naziv Vase kole

Tema :

Praistorijska umetnost na tlu Srbije

Profesor-mentor: *ime mentora

Student: *Vase ime, razred

Mart, 2009.

SadrajSadraj..........................................................................................2 1 Uvod............................................................................................31.1 Neolit...............................................................................................3 1.2 Bronzano doba.................................................................................5 1.3 Gvozdeno doba.................................................................................5 1.4 Antika..............................................................................................6 1.5 Rimski period...................................................................................7 1.6 Srednji vek.......................................................................................9

2 Lepenski Vir.................................................................................92.1 Svakodnevne aktivnosti..................................................................10 2.2 Naselje Lepenski Vir .......................................................................12 2.3 Neolitska revolucija .......................................................................13

3 Starevo....................................................................................13 4 Vina.........................................................................................144.1 Lokaliteti........................................................................................15 4.2 Naselja..........................................................................................164.2.1 Rekonstrukcija Vinanske kue ................................................................................16

5 Zakljuak...................................................................................18 6 Literatura..................................................................................19

1 UvodTeritorija Balkanskog poluostrva bila je nastanjena od pradavnih vremena. Naunici smatraju da su zemlje zapadne i srednje Evrope bile naseljene ve u prvom odseku pleistocena (diluvij, ledeno doba), a da se u oblastima Balkanskog poluostrva ovek pojavljuje u periodu poslednje glacijacije (alpska glacijacija - Njurm). U to doba hladne klime pre 40000 godina, veiti led sputao se do 1500 metara nadmorske visine. Prve ljudske zajednice tada su ivele u peinama. Na osnovu izuavanja peina, naroito peine pod Jerininim brdom u selu Gradac i Risovae na Venacu moe se izgraditi izvesna slika njihovog ivota. Bile su to ljudske zajednice od 10-15 lanova, od jedne do tri bioloke porodice, a njihovo privreivanje bilo je uglavnom sakupljanje plodova i lov. Taj ovek, ve homo sapiens, obraivao je kamen i kosti i na taj nain pravio orue i oruje. U prvo vreme lovio je krupne biljojede (dinovske jelene, divlje konje, goveda), a u izmenjenim klimatskim uslovima (zavladavanja predarktike klime) i mamute, nosoroge, lavove i hijene. Usled velikog zahlaenja (virmska glacijacija, Njurm 3) oko 25000 godina pre n.e. dolo je do napuanja peina i prestanka ljudskog ivota. Time se zavrava prvo poglavlje istorije ljudskih zajednica na teritoriji Srbije. Nova etapa poinje sa promenom klime, krajem ledenog doba (nova geoloka epoha holocen). Na osnovu ispitivanja arheolokih nalazita u erdapu utvreno je da se tamo razvila jedna od najsloenijih kultura praistorije, koja se prema jednom velikom dunavskom viru, naziva kultura Lepenskog Vira (7000-5500 godina pre n.e.). Najstariji ljudi ove kulture iveli su ve u naseljima, a u zajednicama od dve do etiri bioloke porodice. Kasnije, sa priratajem stanovnitva, gradili su naseobine po utvrenom obrascu. Sahranjivanje je bilo van naselja, a dolazi i do usavravanja izrade alata i oruja. Brojni nalazi upuuju na postojanje privatnog vlasnitva, drutvene hijerarhije, religije, umetnosti, a u sferi proizvodnje ostali su na tradicionalnim izvorima hrane i nikada nisu postali ni zemljoradnici ni stoari. Ljudske zajednice iz starijeg kamenog doba (paleolita) na tlu Srbije razvile su kulture mlaeg kamenog doba (neolita) koje uz lovako-sakupljaku ekonomiku razvijaju i zemljoradnju i stoarstvo. Tome je svakako pogodovala i toplija klima. Neolitska kultura na prostoru i severno i juno od Save i Dunava razvijala se od 5300 do 3200 godina pre n.e. a najznaajnija nalazita su Starevo i Vina. Na osnovu arheolokih iskopavanja moe se pretpostaviti da su ove ljudske zajednice podizale kue jednu pored druge, oblepljene blatom, izmeanim sa plevom. Podovi su bili od nabijene zemlje, a krovovi od prua i slame. Domainstva su posedovala raznovrsno posue.

1.1 NeolitIz ovog perioda nalazi se samo mali deo arheolokih nalaza, koji su pronaeni tokom iskopavanja mnogobrojnih neolitskih nalazita. Oni pokazuju napredak u izradi predmeta od kamena, kosti i peene zemlje. Oblici posua, napravljeni za praktinu upotrebu ili za kultne (religiozne) svrhe, kao i ljudska i ivotinjska plastika, odraavaju i svakodnevni i duhovni ivot ovih ljudi.

Osnovno privreivanje bilo je zemljoradnja i stoarstvo, to je nov kvalitet u odnosu na raniji nain ivota nomada i lovaca. Rani neolit u Srbiji ponajvie poznajemo zahvaljujui iskopavanjima u Starevu (starevaka kultura). Blie antroploko odreenje nosilaca ove kulture nauka jo nije objasnila. Ljudi ranog neolita pravili su kue kvadratno-trapezoidnih osnova od drvene armature, oblepljene blatom i plevom. Kue su verovatno bile grupisane unutar porodica. Pronaeni hambari (ukopani u zemlju) sa ugljenisanim jemom i penicom ukazuju da se radi o ratarima, a kosti domaih ivotinja o stoarstvu. Ostaci divljih ivotinja pronaeni u kuama ili pored njih ukazuju da su se ljudi ranog neolita bavili i lovom. Veliki broj ila, spatula, harpuna i udica ukazuje na bavljenje ribolovom, tim pre to su se naselja nalazila pored reka. Nosioci starevake kulture, sudei prema ostacima njihove materijalne kulture, iveli su na jugu do Makedonije, a ima dokaza njihovog ivota i u Bosni. Grnarija je uglavnom bila bombastog oblika. Sudovi, pehari i zdele su ukraavani barbotiniranjem, tipanjem, prevlaenjem prstiju po sveoj prevlaci. Pronaeno je mno ljudske i ivotinjske plastike. ivotinjske figure su realistiki napravljene, a ljudske statuete imaju izrazite oblike enskog tela to odraava verovanje u kult plodnosti. Nosioci kulture srednjeg neolita nastali su meanjem starosedelaca i ljudskih zajednica poznatih po nalazitu Vina (vinanska kultura). Njihove nastambe pravljene su po starom principu i od istog materijala. Vinanske kue bile su masivnije, sastojale su se od dva odeljenja sa ognjitima. U kuama se izraivala grnarija i alatke od kamena. Ljudi su poznavali pletenje asura od trske i like, a nalazi delova tkakog stana ukazuju da su znali i za preradu vune. Veliki broj pronaenih ostataka materijalne kulture svedoi o majstorstvu u grnariji. Sudovi su zaobljeni; bilo ih je bikonusnih profilacija, a osobita spretnost vidljiva je pri izradi zdela i peenju. Ljudska plastika je dobila nove oblike; pojavljuju se strogo stilizovane statuete sa durim vratovima i licima koja podseaju na maske. Vinanci poznatog neolita iveli su u porodicama, posedovali su stoku (goveda, ovce, svinje) koje su drali u dvoritima. Kue su im bile poreane po redovima, sa "ulicama" to upuuje na zakljuak da su sela bila sa "urbanistikim" reenjima. Njihova grnarija je raskonija i ukraenija. Preovladavaju zdele bikonusnog i konusnog oblika. Ornamentika je urezana i esta je primena crvene boje. Ljudska plastika i dalje se bavi enom, trudnicom i majkom sa detetom, ali ima i figurina i sa naglaenim mukim atributima. Alatke i oruje bili su od uglaanog kamena, a nakit od koljki. Ljudske zajednice koje su stvorile starevaku i vinansku kulturu bile su podlone seobama usled unutranjih razloga, ali i spoljnih. Tako dolaskom ljudi iz Anadolije i Panonije menja se etno-kulturna slika i nestaju vinanske zajednice a na njihovom prostoru stranci poinju sa upotrebom metala, ime poinje nova epoha ljudske istorije.

1.2 Bronzano dobaBronzano doba ljudske istorije u nauci se smeta u vreme od 2000. do 1000. godine pre nove ere. Ovo ime dobilo je po tome to je za razliku od ranijih perioda preovladala upotreba metala za proizvodnju orua, oruja i nakita. Na Balkanskom poluostrvu bronzano doba se vezuje i za indoevropeizaciju domorodakog stanovnitva i stvaranje etnikih grupa koje e dati starobalkanska plemena: Traane, Ilire, a severno od Save i Dunava, Daane i Gete. Pod indoevropeizacijom se podrazumeva prodor ljudi iz srednje Azije u Evropu. Oko 1900. godine pre n.e. obrazuju se prva arita kulture bronzanog doba u Banatu (morika), Sremu (vinkovaka), severozapadnoj Srbiji (Beloti-Bela Crkva), junom Pomoravlju (Bubanj-Hum III-Slatina). Ljudske zajednice bronzanog doba severno i juno od Save i Dunava vekovima su ivele mirnim ivotom. On je poremeen oko 1425. godine pre n.e. prodorom ljudi sa severa (tzv. kultura grobnih humki) koji su imali bronzano oruje - maeve, bodee, sekire. Ta pomeranja ljudi nastavila su se i tokom narednih vekova a doprla su ak do Egipta. Arheoloki nalazi iz perioda 1125. do 750. godine pre n.e. upuuju na zakljuak da se tada stvara nova kultura - gvozdenog doba, a dolazi i do oblikovanja prvih istorijski poznatih etnikih grupacija i unutranjosti Balkanskog poluostrva: Dardanaca, Tribala, Ilira i Traana. U vremenu od 1200. do 1000. godine pre n.e. na Kosovu, u Pomoravlju, Sremu, Bakoj i Banatu podiu se jednoobrazna naselja, proizvodi se jednako posue, a nain sahranjivanja je takoe istovetan. Zemljoradnja je bila razvijena: seju se penica i jeam, uzgajaju, ponajvie, goveda, svinje i konji, a znatno manje ovce i koze. Arheoloka nalazita bronzanog doba (osobito Bubanj kod Nia) pokazuju da su se ti ljudi bavili intenzivnim stoarstvom. Karakteristini su njihovi sudovi sa dve drke i siromanom ornametikom. Tehnika izrade upuuje na stare tradicije. Nalazite Glodar kod Paraina je najvanije za tzv. parainsku grupu. Poznato je iskljuivo iz grobalja - nekropola. Pokojnici su spaljivani, a spaljeni ostaci stavljani su u urne sa nizom drugih predmeta, najee sa nakitom. Vatinska grupa (po nalazitu Vatin kod Vrca) bliska je dubovako-utobrdskoj (nalazite Dubovac kod Kovina i uto Brdo u selu Vinci kod Golupca) grupi i ove dve grupe predstavljaju kulturu srednjeg bronzanog doba. Grnarija ovog porekla ima nesumnjivu estetsku vrednost, a osobito sudovi u obliku ivotinjskih figura. Votivna kolica iz Dupljaje su znaajan kultni predmet. Na kolicima koja vuku barske ptice prikazana je stojea ljudska figura. Radi se o mukoj figuri obuenoj u enske haljine. U nauci se ova kolica povezuju sa mitom o delfijskom Apolonu, koji boravi est meseci u zemlji Hiperborejaca, a est u Delfima.

1.3 Gvozdeno dobaGvozdeno doba obuhvata period od hiljadu godina - od 1000. godine pre n. e. do 1. veka nove ere. Ono je u nauci i dobilo ime po tome to u ovom periodu gvoe ulazi u stalnu

upotrebu za izradu oruja, alata i drugih predmeta. Njegova karakteristika jeste i u pojaanim kretanjima stanovnitva. To je vreme "ljudi s maevima" i doba estih sukoba, unitavanja, ali i uobliavanja plemena. Gvozdeno doba je poslednji period praistorije, no zahvaljujui grkim i rimskim piscima mi znamo i imena pojedinih plemena na Balkanskom poluostrvu. Masovna primena gvoa nije prouzrokovala vee potrese u kulturnom razvoju ljudi na naem tlu. Promene su nastupile sa prodorom plemena sa Kavkaza i june Rusije. Taj prodor u nauci se vezuje za ime Trako-Kimeraca (800-700. godine pre n. e.), a kasnije za Skite (600-500. godine pre n. e.). Stapanjem starosedelaca sa doljacima u duem vremenskom periodu dolo je do stvaranja plemena. Naselja ovih ljudi obino su graena na uzvienjima pogodnim za utvrenja i odbranu. Ta mesta u narodu se i danas nazivaju gradine. Sahranjivanje je bilo u rodovskim tumulima sa mnotvom oruja, nakita i keramike. Zahvaljujui ispitivanju tumula moe se zakljuiti da je unutar plemena dolo do raslojavanja i, verovatno, postojanja plemenskih voa. Pojedini tumuli ne izdvajaju se samo po mestu i veliini, nego i po predmetima u njima. Oni su bili puni domaeg, ali i uvezenog oruja, a takoe i ostalih predmeta od zlata i srebra. Jedno od naih najznaajnijih nalazita iz ovog doba jeste velika nekropola sa vie hiljada tumula na Glasincu (centralna Bosna). Ova glasinaka grupa bila je razvijena i u Hercegovini, Metohiji i severnoj Albaniji. Nalazi iz tumula svedoe i o razvijenoj trgovini sa Grcima. Putevi su vodili preko Makedonije, a posle grke kolonizacije i sa istone jadranske obale. Ovom kolonizacijom poinje i opti helenistiki uticaj na starobalkanska plemena koji je zaustavljen dolaskom Kelta poetkom 3. veka pre n. e. Etnika pripadnost kulturnih grupa na Balkanskom poluostrvu moe se utvrditi na osnovu ostataka njihove materijalne kulture i podataka grkih i rimskih pisaca. U zapadnim delovima Balkana iveli su Iliri i njima se moe pripisati glasinaka kultura, a zapadno od reka Iskera i Strume bili su Traani. Izmeu njih su bili Tribali i Dardanci koje antiki pisci poistoveuju sa Traanima i Ilirima. Fibule, ukrasne, a i funkcionalne igle bile su mnogo u upotrebi u gvozdeno doba. Najstarije su imale luni oblik sa dve petlje i sa nogom u obliku trougla, trapeza "beotskog tita" ili kruga. I kasnije se takoe pojavljuju luni oblici sa zvezdastim ukrasima, stilizovanim zmijskim glavama i dr. Gvozdeno doba na tlu Srbije vezano je za dolazak Trako-Kimeraca iz kavkasko-pontskih oblasti oko 725. godine pre n.e. Oni su doneli niz novih kulturnih dobara kao to su oruje i nakit napravljeni od gvoa. U sledeih 200 godina stabilizovana je kultura gvozdenog doba i izvrena su jasna razgranienja izmeu etnikih grupa.

1.4 AntikaVremenom je uspostavljena iva razmena dobara izmeu etno-kulturnih grupa, koje se poinju raslojavati. Najbolji dokaz su arheoloka nalazita sa luksuznim predmetima proizvedenim u Grkoj. Bogata nalazita svedoe i o helenizaciji Tribala i Dardanaca. No nikako se ne moe govoriti o njihovom iezavanju, jer u nastupajuim vekovima oni su vodili prave ratove protiv makedonskih kraljeva. U periodu od 300. do 100. godine pre n.e. Dardanci su, prema istorijskim izvorima, sauvali svoju individualnost i samosvest, a izvanrednih dokaza za to ima ak i u 3. veku n.e.

Mlae gvozdeno doba na tlu Srbije obeleeno je dolaskom Kelta i prodorima helenistike civilizacije. Keltski izaslanici susreli su se sa Aleksandrom Velikim na Dunavu 335. godine pre n.e. a posle Aleksandrove smrti preli su Savu i Dunav. Njihova pustoenja po Dardaniji, Makedoniji i srednjoj Grkoj zaustavljena su grkom pobedom kod Delfa 279. godine pre n.e. Po povlaenju, a u daljim decenijama Kelti su pokorili Tribale, zauzeli su deo autarijatske teritorije i zajedno s njima obrazovali mono pleme Skordiska. Oni su prvi na tlu Beograda sagradili naselje. Poetkom nove ere Rimljani su zauzeli sve zemlje Balkanskog poluostrva, pokorili i Dardance i Skordiske, ali njihovu kulturu nisu unitili. Skoro tri stotine godina starobalkanska plemena, iako pod rimskom vlau, ivela su autohtono, negujui tradicionalnu kulturu, a tek potom integriu se u politiku i kulturnu istoriju Rimske Imperije.

1.5 Rimski periodProdor Rimljana na Balkansko poluostrvo poeo je krajem 3. veka pre n. e. U rimskoilirskim i rimsko-makedonskim ratovima bile su pokorene Ilirija i Makedonija. Prvi ilirski rat (229-228. godine pre n.e.) uspeno je voen protiv kraljice Teute i ilirskih gusara na Jadranskom i Jonskom moru. Rimski protektorat nad vie ilirskih vazala nije bio dovoljno jak, te su Iliri obnovili gusarenje to je izazvalo novi rat 219. godine pre n.e. Ovaj pobedonosni rat Rimljani nisu uspeli da iskoriste u pravom smislu te rei, jer su bili zauzeti ratom sa Hanibalom. Tek, znatno kasnije u treem ratu 168. godine pre n.e. protiv ilirskog kralja Gentija uspeli su konano da pobede Ilire i nametnu im vlast i danak. Pokoravanje Makedonije takoe je teklo kroz tri rata (215-205. godine pre n.e. 200-197. godine pre n.e. i trei 171-168. godine pre n.e.) Makedonija je konano postala rimska provincija 148. godine pre n.e. Dalji rimski prodori vreni su u pravcu Dunava i Panonije. Na prvom pravcu prepreka su bili keltski Skordisci i Dardanci. Trogodinji uspeni rat protiv Dardanaca omoguio je Gaju Skriboniju Kurionu da 73. godine pre n.e. bude prvi Rimljanin koji je ugledao Dunav, doavi sa svojom legijom na njegove obale. U vreme Oktavijana (Avgusta) vreno je pokoravanje plemena u Posavini i Bosni. No, to nije ilo lako; sledio je tzv. panonski rat 13-9. godine pre n.e., a potom je izbio masovni ustanak panonsko-dalmatinskih plemena od 6-9. godine n.e. Najveu snagu ustanicima su davali sremski Breuci i Desidijati s gornjeg toka Bosne na elu kojih su bili dva Batona. Avgustov naslednik Tiberije uspeo je da skri ustanak i nametne vlast plemenima od Dunava do Jadrana. Sa teritorija srednjeg Balkana Rimljani su poeli da dolaze u dodir sa Germanima (Domicijanovi ratovi protiv Markomana i Kvada), Saramtima i Daanima. Imperator Trajan je preduzeo dva uspena pohoda na Dakiju (101-102: 105-107. godine n.e.) i pretvorio je u provinciju. Ovim pohodima prethodili su zamani graevinski radovi. Prvo je proseen put kroz erdap 100. godine, a sledee je prokopan kanal kod Sipa da bi se omoguila slobodna plovidba Dunavom. uveni Trajanov most kod Kostolca izgraen je 105. godine. Za vreme imperatora Trajana Rimsko Carstvo imalo je najvei opseg. Na Balkanskom poluostrvu Rimljani su organizovali velike provincije: Dalmaciju (obuhvatalo je jadransko primorje i dananju BiH), Panoniju, Gornju Meziju (teritorija

dananje Srbije) i Makedoniju. Glavni oslonac rimske vlasti bila je vojska. U pomenutim provincijama stalno su bile stacionirane dve legije - IV Flavia u Singidunumu (Beogradu) i VII Klaudia u Viminacijumu (Kostolcu). Vojniki logori na granici (limesu) postali su take oko kojih su vremenom nikli gradovi, a rudnici, banje i izuzetno plodna zemlja u unutranjosti bili su takoe jezgra nastanka gradskih naselja. Ovi gradovi imali su dosta zajednikih urbanistikih elemenata: forum, dve glavne ulice koje su se sekle pod pravim uglom, javne graevine (bazilika, hramovi), stambene i trgovake delove, kupatila (terme), bedeme oko grada i groblja. Gradovi su bili povezani putevima iz privrednih ali i vojnikih razloga. Inae, u celom Rimskom Carstvu saobraaj je bio dobro organizovan. U rimskoj administrativnoj podeli najvei deo dananje Srbije pripadao je provinciji koja se zvala Gornja Mezija. Ova provincija posluila je kao placdarm imperatoru Trajanu da sa vojskom pree Dunav kod Rama i Tekije, pokori Deane i formira provinciju Dakiju. Tada na kraju 1. veka n.e. Rimsko Carstvo imalo je najvee prostranstvo. Istovremeno, to je i vreme kada se osnivaju novi i jaaju stari gradovi u Meziji i Panoniji. Dunavski gradovi postali su vani odbrambeni punktovi kada su se Rimljani povukli iz Dakije (oko 272. godine n.e.) i utvrdili na desnoj obali Dunava. Bez obzira na organizovanost Rimljana i jainu njihove granice (limesa) varvarska plemena neprestano su napadala granine provincije to je permanentno slabilo Carstvo. U balkanskim provincijama Rimljani su posebnu panju poklanjali rudarstvu, pa bi se ak moglo rei da je celokupni ivot bio u znaku te privredne grane. U rudnicima su radili robovi i osloboenici, a bili su pod strogom kontrolom dravne administracije. Domorodako stanovnitvo ivelo je tradicionalnim ivotom stoara i ratara. Njegova romanizacija (porimljavanje) bila je spora, ali su celokupnim integrisanjem u rimsko drutvo postojano su se gubile etnike karakteristike. Na planu religije vladalo je veliko arenilo. Starosedelaka mnogoboaka religija bila je na udaru rimske i grke religije, ali i raznih verovanja koja su irili doljaci sa Istoka. Odlika svih ovih religija bila je u tenji za socijalnom pravdom to je utiralo put hrianstvu. Napadi varvara na severnu rimsku granicu postali su, u dugom nizu godina, redovna pojava. Stoga su dunavski limes, a i njegovo zalee, poeli da igraju neobino vanu ulogu. To se ogledalo u tome to su snane legije, sa ovog dela Carstva, svoje zapovednike izvikivale za careve. Varvarski pritisak bio je toliki da je imperator Aurelijan (270-275) shvatio svu benzadenost odbrane Dakije i prepustio je varvarima. Od tog momenta poinje osipanje Rimske Imperije. Imperator Dioklecijan (285-305) uveo je sistem zajednike vlade etvorice careva na osnovu koga se jedan od etvorice morao stalno nalaziti blizu limesa. Zahvaljujui tome grad Sirmijum je stvarno postao jedna od prestonica. Gamzigrad u gornjoj Meziji (istona Srbija) verovatno je nastao iz istih razloga. Sagraen je poetkom 4. veka kao vladarska rezidencija Dioklecijanovog savladara Galerija. Na isti nain nastao je na mestu starog Vizanta, na Bosforu, Konstantinopolj. Ratovi protiv varvara (Sarata i Gota) slabili su Carstvo i u vojnom i privrednom pogledu. Zbog opadanja proizvodnje smanjena je trgovina, a varvarski pljakaki upadi unitavali su stanovnitvo i poljoprivredu. Najtee posledice ostavila je najezda Huna pod Atilom 375. godine i Gota posle njihove pobede kod Hadrijanopolja (Jedrena) 378. godine. Od tih vremena varvari se nastanjuju na teritoriji Rimskog Carstva. Tekoe upravljanja Carstvom nagnale su cara Teodosija da 395. godine izvri njegovu podelu na Zapadno (sredite Rim) i Istono (Konstantinopolj) carstvo. Krajnji, istorijski ishod varvarskih razaranja i pljaki bio je pad Zapadnog carstva 476. godine. Rimska vladavina i civilizacija na Balkanskom poluostrvu, posebno na teritoriji koju e naseliti Srbi, ostavila je duboki

trag. O tome svedoe ostaci materijalne kulture, sauvani do danas, ili otkriveni arheolokim iskopavanjima. Fotografije koje se objavljuju u ovom poglavlju samo su mali deo tog blaga, ali dovoljno upealjive da se moe zamisliti izgled i ivot tog sveta.

1.6 Srednji vekPosle podele Rimskog Carstva 395. godine n.e. na Zapadno i Istono (Vizantija) ovo drugo je nasledilo neprestane borbe sa varvarima na Dunavu. U vreme Justinijana (527565) dolo je do stabilizacije stanja, ali potom je usledila najezda Avara i Slovena ija su pustoenja zaustavljena tek njihovim porazom pod Carigradom 626. godine.

2 Lepenski VirDa bi se istrazilo jedno maleno naselje iz epohe mladjeg kamenog doba, otpoceto je 1965. godine sa arheoloskim iskopavanjem na niskoj dunavskoj terasi pokraj Lepenskog Vira. U tom trenutku niko nije ni slutio da je ovo mesto, koje se nalazi u bespucu Djerdapa, nekada bilo i srediste jedne od najslozenijih i najblistavijih kultura praistorije. To je postalo jasno tek 1967. godine. U toj su godini, ispod naselja prvih zemljoradnika i stocara iz razdoblja od 5300-4800 god. pre n.e., otkriveni spomenici koji su iznenadili ceo svet; u sedam velikih, sukcesivno podizanih naselja ribolovaca, lovaca i skupljaca hrane (ProtoLepenski Vir Ia-e, Lepenski Vir II), nadjeni su : brojna planski gradjena stanista, grobovi koji dokumentuju cudne pogrebne rituale, obilje majstorski izgradjenih alatki od kamena, kosti i roga, raznovrstan nakit, plocice sa urezanim znacima slicnim pismu i monumentalne skulpture od kamena. Odmah se moglo ustanoviti da su sve ovo ostvarenja od pre 5300. god. pre n.e., a to je znacilo da su ribolovacko-lovacke zajednice koje su naseljavale terasu pokraj Lepenskog Vira prve u Evropi uspostavile slozene privredno-drustvene odnose, prve ostvarile arhitekturu osobenog stila i prve modelovale monumentalne skulpture od dzinovskih oblutaka. Tako se Lepenski Vir [165qu 1967. godini pojavio na arheoloskoj karti Evrope kao izuzetno znacajan, ali i sasvim usamljen kulturni centar; njegovi spomenici, tako neobicni i tako zagonetni, tada su samo ukazivali da u buducnosti treba ocekivati slicne arheoloske spomenike koji ce uciniti razumljivim sve ono sto je ostvareno na ovoj maloj dunavskoj terasi. Praroditeljka, skulptura iz svetilista XLIV U narednim godinama sva ocekivanja su i realizovana. Zahvaljujuci intenzivnim arheoloskim istrazivanjima obala Dunava, posebno u Djerdapu, do 1971. godine otkriveno je jos desetak naselja iz istog razdoblja (Hajducka vodenica, Padina, Vlasac, Ikoana, Kladovska skela i druga). Arheoloska gradja koje je u ovim naseljima nadjena pokazala je da Lepenski Vir treba smatrati sredistem jedne osobene i dugotrajne kulture koja se danas u arheoloskoj nauci s pravom naziva kultura Lepenskog Vira. Kolevka kulture Lepenskog Vira je Djerdap, a njeni tvorci su potomci stare evropske populacije iz razdoblja starijeg kamenog doba (antropoloski tip Brno-Psedmost). Pred kraj

ledenog doba (oko 20000 god. n.e.) zajednice ove populacije nastanile su i pecine u Djerdapu i u njima su zivele sve do oko 7000 god. pre n.e., kad je opsta klima osetnije otoplila. Promena klime omogucila je zivot pod vedrim nebom, ali je faktor izolacije taj zivot ucinio veoma slozenim. Prva naselja podizana su na niskim terasama koje su redovno male i izolovane, jer ih po duzini preseca Dunav, a po sirini zatvaraju strme padine okolnih brda. Zbog toga je teritorija koju u toku godine ekonomski koristi jedno naselje ne samo mala vec i strogo ogranicena. Svaka od ovih teritorija poseduje obilje vode, ogreva, divljaci i jestivih plodova. Medjutim, sva ova bogatstva ne bi bila dovoljna da obezbede vekovni zivot u jednom naselju s obzirom na velicine i izolovanost ovih teritorija. Ljudske zajednice u djerdapskom podrucju nisu mogle da osiguraju egzistenciju stihijski, nikontroslisanim preuzimanjem prirodnih dobara, vec samo uspostavljanjem novog privrednog i socio-kulturnog sistema.

Slika 1.Praroditeljka iz Lepenskog Vira

2.1 Svakodnevne aktivnostiSvakodnevni zivot stanovnika Lepenskog Vira sastojao se od brojnih i raznovrsnih aktivnosti, kako onih koje su imale za cilj zadovoljenje ekonomskih potreba (iznalazenja sirovina, izrada alatki za obavljanje raznih poslova), tako i onih koje su vezane za zajednicka slavlja i obredne ceremonije. U aktivnostima vezanim za zadovoljenej ekonomskih potreba koriscen je alat od razlicitih sirovina: kamena, kostiju velikih papkara, jelenskih rogova i ocnjaka divljih svinja.

Brojne i raznovrsne predmete od kamena i kostiju moguce je po funkciji razvrstati u oruzje za lov i ribolov (projektili, udice, batovi), orudje za domacu radinost (nozevi, ubadaci, siljci, sila, dleta) i alatke za rad u prirodi (sekire, motike, rala, budaci). Mermerni privezak U grupu predmeta utilitarne namene spadaju i predmeti za izradu i obradu alata (tuckovi, kugle, utege, glacala, perkuteri, tegovi) na kojima je primetna standardizacija formi).

Lepenski Vir je jedno od retkih arheoloskih nalazista koje omogucuje da se prate aktivnosti vezane za dozivljaj i oblikovanje prostora. Na ovom mestu, u sedam sukcesivnih naselja (Proto-Lepenski Vir, Lepenski Vir Ia-e, Lepenski Vir II), otkriveno je 136 stambenih i sakralnih objekata, izgradjenih u razdoblju od oko 6500. do. 5500. god. pre n.e. Sva naselja organizovana su na isti nacin. Stanista se uvek podizu oko cistine koja se nalazi u sredistu potkovicaste terase. Stoga naselja imaju u osnovi potkovicastu formu i slobodan, takodje potkovicas prostor, neku vrstu trga u centru.

Slika 2. Lepenko Stanista, inace uvek orjentisana prema reci, grupisu se u dva krila od kojih je jedno usmereno uz vodu, a drugo niz vodu. Ceo prostor je radijalno rasclanjen stazama i

rampama; bocne strane stanista i "trga" gotovo su paralelne sa zakosenim, bocnim stranama terase; siroka procelja okrenuta Dunavu prate licnu liniju obale, a ukopana zacelja bukvalno uklinjuju sve gradjevinske objekte u strmine obliznjeg brda. Sve gradjevine sa lakocom organski urastaju u reljef terena, jer je svuda primenjena ista shema: kuce, "trg" i celo naselje imaju u osnovi oblik zarubljenog kruznog isecka, a to je samo shematizovana i poetizovana realna kontura terase Lepenski Vir.

Slika 3. Danub Ovaj sklad izmedju ambijenta i arhitektonskih formi postignut je, medjutim, pomocu mera i proporcija koje se ne nalaze nigde u prirodi. Arhitektura Lepenskog Vira ima u sebi neceg izrazito matematickog, odnosno u svim njenim formama oseca se prisustvo konkretnih duzi i odredjenih brojeva. Oseca se jasno da su arhitekstonske forme prozete mistikom brojeva, ali osnovnu jedinicu mere nije moguce prevesti na jezik nase matematike; to nije nijedan odredjeni broj ni neka antropoloska mera i mada je modul sigurno dobijen racionalnim postupkom, on ipak deluje kao misticna velicina kojom su izgradjeni mikrokosmos i makrokosmos kulture Lepenskog Vira.

2.2 Naselje Lepenski VirCentralno svetiliste u naselju Lepenski Vir I Sva stanista kulture Lepenskog Vira imaju osnove u obliku zarubljenih kruznih isecaka. Ova stanista projektovana su na sledeci nacin: uvek se najpre odredjuje raspon procelja, a zatim se ta duzina prenosi na bocne strane koje se spajaju u zacelju. Ovim postupkom dobija se ravnostrani trougao cija temena odredjuju ravan na koju se podize staniste. Da bi se osnovi dao funkcionalni oblik, omedjeni trougao se prosiruje na strani gde ce biti procelje stanista, a skracuje na suprotnoj strani gde ce biti zacelje. Ove izmene se ne vrse proizvoljno: zecelje se skracuje za jednu cetvrtinu visine primarnog trougla, procelje se prosiruje na taj nacin sto se iz temena zecelja povlaci luk ciji je poluprecnik jednak rasponu procelja. Ognjisna konstrukcija, izgradjena u osovini osnove, okruzuje se velikim kamenim "stolovima" koji ogranicavaju prostor malog svetilista u cijim se okvirima postavljaju skulpture od velikih oblutaka.

Svi elementi enterijera (ognjiste, kameni "stolovi", skulpture) zaliveni su u cvrstu masu poda od zdrobljenog crvenog krecnjaka i uvek su postavljeni u odredjenom odnosu na primarni ravnokraki trougao. Tako je u svim stanistima, na mestu na kojem se seku simetrale strana primarnog trougla, uglavljen u pod oblutak sa kruznim udubljenjem u sredistu (zrtvenik?). Uz ovaj oblutak, koji oznacava zizu unutrasnjeg prostora stanista, postavljaju se osovinski prema zemlji, monumentalne kamene skulpture, a prema procelju - pravougaona ognjisna konstrukcija i ukoseni kameni pragovi. Osovinskim povezivanjem skulpture, zrtvenika, ognjista i pragova ostvarena je jedna zanimljiva kompozicija koja zivo podseca na stilizovanu ljudsku figurnu. Najei predmeti za svakodnevnu upotrebu izraivani su od kamena i roga jelana, sileksa (koji dominira u starijim fazama), kvarca (karakteristian za mlae faze) i silikatne stene. Prisutni su odbici od jezgra, bez dodatog retua, ili veoma grubo retuirani. Najvie je prisutno iveraka poligonalne osnove i ljuspiasto retuirane ivice, zatim su naeni strugai i strugalice, rezai, iljci, ubadai i svrdla.

Slika 4.Skulptura

2.3 Neolitska revolucijaOko 5300. godine pre nove ere stanovnici Lepenskog Vira doiveli su tzv. neolitsku revoluciju. Ovo je period koji obeleava poetak boreala, kada nivo vode opada, reke ustaljuju tokove, stvara se crnica, a tople ume se rasprostiru do srednje Evrope. Stanovnici Lepenskog Vira u ovom periodu pripitomljavaju prve ivotinje i poinju da se bave zemljoradnjom. Ova najmlaa faza na Lepenskom Viru pripada kulturi Stareva. ivot na Lepenskom Viru zamro je oko 4500. godine pre nove ere, kada su stanovnici krenuli u potragu za veim obradivim povrinama.

3 StarevoStarevaka kultura je srednjoneolitska kultura koja se rasprostirala na centralnom Balkanu. Ime je dobila po lokalitetu Starevo, nedaleko od Paneva.

Prva iskopavanja na lokalitetu Starevo, koji se nalazi na levoj obali Dunava, vrio je 1939. godine Miodrag Grbi. Sredinom pedesetih godina XX veka, istraivanja su vrili Milutin Garaanin kao i Draga Garaanin. Pronaene su dosta grube keramike posude, ali i keramika oslikana sa geometrijskim ornamentima, kao i antropomorfne figurine raene od peene zemlje. Pronaena su i orua od kamena i kostiju. Datiranje nalaza nije sasvim pouzdano, ali se uzima da pokrivaju period petog milenijuma pre nove ere. Starevaka kultura se esto proiruje nalazima sa drugih lokaliteta sa Balkana i srednje Evrope, pa se esto koristi naziv Starevo-Kere-Kri, po nalazitima u Maarskoj i Rumuniji. Ovaj naziv oznaava jedinstvo tri bliske kulture: starevake, kereke i krike kulture koje su obuhvatale veliko podruje dananje jugoistone Maarske, Srbije i Rumunije. Starevaka kultura donosi poetke stalnog naseljavanja stanovnitva i stacionarne poljoprivrede (penica, jeam i proso) i uzgajanja stoke (ovce/koze i goveda), dok su lov i ribolov manje zastupljeni.

4 VinaStarevaku kulturu smenila je vinanska kultura.

Slika 7.Figura iz Vine

Vinanska kultura predstavlja mlaeneolitsku i ranoeneolitsku kulturu Evrope (izmeu prvih vekova 5. milenijuma pre nove ere i prvih vekova 4 milenijuma pre nove ere). Prostirala se od srednjeg Potisja na severu do Skopske kotline na jugu i od reka Usore i Bosne na zapadu do Sofijskog basena na jugu, odnosno obuhvatala je teritorije dananje Srbije, Rumunije, Makedonije i Bosne i Hercegovine. Vinanska kultura je bila tehnoloki

najnaprednija praistorijska kultura u svetu. Najranija metalurgija bakra u Evropi potie sa vinaskog lokaliteta Belovode u istonoj Srbiji. Generalnim urbanistikim planom razvoja Beograda, priobalni pojas Dunava u zoni Vine proglaen je Arheolokim parkom. Vina tridesetih godina dolazi postaje nalazite uveno u svetu. Miloje Vasi je 1932. i 1936. objavio etiri toma monografije Praistorijska Vina, ime je zavrena druga faza istraivanja ovog lokaliteta. Osnivanjem Odbora za arheoloka istraivanja u Vini pri Srpskoj akademiji nauka i umetnosti i angaovanjem akademika Vase ubrilovia i Jovana Todorovia, zapoeta su 1978. godine nova iskopavanja. U poetku je istraivanjima rukovodio Nikola Tasi, a od 1982. godine akademici Milutin Garaanin i Dragoslav Srejovi. Posle zavretka radova od 1986. do 1998. nije bilo sistematskih arheolokih istraivanja. Ipak, 1988. nalazite je ureeno zbog simpozijuma pod nazivom Vina i njen svet (originalni naziv - engl. Vina and its World). Milutin Garaanin je 1998. godine okupio terensku ekipu i tako je poela trea serija iskopavanja na eponimnom nalazitu. Od 2001. uvedena je flotacija za dobijanje uzoraka makrobiotike analize. Od 2003. zapoela su iskopavanja u sistemu celina (unit), za razliku od ranijih iskopavanja u kvadratnoj mrei. U istraivanja su ukljuene i arheozoologija i zooarheologija, a za voenje terenske dokumentacije poela je da se koristi raunarska tehnologija. Od 2002. korien je elektronski daljinometar (EDM) Napravljena je baza podataka i softver ArchaeoPack (Tasi, Jevremovi 2003.) koji je testiran na iskopavanjima u Vini.[3] Od 2001. u Vini se odrava i letnja arheoloka kola.

4.1 LokalitetiMatina oblast Vinanske kulture obuhvata prostor centralnog Balkana, a u trenutku kada je dostizala vrhunac podudarala se sa teritorijom koju je u mlaem i srednjem neolitu obuhvatala starevaka kultura. Dunav je bio odluujui uslov za nastanak naselja u Vini, kao i Tisa, Drava, Sava, Tami i pritoke. Glavni pravac od severa ka jugu je Morava, koja se nizvodno uliva u Dunav. Nosioci vinanske kulture iveli su na lesnoj obali Dunava, ali treba pretpostaviti da je reka u doba osnivanja naselja bila tokom prolea usled poplava iroka oko 7 km, na ovom prostoru su postojali jezero i movare, to je pogodovalo razvoju lova, ribolova i zemljoradnje.[4] Jezgro ove kulture je Srbija, a rasprostirala se do istone Makedonije, zatim na zapadu do severoistone Bosne i do Vinkovaca. Svaki od nataloenih slojeva, koji obeleava pojedine faze ivota u Vini, sadri prave riznice raznovrsnih predmeta: orue i oruje od kamena i kosti, posue za svakodnevnu upotrebu, bogato dekorisane ritualne vaze, veliki broj antropomorfnih i zoomorfnih figurina izuzetno upeatljive stilizacije, nakit od raznih vrsta retkih i skupocenih materijala i veliki

broj drugih predmeta izraenih u samoj Vini ili pribavljenih iz udaljenih oblasti - iz srednje Evrope, donjeg Podunavlja ili sa Mediterana.

4.2 Naselja4.2.1 Rekonstrukcija Vinanske kueRekonstrukcija kue sa ognjitemNeolitsko naselje u Vini udaljeno je oko 14 km od ua Save u Dunav, to je izuzetno povoljno mesto koje je omoguilo da postane fokalna taka prostora jugoistone Evrope. Ovuda su prolazili putevi, ali je i izuzetno povoljno prirodno okruenje omoguavalo dugotrajno naseljavanje. Reka Boleica, koja se uliva u Dunav neposredno ispod naselja, bila je izvor svee vode, a bila je i veza sa Avalom, gde su nalaene vane sirovine poput cinabarita. Vinanska naselja su preteno vieslojna, a na samom lokalitetu Vina konstatovano je 9 naselja. Po poloaju malo se razlikuju od starevakih, podiu se na renim terasama sa padom ka reci, na osunanim padinama ili gredama. U mlaim fazama naselja se podiu na strmim teko pristupanim breuljcima ili stenama (Gadac, Rt - eleznik). Neka od ovih naselja bila su utvrena.

Najstarija stanita u Vini imaju najee elipsoidne osnove ukopane u les i atorasti krov od prua, trske i slame koji nalee neposredno na osnovu. Kolibe su grupisane po odreenom sistemu oko centralne i podseaju na arhitekturu kulture Lepenskog Vira. Za iste tradicije se povezuju i stubaste antropomorfne figure i neralanjene keramike posude. Vina je oko 4500. godine p. n. e. opustela, ali se neposredno posle kulturnog sloja sa atorastim stanitima javlja novo naselje, koje su izgradili nosioci kulture mlaeg neolita, kojoj je Vina dala ime. Kue tokom ovog perioda bile su od drveta i gline, orijentisane u pravcu jugoistokseverozapad, imale su etvorougaone osnove, vertikalne zidove i krov na dve vode. Javlja se nivelacija, podloga se stabilizuje, izoluje od vlage, a zidovi se boje. U mlaim naseljima otkrivene su velike pravougaone graevine sa veim brojem prostorija. Na dubini izmeu 9 i 6 metara, koje se datuje u period izmeu 4500. i 3800. godine p. n. e. kultura dominira velikim delom srednje i jugoistone Evrope. Velika naselja tokom ovog perioda su Vina, Potporanj, Selevac, Divostin.. Specijalizovane delatnosti dovela je do privrednog uspona, drutvenog raslojavanja i bogaenja zajednica vinanske kulture. Nalazi otkriveni na dubinama izmeu 6. i 2. metra kulturnog sloja Vine, datovani u period izmeu 3700. i 3500. godine p. n. e. pokazuju da Vina postepeno gubi znaaj i da se kultura gasi. Propast vinanske kulture prouzrokovao je prodor novih zajednica iz pravca dananjih oblasti Bugarske i Rumunije, tokom prvih vekova 4 milenijuma p. n. e. Vinanska kultura prostirala se na teritoriji veoj od teritorije bilo koje neolitske kulture u Evropi. Pojedina njena naselja premaila su veliinom i brojem stanovnika ne samo sva istovremena neolitska naselja, ve i prve gradove koji su znatno kasnije nastali u Mesopotamiji, Egeji i Egiptu. Smatra se da je Vina bila grad jer je stalno bila naseljena tokom mnogo generacija, stanovnitvo je bilo aktivno tokom cele godine, a postojala je i specijalizacija poslova. Moe se rei da je bila metropola, budui ju je naseljavao veliki broj stanovnika, da je bila ekonomski i kulturni centar, da su otrkivena mnoga manja naselja u neposrednoj blizini Vine, a naeni su i dokazi o intenzivnoj komunikaciji i razmeni dobara, usluga i ljudi.

Slika 6.Orudje Na prostoru centralnog Balkana nosioci rano i srednje neolitske kulture pripadali su Starevo-Kere-Kri kulturnom kompleksu. Ovaj naziv oznaava tri bliske kulture: starevaku, kereku i kriku koje su obuhvatale podruje dananje jugoistone Maarske, Srbije i Rumunije. Starevaka kultura, koja je naziv dobila po lokalitetu Starevo, razvila se u veoma vanom periodu napretka oveanstva, kada je poela proizvodnja hrane. Poetkom neolita ljudi su jo uvek iveli u grupama, koje su inili lanovi porodice, prikupljali su hranu u sezonskim pohodima i polako se privikavali na ivot na jednom mestu. Starevaka kultura je donela znanja koja e biti veoma znaajna za naredni period. Ljudi su iveli u zemunicama i nadzemnim kuama, pravili su izuzetno kvalitetnu keramiku tankih zidova, ukraenu geometrijskim motivima, statue stubaste forme, koje podseaju na vinanske figurine. Na vezu izmeu starevake i vinanske kulture upuuju oblici keramike i figurine, kao i stambeni objekti i teritorija koju su obuhvatale, iako u arheologiji postoji i druga hipoteza o nastanku vinanske kulture, po kojoj je znaajnu ulogu imao uticaj ili migracija sa jugoistonog Balkana.

5 Zakljuak

Sloveni su zapoeli doseljavanje na Balkan u 5. veku. U toj slovenskoj masi nalazili su se i Srbi. Po vizantijskom izvoru njima je car Iraklije (610-641) dozvolio da se nasele oko Soluna to su oni i uinili, ali su se kasnije povukli na sever. Zahvaljujui takoe istom vizantijskom izvoru znamo da su se prvi srpski kneevi (arhonti) zvali Vieslav, Radoslav, Prosigoj i Vlastimir. Najstarija istorija Srbije sve do Nemanje bila je u znaku neprestanih borbi, bilo sa Bugarskom, bilo sa Vizantijom, uz istovremenu unutranju borbu srpskih kneeva lanova iste familije za prevlast. Vrhovna vlast Vizantije pogodovala je i hristijanizaciji Srba u drugoj polovini 9. veka to je bilo delo, uglavnom, uenika irila i Metodija. Od tree decenije 12. veka Ugarska postaje trea drava koja e uticati na istoriju Srba. U ugarsko-vizantijskim borbama 1165-1167. godine prvi put se spominje ime Stefana Nemanje, koji je prvih godina svoje vladavine upravljao Toplicom, Ibrom, Rasinom i Rekom. Posle sukoba sa bratom Tihomirom, Nemanja je postao raki veliki upan verovatno 1166. godine. Nemanjini pokuaji da se osamostali doveli su ga u sukob sa vizantijskim carem Manojlom I Komninom. Pobedio je car; Nemanja je bio zarobljen i odveden u Carigrad, ali bio je vraen u Srbiju gde je kao vazal ostao lojalan caru Manojlu I do njegove smrti (1180. godine). U razdoblju od 1180. do 1190. godine Nemanja je ofanzivnom politikom, koristei se tekoama Vizantije (bugarski ustanak, krstai), uspeo da znatno proiri srpsku dravu. Na jugu je uspeo da osvoji Metohiju i Kosovo. Dalje proirenje dolo je pripajanjem nike oblasti, Duboice, Vranja, Binike Morave, zemalja istono od June Morave i Reke. U isti red pada i prisajedinjenje oblasti izmeu Zapadne i Velike Morave (Leva, Belica, Lepenica). Na zapadu Nemanja je osvojio Duklju sa primorskim gradovima (Ulcinj, Bar, Kotor) koju je na upravu predao sinu Vukanu. Pokuaji Nemanje i njegove brae Miroslava i Stracimira da osvoje Dubrovnik nisu urodili plodom. Tako je Nemanja uspostavio i uvrstio svoju vlast na teritoriji od Kotora do Sofije sa centrom u Rasu gde su stolovali srpski episkopi Jevtimije i Kalinik. Tokom svoje vladavine Nemanja je izdano pomagao svetenstvo, a iza sebe ostavio je velike zadubine.

6 Literatura1.Andrew Sherratt: Economy and society in prehistoric Europe: Changing perspectives, 1997 2.Draga Garaanin: Starevaka kultura, 1954. 3.Milutin Garaanin: Praistorija na tlu Srbije, 1973. 4.www.yurope.com