec każdego roku szkolnego). Jeżeli nauczyciel uważa

za stosowne przeredagowanie celów, może tego dokonać zgodnie z potrzebą indywidualnie dla ucznia lub zespołu. W celu dokonania zmian

w programie przysposobienia do pracy zgłasza swoje sugestie przewodniczącemu Zespołu Szkoły Przyspasabiającej do Pracy.

Plan nauczania dla Szkoły Specjalnej Przysposabiającej do Pracy dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym lub

znacznym oraz dla uczniów z niepełnosprawnościami sprzężonymi.

Zgodnie z Rozporządzeniem MEN w sprawie ramowych planów nauczania w szkole specjalnej przysposabiającej do pracy dla uczniów

z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym lub znacznym oraz dla uczniów z niepełnosprawnościami sprzężonymi

(IV etap edukacyjny) w trzyletnim okresie nauczania: Obowiązkowe zajęcia edukacyjne Liczba godzin tygodniowo

Minimalny wymiar godzin w

trzyletnim

okresie nauczania

Oddział

I II III

Przysposobienie do pracy 1890 17 20 22

Program nauczania z przedmiotu przysposobienie do pracy.

Nauczanie przysposobienia do pracy ma na celu przygotowanie ucznia (zgodnie z jego możliwościami) do podejmowania pracy, w

szczególności w następujących pracowniach:

w gospodarstwie domowym,

w pracach introligatorsko-biurowych,

w pracach dekoracji i napraw,

w pracach krawieckich

Page 12: PProgram PDP

12

W oparciu o poniższy program Przysposobienia do Pracy nauczyciel konstruuje indywidualnie dla każdego ucznia cele do nauczania przedmiotu

przysposobienie do pracy i zamieszcza je w IPET-cie. Uwzględnia jego predyspozycje, zainteresowania i możliwości.

PRACOWNIA GOSPODARSTWA DOMOWEGO

Wyp

osa

żen

ie p

raco

wn

i

– komplet mebli kuchennych,

– kuchnia gazowa lub elektryczna,

– piekarnik elektryczny,

– chłodziarko-zamrażarka,

– zlew dwukomorowy,

– zmywarka do naczyń,

– drobny sprzęt gospodarstwa domowego: robot kuchenny, mikser, toster, opiekacz, gofrownica, czajnik elektryczny, sokowirówka, waga, ekspres

do kawy, itp.

– drobny sprzęt kuchenny: zestaw garnków i rondli różnej wielkości, zestaw patelni, zestaw noży, obieraczki, deski do krojenia, formy do

wypiekania ciast, tarki, sita, wałki do ciasta, itp.

– zastawa stołowa,

– bielizna stołowa,

– pralka automatyczna,

– deska do prasowania,

– żelazko,

– odkurzacz,

– ręczny sprzęt porządkowy (wiaderka, miski, mopy, ścierki, szczotki, miotły, itp.),

– zestaw doniczek i drobnego sprzętu do pielęgnacji roślin doniczkowych (spryskiwacze, konewki).

W pracowni mogą być gromadzone przepisy kulinarne, książki kucharskie, z których młodzież może korzystać w czasie zajęć.

Zajęcia wstępne Zapoznanie z regulaminem klasopracowni oraz przepisami BHP i p pożarowymi.

Czynności porządkowe 1. Mycie naczyń kuchennych.

2. Mycie naczyń stołowych.

3. Mycie mebli kuchennych.

4. Mycie sprzętu ręcznego i mechanicznego.

5. Mycie podłóg w pomieszczeniach pracowni

6. Mycie i czyszczenie zlewozmywaków.

7. Dobór środków i sprzętu porządkowego

Zasady nakrywania stołu 1. Nakrywanie stołu w związku z różnymi uroczystościami.

Page 13: PProgram PDP

13

2. Nakrywanie stołu do posiłku – układanie sztućców zgodnie z zasadami savoir-vivre.

3. Pranie i prasowanie bielizny stołowej.

Obróbka wstępna warzyw 1. Organizacja stanowiska pracy.

2. Podział artykułów żywnościowych.

3. Obróbka wstępna warzyw i owoców – mycie, nauka obierania i krojenia warzyw oraz owoców.

4. Sporządzanie potraw z surowych jarzyn, warzyw i owoców (sałatki, surówki).

5. Gotowanie ziemniaków i innych warzyw.

6. Gotowanie owoców.

7. Sporządzanie potraw z zastosowaniem gotowanych owoców i warzyw.

Przeprowadzanie podstawowych

operacji technologicznych

1. Gotowanie, gotowanie na parze.

2. Smażenie.

3. Pieczenie.

3. Rozwijanie umiejętności przydatnych w kuchni: krojenie, siekanie, obieranie, ucieranie,

tarcie na tarle.

Przygotowywanie codziennych

prostych posiłków obiadowych

według przepisu

1. Potrawy mączne – knedle, pierogi, makaron, kopytka.

2. Potrawy smażone jarskie – placki ziemniaczane, naleśniki, racuchy.

3. Potrawy mięsne – kotlety, sznycle, gulasz.

4. Przygotowywanie sosów do dań i sałatek.

5. Desery: ciasta, kisiele, budynie, musy, ciasteczka.

Przygotowywanie prostych

posiłków w tym

„jednogarnkowych”

1. Kanapki. jajecznica, parówki, zapiekanki, tosty, sałatki, pasty

2. Zupy

3. Zapiekanki: ziemniaczane, makaronowe, mięsne, warzywne

4. Potrawy z mąki, jaj, sera, mięsa

5. Sporządzanie prostych deserów: kisiele, budynie, ciasteczka

6. Przygotowanie dań z półproduktów i mrożonek

Wprowadzanie zasad zdrowego

żywienia – piramida zdrowego

żywienia

1. Przygotowywanie potraw z surowych owoców i warzyw: sałatki owocowe, surówki,

koktajle, soki warzywno – owocowe.

2. Przygotowywanie potraw z gotowanych warzyw i owoców – sałatki jarzynowe, kompoty,

soki, musy.

Kuchnia różnych narodów 1. Wyszukiwanie w dostępnych źródłach informacji na temat sposobów przyrządzania potraw w różnych

krajach.

2. Przygotowanie prostych potraw według przepisu przy pomocy nauczyciela.

3. Samodzielne przygotowanie potraw według przepisu

Przygotowywanie potraw

wigilijnych i wielkanocnych

1. Przygotowanie farszu i lepienie pierogów.

2. Smażenie ryby.

3. Gotowanie zupy grzybowej i barszczu.

Page 14: PProgram PDP

14

4. Przygotowanie potraw z użyciem jaj: jaja faszerowane, jaja w majonezie, sałatki jajeczne.

5. Ciasta świąteczne: ciasteczka choinkowe z lukrem i cynamonem, makowiec, sernik, szarlotka, babka.

Planowanie budżetu domowego 1.Sporządzanie listy zakupów.

2.Wykonywanie zakupów.

Sposoby przechowywania

produktów spożywczych

1. Zamrażanie.

2. Przechowywanie żywności w lodówce.

3. Przechowywanie żywności w pojemnikach do tego przeznaczonych.

4. Utrzymywanie czystości i porządku w lodówce.

Gospodarka odpadami w

gospodarstwie domowym

1. Przygotowanie do segregacji odpadów

2. Rodzaje odpadów

3. Poznanie zasad segregacji do pojemników

Wyjścia Wyjścia do sklepów, na plac targowy – rozpoznawanie warzyw, owoców i jarzyn – zakupy.

Wyjścia do punktów gastronomicznych, cukierni, restauracji, barów szybkiej obsługi itp.

Prace porządkowe w gastronomii 1. Utrzymywanie czystości i porządku w pomieszczeniach kuchennych, magazynowych.

2. Przechowywanie sprzętu kuchennego.

3. Dobieranie technik zmywania naczyń i sprzętu kuchennego.

4. Przechowywanie surowców, produktów i napojów.

5. Zastawa i bielizna stołowa.

6. Odzież ochronna i środki ochrony indywidualnej i zbiorowej stosowane podczas pracy w kuchni.

7. Segregowanie i przechowanie sprzętu kuchennego

8. Dobieranie techniki zmywania naczyń i sprzętu kuchennego

9. Nakrywanie stołów do posiłków

10. Ustawianie elementów dekoracyjnych zgodnie z instrukcją

11. Zbieranie naczyń po konsumpcji

12. Segregowanie i przechowanie zastawy stołowej

13. Segregowanie i przechowanie bielizny stołowej

Czynności porządkowe

1. Dobrać oraz obsłużyć ręczny i zmechanizowany sprzęt do utrzymania czystości pomieszczeń

2. Wykonać czynności związane ze sprzątaniem pomieszczenia

3. Wykonać czynności porządkowe z zastosowaniem środków czystości i dezynfekcji

4. Zastosowanie techniki ścielenia łóżek

5. Zmienianie bielizny pościelowej

6. Posegregowanie prania

7. Obsługa urządzeń pralniczych

Page 15: PProgram PDP

15

8. Stosowanie właściwych środków i techniki prania do rodzaju tkanin

Prace porządkowe

i gospodarcze w otoczeniu

różnych obiektów

1. Pielęgnacja terenów zielonych w otoczeniu różnych obiektów.

2. Czynności pomocnicze, sprzęt, narzędzia i maszyny stosowane do prac porządkowych

w otoczeniu różnych obiektów

3. Utrzymanie w czystości i porządku dróg dojazdowych, alejek, chodników i parkingów oraz

terenu wokół obiektu.

4. Ręczny sprzęt do prac porządkowych.

5. Zmechanizowany sprzęt do prac porządkowych.

6. Prace związane z konserwacją ogrodzenia, wiat, palenisk, rusztów i urządzeń do grillowania ,

elementów drewnianych , metalowych i z tworzyw sztucznych

7. Segregowanie i usunie odpadów stałych z terenu obiektu

8. Przygotowanie środków i sprzęt do prac porządkowych w otoczeniu obiektu

Rośliny ozdobne i zioła

przyprawowe

1. Rozpoznawanie podstawowych rodzajów i gatunków roślin doniczkowych i ogrodowych.

2. Pielęgnowanie roślin doniczkowych: zasady podlewania, nawożenia, zraszania i innych

zabiegów pielęgnacyjnych.

3. Rodzaje pojemników i podłoża, przygotowanie podłoża do uprawy roślin ogrodniczych.

4. Rozmnażanie kwiatów i warzyw jednorocznych, wysiewanie nasion, przygotowanie rozsady.

5. Charakterystyka wybranych roślin doniczkowych, ich wymagania dotyczące rodzaju podłoża,

wilgotności, światła i temperatury. Zapewnienie roślinie odpowiednich warunków wegetacji.

6. Pędzenie roślin cebulowych zimą.

7. Pielęgnowanie roślin ozdobnych na terenie szkoły. Obserwacje wzrostu roślin.

8. Zioła przyprawowe: pielęgnacja w doniczkach.

9. Zasady układania bukietów. Rodzaje bukietów.

Warzywnictwo

1. Rozpoznawanie podstawowych gatunków warzyw i ich nasion.

2. Rodzaje ziem i podłoży stosowanych w uprawie warzyw.

3. Podstawowe naczynia i narzędzia ogrodnicze i ich przeznaczenie.

4. Nawożenie.

5. Sposoby rozmnażania warzyw.

6. Sposoby uprawy warzyw: w gruncie, pod osłoną, w uprawie przyspieszonej.

8. Choroby i szkodniki warzyw oraz metody ich zwalczania.

9. Kompostowanie, wykorzystanie kompostu.

10. Sposoby przechowywania warzyw, kopcowanie.

Page 16: PProgram PDP

16

Sadownictwo 1. Rozpoznawanie drzew i krzewów owocowych.

2. Rozróżnianie i nazywanie owoców oraz przyporządkowanie do drzewa.

3. Narzędzia używane w pielęgnacji drzew owocowych.

4. Przechowywanie owoców.

5. Rozmnażanie roślin sadowniczych.

6. Formowanie koron drzew i krzewów.

7. Szkodniki drzew i sposoby ich zwalczania.

8. Mieszkańcy sadu i ogrodu. Życie w ogrodzie.

Prace porządkowe

i gospodarcze w otoczeniu

różnych obiektów

1. Pielęgnacja terenów zielonych w otoczeniu różnych obiektów.

2. Czynności pomocnicze, sprzęt, narzędzia i maszyny stosowane do prac porządkowych

w otoczeniu różnych obiektów

3. Utrzymanie w czystości i porządku dróg dojazdowych, alejek, chodników i parkingów oraz

terenu wokół obiektu.

4. Ręczny sprzęt do prac porządkowych.

5. Zmechanizowany sprzęt do prac porządkowych.

6. Prace związane z konserwacją ogrodzenia, wiat, palenisk, rusztów i urządzeń do grillowania ,

elementów drewnianych , metalowych i z tworzyw sztucznych

7. Segregowanie i usunie odpadów stałych z terenu obiektu

8. Przygotowanie środków i sprzęt do prac porządkowych w otoczeniu obiektu

Rośliny ozdobne i zioła

przyprawowe

1. Rozpoznawanie podstawowych rodzajów i gatunków roślin doniczkowych i ogrodowych.

2. Pielęgnowanie roślin doniczkowych: zasady podlewania, nawożenia, zraszania i innych

zabiegów pielęgnacyjnych.

3. Rodzaje pojemników i podłoża, przygotowanie podłoża do uprawy roślin ogrodniczych.

4. Rozmnażanie kwiatów i warzyw jednorocznych, wysiewanie nasion, przygotowanie rozsady.

5. Charakterystyka wybranych roślin doniczkowych, ich wymagania dotyczące rodzaju podłoża,

wilgotności, światła i temperatury. Zapewnienie roślinie odpowiednich warunków wegetacji.

6. Pędzenie roślin cebulowych zimą.

7. Pielęgnowanie roślin ozdobnych na terenie szkoły. Obserwacje wzrostu roślin.

8. Zioła przyprawowe: pielęgnacja w doniczkach.

9. Zasady układania bukietów. Rodzaje bukietów.

Page 17: PProgram PDP

17

PRACOWNIA INTROLIGATORSKO-BIUROWA

Wyp

osa

żen

ie p

raco

wn

ie – BHP pracowni.

– Podstawowe urządzenia i narzędzia pracy.

– Przycinanie papieru (nożyczki, gilotyna).

– Składanie, dziurkowanie, zszywanie, pakowanie przesyłek ( dziurkacze w tym ozdobne, zszywacze, papier pakowny i ozdobny)

– Bindowanie ( bindownice)

– Laminowanie ( laminatory)

– Kserowanie ( urządzenia kserokopiujące)

– Obsługa niszczarki.

– Obsługa telefonu.

– Obsługa komputera (edytor tekstu).

Zajęcia wstępne Zapoznanie z regulaminem klasopracowni oraz przepisami BHP i p pożarowych

Porządkowanie i niszczenie

dokumentów

1. Przygotowanie stanowiska pracy.

2. Segregowanie materiału.

3. Wkładanie dokumentów w koszulki i segregatory

4. Sprawdzanie jakości wykonanej pracy.

Laminowanie 1. Przygotowanie stanowiska pracy.

2. Dobór folii i podkładek kartonowych do rozmiaru laminowanego materiału.

3. Laminowanie.

4. Sprawdzanie jakości wykonanej pracy

Gilotyna 1. Przygotowanie stanowiska pracy.

2. Przygotowanie kartek papierowych do przecięcia.

3. Sprawdzenie wykonanej pracy

Bindowanie 1. Przygotowanie stanowiska pracy.

2. Przygotowanie kartek do dziurkowania.

3. Dziurkowanie.

4. Wybór odpowiednich okładek.

5. Wybór grzbietu.

6. Sposób zakładania kartek i grzbietu.

7. Zamknięcie grzbietu.

Obsługa kserokopiarki

1. Zasady obsługi kserokopiarki.

2. Przygotowanie stanowiska pracy oraz kolejność wykonywania czynności.

Page 18: PProgram PDP

18

3. Kserokopiarki.

Obsługa komputera 1. Podstawowe elementy zestawu komputerowego.

2. Obsługa podstawowych programów: Paint, Word, Excel.

3. Pisanie prostych tekstów tj. listy, zaproszenia, ogłoszenia, podania.

4. Przeglądarka i wyszukiwarka internetowa.

5. Zakładanie własnego konta e-mail.

Obsługa drukarki .1. Zasady obsługi drukarki.

2. Ustawienia parametrów drukarki.

3. Drukowanie wytworów własnej pracy.

Wykonywanie wybranych

opakowań koperty, torebki papierowe, pudełka.

Wyjście do sklepu komputerowego, do sklepu papierniczego itp.

Page 19: PProgram PDP

19

PRACOWNIA DEKORACJE I NAPRAWY

Wyp

osa

żen

ie p

raco

wn

i – stacjonarna wyrzynarka do drewna,

– elektronarzędzia ręczne (wiertarka, szlifierka, wyrzynarka, itp.),

– narzędzia ręczne (zestawy do majsterkowania, młotki, dłuta, piły różnego rodzaju, itp.),

Część pracowni służąca pracom ceramicznym powinna być wyposażona w:

– piec elektryczny do wypalania ceramiki,

– koło garncarskie,

– otwarte regały służące do suszenia i eksponowania prac ceramicznych,

– pojemniki do przechowywania różnych rodzajów gliny,

– drobne narzędzia do ceramiki (podkładki, wałki, foremki),

– szkliwa i farby do ceramiki,

– piekarnik do wypiekania wyrobów z masy solnej,

– zlew.

Zajęcia wstępne zapoznanie z regulaminem warsztatowym oraz przepisami BHP i p pożarowymi. Zapoznanie się z

programem zajęć

Poznawanie technik związanych z

obróbką papieru

1. Cięcie papieru za pomocą nożyczek.

2. Łączenie, zginanie, stemplowanie, odrysowywanie szablonów

3. Kartki okolicznościowe.

4. Quilling

5. Pergamano

6. Technika 3D

7. Wizytówki.

8. Pudełka, pojemniki.

9. Albumy.

10. Ramki, obrazki.

11. Przedmioty z masy papierowej

12. Tworzenie papierów ozdobnych różnymi technikami.

13. Przedmioty z masy papierowej

14. Figurki, świąteczne ozdoby papierowe

Obróbka drewna

Drewno – budowa i właściwości.

Podstawowe narzędzia i materiały do obróbki drewna.

Stosowanie różnych technik związanych z obróbką drewna (łączenie drewna, czyszczenie,

Page 20: PProgram PDP

20

malowanie).

Wytwarzanie prostych wyrobów z drewna o charakterze dekoracyjno – użytkowym (np.: pudełka,

ramki, podkładki).

Utrwalanie technik obróbki

mas ceramicznych i mas

plastycznych

Właściwe zastosowanie narzędzi, formowanie, suszenie, malowanie, szkliwienie, wypalanie

papierowo – klejowe, masy solne, odlewy gipsowe, papier czerpany.

Wyjścia na warsztaty

Wytwarzanie wyrobów

rękodzielniczych z materiałów

roślinnych Stroiki okolicznościowe

Wykonywanie prostych prac

związanych z techniką

sztukatorską

1. Odlewy z gliny:

Wykonywanie figurek według formy

Lepienie figurek według własnego pomysłu – zwierzęta, talerzyki, koraliki

Wypalanie, malowanie i lakierowanie

2. Płaskorzeźby z masy solnej

Ozdabianie przedmiotów

metodą decoupage

1. Ozdabianie papieru:

Obrazki tematyczne

Kartki świąteczne

Zaproszenia

2. Ozdabianie przedmiotów codziennego użytku

Poznanie technik dekoracji

szkła malowanie szkła, technika mozaiki, technika witrażu Tiffaniego

Filcowanie ozdoby : broszki, kolczyki, biżuteria

obrazki tematyczne

Wykonywanie witraży

płaskich składających się z co

najwyżej trzech elementów

1. Dobieranie barwy szkła do projektowanego wyrobu.

2. Cięcie szkła z pomocą nauczyciela.

3. Szlifowanie pod nadzorem nauczyciela.

4. Oprawianie w folię miedzianą i wygładzanie gładzikiem.

5. Nakładanie topnika i lutowanie.

6. Patynowanie.

7. Wykonywanie witraży tematycznych

Page 21: PProgram PDP

21

Wykonywanie przedmiotów

dekoracyjnych z różnych

dostępnych materiałów

1.Przedmioty dekoracyjne z drutu, doniczek, sznurka, folii, szyszek, łupinek , linoryty, malowanie

tkanin, pieczątki, suszone kwiaty itp.

Ozdoby i biżuteria

1.Organizacja stanowiska pracy, bezpieczeństwo i higiena pracy

2.Materiały i narzędzia wykorzystywane w pracy

3.Prace z wykorzystaniem różnych materiałów m.in. masy solnej, szkła, sznurka, drewna, naturalnych

darów przyrody i gotowych elementów składowych.

4.Elementy biżuterii z wykorzystaniem różnych materiałów m.in. koralików, drutu, szkła, wełny.

Wykonuje różne prace m.in. z modeliny, gipsu, gliny, masy solnej (, figurki, breloczki, magnesiki

ozdobne, ozdoby choinkowe).

Wykonuje różne elementy biżuterii- np. kolczyki, bransoletki, korale, broszki

Dekoracyjne pakowanie

różnych przedmiotów

Właściwe dobieranie opakowanie do przedmiotu

Zapakowanie wybranego przedmiotu w/ g swojego pomysłu i wg ustalonego schematu z

zachowaniem zasad estetyki

Wyjścia Na warsztaty ceramiki, do sklepów pamiątkarskich, na kiermasze itp.

Page 22: PProgram PDP

22

PRACOWNIA KRAWIECTWA

Wyp

osa

żen

ie p

raco

wn

i

Stanowiska pracy:

a. stanowisko do szycia ręcznego,

b. stanowisko do szycia maszynowego,

c. stanowisko do haftu pętelkowego,

d. stanowisko do dziergania,

e. stanowisko do prasowania.

– zestawy przyborów do szycia ręcznego,

– maszyna stębnówka,

– owerlok domowy,

– hafciarka,

– zestawy przyborów do haftu pętelkowego,

– zestaw ramek różnej wielkości do haftu pętelkowego,

– zestawy przyborów do dziergania,

– żelazko, deska do prasowania, przybory do prasowania,

– zestaw prasowalniczy.

Zajęcia wstępne zapoznanie z regulaminem klasopracowni oraz przepisami BHP i p pożarowych

Szycie ręczne 1. Przybory krawieckie i sposób posługiwania się nimi.

2. Prawidłowa postawa przy szyciu ręcznym. Ćwiczenia prawidłowego trzymania igły

i naparstka.

3. Ćwiczenia prawidłowego podawania i posługiwania się nożyczkami.

4. Technika szycia ręcznego – ćwiczenia prawidłowego trzymania tkaniny

Ściegi podstawowe i ich

zastosowania

1. Ścieg przed igłą.

2. Ścieg fastrygowy,

3. Ścieg za igłą.

4. Ścieg stębnowany.

5. Wzornik ściegów podstawowych.

Ściegi ozdobne i ich

zastosowanie

1. Ścieg dziergany.

2. Ścieg sznureczkowy.

3. Ścieg obrzucany.

4. Wzornik ściegów ozdobnych.

Zastosowanie poznanych 1.Serwetki.

Page 23: PProgram PDP

23

ściegów w praktyce 2.Woreczek na przybory.

3.Igielnik na igły.

4. Ozdoby świąteczne.

Rodzaje guzików i ich

zastosowani

1. Kształty guzików i ich zastosowanie.

2. Dobór nici do guzika.

3. Dobór guzika do tkaniny.

4. Sposób przyszywania guzików.

5. Ćwiczenia w przyszywaniu guzików.

Prasowanie 1. Zasady bezpieczeństwa przy prasowaniu.

2. Narzędzia i przybory do prasowania.

3. Dobór temperatury żelazka do rodzaju tkaniny.

4. Techniki prasowania.

Budowa maszyny 1. Zasada działania maszyny wieloczynnościowej.

2. Ogólna budowa maszyny.

3. Sposób nawlekania nitki górnej i dolnej.

4. Sposób szpulowania szpuleczki

Szycie maszynowe 1. Szycie na maszynie wieloczynnościowej ściegiem stębnowym.

Ścieg zygzakowy

1. Sposób powstawania ściegu.

2. Zastosowanie ściegu.

3. Ćwiczenia w wykonywaniu ściegu.

4. Serwetka z zastosowaniem ściegu zygzakowego.

Obręby 1. Sposób wykonywania obrębu.

2. Ćwiczenia w wykonywaniu obrębów

Szycie prostych wyrobów 1. Obrębianie serwetek.

2. Obrębianie ściereczki.

3. Woreczek na przybory.

4. Ozdoby świąteczne.

5. Poszewka na jasiek.

Szycie wyrobów

okolicznościowych

1. Serwetki świąteczne.

2. Ozdoby choinkowe.

3. Brożki i przypinki

Drobne poprawki 1. Podwinięcie spodni.

Page 24: PProgram PDP

24

Warunki osiągania efektów kształcenia:

Środki dydaktyczne:

- wszystkie przybory, narzędzia niezbędne do wykonywania zadań,

- materiały

- instrukcje

Zalecane metody dydaktyczne:

- instruktaż

- pokaz

- ćwiczenia praktyczne

Formy pracy:

- indywidualna

- grupowa

Uwagi organizacyjne: Program przysposobienia do pracy opracowuje nauczyciel z uwzględnieniem indywidualnych możliwości ucznia (Indywidualny Program

Edukacyjny).

Działalność edukacyjna szkoły jest określona między innymi przez program przysposobienia do pracy opracowany dla danego oddziału, który

opisuje wszystkie działania szkoły przygotowujące ucznia do wykonywania pracy.

Zajęcia edukacyjne w ramach przysposobienia do pracy mogą być organizowane także w zespołach międzyoddziałowych (w zależności od

umiejętności i zainteresowań uczniów).

2. Podwinięcie firanki.

3. Wymiana gumy.

Elementy dziewiarstwa 1. Organizacja stanowiska pracy.

2. Wiązanie węzłów: węzeł płaski, ósemka, tkacki.

3. Wiązanie i przeplatanie sznurków, tasiemek.

4. Wiązanie frędzli, pomponów.

5. Elementy prac szydełkowych.

6. Elementy techniki dziewiarstwa ręcznego.

Wyjście do pasmanterii i sklepu z tkaninami itp..

Page 25: PProgram PDP

25

W celu nabywania i doskonalenia praktycznych umiejętności związanych z pracą szkoła zapewnia uczniowi zajęcia przysposobienia do pracy

(zgodnie z jego predyspozycjami i zainteresowaniami) w pracowniach szkolnych lub poza szkołą (inne jednostki organizacyjne na podstawie

umowy zawartej pomiędzy szkołą a daną jednostką).

Uczeń nie uzyskuje kwalifikacji zawodowych na zakończenie edukacji szkolnej. Otrzymuje jedynie świadectwo ukończenia szkoły

przysposabiającej do pracy z opisem nabytych umiejętności i czynności pracy.

Organizacja pracowni:

1. Organizując pracownię do nauki czynności zawodowych musimy ustalić stałe miejsca dla poszczególnych urządzeń, dostępne i wygodne dla

pracujących przy nich osób. Urządzenia elektryczne powinny mieć łatwe i bezpieczne podłączenie do prądu.

2. Narzędzia i pomoce powinny mieć swoje stałe miejsce.

3. Elementem wspierającym pracę ucznia pracę ucznia jest czytelna struktura stanowiska pracy. Poszczególne jego elementy powinny być

opisane etykietami i oznaczone np. piktogramami.

4. Stanowiska pracy powinny być wyposażone w instrukcje (kolejne czynności mogą być opisane, numerowane, mogą być stosowane obrazki,

zdjęcia, kolory).

5. W strukturyzowaniu pracy pomaga segregowanie jej wytworów przy wykorzystaniu różnorodnych pojemników.

6. Na ścianach powinny być zainstalowane czytelne i estetyczne tablice (określone jako wstępne – lista obecności, data, pogoda, do zajęć

tematycznych, do eksponowania prac uczniów).

Literatura:

1. Aktywizacja zawodowa uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu znacznym i umiarkowanym. Przewodnik dla nauczycieli, Centrum

Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, Warszawa 2003

2. Ponadgimnazjalna, specjalna szkoła przysposobienia do pracy organizacja, metody pracy, scenariusze, regulacje prawne. Poradnik dla

nauczycieli i specjalistów, pod redakcją Teresy Serafin, Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu, Warszawa 2005