Procjena uticaja na životnu sredinu brana na Mora či na ... · Darko Savelji ć, Procjena uticaja izgradnje brana na Mora či na ptice kanjona Mora če i Skadarskog jezera 3 CILJ

Procjena uticaja na životnu sredinu brana na Morači na ptice kanjona Morače i Skadarskog

jezera

Darko Saveljić, Piperska 370 A, 81000 Podgorica; Crna Gora, [email protected]

Podgorica, septembar 2009

Izvještaj pripremljen za WWF MedPO i Green Home u okviru projekta Dijelimo vode – komponenta za Skadarsko jezero

Darko Saveljić, Procjena uticaja izgradnje brana na Morači na ptice kanjona Morače i Skadarskog jezera

2

Darko Saveljić [email protected]; Piperska 370 A, I ulaz; 81000 Podgorica;Crna Gora

Ova studija je rañena na osnovu programskih zadataka (ToR) za projekat No 9E0752.01 koji WWF (Svjetski fond za zaštitu prirode) sa sjedištem u Rimu, Italija,

realizuje u saradnji sa NVO Green Home iz Podgorice, Crna Gora


3

CILJ RADA Cilj ovog rada je da kroz analizu ornitološkog značaja Skadarskog jezera i pregleda stanja ornitofaune kanjona Morače objasni potencijalni uticaj eventualne izgradnje hidroelektrana u Platijama na ornitofaunu ovog kanjona i Skadarskog jezera. I dio:

• ornitofauna kanjona Morače • ornitofauna Skadarskog jezera (diverzitet, indikatorske vrste, ugrožene vrste,

zimski cenzus ptica, migracija, zimovanje, značajna gnjezdilišta i zimovališta) • ekonomske aktivnosti vezane za turizam u NP Skadarsko jezero • zakonska regulativa, domaća i meñunarodna, koja se odnosi na zaštitu ptica

Skadarskog jezera II dio:

• potencijalni uticaj izgradnje brana na ornitofaunu Morače • potencijalni statusi zaštite kanjona Morače prema nacionalnom i meñunarodnom

zakonodavstvu


4

SADRŽAJ: SAŽETAK ..............................................................................................................................6 1. KANJON MORAČE ....................................................................................9 1.1 Istorijat istraživanja...........................................................................................................9 1.2 Ornitofauna kanjona rijeke Morače ..................................................................................9 1.3 Kanjon rijeke Morače, statusi zaštite ..............................................................................16 1.4 Rijeka Morača, ekonomske aktivnosti koje utiču na ptice .............................................17 2. SKADARSKO JEZERO.............................................................................19 2.1 Istorijat ornitoloških istraživanja ....................................................................................19 2.2 Ornitofauna Skadarskog jezera .......................................................................................20 2.3 Skadarsko jezero, statusi zaštite u nacionalnim okvirima ..............................................20 2.4 Ornitološki rezervati Skadarskog jezera .........................................................................21 2.5 Indikatorske ptičje vrste i gnjezdarice Skadarskog jezera ..............................................22 2.6 Značajna gnjezdilišta u NP Skadarsko jezero.................................................................29 2.7 Zimsko prebrojavanje ptica na Skadarskom jezeru – IWC ............................................30 2.8 Udio populacija pojedinih vrsta ptica 1999. godine u odnosu na evropske zimujuće populacije..............................................................................................................................34 2.9 Migratorna ruta preko Skadarskog jezera i njen meñunarodni značaj ..……………….36 2.10 Zimovanje ptica na Skadarskom jezeru ........................................................................37 2.11 Ekološke potrebe pojedinih grupa ptica Skadarskog jezera .........................................39 2.12 Uticaj variranja nivoa vode na pojedine vrste ptica Skadarskog jezera........................40 2.13 Lov na ptice u okvirima NP Skadarsko jezero..............................................................41 2.14 Ekonomske aktivnosti u NP Skadarsko jezero i njihov uticaj na ptice.........................43 2.15 Zakonska regulativa vezana za zaštitu ptica Skadarskog jezera...................................45 3. BOJANA I SKADARSKO JEZERO...............................................................................46 4. KANJON MORAČE I SKADARSKO JEZERO U SVIJETLU NACIONALNE I MEĐUNARODNE LEGISLATIVE, IZGRADNJA BRANA NA MORAČI I NJIHOV UTICAJ NA PTICE..............................................................................................................47 4.1 Kanjon Morače, potencijalni IBA u Crnoj Gori .............................................................47 4.2 Kanjon Morače i nacionalno zaštićene vrste ..................................................................48 4.3 Ornitofauna kanjona Morača, meñunarodne konvencije i direktive...............................49 5. POTENCIJALNI UTICAJ IZGRADNJE BRANA NA MORAČI NA ORNITOFAUNU KANJONA MORAČE I SKADARSKOG JEZERA ...........................................................50 5.1 Pelikani i brane na Morači ..............................................................................................50 6. ZAKLJUČAK...................................................................................................................53 7. LITERATURA .................................................................................................................55 ANEKS 1: .............................................................................................................................58 ANEKS 2: .............................................................................................................................60 ANEKS 4: .............................................................................................................................62 ANEKS 4 ..............................................................................................................................65


5

FOTOGRAFIJE: Foto1 Pčelarica,(Merops apiaster) gnijezdi u donjem dijelu kanjona Foto: B. Rubinić...................................11 Foto 2. Andrijevo. Foto: D. Saveljić ................................................................................................................12 Foto 3. Kvalitet vode i nivo zaštite staništa u kanjonu zaslužuju posebnu pžnju naučne javnosti Foto: D. Saveljić. ............................................................................................................................................................17 Foto 4. Tokom ljetnjih mjeseci, pojedini djelovi kanjona ostaju bez vode. Zarobljene životinje u malim jezercima idealna su hrana za ptice Foto: D. Saveljić ......................................................................................18 Foto 5. Ornitološki rezervati Skadarskog jezera (G. Earth/ V. Bušković)........................................................22 Foto 6. Kudravi pelikan (Pelecanus crispus) gnijezdi na svega nekoliko santimetara od vodene površine(u februarskom nivou vode jezera) Foto: B. Mitchell...........................................................................................24 Foto 7. Fendak Phalacrocorax pygmeus je jedna od najznačajnijih gnjezdarica jezera Foto: B. Rubinić .......27 Foto 8. Patka crnka (Aythya nyroca) je jedna od najugroženijih ptica Starog kontinenta Foto:B. Rubinić......28 Foto 9. Pančeva oka u zimskom vodostaju, ornitološko srce Skadarskog jezera Foto: D. Saveljić. ................30 Foto 10.Variranje noivoa vode jezera tokom godine značajno se odražava na ekosisteme i faunu jezera, posebno tokom gniježñenja. Na fotografiji je prikazan prirodni scenario „potopa“ gnijezda i variranja nivoa vode od više od 1.5 m.......................................................................................................................................41 Foto 11. Noćni potrk (Burchinus oedicnemus) gnijezdi na suvim pašnjacima obala Morače I jedna je od identifikatorskih vrsta za IBA Crne Gore Foto: B. Rubinić. ............................................................................48 Foto 12: Mikri Prespa, najveća svjetska kolonija kudravog pelikana. Foto: M.Malakou..................................65 TABELE: Tabela 1. Ornitofauna kanjona Morače, status, brojnost, nacionalni satus i meñunarodne konvencije (lista ptica kanjona Morače napravljena privi put)......................................................................................................13 Tabela 2: Brojnost gnjezdećih parova pelikana Pelecanus crispus na jezeru od 1894. godine sa uspješnošću gniježñenja, tipom uznemiravanja i lokacijom gniježñenja: (F – plavljenje, H – lov, E – sakupljanje jaja, P – predatori, G – grad, T – turizam). – godina kada je gniježñenje potpuno neuspješno...................................... 24 Tabela 3. IWC rezultati za period 1991-2009 ……………………………….……………...………………...31 Tabela 4. Rezultati IWC za 1999 ……………….……………………………………………….……………33 Tabela 5: Brojno stanje pet karakterističnih meñunaodno značajnih i indikatorskih zimovalica NP Skadarsko jezero u periodu od 1991-2009.........................................................................................................................38 Tabela 6. prihodi NP skadarsko jezero u 2001 godini ………………………….…………………………….43 Tabela 7. Prihodi NP Skadarsko jezero u 2005. godini .................................................................................... 44 Tabela 8. Prihodi NP Skadarsko jezero u 2006. godini .................................................................................... 44 Tabela 9. Odnos registrovanih vrsta ptica i vaskularne flore u kanjonu Morače i u NP Lovćen.....................51 MAPE: Mapa 1. Osmatračke tačke u kanjonu Morače..................................................................................................10


6

SAŽETAK Crna Gora, zahvaljujući bogatoj fauni ptica, privlačnosti pejzaža i geomorfoloških elemenata, privlači pažnju inostranih ornitologa već više od 170 godina. Za razliku od Skadarskog jezera, za čiju ornitofaunu postoji obimna literaturna graña, za ornitofaunu kanjona Morače nema objavljenih naučnih radova. Izgleda da je tokom istorije kanjon Morače svjesno zaobilažen zbog realno veće atraktivnosti obližnjeg Skadarskog jezera, ulcinjskih močvara, Durmitora i Plavskog jezera Osim ribolovnih zabrana, kanjon Morače ne uživa drugi status zaštite u Crnoj Gori. Od meñunarodnih kategorija koje su do sada implementirane u državi, nije prepoznat kao IPA (biljke), IBA (ptice), IFA (gljive) niti kao Emerald stanište Bernske konvencije. Ipak, kanjon Morače/Platije je Nacrtom Prostornog plana Crne Gore iz 2006. godine predviñen za zaštitu i to kategorija „spomenik prirode“. Nakon provedenih javnih rasprava nije bilo primjedbi na planirani status zaštite ovog kanjona. U finalnom dokumentu usvojenom 2008. godine, i pored protivljenja brojnih institucija, civilnog sektora, grañana i dijela političkih partija, Platije su izbrisane sa spiska potencijalno zaštićenih područja i predviñene su za izgradnju akumulacija Zlatica, Milunovići, Raslovići i Andrijevo. U Crnoj Gori je registrovano oko 380 vrsta od čega više od 40% nema zadovoljavajući status. 297 vrsta ptica je trajno zaštićeno 2006. godine Rješenjem Zavoda za zaštit prirode Crne Gore. Mnogim ugroženim vrstama omogućavamo opstanak očuvanjem njihovih staništa. To je i najbolji način njihove zaštite. Svjetski autoritet za zaštitu ptica i njihovih staništa BirdLife Inernational nastoji očuvati ptičja staništa primjenom svjetskog programa nazvanog Meñunarodno značajna područja za boravak ptica ili popularnije IBA (Important Bird Areas), u koji je uključena i Crna Gora još od početka programa, 1989. godine. U Crnoj Gori je do 2007. godine, po strogim meñunarodnim standardima, identifikovano 13 takvih područja ili oko 10.6% ukupne teritorije države. Rad na identifikaciji IBA je nastavljen i meñu prvim staništima koja će biti proglašena za IBA je upravo kanjon Morače. Ovaj kanjon zadovoljava A1, B2 standarde IBA (vidi aneks 2) jer se u njemu registruje 29 od 52 identifikacione vrste za IBA Crne Gore. Samo na osnovu prisustva globalno ugroženog fendaka, Phalacrocorax pygmeus kanjon Platije se može smatrati GLOBALNO značajnim područjem za ptice, što premašuje nacionalni interes za njegovu zaštitu.


7

Intenzivnim istraživanjima 2008, izuzimajući zimski aspekt, u kanjonu Morače je ukupno registrovano 115 vrsta, sa vjerovatnoćom pojavljivanja još petnaestak vrsta koje su registrovane u susjednim kanjonima Mrtvice, Male rijeke i kanjona Cijevne (Tab.1). U kanjonu su registrovane 84 sigurne gnjezdarice i 10 vrsta čije gniježñenje nije potvrñeno, što predstavlja 42 % ukupnog broja vrsta koje gnijezde u Crnoj Gori (Puzović et al, 2004). Iste godine, u NP Lovćen registrovano je 88 vrsta (Saveljić, 2008). Svega 61% ukupnog broja vrsta registrovanih u kanjonu Morače registrovano je na Lovćenu. U kanjonu Morače registrovano je oko 1600 a na Lovćenu 1500 biljnih vrsta (S. Vuksanović, pers.com) (vidi graf 1). U poreñenju sa ornitološkim vrijednostima kanjona Morače, NP Lovćen znatno zaostaje, pa, iako je nacionalni park, ne zaslužuje meñunarodnu dezignaciju kao Područje od meñunarodnog značaja za boravak ptica u Crnoj Gori. 112 vrsta registrovanih u kanjonu ima neki vid ili nacionalne ili meñunarodne zaštite: 32 vrste su na Aneksu I Ptičje direktive, 71 su SPEC vrste EU, 23 vrste ptica su sa spiska Emerald vrsta, 108 vrsta su na aneksima Bernske konvencije, 45 su sa Aneksa II Bonske konvencije, 14 vrsta je na CITES konvenciji a 7 vrsta pripada AEWA ugovoru. Svega tri vrste: svraka, vrana i kreja nemaju nikakav status zaštite. (Tab 7). Izgradnja bilo kog izvora energije remeti prirodno stanje okoline i, ukoliko se pažljivo ne sagleda njihov uticaj, kratkoročni i dugoročni, posljedice mogu biti drastične. Ovo se ne odnosi samo na neobnovljive izvore energije, za koje se zna da nijesu eco friendly, već na svaki sistem za proizvodnju struje, bili to solarni paneli, vjetrenjače ili hidroelektrane. Jednogodišnjim ornitološkim istraživanjima kanjona i objavom florističkih nalaza 2008. Godine, postavka ToR za ovu studiju se znatno izmijenila – više se ne dovodi u pitanje donošenje mjera za ublažavanje negativnog uticaja izgradnje akumulacija na Skadarsko jezero, već se ona, nakon sakupljenih podataka sa terena, treba baviti zaštitom kanjona upravo u onim okvirima kako je to predloženo u draftu PP CG. Donositi mjere za ublažavanje negativnog uticaja izgradnje akumulacija na Morači na Skadarsko jezero bilo je neprihvatljivo zbog vanredno velikih vrijednosti biodiverziteta samog kanjona. Kakav ce uticaj imati eventualna izgradnja brana na Morači tesko je predvidjeti, jer za sada ne postoji nijedan dokument o tome kako ce te brane raditi tj. kako ce se upravljati vodom, a samim tim i dotokom vode Moračom do Skadarskog jezera: koja količina vode ce biti zadrzana ili ispuštena, u kom periodu godine, da li se to poklapa sa periodom gniježñenja, koliko ce sve te aktivnosti uticati na variranje nivoa vode jezera... Sve ovo su nepoznanice koje trebaju biti riješene programom/projekcijom upravljanja eventualno izgrañenim elektranama. Izgradnja brana na Morači svakako bi se drastično odrazila na stanje flore i faune kanjona, a imala bi i nesagledive posljedice na stanje okoline nizvodno. Potapanjem kanjona uzvodno trajno bi se izgubila staništa za boravak, razmnožavanje i ishranu ptica i drastično izmijenilo kvalitativno i kvantitativno stanje ornitofaune kanjona. U prvom redu, nestale bi vrste koje gnijezde na šljunkarama i liticama kanjona a hrane se na riječnim brzacima ili šljunkarama. Nestale bi i vrste koje gnijezde na visokim stijenama


8

a love u otvorenijem dijelu kanjona, kakvi su orlovi, sokolovi i sove, na primjer, te brojne pjevačice koje gnijezde u samom koritu i u niskom rastinju ili na drveću iznad vode. Ne treba ići daleko i tražiti primjer drastičnog uništavanja biljnog i životinjskog svijeta kanjona neke rijeke od rijeke Pive i Pivskog jezera, na kome danas nema ptica. U razmatranju tokom rada na identifikaciji Emerald staništa Crne Gore (Emerald baza podataka, 2008) bio je cijeli vodotok rijeke Pive, ali se samo dio ispod brane, koji je danas u izvornom obliku, proglasio “smaragdnom mrežom Evrope”. Gornji, potopljeni dio kanjona nje zadovoljio kriterijume eksperata Emerald tima Crne Gore Upitno je i kako će promjena mikro-klime i geomorfologije potapanjem kanjona Morače uticati na dva već ustanovljena Emerald staništa u Crnoj Gori – kanjon rijeke Mrtvice i kanjon Male rijeke. Dostupne mape ukazuju na drastično narušavanje stanja i u ovim kanjonima tako što će se akumulacije iz Morače širiti i potopiti i djelove Male rijeke i Mrtvice, koje već imaju meñunarodno priznatu dezignaciju kao Emerald staništa. Na osnovu činjenica iznešenih u II dijelu studije (sumarno u Tab 8). bilo bi neprihvatljivo razmatrati uticaje izgradnje brana na sam kanjon rijeke i na Skadarsko jezero ako je ta aktivnost u suprotnosti sa domaćim zakonodavstvom i meñunarodnim konvencijama koje zabranjuju uništavanje zaštićenih divljih vrsta, uznemiravanje, smanjivanje brojnosti populacija zaštićenih divljih vrsta životinja, uništavanje ili oštećivanje njihovih staništa ili mijenjanje njihovih životnih uslova.


9

1. KANJON MORAČE 1.1 Istorijat istraživanja Crna Gora, zahvaljujući bogatoj fauni ptica, privlačnosti pejzaža i geomorfoloških elemenata, privlači pažnju inostranih ornitologa već više od 170 godina. Utemeljivač crnogorske ornitologije Ljudevit Firer (Ludwig von Fürer), koji u više navrata posjećuje Crnu Goru, 1893/94 prolazi kanjonom Morače ali ne bilježi ornitološka zapažanja. Cilj njegovog putovanja kao gosta dvora Petrovića i prestolonasljednika Danila, inače strastvenog lovca, bio je kraljev zabran Biogradska gora. Izgleda da je tokom istorije kanjon Morače zaobilažen zbog veće atraktivnosti obližnjeg Skadarskog jezera, ulcinjskih močvara, Durmitor i Plavskog jezera, te za njega nema objavljenih podataka vezanih za ornitofaunu. Ornitolozi su se, kada je u pitanju Morača, radije bavili dijelom koji prolazi kroz današnja sela Zetske ravnice, te njenim ušćem u Skadarsko jezero. Novija istraživanja kanjona Morače voñena su u periodu izmeñu 1999. do 2002. godine češćim posjetama kanjonu Mrtvice. 1.2 Ornitofauna kanjona rijeke Morače Kako je već navedeno, objavljenih literaturnih podataka o pticama ovog kanjona nema, već se pregled posmatranih vrsta daje na osnovu dvadesetak zapisa načinjenih u periodu 1999-2005. i 32 terenska dana u periodu 02.03-10.12.2008. Podaci objavljeni u studiji odnose se isključivo na dio kanjona od mosta Smokovac uzvodno. Radi lakše prezentacije, gornji tok Morače (iznad ušća Zete) je podijeljen na nekoliko osmatračkih tačaka koje bi zahvatale planirane akumulacije:

• Duklja - Smokovac • Manastir Duga • Andrijevo • Manastir Morača • Meñuriječje


10

Mapa 1. Osmatračke tačke u kanjonu Morače


11

Duklja - Smokovac Na ovom profilu kanjon je otvoren a voda van sezone bujičnih vodostaja plitka. Na nekoliko mjesta intenzivna je eksploatacija šljunka koje uzrokuje pregrañivanje rijeke (Duklja) i stvaranje manjih i izolovanih vodenih površina. Tokom ljetnjih mjeseci navedeni lokaliteti su kupališta, kada je uznemiravanja ptica intenzivno. Morača je u ljetnjim mjesecima na ovom profilu plitka i sa izrazito malim protokom vode, dok je njen tok na pojedinim mjestima uži i od dva metra. Registrovane vrste u postgnjezdećem periodu: mala bijela čaplja, Egretta garzetta; siva čaplja, Ardea cinerea; fendak, Phalacrocorax pygmeus; vranac, Phalacrocorax carbo. Vrste gnjezdarice u koritu rijeke su: vodomar, Alcedo attis i grmuša Sylvia communis. Interesantno je da se obje vrste kormorana registrovane na Morači ne penju uzvodnije od ovog profila.

Foto1. Pčelarica, (Merops apiaster) gnijezdi u donjem dijelu kanjona Foto: B. Rubinić Manastir Duga Stanište je otvoreno, naseljeno, sa agro pejzažem i na pojedinim mjestima stepskom vegetacijom. Karakterišu ga poljske vrste: ševe Anthus campestris, Galerida cristata, Alauda arvensis, travarka, Saxicola rubetra, te gradska lasta Delichon urbica koja u značajnom broju gnijezdi na okolnim stijenama, seoska lasta, Hirundo rustica; jastrebovi, Accipiter nisus/gentilis, sokolovi Falco tinnunculus / peregrinus, ćuk, Otus scops; kukumavka Athene noctua; buljina, Bubo bubo. Ljeta 2008 na ovom profilu gnijezdila su 4 para noćnog potrka, Burchinus oedicnemus. Suri orao, Aquila chrysaetos, registrovan je 23. maja 2008. kako leti uzvodno, kao i orao zmijar, Circaetus gallicus. Vjerovatno se radi o paru surog orla koji gnijezdi u donjem dijelu kanjona.


12

Na ovom je profile registrovano i nekoliko parova daurske laste, Hirundo daurica a na potezu od Smokovca do ovog profila registrovana su i tri para kratkoprstog kopca, Accipiter brevipes, posebno vrijedne vrste grabljivica u Crnoj Gori. Vrste koje su registrovane na Smokovcu, registrovane su i u ovom dijelu kanjona Andrijevo Na ovom profilu jedini vrjedniji nalaz datira iz 2002. godine: krški soko, Falco biarmicus. Njegovo prisutvo u ovom dijelu kanjona vjerovatno privlači nekoliko parova stalno nastanjenih divljih golubova, Columba livia. Na ovom je dijelu kanjon najzatvoreniji što pticama najmanje odgovara.

Foto 2. Andrijevo. Foto: D. Saveljić

Manastir Morača


13

Ovaj lokalitet je u odnosu na ostale u gornjem toku rijeke znatno otvoreniji. Dominantna staništa su hrastove i na većim visinama bukove šume, sañena šuma crnog bora i voćnjaci. Preovladavaju vrste antropogenih pejzaža: djetlić, Dendrocopus syriacus; baljin kokot, Upupa epops; grlica, Streptopelia turtur,svračak, Lanius colurio; vjetruška, Falco tinnunculus. Ostale vrste koje su česte su: Parus major/caeruleus, Eritacus rubecula, Phyloscopus collybita, picus viridis, Phoenicurus phoenicurus, Sturnus vulgaris Na ovom profilu je od vodenih ptica registrovan samo vodeni kos, Cinclus cinclus. Meñuriječje Stanište je karakteristično po listopadnoj mješovitoj šumi, te otvorenom prostoru na ušću Mrtvice u Moraču. Jedina vodena ptica na ovom profilu registrovana minulih godina je vodeni kos, Cinclus cinclus. Od ostalih grupa registruju se: zeba, Fringila coelebs; sjenice Parus major/caeruleus/palustris, drozdovi, Turdus merula,Turdus merula,sojka, Garullus glandarius brgljez, Sitta europea; grmuša, Sylvia atricapilla; golub grivnjaš i dupljaš Columba oenas/palumbus; grlica, Streptopelia turtur; kukavica, Cuculus canorus; žuna, Picus canus; pliska, Motacila alba. Sve ove vrste vezane su za otvorena i šumska staništa okolnih brda. U ovom dijelu kanjona 2002. godine registrovan je suri orao, Aquila chrysaetos, koji je vjerovatno gnijezdio na okolnim liticama, a od grabljivica i jastrebovi Accipiter nisus i Accipiter gentilis. Intenzivnim istraživanjima 2008, izuzimajući zimski aspekt, u kanjonu Morače je ukupno registrovano 115 vrsta (Tab.1). ) (dok je jos najmanje 15 vrsta registrovano u kanjonu Male rijeke i Mrtvice, ali ne i u Morači tokom terenskih obilazaka. Vjerovatnoca njihovog pojavljivanja u kanjonu Morače sasvim je izvjesna). U kanjonu su registrovane 84 sigurne gnjezdarice i 10 vrsta čije gniježñenje nije potvrñeno, što predstavlja 42 % ukupnog broja vrsta koje gnijezde u Crnoj Gori (Puzović et al, 2004). Tabela 1. Ornitofauna kanjona Morače, status, brojnost, nacionalni satus i meñunarodne konvencije (lista ptica kanjona Morače napravljena privi put).

Species sta

tus

no

BiE

2 S

PE

C c

ateg

ory

BiE

2 E

urop

ean

Thr

eat

Sta

tus

Bird

s D

irect

ive

Ber

n C

onve

ntio

n

Em

eral

d N

etw

ork

Bon

n C

onve

ntio

n

AE

WA

CIT

ES

Tachybaptus ruficollis ab 14 — S II Podiceps nigricollis wm s S II*


14

Phalacrocorax carbo ab 21 — S III Phalacrocorax pygmeus ab 26 1 S I III Yes II Yes Egretta alba wm 8 S I III Yes II Yes Egretta garzetta ab 19 S I III Yes II Yes Ardeola ralloides ab 6 3 (D) I III Yes Ardea cinerea ab,w s — S III Anas platyrhynchos w s — (S) II/1; III/1 III II Yes Pernis apivorus b 4p -e (S) I III Yes II II Gyps fulvus r (ex) 2i — S I II Yes II II Circaetus gallicus b 2p 3 (R) I II Yes II II Accipiter gentilis b 3p — S I* II Yes* II II Accipiter nisus b s — S I* II II II Accipiter brevipes b 3p 2 (VU) I III Yes II II Buteo buteo b n — S II II II Aquila chrysaetos b 2p 3 R I II Yes II II Falco tinnunculus b n 3 D III II II Falco biarmicus b >1p 3 VU I II Yes II II Falco peregrinus b n — S I III Yes II I Alectoris graeca b n 2 (D) I*; II/1** III Yes* Phasianus colchicus ? s (S) II/1; III/1 III Burchinus oedicnemus b 4p 3 (VU) I III Yes II Charadrius dubius ? s (S) III II Yes Charadrius alexandrinus ? s 3 (D) I III II Yes Scolopax rusticola ? s 3 (D) II/1; III/2 III II Actitis hypoleuctos b s — (D) III II Yes Larus ridibundus ab 8i —E (S) II/2 III Columba livia b 32p — (S) II/1 III

Columba palumbus b n —E S

I*II/1**; III/1 Yes*

Streptopelia decaocto b n — S II/2 III Streptopelia turtur b n 3 D II/2 III II* Cuculus canorus b n — S III Otus scops b >4p 2 (H) III II Bubo bubo b n 3 (H) I III Yes II Athene noctua b n 3 (D) III II Caprimulgus europaeus b >2 2 (H) I III Yes Apus apus b n — (S) III Alcedo atthis b >6p 3 H I III Yes Merops apiaster b 18p 3 (H) III II Coracias garrulus ? 1p? 2 VU I III Yes II Upupa epops b n 3 (D) III Picus canus b n 3 (H) I III Yes Picus viridis b n 2 (H) III Dryocopus martius b n — S I III Yes Dendrocopos major b n — S I* III Yes* Dendrocopos syriacus b n —E (S) I* III Yes Dendrocopos medius b n —E (S) I III Yes Dendrocopos minor b n — (S) II Galerida cristata b n 3 (H) III Lullula arborea b n 2 H I III Yes


15

Alauda arvensis b n 3 (H) II/2 III Hirundo rupestris b n — S III Hirundo rustica b n 3 H III Hirundo daurica b >7p — (S) III Delichon urbica b 170p 3 (D) III Antus campestris b n 3 (D) I III Yes Motacilla flava b n — S III Motacilla alba b n — S III Cinclus cinclus b >12p — S III Troglodytes troglodytes b n — S I* III Yes* Prunella modularis w n —E S III Erithacus rubecula b n —E S III II Luscinia megarhynchos b n —E (S) III II Phoenicurus ochruros b n — S III II Phoenicurus phoenicurus b n 2 (H) III II Saxicola torquata m n (S) III II Oenanthe oenanthe b n 3 (D) III II Oenanthe hispanica b n 2 (H) III II Monticola saxatilis b n 3 (H) III II Monticola solitarius b n 3 (H) III II Turdus merula b n —E S II/2 III II Turdus pilaris w n —EW (S) II/2 III II Turdus philomelos ? n —E S II/2 III II Turdus viscivorus ? n —E S II/2 III II Cettia cetti b n — S III II Hippolais pallida b n 3 (H) III II Sylvia cantillans b n —E (S) III II Sylvia hortensis b n 3 H III II Sylvia curruca b n — S III II Sylvia communis b n —E S III II Sylvia borin m n —E S III II Sylvia atricapilla b n —E S III II Phylloscopus collybita b n — S III II Muscicapa striata m n 3 H III II Parus palustris b n 3 D III Parus lugubris ? n —E (S) II Parus ater w, m? n — (S) I* III Parus caeruleus b n —E S III Parus major b n — S III Sitta europaea b n — S III Sitta neumayer b n —E (S) III Tichodroma muraria b n — (S) III Oriolus oriolus b n — S III Lanius collurio b 9p 3 (H) I III Yes Lanius excubitor w n 3 (H) III Lanius senator b n 2 (D) III Garrulus glandarius b n — S II/2 Pica pica b n — S II/2 Pyrrhocorax graculus b n — (S) III Corvus corone b n — S II/2


16

Corvus monedula b 74p —E (S) II/2 Corvus corax b 12p — S III Sturnus vulgaris r n 3 D II/2 Passer domesticus b n 3 D Passer montanus ? n 3 (D) III Fringilla coelebs b n —E S I* III Carduelis chloris b n —E S III Carduelis carduelis b n — S III Carduelis spinus w n —E S III Coccothraustes coccothraustes b n — S III Emberiza melanocephala b n —E (S) III Emberiza cirlus r n —E S III Emberiza cia r n 3 (H) III Miliaria calandra b n 2 (D) III

Gnijezdeći status: R-stanarica, R(ex) – bivša stanarica, B -gnjezdarica, M – tokom migracije, W - zimovalica; AB – posle gniježñenja na Skadarskom jezeru; ? – status nepoznat; s- nekoliko jedinki; n- nije brojano Brojnost populacije: p - parovi; i - jedinke, bez oznake – nema procjene SPEC kategorije: 1 - SPEC 1; 2 - SPEC 2; 3 - SPEC 3; "—e" - nije-SPEC u Evropi; " — EW" - nije-SPEC u Evrope za zimujuće populacije; "—" – nije SPEC. Status u evropi: EN - ugrožena; VU – ranjiva; D – u opadanju; R - retka; H - Depleted; S - sigurna, () – status 1.3 Kanjon rijeke Morače, statusi zaštite Osim ribolovnih zabrana, kanjon Morače ne uživa drugi status zaštite u Crnoj Gori. Od meñunarodnih kategorija koje su do sada implementirane u državi, nije prepoznat kao IPA (biljke), IBA (ptice), IFA (gljive) niti kao Emerald stanište Bernske konvencije. Ipak, kanjon Morače/Platije je Nacrtom Prostornog plana Crne Gore iz 2006. godine predviñen za spomenik prirode. Nakon provedenih javnih rasprava nije bilo primjedbi na planirani status zaštite ovog kanjona. U finalnom dokumentu usvojenom 2008. godine, i pored protivljenja brojnih institucija, civilnog sektora, grañana i dijela političkih partija, Platije su izbrisane sa spiska potencijalno zaštićenih područja i predviñene su za izgradnju akumulacija Zlatica, Milunovići, Raslovići i Andrijevo.


17

Foto 3. Kvalitet vode i staništa kanjona Morače zaslužuju posebnu pažnju naučne javnosti Foto: D. Saveljić. 1.4 Rijeka Morača, ekonomske aktivnosti koje utiču na ptice U donjem toku Morače ekonomska aktivnost koja se značajna odražava na populacije ptica u samom koritu rijeke je šljunkarenje. Za razliku od sportskog ribolova koji ima neznatan uticaj, eksploatacija pijeska se drastično odražava na vrste koje gnijezde ili se samo hrane u samom koritu. Na lokacijama na kojima se, uz licencu izdatu od strane resornog ministarstva za vode, eksploatiše šljunak, ove se aktivnosti ne vrše u skladu sa ekološkim standardima. Rijeka se pregrañuje, stvaraju se izolovana jezerca i kolski putevi za transport izvañenog materijala. Vodotok ispod mjesta za vañenje šljunka je uvijek zamućen. Lokacije za eksploataciju šljunka uzvodno od Podgorice su: Zlatica, Smokovac, Veziste, Bioce, Moracica, Duga, Mravinja, Mrtanja, Sujaci, Dromira i Sjevernica (Zlatičanin, 2007) U avgustu 2008. korito Morače ispod željezničkog mosta na Duklji potpuno je pregrañeno da bi se napravilo veliko jezero koje se praznilo preko tri velike cijevi.


18

Foto 4. Tokom ljetnjih mjeseci, pojedini djelovi kanjona ostaju bez vode. Zarobljene životinje u malim jezercima idealna su hrana za ptice Foto: D. Saveljić


19

2. SKADARSKO JEZERO 2.1 Istorijat ornitoloških istraživanja Prve podatke o pticama jezera bilježi malakolog Küster 1843. godine u svom putopisu “Montenegro”. On putuje od Cetinja ka jezeru i bilježi obične vrste. Jedina vrijedna pažnje je bjeloglavi sup, Gyps fulvus. U doba Austro-Ugarske oficiri monarhije odlaze u lov na jezero. Oficir Brander pravi malu zbirku ptica Skadarskog jezera (1890-91) i poklanja je Zemaljskom muzeju u Sarajevu. Iste godine, kustos Zoološkog muzeja u Zagrebu Spiridon Brusina organizuje malu sakupljačku expediciju za Ornitološki kongres u Budimpešti 1891. godine u želji da pokaže svijetu ptice jezera. Crna Gora sa Skadarskim jezerom i ulcinjskim močvarama postaje opsesija Ludwig von Führera, utemeljivača crnogorske ornitologije. On jezero posjećuje više puta (1894, 1895, 1896 i 1934. g.). Zahvaljujući njegovom radu Crna Gora postaje jedna od država sa najizučenijom ornitofaunom s kraja 19. i početkom 20. vijeka. 1896. godine sa kustosom Zemaljnog muzeja u Sarajevu Otmarom Reiserom piše kapitalno djelo crnogorske ornitologije „Ornis balcanica Montenegro“ koje ni do danas nije prevaziñeno ozbiljnošću, obimom i iscrpnošću podataka. Poslije II Svjetskog rata nastupa nova era istraživanja ptica jezera: Institut Siniša Stanković sa dr Sergejom Matvejevim 1966. istražuje ornitofaunu Skadarskog jezera a sve češće nalaze prstenovanih ptica objavljuje Zavod za ornitologiju Hrvatske akademije znanosti i umjetnosti stručnom člasopisu „Larus“. Hrvatski ornitolozi Renata i Dragutin Rucner 1968.godine borave na jezeru i svoje podatke objavljuju u okviru većih radova. 1961. godine osniva se Zavod za zaštitu prirode Crne Gore. Njegovi radnici Dr Božina Ivanović i preparator Miro Iličković prave prirodnjačku zbirku Zavoda koju 1967. determiniše Vojislav Vasić. Dr Ivanović 1970. godine objavljuje „ Ornitološka zapažanja na Skadarskom jezeru“. Jezero biva sve češća destinacija evropskih ornitologa. Svoje putopise 1961. g. objavljuje Michael Terasse, zatim 1970. Burri, 1974. g. Kempf i Wersinger, te Ištvan Pelle i Obratil. Putničke agencije specijalozovane za posmatranje ptica i ornitološke destinacije meñu kojima i britanska „Ornitholidays“ dovode turiste i novinare koji za sobom ostavljaju vrijednu ornitološku grañu. Mnoge omladinske organizacije kao što su Mladi istraživači Srbije i Biološko istraživačko društvo Josif Pančić iz Beograda organizuju kampove na jezeru a podatke objavljuju u Glasniku Zavoda, Larusu, Biosistematici i Arhivu bioloških nauka. Vojislav Vasić prvi objavljuje check listu ptica Skadarskog jezera koja broji 261 vrstu. Početkom sedamdesetih u novoosnovanoj Biološkoj stanici na Skadarskom jezeru ornitološki rad započinje Ondrej Vizi. On daje veliki doprinos poznavanju ptica i ekoloških


20

zakonitosti jezera objavljujući brojne radove i opservacije o stanju jezera, ne samo sa ornitološkog aspekta. Od 1991. godine Skadarsko jezero se uključuje i IWC (vidi 2.7) 1999. godine intenzivnim istraživanjima Vizija pridružuju se autor ovog rada i Nela Vešović Dubak, ornitologinja u NP Skarsko jezero. 2001. godine Saveljić i Dhora (AL) objavljuju prvu ornitološku bibliografiju Skadarskog jezera koja danas broji više od 200 radova. 2.2 Ornitofauna Skadarskog jezera Pored ulcinjskih močvara na jugu, u prvom redu Solane „Bajo Sekulić“ i Durmitora na sjeveru, teško da se može u ovom regionu naći više literaturne grañe za jedan ornitološki objekat kao što se može naći za Skadarsko jezero. U ornitološkim krugovima je poznato kao „evropski ptičji aerodrom“. Ono sa kvalitetom i kvanitetom ornitofaune stoji rame uz rame sa deltom Dunava, deltom Po, Gvadalkivirom, Camargue i ostalim u Evropi značajnim staništima za ptice. Na jezeru je do sada registrovano 281 vrsta ptica iz iz 18 taksonomskih redova ili 51 porodice. Od tog broja, više od 30% otpada na zimovalice, slično i na prolaznice, više od 20 % su gnjezdarice a stanaricama pripada nešto iznad 10% zabilježenih vrsta. Iz ovoga se jasno vidi da je 90% ukupne faune ptica na jezeru pokretno tj. da ne predstavlja ekskluzivno ornitološko bogatstvo Crne Gore, već da ono pripada Evropi, Aziji i Africi. Na jezeru, obzirom da nema lova (vidi 2.13), sve vrste uživaju 100% zaštitu. Na ostalim staništima u Crnoj Gori, više od 98% vrsta ptica zabilježenih na jezeru su na neki način zaštićene: ili kao trajno zaštićene vrste ili vrste zaštićene lovostajem. Kako će biti opisano u daljem tekstu, na jezeru prosječno zimuje 150.000 ptica. Od tog broja, brojne vrste ptica prelaze po nekoliko procenata evropske populacije zimovalica. Preko jezera tokom seoba i zimovanja proñe više od milion ptica. U tekstu je dat pregled ornitofaune jezera koje pripada teritoriji Crne Gore. Teritorijalne vode i jezerska obala Albanije su daleko manjeg značaja za ptice od crnogorske, posebno za gnjezdarice. 2.3 Skadarsko jezero, statusi zaštite u nacionalnim okvirima

• 1968 ornitološki rezervati Pančeva oka (300 ha) i Manastirska tapija • 1983 nacionalni park (40.000 ha) • 1989 IBA - područje od meñunarodnog značaja za boravak ptica (40.000 ha)


21

• 1995 Ramsar – močvara od meñunarodnog značaja (20.000 ha) • 2006 Emerald stanište Bernske konvencije (40.000 ha)

Na osnovu standarda koje propisuje Meñunarodna unija zaštite prirode IUCN, Skadarsko jezero pripada II kategoriji upravljanja. Ove vode, prema ovoj kategoriji su zaštićena oblast kojom se upravlja uglavnom za potrebe zaštite ekosistema i rekreaciju. One imaju za cilj:

a. zaštiti ekološki integritet jednog ili više ekosistema za ovu i buduće generacije b. isključiti eksploataciju ili zaposijedanje koje je u suprotnosti sa svrhama označavanja date oblasti c. obezbijedi osnovu za duhovne, naučne, obrazovne, rekreacione i turisitčke mogućnosti, koje sve moraju biti ekološki i kulturno kompatibilne

2.4 Ornitološki rezervati Skadarskog jezera Prema Zakonu o zaštiti prirode i Zakonu o nacionalnim parkovima, rezervati su područja kopna odnosno mora s neizmijenjenom ili neznatno izmijenjenom sveukupnom prirodom, a namjenjeni su isključivo očuvanju izvorne prirode, naučnom istraživanju kojim se ne mijenjaju osnovna obilježja i biološka raznovrsnosti, praćenju stanja prirode, te obrazovanju koje ne ugrožava slobodno odvijanje prirodnih procesa. Za istraživanje i posjećivanje rezervata prirode u cilju obrazovanja, a obzirom na njihov značaj zaštitu potrebno je dobiti dozvolu upravljača. U rezervatima su zabranjene privredne i druge djelatnosti. Prvi rezervati prirode u Crnoj Gori proglašeni u 1968. godine i to ornitološki rezervati Pančeva oka i Manastirska tapija. Njihovo proglašenje obavljeno je gotovo 15 godina prije proglašenja Skadarskog jezera za nacionalni park. Iz ovoga se jasno može zaključiti o visokoj prirodnoj vrijednosti i značaju za zaštitu biodiverziteta ovih područja. Kasnije, uredbom uprave NP Skadarsko jezero listi rezervata se pridružuju Omerova gorica, Crni žar i Grmožur. Svi rezervati NP Skadarsko jezero proglašeni su zonama od posebnog interesa za zaštitu u prvom redu kao gnjezdilišta ptica. Pančeva oka su mješovita i globalno značajna gnjezdilišta kormorana, pelikana, čaplji, čigri i galebova. Manastirska tapija predstavlja povremenu koloniju čaplji i kormorana Crni žar je povremeno gnjezdilište kormorana, čaplji, pelikana i čigri Omerova gorica je najznačajnija kolonija sive čaplje na jezeru Grmozur je značajno gnjezdilište čigri, galebova te povremeno pelikana


22

Foto 5. Ornitološki rezervati Skadarskog jezera (G. Earth/ V. Bušković).

2.5 Indikatorske ptičje vrste i gnjezdarice Skadarskog jezera Pored globalnog značaja kao jedno od najvećih evropskih zimovališta ptica, Skadarsko jezero ništa manje ne zaostaje za sličnim staništima na Mediteranu kada su u pitanju gnjezdarice. Od 281 vrste ptica, koliko je do sada registrovano na vodama jezera, više od 80 ima status gnjezdarica. Ukupan broj gnjezdarica na prostoru Crne Gore iznosi 204 vrste. Na jezeru gnijezdi skoro 40 % gnjezdećih vrsta Crne Gore. Najznačajnije gnjezdarice Skadarskog jezera su vrste koje su izabrane kao indikatorske: pelikan, Pelecanus crispus; fendak, Phalacrocorax pygmeus i patka crnka, Aythya nyroca. Najpoznatija i jedna od najugroženijih ptica Evrope te zaštitni znak NP Skadarsko jezero je pelikan, Pelecanus crispus. Na jezeru gnijezdi još od prvih ornitoloških zapisa. To je


23

vrsta koja je na evropskom kontinentu proglašena rijetkom (R(rare)), dok je na globalnom nivou njen status „ranjiva“ (VU(vulnerable)) Pelikan Pelecanus crispus je globalno ugrožena vrsta čiji status posljednjih godina znatno popravlja najveća evropska kolonija na Mikri Prespa jezeru u Grčkoj sa više od 1000 gnjezdećih parova. Kvalitetnim menadžmentom u vrijeme gniježñenja (vještačka ostrva koja bi spriječila da variranje vode uništi koloniju i isključivanjem uzmnemiravanja kao bitnog faktora uspješnosti gnijezdjenja) kolonija pelikana na Mikri Prespa doživjela je rapidan rast broja parova i predstavlja najveću svjetsku koloniju ove vrste (vidi dodatak 4). Pelikani gnijezde u Jugoistočnoj Evropi, Bliskom Istoku i Centralnoj Aziji. Na Skadarskom jezeru gnijezde na plovećim ostrvima treseta u rezervatu Pančeva oka. Ova su ostrva smještena u vegetaciji vrba Salix alba, S. fragilis i ostalog jezerskog bilja (Typha angustifolia, T. latifolia, Phragmites australis...). Kolonija je uvijek izmiješana sa vrancima, Phalacrocorax carbo; fendacima, P.pygmeus, te malom bijelom i žutom čapljicom Egretta garzetta i Ardeola ralloides. Gnijezda su smještena blizu otvorene vode, obzirom da ovoj teškoj ptici treba pista za uzlijetanje i slijetanje. Druga kolonija se povremeno nalazi i u rezervatu Crni žar. Kolonija je smještena u vegetaciji koju čine lokvanji Nuphar luteum i Nymphea alba,te trska Phragmites australis i kasaronja Trapa natans. U kolonijalnom gniježñenju se pelikanima, pored čaplji i kormorana pridružuju i čigre Sterna hirundo i Chlidonias hybrida. Treća lokacija gdje su gnijezdili (početkom devedesetih) je Grmožur. Ovo kamenito ostrvo obraslo je vegetacijom u svom centralnom dijelu (smokva, Ficus carica,šipak, Punica granatum i Vitex agnus-castis). Pelikani su gnijezdili na šljunkovitoj podlozi, svega par metara od vode. Ovo su isključivo ihtiofage vrste i one se na jezeru hrane sitnijom ribom, u prvom redu Scardinius erythrophtalmus, Rutilus rubilio, Anguilla anguilla i Carassius auratus gibellio.


24

Foto 6. Kudravi pelikan (Pelecanus crispus) gnijezdi na svega nekoliko santimetara od vodene površine(u februarskom nivou vode jezera) Foto: B. Mitchell.

Tab 2. : Brojnost gnjezdećih parova pelikana Pelecanus crispus na jezeru od 1894. godine sa uspješnošću gniježñenja, tipom uznemiravanja i lokacijom gniježñenja: (F – plavljenje, H – lov, E – sakupljanje jaja, P – predatori, G – grad, T – turizam). – godina kada je gniježñenje potpuno neuspješno

God Br parova Br mladih Uspješnost gniježñšenja

Tip uznemiravanja gnjezdilište

1894 29 - - E, F Pančeva oka 1896 20 - - Pančeva oka 1965 21 - - H Pančeva oka 1967 30 - - - 1972 20 16-18 0.8-0.9 Pančeva oka 1973 24 18 0.7 Pančeva oka 1974* 16 0 0.0 P Pančeva oka 1975 29 11 0.4 Crni žar 1977 52 46 0.9 Crni žar 1978* - 0 0.0 F Crni žar 1979 - 3 ? - 1983 11 6 0.5 Crni žar, Pančeva oka


25

1984 11 5 0.4 Crni žar, Pančeva oka 1986 8 9 1.1 Crni žar 1987 14 19 1.4 Crni žar 1989 29 7 0.2 Crni žar 1990* 21 0 0.0 G Crni žar 1991 7 2 0.3 T Grmožur 1992 15 11 0.7 T Grmožur 2002 5 2 0,4 Pančeva oka 2003 7 10 1.4 Pančeva oka 2004 Pančeva oka 2005 Crni žar 2006 - 0 F Pančeva oka 2007 13-16 F (prvo

gniježñenje) Crni žar

2008 5-7 0 F Crni žar 2009 14-15 (8, kasnije

gniježñenje) F Crni žar

Kako se iz tabele može vidjeti, uspješnost gniježñenja ove vrste na Skadarskom jezeru nije na zavidnom nivou. Rijetke su godine kada jedan par uspješno podigne jedno pile. Glavni faktori neuspjeha su uglavnom plavljenje jaja usljed variranja nivoa vode jezera te turizam, uznemiravanje od strane lovaca, pa i ornitologa. Iz navedene tabele se vidi da su samo dvije godine pojedini parovi pelikani imali uspjesnost gniježdjenja veću od jednog ptića, što je neprihvatljivo. Stoga se preporučuje strogi menadžment njihovog gniježñenja kao i instalacija plovećih ostrva od trske kako bi se eliminisali faktora koji mogu negativno uticati na njegovu uspješnost, prije svega fluktuacija vode (vidi primjer Mikri Prespe, Grčka, dodatak 4). Pelikani gnijezde u kolonijama na plovećim ostrvima treseta. Jaja su tik iznad jezerske vode. Svako variranje vode jezera te uznemiravanje do 12 kg teških ptica koje su na gniježñenju uzrokuje potapanje ili lomljenje jaja, te neuspješnost gniježñenja. Gnjezdeća kolonija pelikana na Skadarskom jezeru je najzapadnija na planeti i jedna od najugroženijih. Ako se uzme u obzir da ova vrsta u Evropi gnijezdi sa nešto više od 2.000 parova, a da je na globanom nivou gnjezdeća populacija procijenjena na svega oko 5.000 parova, zaštita pelikana na jezeru i uspostavljanje boljih uslova za njihovo gniježñenje nameće se kao imperativ. Kako se može vidjeti iz fotografija 9 i 12, Pančeva oka i Mikri Prespa se ne mogu uporediti po veličini, a ni po rasporedu vegetacije na jezerima. Za razliku od Pančevih oka i Crnog žara, gdje se tokom proljeća formira veliki broj manjih, i za splavove teško dostupnih jezera, pelikani na Mikri Prespa gnijezde uz otvorenu vodu, na lako dostupnom mikro lokalitetu, te je izgradnja i postavljanje raftova moguća in situ. Centar za zaštitu i proučavanje ptica Crne Gore je 2001. godine u rezervatu Pančeva oka, u cilju anuliuranja negativnog uticaja variranja vode jezera na pelikane postavio dvije ploveće platforme za njihovo gniježñenje. Ako se postavljeni splavovi private nakon 5 godina, projekat se može smatrati uspješnim. Na žalost, pelikani su na Skadarskom jezeru


26

samo jedne godine gnijezdili u blizini splavova, dok su svake naredne za postavljanje kolonije izabrali udaljenije mjesto, čak i susjedni rezervat Crni Žar. Uzmeniravanje od strane krivolovaca na ribe, lovaca i paljenje trske utiču da se njihov radius postavljanja gnijezda posljednjih godina nalazi u rasponu od 5 km. Splavovi učvršćeni sidrima i grañeni od drveta pokretni su isključivo u vrijeme najvećeg vodostaja, kada je u rezervatu sva vegetacija ispod vode (i kada vremenske prilike za plovidbu jezerom to ne dozvoljavaju). Kako pelikani na jezeru grade kolonije u opsegu od 5 km (najčešće zbog uznemiravanja), to je teško postaviti plovećih 24m2 na lokaciji uz otvorenu vodu ili jezercetu u okviru rezervata, a da oni budu lako prihvaćeni. Za razliku od pelikana, stanje gniježdeće populacije fendaka, Phalacrocorax pygmeus, je znatno bolje. Ova vrsta je u Evropi sa statusom „stabilna“ (S(secure)), dok je na globalnom nivou (NT(near threatened)) ugrožena. Fendak Phalacrocorax pygmeus je najmanji evropski kormoran. Vrsta ima ograničen areal i gnijezdi izmeñu Italije i Kaspijskog jezera. Registruje se na skitnji u Centralnoj Evropi i ostalim državama Mediterana. Svjetska populacija ove vrste je 1990. godine procijenjena na 21.965 do 27.285 parova od čega 2.500 parova otpada na mediteranske zemlje. U većini zemalja gdje gnijezdi njegova je populacija stabilna ili rastuća, posebno zahvaljujući provedbi Akcionog plana za zaštitu ove vrste. Najveće gnjezdeće populacije su u Rumuniji (max 14.000 parova) Fendak u Crnoj Gori gnijezdi na tri lokacije: Skadarsko jezero, ostrvo Paratuk na rijeci Bojani i na poluostrvu Ada Bojana. Na Skadarskom jezeru gnijezdi u mješovitoj koloniji sa vrancem, Phalacrocorax carbo; žutom, sivom, bijelom i noćnom čapljom: Ardeola ralloides, Ardea cinerea, Egreta garzetta, Nycticorax nycticorax, te pelikanima Pelecanus crispus.


27

Foto 7. Fendak Phalacrocorax pygmeus je jedna od najznačajnijih gnjezdarica jezera Foto: B. Rubinić

Na jezeru gnijezdi u rezervatima Pančeva oka i Crni žar i povremeno u rezervatu Manastirska tapija. 2007. godine otkrivena je mala, mješovita kolonija fendaka i vranca u Ckla. Kolonija sa Pančevog oka se pomjera u prosjeku svake tri godine na Crni žar i obratno. Najvjerovatniji razlog pomjeranja kolonije je uznemiravanje od strane turista, paljenje trske u rezervatima i uznemiravanje od strane ribara. Fendak gnijezdi od početka aprila do juna. U gnijezdima ima po 4 jaja. Gnijezda su smještena na stablima jove Alnus sp. i vrbe, Salix sp., uvijek na spratu ispod ili pomiješana sa kolonijom svog srodnika vranca, Phalacrocorax carbo. Variranje vode jezera može da utiče na uspješnost gniježñenja jedino ako je drastično, tj. više od 30-40 cm u periodu od marta do juna. Ova vrsta se hrani isključivo ribom, uglavnom ekonomski manje značajnim vrstama.


28

Patka crnka je na evropskom kontinentu ranjiva vrsta (VU(vulnerable)) dok je njen status na globanom nivou još nepovoljniji (NT(near threatened)). Patka crnka, Aythya nyroca gnijezdli sa oko 18.000 parova u Evropi. Njen areal se prostire do Centralne i Istočne Evrope, preko Pakistana i Indije do istočne Kine. Globalna populacija ove vrste ne prelazi 120.000 parova. Najveća evropska populacija nalazi se u delti Dunava u Rumuniji sa ne više od 6500 parova. Zbog drastičnog opadanja brojnosti i nestabilnih populacija, i za ovu vrstu je, kao i za pelikane i fendake, napravljen akcioni plan za njenu zaštitu.

Foto 8. Patka crnka (Aythya nyroca) je jedna od najugroženijih ptica Starog kontinenta Foto:B. Rubinić Broj gnjezdećih parova ove vrste na jezeru je u nivou procjene i nije veći od 50 parova. O ekologiji gniježñenja ove patke na Skadarskom jezeru te kretanju broja gnjezdećih parova se malo zna jer, za razliku od drugih vodenih vrsta ptica, malo je izučavana. Crnka gnijezdi u vegetaciji sjevernog dijela jezera i nije striktno vezana za već pominjane rezervate. Nerijetko, plaćala je danak njenoj pripadnosti porodicama ostalih plovuša na jezeru.


29

Pored navedenih vrsta, na jezeru gnijezde i značajne kolonije čaplji: mala bijela čaplja, Egretta garzetta; siva čaplja, Ardea cinerea. Od skoro, u rezervatima jezera gnijezde i dvije nove vrste čaplji, koje su ujedno nove gnjezdarice Crne Gore: ibis, Plegadis falcinelus i čaplja govedarka, Bubulcus ibis 2.6 Značajna gnjezdilišta u NP Skadarsko jezero Kao što je već rečeno, Skadarsko jezero je jedno od najznačajnih evropskih i svjetskih gnjezdilišta pojedinih vrsta ptica. Na jezeru gnijezdi više od 600 parova bjelobrade čigre Chlydonias hybridus. Ona svija gnijezdo na svim jezerskim površinama sa plutajućom vegetacijom. Na jezeru ima više od 20 kolonija ove vrste. Grmožur je značajno odmaralište i gnjezdilište ptica, u prvom redu galebova i čigri Omerova gorica je najznačajnije gnjezdilište sive čaplje, Ardea cinerea na jezeru. Ova vrsta ostrvu gnijezdi na lovorima Laurus nobilis. Kolonija je posljednjih godina izmiješana sa kolonijom male bijele čaplje, Egretta garzetta Golubovo ostrvo je najveće gnjezdilište sinjeg galeba, Larus cachinnans. Gnijezda su u pukotinama stijena, na tlu, u oskudnoj vegetaciji. Kolonija je izmiješana sa nekoliko gnijezda čigre Strena hirundo. Ckla su gnjezdilišta kormorana. Crni žar i Pančeva oka značajne su kolonije čaplji na jezeru, te kolonije fendaka i vranaca. Na oba lokaliteta gnijezde pelikani i bjelobrade čigre, te najveće koncentracije gnijezda baljoške, vodenih kokica, patke crnke i gnjuraca.


30

Foto 9. Pančeva oka u zimskom vodostaju, ornitološko srce Skadarskog jezera Foto: D. Saveljić.

U zavisnosti od ekologije gniježñenja, značajno je napomenuti izrazitu spratovnost u kolonijalnim gnjezdilištima Crnog žara i Pančevih oka: Prvi sprat zauzimaju pelikani. Njihova su gnijezda plutajuća i blizu otvorene vode. Na samoj vodi plutajuća gnijezda prave baljoške, kokice, gnjurci i čigre. Na donjim spratovima vrba gnijezde male bijele čaplje, žute čaplje i fendaci, dok su gornji spratovi ostavljeni za vrance i sive čaplje. 2.7 Zimsko prebrojavanje ptica na Skadarskom jezeru – IWC Zimsko prebrojavanje ptica (The International Waterbird Census – IWC) provodi se još od 1967. godine pod nadzorom Wetlands International. Prebrojavanje se vrši na svim vodenim staništima širom svijeta. Evropa je u ovoj aktivnosti najažurnija i sredinom januara više od 10.000 ornitologa i volontera - posmatrača ptica, uzima učešće svake godine u ovoj aktivnosti. Tokom zimskog prebrojavanja ptica na močvarama starog kontinenta se izbroji više od 15 milona ptica. Prebrojavanje se vrši po utvrñenim naučnim metodama a rezultati brojanja svake godine daju presjek stanja pojedinih vrsta ptica i njihovih populacija, te značaj pojedinih močvara za odreñene grupe ili vrste ptica.


31

Rezultati IWC šalju se centrali Wetlands International koja svake tri godine objavljuje publikaciju “Brojnosti vodenih ptica” (Waterbird Population Estimated) i u njoj podatke o stanju populacija 868 vrsta vodenih ptica. Rezultati dobijeni IWC služe i za dobijanje pojedinih statusa zaštite neke močvare:

• IBA - Područje od meñunarodnog značaja za boravak ptica, više od 5000 staništa u Evropi

• RAMSAR – močvara od meñunarodnog značaja, više od 1700 staništa na planeti • SPA – specijalno zaštićeno područje u Evropskoj uniji na osnovu Ptičje direktive

Zimsko prebrojavanje ptica na Skadarskom jezeru provodi se od 1991. godine. Aktivnost je započeo Zavod za zaštitu prirode Crne Gore sa Prirodnjačkim muzejom iz Beograda, kasnije, osnivanjem Prirodnjačkog muzeja Crne Gore aktivnost nastavljaju muzeji u Podgorici i Beogradu, da bi kasnije bila provoñena od strane NP Skadarsko jezero. Brojači ptica su profesionalni ornitolozi iz Crne Gore i Srbije a IWC su radile ekipe sa najmanje 3 ornitologa, kako bi podaci bili tačniji. Brojanje se vrši čunom ili većim brodom po utvrñenoj trasi. Ono na Skadarskom jezeru traje neprekidno 4 dana, po uslovom da su vremenski uslovo dobri (bez kiše i vjetra). I u slučaju prekida brojanja zbog nevremena može se računati da su podaci validni obzirom da su jata na jezeru prilično stacionirana i da su neke vrste, posebno Anas sp, Aythya sp. i Fulica atra vezane za odreñena područja ili zone jezerske vode. Praksa je pokazala da su velika i značajnija jata na jezeru pokretna samo ukoliko su uznemirena. Čim prestane razlog za uznemirenost, jata se vraćaju na „svoje“ vode. Zbog nesuglasica sa upravom parka oko ove aktivnosti, 2005. godine su prebrojavanje izvršile dvije ekipe: jedna muzeja u Podgorici i Beogradu te Zavoda za zaštitu prirode iz Podgorice i druga iz NP Skadarsko jezero i Zavod za zaštitu prirode Srbije. Na 350 km 2 Skadarkog jezera dvije su ekipe brojale nezavisno, utvrñenim trasama ali različitim danima. Podaci do kojih su došli su potvrdili vjerodostojnost metode: broj izbrojanih ptica u dvije ekipe razlikovao se nepunih 2000 jedinki, što ukazuje na kvalitetno brojanje i dobru metodu po kojoj se IWC radi. Štoviše, dvije ekipe su registrovale isti broj vrsta i jedinki na pojedinim mjestima. Rezultati IWC dati su u tabeli: Tabela 3. Rezultati IWC za period 1991-2009 Godina IWC 1. 1991 150846 2. 1992 178765 3. 1993 222792 4. 1994 160119 5. 1995 207469 6. 1996 192190 7. 1997 164616


32

8. 1998 244313 9. 1999 250571 10. 2000 96977 11. 2001 nije bilo brojanja/no counted 12. 2002 nije bilo brojanja/no counted 13. 2003 nije bilo brojanja/no counted 14. 2004 85727 15. 2005 35114 16. 2006 32918 17. 2007 107620 18. 2008 148697

19. 2009 49259 ili grafički

iwc skadarsko jezero 1991-2009

0

50000

100000

150000

200000

250000

300000

1991-2009

Graf 1. IWC na Skadarskom jezeru 1991-2009 Rezlutati IWC jasno ukazuju za vanredno veliki značaj Skadarskog jezera kao zimovališta ptica a fluktuacije u brojnosti ptica na činjenicu da se biodiverzitetom jezera dešava nešto što se bez multidisciplinarnih istraživanja ovog nacionalnog parka ne može odgonetnuti. Najveći broj zimujućih ptica na jezeru izbrojan je 1999. godine: 250.571 ptica. To je, u odnosu na ramsarski kriterijum 3c koji traži ≥20.000 zimujućih ptica skoro 13 puta više. Najmanja posjećenost jezera bila je 2006. godine kada je izbrojano svega 32.918. Bez obzira na drastičan pad brojnosti, posebno u odnosu na 1999. godini, ramsarski kriterijum 3c nije „probijen”. Razočaravajući rezultat te godine nije umanjio značaj jezera kao zimovališta. U prosjeku, posmatrajući posljednih 15 godina rezultate IWC (bez 2001/02/03), na jezeru zimuje oko 150.000 ptica. To ukazuje da je jezero jedno od 5 najznačajnijih zimovališta ptica u Evropi.


33

I pored velikog broja zimovalica skoro trideset vrsta vodenih ptica, gro zimovalica otpada na baljošku, Fulica atra. Ona pojedinih godina nosi i do 80% ukupnog broja izbrojanih ptica. Pored ukupnog broja zimovalica koje premašuju ramsarski kriterijum 3c o ≥20.000 zimujućih ptica, Skadarsko jezero prima na zimovanje više od 1% ukupne populacije nekih vrsta zimujućih ptica. Vrsta kao što je crnovrati gnjurac, Podiceps nigricollis, 17 puta premašuje prag za proglašenje ovih voda ramsarskim tj. vodama od meñunarodnog značaja u prvom redu za boravak ptica. Za analizu značaja Skadarskog jezera za pojedine vrste uzeta je 1999. godina kao najuspješnija tokom petnaestogodišnjeg zimskog prebrojavanja na jezeru Tabela 4. Rezultati IWC za 1999 IME VRSTE IWC 1999

Tachibaptus ruficollis 1600

Podiceps nigricollis 14000

Podiceps cristatus 1750

Pelecanus crispus

Phalacrocorax carbo 8600

Phalacrocorax pygmeus 2000

Ardea cinerea 60

Egretta alba 50 Anas penelope 30

Anas srepera 700 Anas crecca 1500

Anas platyrhynchos 15000 Aythya ferina 40000

Aythya fuligula 7500

Busephala clangula 800

Fulica atra 150000

Gallinula chloropus 100

Larus chachinans 950

Larus ridibundus 5000

Gallinago gallinago 100

Circus aeruginosus 25

Alcedo atthis 20


34

2.8 Udio populacija pojedinih vrsta ptica 1999. godine u odnosu na regionalne/evropske zimujuće populacije Crnovrati gnjurac, Podiceps nigricollis, 17% regionalne evropske zimujuće populacije zimovalo je na jezeru 1999. godine

Podiceps nigricollis/Evropa-Skadarsko jezero

17%, 14000

83%, 70000

Fendak, Phalacrocorax pygmeus, 3 % evropske zimujuće populacije zimovalo je na jezeru 1999. godine. Vrsta se nalazi na Crvenoj listi globalno ugroženih vrsta IUCN. Njen udio je 1998. godine bio 5 % evropske populacije

Phalacrocorax pygmeus/Evropa-Skadarsko jezero

3%, 2000

97%, 63000


35

Glavoč, Aythya ferina, najmanje 8% regionalne zimujuće populacije zimovalo je na jezeru 1999. godine

Aythya ferina/Evropa-Skadarsko jezero

8%, 40000

, 44000092%

Ćubasta plovka, Aythya fuligula, najmanje 1% regionalne evropske zimujuće populacije zimovalo je na jezeru 1999. godine

Aythya fuligula/Evropa-Skadarsko jezero

1%, 7500

, 88000099%

Pored navedenih, važno je istaći činjenicu da i druge vrste na jezeru prelaze prag od 1% evropske zimujuće populacije. Na primjer, na jezeru je 1995. godine na zimovanju zabilježeno 2.3 % evropske zimujuće populacije velike bijele čaplje, Egretta alba; 1995. godine 2.7% evropske zimujuće populacije ćubastog gnjurca, Podiceps critatus; 1998. godine 4.1% evropske zimujuće populacije malog gnjurca, Tachybaptus ruficollis.


36

2.9 Migratorna ruta preko Skadarskog jezera i njen meñunarodni značaj Sa oko 500 km 2 u periodu jesen/zima/proljeće, Skadarsko jezero postaje jedna od vodećih tranzitnih ruta migratornih ptica Sibira, Centralne i Istočne Evrope ka i od Afrike i jedan od najvećih slatkovodnih basena koje one koriste za odmor i obnavljanje energije tokom seobe. Više od milion evropskih i azijskih ptica proñe preko jezera tokom jesenje i proljećne seobe i tokom zimovanja. Gotovo 90 % ukupne ornitofaune jezera pripada pokretnom dijelu ornitofaune. I da ne sele već se računaju u stanarice, u najmanju ruku, većina njih ima dvojno državljanstvo. Nije rijedak slučaj, a to se posebno odnosi na pelikane i kormorane, da gnijezde na našoj strani (Crni žar, Pančeva oka) a da se hrane u albanskim teritorijalnim vodama. Podaci govore da Skadarsko jezero tokom seoba i zimovanja gosti minimum 10% ukupne istočnoevropske i srednjeevropske populacije pojedinih vrsta vodenih ptica. Četrdesetak nalaza prstenovanih ptica Skadarskog jezera, uglavnom ubijenih od strane lovaca ili uginulih u ribarskim mrežama ukazuju na njihovo porijeklo: većina prstenovanih ptica dolazi iz skandinavskih zemalja, Centralne Evrope i Panonske nizije. Dobar dio ima i sibirsko porijeklo. Prstenovane ptice pripadaju grupama gnjuraca, kormorana, čaplji, gusaka, pataka, kokica, šljukarica i pjevačica. Zbog malog broja nalaza i odsustva prstenovanja na samom jezeru, nije ozbiljno davati procjene odakle dolaze najveća jata pojedinih vrsta, ali je činjenica da preko jezera prolazi jedna od velikih seobenih koridora. Graf 10 Broj registrovanih prstenovanih ptica na Skadarskom jezeru i pravci njihove migracije od mjesta prstenovanja (Vasić, 1980)

Navedene činjenice jasno ukazuju na meñunarodne obaveze koje Crna Gora mora da ispoštuje očuvanjem populacija tih ptica kao i svih ekosistema NP Skarsko jezero.


37

2.10 Zimovanje ptica na Skadarskom jezeru Kako je već rečeno u poglavlju 2.7, Skadarsko jezero je jedno od najznačajnijih zimovališta ptica u Evropi. Najmanje 6 vrsta zimovalica premašuje prag od 1 % evropske zimujuće populacije. Brojke idu do čak 17 %, koja je zabilježena 1999. godine kod crnovratog gnjurca, Podiceps nigricollis. Rezultati zimskog prebrojavanja ptica koje se realizuje od 1991. godine (sa prekidom 2001/02/03) ukazuju da je na vodama jezera u posmatranom periodu zimovalo najmanje 32.918 ptica. Kod tumačenja broja zimovalica uvijek se uzimaju zvanični podaci sa IWC. Meñutim, treba imati u vidu da je IWC samo „trenutno“ stanje u posmatranom periodu, obično sredinom januara. Rezultati osmatranja posljednjih godina ukazuju na činjenicu da često puta broj na IWC ne reflektuje stvarno stanje zimujućih populacija, ako se uzme u obzir da „ornitološku“ zimu vodimo kao period od decembra do početka februara tj. kada su ptičja pomjeranja najmanja. Odstupanja u brojnosti kod pojedinih vrsta u posmatranom periodu mogu biti znatna i to uvijek u korist većeg broja ptica. Na osnovu dosadašnjih istraživanja da se zaključiti da prosječno najveći broj glavoča, Aythya ferina na jezeru boravi u februaru. Pik brojnosti za gluvaru, Anas plathyrhynchos je kraj januara i početak februara; za fendaka, Phalacrocorax pygmeus to je kraj decembra, početak januara; za običnog galeba, Larus ridibundus to je kraj februara i početak marta dok je brojnost baljoške Fulica atra uglavnom nepromijenjena tokom zime.


38

Tab 5: Brojno stanje pet karakterističnih meñunaodno značajnih i indikatorskih zimovalica NP Skadarsko jezero u periodu od 1991-2009

Jata ptica na Skadarskom jezeru su tokom zimovanja prilično fiksirana za odreñeni dio jezera i meñu njima nema posebnog miješanja. Mala pokretljivost jata konstatuje se prilikom svakog zimskog obilaska. Drastičniju vagilnost uzrokuje jedino uznemiravanje i jata se, nakon prestanka opasnosti ili uznemiravanja uvijek vrate na svoje predhodne pozicije. Za razliku od perioda gniježñenja kada su blizu vegetacije, tokom zime jata uglavnom borave na otvorenoj vodi. Njihov položaj i gustina jata zavisi od uznemiravanja, visine vodostaja i jačine vjetra. Kod jačeg vjetra, recimo, jata baljoški, Fulica atra, okupljaju u veoma gusta jata koja se, nakon njegovog prestanka opet rašire. Najgušča jata ptica na jezeru registruju se u Podhumu, cijelom dužinom uz granicu sa Albanijom (vjerovatno zbog minimalnog uznemiravanja), te uz ostrva izmeñu Petrove ponte i Beške, u akvatorijumu ispred Grmožura i u akvatorijumu ispod Lesendra/Gornje blato.

P. pygmeus A. nyroca P. crispus A.cinerea A. farina

fendak crnka pelikan siva čaplja Glavoč

1991 5000 4 25 150 16000

1992 11000 300 19000

1993 3000 5 200 21000

1994 2500 100 55000 1995 3500 100 45000

1996 3000 100 30000

1997 2000 5 60 18000

1998 4950 20 50 35000 1999 2000 1 60 40000

2000 4000 150 17500

2001 - - - - -

2002 - - - - -

2003 - - - - -

2004 1500 200 18000

2005 1796 16 217 2450

2006 2050 2 6 110 2350

2007 423 13 78 1509

2008 921 62 8 146 18744

2009 231 - 11 20 2314


39

2.11 Ekološke potrebe pojedinih grupa ptica Skadarskog jezera U zavisnosti od ekologije vrste a na osnovu vegetacije i nivoa vode, na jezeru postoji više različitih ekoloških zona koje okupljaju ptice. Te zone su podijeljene na:

• Zonu trajne vode/pučina • Zonu plivajuće vegetacije (lokvanji) • Zonu močvare sa livadama emerzne vegetacije (npr. trska) • Zonu močvare sa vrbacima • Zonu sa ljeti suvim livadama

Južne obale jezera su strme i kamenite i spadaju u posebnu zonu kamenjara i makije koja okuplja pjevačice i, iznimno, tokom odmora i lova, vodomara, kormorane, čaplje, galebove i šljukarice. Zonu trajne vode naseljavaju ptice tokom vangnjezdećeg perioda. Sve vrste plovki Anas sp., Aythya sp., galebovi Larus sp., i kormorani., Phalacrocorax sp. te sve vrste gnjuraca i ronaca Podiceps sp., Mergus sp. borave na pučini van sezone gniježñenja i zimi. Baljoška, Fulica atra takoñe se nalazi na pučini ali je ima i u ostalim zonama. Zone plivajuće vegetacije (flotantna vegetacija, lokvanj npr.) i vegetacije čiji je jedan dio u vodi a drugi van nje (emerzna vegetacija, trska, npr) imaju izuzetan značaj tokom perioda gniježñenja močvarnih ptica. Većina gnjezdarica vodenih ptica izuzev čaplji i kormorana gnijezdi u tim zonama (vidi 2.6) Zona močvare sa vrbacima nalazi se uz Moraču na ušću u jezero i uz sjevernu obalu akvatorija. U ovoj zoni gnijezde grabljivice jezera a istu koriste za odmor tokom zimskih mjeseci. Ova zona je značajna kao povremeno gnjezdilište čaplji i kormorana (rezervat Manastirska tapija, Bakine tigle) te prenoćište, uglavnom za kormorane. Zone plavnih livada su najznačajnija hranilišta i boravišta čaplji i šljukarica tokom seoba i u vangnjezdećem periodu. U ovoj zoni povremeno love i kormorani a značajna su okupljališta baljoški i više vrsta pataka Anas sp. i Aythya sp. tokom vangnijezdećeg perioda. Ovo je ključna oblast za mriješćenje pojedinih vrsta riba na jezeru te razmnožavanje vodozemaca. Obzirom na obilje hrane (ribe, vodozemci, školjke i trave), zona plavnih livada ima ključnu funkciju u obnavljanju energije izmorenih ptica tokom jesenje i proljećne seobe. Najveća jata patke martovke, Anas querquedula okupiraju poplavne livade oko Žabljaka Crnojevića tokom proljećnog talasa migracija . Prisustvo ptica u pojedinim zonama vezano je za odreñene periode godine: u vrijeme gniježñenja, obično u periodu od februara do jula, ptice su vezane za obalna područja i za vegetaciju jezera. Tu vladaju bolji uslovi za podizanje mladih: više hrane, mira i mogućnosti za zaklon u slučaju napada grabljivica.


40

U zavisnosti od vrste, neke ostaju trajno vezane za vegetaciju, kakve su na primjer barske kokice, dok se neke povlače ka pučini jezera, kakvi su gnjurci, na primjer. Zonalnost na Skadarskom jezeru je jasno izražena, posebno u zimskim mjesecima. Ipak, treba imati u vidu da su ptice jako pokretne i da se pojedine vrste na jednom mjestu hrane, na drugom odmaraju a na trećem spavaju. S toga, ovu podjelu po zonama treba prihvatiti uslovno i imati u vidu da ptice nijesu striktno vezane za odreñene zone. 2.12 Uticaj variranja nivoa vode na pojedine vrste ptica Skadarskog jezera Na kvalitativno i kvantitativno stanje ornitofaune Skadarskog jezera utiče više faktora, a koji se mogu podijeliti na prirodne i antropogene. Antropogeni faktori su u prvom redu raniji, nekontrolisani, intenzivni lov u periodu od polovine avgusta do polovine marta, krivolov, ribarenje bez obzira na zone zaštite na jezeru, vožnja i pristup čunovima i turističkim brodovima na značajna odmarališta, hranilišta ili gnjezdilišta ptica, zagañenje vode, eksploatacija mineralnih sirovina, ilegalna i legalna gradnja objekata na obalama jezera i dr. Ovi faktori na jezeru imaju konstantno djelovanje. Zbirni i najznačajniji uticaj svih antropogenih faktora je uznemiravanje kao proizvod svih ljudskih aktivnosti na jezeru. Najznačajniji prirodni faktori su klima, trendovi pojedinih vrsta ptica na globalnom nivou i vodni režim. Pitanje količine hrane u vodama jezera je isključeno a priori multidisciplinarnih istraživanja, obzirom da je indikatorska vrsta baljoška, Fulica atra, vegetarijanac za koju hrane ima u izobilju na jezeru. Ona ima stablinu populaciju u Evropi a njen broj na jezeru znatno varira iz godine u godinu. Obzirom da je više od 90% ornitofaune jezera pokretno, klima ima izraziti uticaj na stanje zimujućih populacija i vremenske okvire dolaska, prolaska i boravka ptica na jezeru. Prirodni faktor od velikog uticaja, a koji se u najvećem dijelu odnosi na gnjezdarice je variranje vode jezera u proljećnim mjesecima. Gotovo da nema naučnog rada o pelikanima jezera a da se ovaj faktor ne pomene kao presudan.


41

Foto 10. Variranje nivoa vode jezera tokom godine značajno se odražava na ekosisteme i faunu jezera, posebno tokom gniježñenja. Na fotografiji je prikazan prirodni scenario „potopa“ gnijezda i variranja nivoa vode od više od 1.5 m Ova vrsta gnijezdi na plovećim ostrvima treseta. Gniježñenje počinje već u februaru. Variranje vode jezera uzrokuje potapanje gnijezda, jaja i mladih i presudno je kod uspješnosti gniježñenja. Ekologija gniježñenja pojedinih grupa vodenih ptica, pored pelikana, vezana je za površinsku vegetaciju i variranje vode jezera utiče na uspješnost njihovog gniježñenja (Podiceps cristatus, Tachybaptus ruficollis, Anas plathyrhynchos,Aythya nyroca, Chlydonias hybridus, Fulica atra...). To se dijelom odnosi i na vrance i fendake Phalacrocorax carbo/pygmeus. 2.13 Lov na ptice u okvirima NP Skadarsko jezero Nacionalni parkovi su, prema aktuelnom Zakonu o zaštiti prirode i definiciji Meñunarodne unije za zaštitu prirode (IUCN) prirodna područje kopna odnosno mora, odreñena da štite ekološku cjelovitost jednog ili više ekosistema za sadašnje i buduće generacije, pri čemu se onemogućava neadekvatno korišćenje prirodnih dobara ili druge štetne aktivnosti i obezbjeñuju osnove za duhovne, naučne, obrazovne, rekreativne potrebe i potrebe posjetioca koje trebaju biti saglasne sa očuvanjem životne sredine i kulture. U nacionalnom parku su dozvoljene radnje i djelatnosti kojima se ne ugrožava izvornost prirode, pejzazne vrijednosti, kao i obavljanje ugostiteljsko-turističkih i rekreacijskih djelatnosti koje su u


42

ulozi posjećivanja i razgledanja, te bavljenje poljoprivredom, ribolovom na tradicionalan način, dok je svaki vid lova na ptice zabranjen. Po kategorizaciji Meñunarodne unije za zaštitu prirode (IUCN) nacionalni parkovi spadaju u II kategoriju upravljanja koja podržava gore navedenu definiciju i ulogu nacionalnih parkova. Zakonom o nacionalnim parkovima koji je donesen u novembru 1991. godine, zabrana lova u NP se nigdje ne pominje, ali u članu 19. precizno se, izmedju ostalog, kaže da je u parkovima dozvoljen "sanitarni odstrjel divljači". Meñutim, malo dalje, u članu 36. stoji da čuvari imaju pravo i dužnost da "pregledaju ulov i sredstva za lov i ribolov i da utvrde da li je lov, odnosno ribolov obavljen u skladu sa propisima" Nepreciznost ovog zakona donijelo je mnogo nevolja u gazdovanju divljači u nacionalnim parkovima Crne Gore pa i u NP Skadarsko jezero Generalno gledano, organizacija lovstva u Crnoj Gori i pored postojanja lokalnih lovačkih organizacija i krovne – Lovačkog saveza Crne Gore, te zakonske osnove (Zakon o lovstvu Crne Gore donešen 1999. godine, Rješenje o trajnoj zaštiti rijetkih, prorijeñenih i ugroženih vrsta životinja, donešeno 2006. godine...) nije na nivou za koji bi se moglo reći da je zadovoljavajući. To potvrñuje stanje krupne i sitne divljači u ekosistemima Crne Gore gdje su mnoge vrste dovedene do granice istrjebljenja, dok su neke i istrijebljene. Ekstremno duga lovna sezona koja počinje 15.08. a završava 15.03. u proteklom periodu nanijela je mnogo štete pernatoj divljači i ostalim, nelovnim vrstama ptica u Crnoj Gori. Naime, krajem ljeta vodene ptice odbacuju perje i zamjenjuju ga novim (mitare) i spremaju se za seobu. U tom periodu nijesu sposobne za letjenje. U istom periodu, ptići izleženi tekuće godine nijesu u potpunosti spremni da svojim letom izbjegnu lovačke metke. Skadarsko jezero je doskočna pista tokom proljećne seobe za sve one vrste koje preko Mediterana dolaze u Evropu i produžavaju ka sjeveru kontinenta ili za Sibir. Mnoge od njih na Skadarsko jezero iz Afrike dolaze sparene. Lovna sezona koja se u ovom parku odvijala do polovine marta drastično se odrazila na stanje pojedinih vrsta obzirom da, ukoliko se ubije jedinka iz roditeljskog para, taj ne produžava vrstu date godine. Zbog štete koju lov na ptice može izazvati tokom proljećne seobe, u EU postoji zabrana lova već od polovione januara (mnoge države i od 31.12.). Ovo je jasno naznačeno i u Drugom izvještaju Ekonomske komisije Ujedinjenih nacija u dijelu za Crnu Goru.

Prostornim planom posebne namjene Nacionalnog parka »Skadarsko jezero«, planskim dokumentom koji je usvojila Skupština Republike Crne Gore 2001. godine, predviñena je zabrana lova na ptice u zoni Nacionalnog parka »Skadarsko jezero«.

Rezultati IWC su, po svemu sudeći, kompleks negativnih uticaja koje su se registrovale na jezeru više od 20 godina a koji su se sa kumulativnim efektom drastično odrazile na ptice. Tome je doprinijelo i uznemiravanje ptica od strane ribolovaca, lovaca, krivolovaca, glisera... te turističkih brodova. Spekulacije da na jezeru nema hrane nijesu realne iz


43

prostog razloga što je broj ptica koje se hrane biljem, a eutrofikcijom njega je sve više na jezeru, sve manji. Kada se uzmu u obzir svi parametri, zagañenje vode jezera svakako postaje sekundarni razlog ako se dobro razmotri prisustvo čovjeka i njegovo djelovanje na samom jezeru

Prema zvaničnoj statistici, NP Skarsko jezero je u 2001. godini, koja se zvanično računa zakonskom zabranom lova na ptice u ovom parku zaradilo 10.000 njemačkih maraka od domaćih i 28.000 njemačkih maraka od ino lovaca. (1 EUR = 1.95 DEM) Od ukupne zarade 2001. na ime lovnih i ribolovnih dozvola, prodaje zaplijenjenih sredstava za lov, izdavanja u zakup vodenih površina i restorana, te prihoda iz ostalih izvora zaradio 149.817 DEM. Udio prihoda od „lovne industrije“, ako se to uopšte može smatrati industrijom, obzirom da je samo jedne godine iz pačarnika na Vitoji izvoñeno vještačko izlijezanje i puštanje pataka u lovište, iznosio je 25% ili četvrtinu ukupnih prihoda. Pokušaj ponovnog obnavljanja lova u parku 2005. godine propao je zbog velikog pritiska javnosti i drastičnog pada zimujućih ptica na jezeru. 2.14 Ekonomske aktivnosti u NP Skadarsko jezero i njihov uticaj na ptice Prema važećoj nacionalnoj i meñunarodnoj legislativi, nacionalni parkovi mogu da ubiraju prihode od turizma i rekreacije tj. isključivo na osnovu održivog i neinvazivnog korišćenja resursa. Za razliku od ranijih godina kada se ovaj park više orjentisao na eksploataciju prirodnih resursa, u prvom redu ribe i ptica, novija politika parka više se orjentiše na turizam i na aktivnosti koje, uz potrebno značajno unaprjeñenje - u prvom redu zonaciju, ne utiču na fizički nestanak populacija ptica/odstrjel. Zato je za komparaciju uzeta 2001. godina, kada je 25% finansijskog priliva NP Skadarsko jezero dolazio od lova na ptice i minule dvije godione 2006/07. kada je kasa parka punjena ostalim vidovima turizmna i eksploatacije prirodnih resursa Tabela 6. Izvor prihoda NP Skadarsko jezero u 2001. godini – uključujući lov na ptice (Godisnji izvjestaj – NP Skadarsko jezero, 2002) Izvor prihoda Iznos u EUR Ribolovne dozvole 23.076 Lovne dozvole, doma ći lovci 5.128 Lovne dozvole, inostrani lovci 14.358 Prodaja zaplijenjenih ribolovnih alata 2.051 Izlov ukljeve/ Alburnus alburnus alborella

15.384

Koncesije 3.076 Prihodi restorana 10.256


44

Ostali prihodi 3.495 TOTAL 76.829 EUR Značajno je napomenuti da su nacionalni parkovi u Crnoj Gori van državnog budžeta i prinuñeni na samofinansiranje. Ovo je u minulom periodu, posebno tokom političke krize devedesetih, znatno uticalo na pogoršanje stanja u parkovima jer su uprave, da bi obezbijedile plate i kakvo takvo funkcionisanje parkova, bile prinuñene na eksploataciju resursa, često puta i protivzakonito. Na udaru su se našli specijalni rezervati: Pančeva oka (transport nafte), Mlinski potok (drvna graña) i sl. Posljednjih godina stanje se, kada je u pitanju finansiranje parkova, značajno poboljšalo, prvenstveno zbog okretanja turizmu i održivom korišćenju resursa. Treba istaći i veliki interes donatora za unaprjeñenje stanja u parkovima, što se posebno odnosi na Skadarsko jezero koje je okupilo najveće svjetske donatore: Svjetsku banku, GTZ, Rockefeller Brothers Fund, GEF, WWF, UNDP, Euronatur i druge.

Tab 7. Prihodi NP Skadarsko jezero u 2005. godini (Godisnji izvjestaj NP Skadarsko jezero, 2006)

Ribolovne dozvole 53.967,00 Izlovljavanje ukljeve 18.448,00 Eksploatacija pijeska i šlju. ''Bakine tigle i Pona ri'' 83.500,00 Ulaznice u park i takse na plovila 13.164,00 Takse po osno.Programa priv. objekata 7.880,00 Zaplijenjena sredstva, izlov žaba i ostalo 11.114,00 I Sopstveni prihodi 188,073,00 II Sredstva budžeta (li čna primanja) 59.298,00 UKUPNO 247.371,00

Rashod (troškovi poslovanja parkova, lična primanja, marketing i sl. ) 189.110,00 Ukupna dobit za 2005. godinu je 58.261,00 EUR Naplatom uplatnica za prevoz turista turističkim ostvaren je prihod u iznosu od 11.500 EUR. U okviru sume prihoda nije napravljena podjela na vrste turista i prihod od posmatrača ptica. Na osnovu Izvještaja o radu za 2005. godinu ne navodi se broj turista koji su platili ulaznicu u ovaj NP.

Tab 8. Prihodi NP Skadarsko jezero u 2006. godini (Godisnji izvjestaj NP Skadarsko jezero, 2007)

ribolovne dozvole 59.090,00 izlovljavanje ukljeve 26.800,00 eksplotacija pijeska i šljunka i pijeska «Bakine ti gle i Ponari« 149.956,00 takse na plovila i privremene objekte 11.581,00


45

takse po osnovu Programa i zakupa poslovnog prostor a 4.778,00 ulaznice u park i informacioni centar i zaplijenjen a sredstva 28.315,00 ostali prihodi 24.642,00 I Sopstveni prihodi 305.162,00 I Prihodi budžeta 38.805,00 UKUPNO 343.967,00 Rashod (troškovi poslovanja parkova, lična primanja, marketing i sl. ) 227.560,00 Ukupna dobit za 2006. godinu je 116.407,00 EUR

Ukupan broj turista koji su posjetili jezero na plovilima u 2006. godini je 20.300. Ukupan broj posjetilaca Info centra nije dat u Izvještaju ali se navodi prihod o 28.315,00 zajedno sa zaplijenjenim sredstvima. Kako se iz priloženog može vidjeti, Uprava NP Skadarsko jezero nema niti vodi posebnu evidenciju o strukturi posjetilaca. Nema podataka o broju izdatih ulaznica za specifične grupe turista kakvi su posmatrači ptica, na primjer. U izvještajima nema podataka o starostnoj strukturi gostiju (odrasli, ñaci, studenti) niti o broju onih koji ostanu da noće na obalama jezera. U 2008. godini cijena ulaznice u NP Skadarsko jezero obračunava se 4 EUR sa mogućnošću posjete Centru za posjetioce na Vranjini, te tematskim centrima u Rijeci Crnojevića i Murićima. Jezero je od 2007. godine uključeno u državni Program istraživanja biodiverziteta koji se uglavnom odnosio na ptičju faunu. 2.15 Zakonska regulativa vezana za zaštitu ptica Skadarskog jezera

• Zakon o nacionalnim parkovima ("Sl. list RCG", br. 47/91) (po završetku studije proglašen je novi Zakon o nacionalnim parkovima 2009)

• Prostorni plan područja posebne namjene za NP "Skadarsko jezero" ("Sl. list RCG", 46/01)

• Zakona o zaštiti prirode ("Sl. list CG", 2008) • Rješenje o zaštiti objekata prirode ("Sl. list SRCG", br. 30/68) • Rješenje o stavljanju pod zaštitu rijetkih, prorijeñenih, endemičnih i ugroženih

biljnih i životinjskih vrsta ("Sl. list RCG", br. 30/06) • Zakon o životnoj sredini ("Sl. list RCG", br. 12/96). • Uredba o procjeni uticaja zahvata na životnu sredinu 2006 • Zakono o lovstvu ("Sl. list CG", 2008) • Zakon o šumama ("Sl. list RCG", br. 55/00) • Uredba o zaštiti od buke ("Sl. list RCG", br. 24/95, 42/00, 49/00). • Konvencija o biološkoj raznovrsnosti CBD


46

• Konvencija o zaštiti divlje flore, faune i njihovih staništa BERNSKA konvencija

• Konvencije o meñunarodnom prometu ugroženih vrsta divlje flore i faune CITES

• Konvencija o močvarnim podru čjima koja su od meñunarodnog značaja RAMSAR

3. Bojana i Skadarsko jezero Bojana je glavna otoka Skadarskog jezera koja u svojih 44 km do Jadranskog mora prima vodu Drima i meandrira praveći najznačajnija vodena staništa na 800 km dugoj Istočnoj obali Jadrana. Drim koji se uliva u Bojanu nekoliko stotina metara nizvodno od jezera sabira vode Crnog i Bijelog Drima tj. slivnog područja dijela Kosova te Prespanskog i Ohridskog jezera. Delta Bojane i rijeke Drim je slivno područje za oko 20% ukupne vode Balkanskog poluostrva. Albanski dio delte Bojane je, kao neodvojivi dio ekosistema Skadarskog jezera, u novembru 2005. godine proglašen ramsarskim područjem, zajedno sa Skadarskim jezerom, čime su se prvi put i zvanično povezali ekosistemi ova dva područja koji su po svojim karakteristikama i ekološkim uticajima neodvojivi. Delta Bojane zadovoljava više ramsarskih kriterijuma, na crnogorskoj strani pripada Emerald staništima Bernske konvencije, to je područjima od meñunarodnog značaja za boravak ptica u Crnoj Gori (IBA). Samo na Ulcinjskoj solani, neodvojivom dijelu kompleksa Bojane registruje se 15 vrsta ptica koje prelaze prag od 1% svjetske populacije. Mnoge vrste koje gnijezde na jezeru u delti Bojane nalaze svoj mir na skitnji i zimovanju. Gotovo 3% od ukupne sjeverozapadne populacije ugroženog pelikana Pelecanus crispus u postgnijezdećem periodu, u periodu avgust-novembar posjećuje Solanu Ulcinj zbog niskog intenziteta uzmnemiravanja, veličine staništa i dobre kondicije hranilišta. Rijeka Bojana ima jako veliki uticaj na Skadarsko jezero. Ona je njegova jedina veza sa mediteranskim vodama i jedini koridor za migraciju ihtiofaune. Zasipanje korita Bojane u 19. vijeku značajno je uticalo na porast nivoa vode jezera. Obzirom da se promjena desila prije više od 150 godina, stanje sa površinom Skadarskog jezera kakvo je danas može se računati kao apsolutno prirodno. Svaka inicijativa oko eventualnog produbljivanja korita Bojane i regulacije vode jezera drastično bi se odrazila na floru, faunu i kvalitet vode jezera. Plovnost Bojane ugrozila bi najznačajnija gnjezdilišta ptica u delti i trajno odagnala na desetine delfina Trusciops truncatus koji do 20 km uzvodno ulaze u Bojanu. Sve radnje oko regulacije vode jezera protivne su nacionalnom zakonodavstvu i Ramsarskoj konvenciji. Regulacija Bojane i Skadarskog jezera zbog kompleksnosti i ozbiljnog uticaja na vode jezera treba da su predmet posebne studije.


47

II DIO

4. KANJON MORAČE I SKADARSKO JEZERO U SVIJETLU NACIONALNE I MEĐUNARODNE LEGISLATIVE, IZGRADNJA BRANA NA MORA ČI I NJIHOV UTICAJ NA PTICE 4.1 Kanjon Morače, potencijalni IBA u Crnoj Gori Na svijetu živi oko 9600 vrsta ptica. Meñu njima je više od 1100 vrsta ugroženo. U zadnjih 200 godina, usljed čovjekovog djelovanja već je izumrlo 74 vrste dok mnogobrojnim vrstama prijeti istrjebljenje. Od 526 vrsta ptica, koliko ih je do sada registrovano u Evropi, čak 226 vrsta ili 43% nema svijetlu budućnost. Meñu njima je 35 vrsta koje su globalno ugrožene i kojima prijeti nestajanje. U Crnoj Gori je registrovano oko 380 vrsta od čega više od 40% nema zadovoljavajući status. 297 vrsta je trajno zaštićeno 2006. godine. Mnogim ugroženim vrstama omogućavamo opstanak očuvanjem njihovih staništa. To je i najbolji način njihove zaštite. Svjetski autoritet za zaštitu prica i njihovih staništa BirdLife Inernational nastoji očuvati ptičja staništa primjenom svjetskog programa za zaštitu nazvanog Meñunarodno značajna područja za boravak ptica ili popularnije IBA (Important Bird Areas), u koji je uključena i Crna Gora još od početka programa, 1989. godine. U Crnoj Gori je do 2007. godine, po strogim meñunarodnim standardima, identifikovano 13 takvih područja ili oko 10.6% ukupne teritorije države. Rad na identifikaciji IBA je nastavljen i meñu prvim staništima koja će biti proglašena ua IBA je upravo kanjon Morače. Ovaj kanjon zadovoljava A1,B2 standarde IBA (vidi aneks 2) jer se u njemu registruje 29 od 52 identifikacione vrste za IBA Crne Gore. Samo na osnovu prisustva globalno ugroženog fendaka, Phalacrocorax pygmeus kanjon Platije se može smatrati GLOBALNO značajnim područjem za ptice, što premašuje nacionalni interes za njegovu zaštitu.


48

Foto 11. Noćni potrk (Burchinus oedicnemus) gnijezdi na suvim pašnjacima obala Morače i jedna je od identifikatorskih vrsta za IBA Crne Gore Foto: B. Rubinić.

Ako se ovim standardima doda i činjenica o postojanju oko 1600 vrsta vaskularne flore, što čini gotovo polovinu ukupno registrovanih biljnih vrsta u Crnoj Gori (Bulić, 2008), od čega više od 60 endema Balkana i 85 trajno zaštićenih vrsta Rješenjem Zavoda za zaštitu prirode, kanjon Platije u svom izvornom svom obliku zadovoljava standarde Natura 2000 staništa. 4.2 Kanjon Morače i nacionalno zaštićene vrste Intenzivnim istraživanjima kanjona za potrebe izrade ove studije konstatovano je prisustvo 112 zaštićenih vrsta ptica, što čini 37% ukupno zaštićenih vrsta ornitofaune Crne Gore. Ako se ovome doda 85 trajno zaštićenih biljnih vrsta te veći broj predstavnika reda Chiroptera (slijepi miševi), i ostalih grupa biljaka, životinja i gljiva, ovaj kanjon zaista zaslužuje posebnu pažnju naučne is stručne javnosti u cilju njegove zaštite, te zato i nije čudo da se u Nacrtu Prostornog plana Crne Gore od 2006. godine našao kao potencijalno zaštićeno područje sa statusom spomenika prirode. Status zaštite ovog kanjona opisan je i u Prijedlogu Nacionalne strategije biodiverziteta sa Akcionim planom za period 2009-2014. godine, a čiji je autor Ministarstvo turizma i zaštite životne sredine Crne Gore.


49

Istraživanjima provedenim 2008 u kanjonu Morače je registrovano 115 vrsta ptica, dok je iste godine u NP Lovćen registrovano 88 vrsta (Saveljić, 2008). S obzirom da nije urañen zimski aspekt, kao i rani proljećni, u kanjonu postoji mogućnost pojavljivanja još najmanje 15 vrsta ptica. U poreñenju sa ornitološkim vrijednostima kanjona Morače, NP Lovćen znatno zaostaje, pa i ne zaslužuje status Područja od meñunarodnog značaja za boravak ptica u Crnoj Gori – IBA. Prema Rješenju o stavljanju pod zaštitu rijetkih, prorijeñenih, endemičnih i ugroženih vrsta biljaka, gljiva i životinja kao i Zakonu o zaštiti prirode Crne Gore: “ Biljne i životinjske vrste i njihove razvojne oblike, legla i gnijezda zabranjeno je uklanjati sa njihovih staništa, oštećivati i uništavati, odnosno proganjati, uznemiravati, hvatati ili ubijati, a njihova staništa ne smiju se oštećivati ili uništavati. 4.3 Ornitofauna kanjona Morača, meñunarodne konvencije i direktive Kako je već rečeno u dijelu 1.2 , samo u kanjonu Morače je intenzivnim istraživanjima 2008, izuzimajući zimski aspekt, ukupno registrovano 115 vrsta ptica, sa vjerovatnoćom pojavljivanja još najmanje 15 vrsta koje nijesu zabilježene tokom istraživanja za potrebe ove studije a nalaze se u susjednim kanjonima Mrtvice, Male rijeke i Cijevne (Tab.1). U kanjonu su registrovane 84 sigurne gnjezdarice i 10 vrsta čije gniježñenje nije potvrñeno, što predstavlja 42 % ukupnog broja vrsta koje gnijezde u Crnoj Gori (Puzović et al, 2004). 112 vrsta regitrovanih u kanjonu ima neki vid ili nacionalne ili meñunarodne zaštite: 32 vrste su na Aneksu I Ptičje direktive, 71 vrsta je sa SPEC liste EU, 23 vrste su sa Emerald spiska, 108 vrsta su sa aneksa Bernske konvencije, 45 su sa aneksa Bonske konvencije, 14 vrsta je na CITES konvenciji, a 7 vrsta pripada AEWA ugovoru.


50

5. POTENCIJALNI UTICAJ IZGRADNJE BRANA NA MORA ČI NA ORNITOFAUNU KANJONA MORA ČE I SKADARSKOG JEZERA Izgradnja bilo kog izvora energije remeti prirodno stanje okoline i, ukoliko se pažljivo ne sagleda njihov uticaj, kratkoročni i dugoročni, posljedice mogu biti drastične. Ovo se ne odnosi samo na neobnovljive izvore energije, za koje se zna da nijesu eco friendly, već na svaki sistem za proizvodnju struje, bili to solarni paneli, vjetrenjače ili hidroelektrane. Zbog narušavanja prirodne ravnoteže prilikom njihove izgradnje a dalje i funkcionisanja, a oslanjajući se na dva najznačajnija akta EU kada je u pitanju zaštita prirode (Habitatnu i Ptičju direktivu), neophodna je obaveza procjene uticaja na životnu sredinu prilikom izgradnje svakog izvora energije. Već je napomentuto (vidi 1.1) da o ornitofauni kanjona Morače prije početka rada na ovoj studiji nije bilo objavljenih podataka. U meñuvremenu, dva važna doktorata objavljena su 2008. godine (Bulić, 2008., Dragićević, 2008) u kojima su iznešeni brojni podaci o florističkoj vrijednosti kanjona Morače (vidi 4.1). Jednogodišnjim ornitološkim istraživanjima kanjona i objavom florističkih nalaza postavka ToR za ovu studiju se znatno izmijenila – više se ne dovodi u pitanje donošenje mjera za sprječavanje negativnog uticaja izgradnje akumulacija na Skadarsko jezero, već se ona, nakon sakupljenih podataka sa terena, treba baviti zaštitom kanjona upravo u onim okvirima kako je to predloženo u Prijedlogu Prostornog plana Crne Gore. Donositi mjere za ublažavanje negativnog uticaja izgradnje brana na Morači na Skadarsko jezero je neprihvatljivo zbog vanredno velikih vrijednosti biodiverziteta samog kanjona. Planiranje mjera koje bi amortizovale negativni uticaj brana na Morači na sam kanjon i na Skadarsko jezero neprihvatljivo je zbog vanredno velikog značaja kanjona za floru i ornitofaunu. U dijelu ornitofaune, ovaj kanjon znatno premašuje ornitološke vrijednosti Lovćena, koji je je za nacionalni park proglašen 1952. godine. Već je rečeno da je u kanjonu registrovano 115 vrsta ptica, dok je na Lovćenu, u istom periodu istraživanja, registrovano svega 88 vrsta ptica. U kanjonu Morače registrovano je 1600 a na Lovćenu oko 1500 biljnih vrsta (S. Vuksanović, pers.com) (vidi graf 1).

5.1 Pelikani i brane na Morači Jedna od najpoznatijih i ujedno najugroženijih ptica Evrope, zaštitni znak NP Skadarsko jezero je kudravi pelikan, Pelecanus crispus. Još od prvih literaturnih zapisa o pticama jezera ova se vrsta registruje kao gnjezdarica. Označena je kao rijetka u Evropi (R(rare)), dok je na globalnom nivou ranjiva VU(vulnerable)) (BirdLife International, 2000).


51

Gnjezdilišna kolonija na Skadarskom jezeru je najzapadnija na planeti i jedna od najugroženijih. Evropska gnjezdilišna populacija broji oko 2.000 a globalna oko 5.000 parova (BirdLife International, 2004, Wetlands International,2002). Na žalost, svaka uspješna priča o zaštiti pelikana i povećanju broja gnjezdećih parova vezana je za upravljanje, u prvom redu nivoom vode močvara na kojima gnijezde, kao i samim gnijezdima – postavljanjem plovećih splavova. Dvije najveće kolonije nalaze se u Rumuniji (Delta Dunava) i u Grčkoj (Mikri Prespa). Dramatičan rast broja parova, naročito na Mikri Prespa (vidi aneks 4) upravo je vezan za upravljanje vodom i gnijezdima. Izgradnjom vještačkih ostrva za gniješñenje, kako bi se spriječilo plavljenje jaja, te ograničavanje pristupa koloniji u vrijeme gniježñenja doveli su do značajnog povećanja brojnosti, tako da je kolonija na Mikri Prespa najveća svjetska kolonija ove vrste. Rast broja parova i sličan menadžment vrši se na rumunskoj strani Delte Dunava. Već je rečeno (vidi Tab. 2) da je glavni uzrok slabe uspješnosti gniježñenja pelikana na Skadarskom jezeru uznemiravanje i fluktuacija vodenog nivoa tokom perioda gniježñenja. Kakav ce uticaj imati eventualna izgradnja brana na Morači tesko je predvidjeti, jer za sada ne postoji nijedan dokument o tome kako ce te brane raditi tj. kako ce se upravljati vodom, a samim tim i dotokom vode Moračom do Skadarskog jezera: koja količina vode ce biti zadrzana ili ispuštena, u kom periodu godine, da li se to poklapa sa periodom gniježñenja, koliko ce sve te aktivnosti uticati na variranje nivoa vode jezera... Sve ovo su nepoznanice koje trebaju biti riješene programom/projekcijom upravljanja eventualno izgrañenim elektranama. Jedino što se sada moze uraditi na poboljšanju stanja kolonije pelikana je aktivna zaštita i onemugaćavanje bilo kakvog pristupa koloniji (čak i ornitolozima) do početka jula ( prema iskustvu Mikri Prespe), sprješavanje uznemiravanja od strane krivolovaca, ribolovaca, čuvara jezera... te eventualno postavljanje plovećih splavova, kako bi se pokušalo amortizovati negativni uticaj padavina tokom perioda gniježñenja.

0100200300400500600700800900

1000110012001300140015001600

NP Lovćen Mora ča kanjon/canyon

flora

ptice/birds

Tab 1. Odnos registrovanih vrsta ptica i vaskularne flore u kanjonu Morače i u NP Lovćen


52

Na osnovu rezlultata dobijenih tokom rada na ovoj studiji te na osnovu florističkih radova objavljenih 2008. godine došlo se do sljedećeg:

• kanjon zadovoljava A1 standard globalno značajnog područja za ptice • U kanjonu je registrovano 115 vrsta ptica, sa vjerovatnoćom pojavljivanja još

najmanje petnaestak vrsta, a koje nijesu zabilježene terenskim izlascima u 2008 (Tab.1)

• 84 vrsta ptica su sigurne gnjezdarice • za 10 vrsta ptica gniježñenje nije potvrñeno (što predstavlja 46 % ukupnog broja

vrsta koje gnijezde u Crnoj Gori) • u kanjonu se registruje 29 od 52 identifikatorskih vrsta za proglašavanje IBA Crne

Gore • da se u kanjonu nalazi 112 zaštićenih ptičjih vrsta ili 42% ukupnog broja

gnjezdarica u Crnoj Gori • 32 vrste su na Aneksu I Ptičje direktive • 71 vrsta su na SPEC listama EU • 23 vrsta su Emerald vrste • 108 vrsta sa aneksa Bernske konvencije • 45 vrsta su na aneksima Bonske konvencije • 14 vrsta su CITES konvencije • 7 vrsta su sa AEWA ugovora (Tab 7.). • kanjon je stanište za oko 1600 vrsta vaskularne flore (što iznosi polovinu ukupnog

broja registrovanih vrsta u državi) • više od 60 balkanskih endema biljnih vrsta • više od 85 trajno zaštićenih biljnih vrsta


53

6. ZAKLJU ČAK Izgradnja brana na Morači drastično bi se odrazila na stanje flore i faune kanjona iznad brana, a imalo bi i nesagledive posljedice na stanje okoline nizvodno. Potapanjem kanjona uzvodno trajno bi se izgubila staništa za boravak, razmnožavanje i ishranu ptica i drastično izmijenilo kvalitativno i kvantitativno stanje ornitofaune kanjona. U prvom redu, nestale bi vrste koje gnijezde na šljunkarama i na liticama kanjona a hrane se na riječnim brzacima ili šljunkarama. Nestale bi i vrste koje gnijezde na visokim stijenama a love u otvorenijem dijelu kanjona, kakvi su orlovi, sokolovi i sove, na primjer, te brojne pjevačice koje gnijezde u samom koritu i u niskom rastinju ili na drveću iznad vode. Ne treba ići daleko i tražiti primjer uništavanja biljnog i životinjskog svijeta kanjona neke rijeke od rijeke Pive i Pivskog jezera, na kome danas nema ptica. U razmatranju tokom rada na identifikaciji Emerald staništa Crne Gore (Emerald baza podataka, 2008) bio je cijeli vodotok rijeke Pive, ali se samo dio ispod brane, koji je danas u izvornom obliku, proglasio “smaragdnom mrežom Evrope”. Gornji, potopljeni dio kanjona nje zadovoljio kriterijume eksperata Emerald tima Crne Gore Upitno je kako će promjena mikro klime i geomorfologije potapanjem kanjona Morače uticati na dva već ustanovljena Emerald staništa u Crnoj Gori – kanjon rijeke Mrtvice i Kanjon Male rijeke. Sada je već sigurno da će dobar dio kanjona Mrtvice biti potopljen izgradnjom akumulacije. Isti je slučaj sa dijelom kanjona Male Rijeke. Gubitak staništa i izmjena vegetacijskog pokrova usljed promjene klime odraziće se i na sastav ornitofaune ova dva kanjona, već priznata od Savjeta Evrope kao vrijedna. U hidrološkoj studiji za rijeku Moraču i Skadarsko jezero (Knežević, 2008) stoji da bi se formiranjem akumulacije HE „Zlatica“ izgradnjom brane visine oko 85 m, sa kotom uspora (k. 81mnm) formiralo se Biočko jezero i da bi se njegove vode zbog slabe vododrživosti terena gubile u znatnim količinama, prema jugozapadu i jugu, čak i pod uslovima da se izvedu obimni sanacioni radovi (injekcione zavjese na mjestu brane i po bokovima). Ova bi činjenica znatno uticala na nivoe podzemnih voda okoline, eventualno stvaranje novih močvara, vegetacijskog pokrova i sl. što uslovljava i izmjenu ornitofaunističkog sastava. U ovom je slučaju teško je projektovati buduće stanje nizvodno bez dodatnih hidrogeoloških istraživanja. Izgradnjom HE Zlatica trajno bi se obustavio dotok šljunka kanjonom Morače, čime bi se, uz eksploataciju već postojećeg, značajno izmijenio izgled korita, obzirom da Zeta kao glavna pritoka ne donosi nanos. Osim što bi nestala ostrva šljunka na kojima gnijezde i hrane se šljukarice (Charadrius alexandrinus, blatarić, naznačajnija je gnjezdarica sprudova Morače; vrsta je na Aneksu I Ptičje direktive), došlo bi do erozije obala rijeke Morače u dijelu uliva u jezero i gubitka najvećeg gnjezdilišta laste brjegunice Riparia riparia u Crnoj Gori na Žabljačkim livadama. Ne može se ni pretpostaviti stepen erozije obala na uplivu u jezero i koliko bi plavnbih livada bilo izgubljeno potapanjem Morače.


54

Na osnovu činjenica iznešenih u II dijelu studije (sumarno u Tab 8). bilo bi neprihvatljivo razmatrati uticaje izgradnje brana na sam kanjon rijeke i na Skadarsko jezero ako je ta aktivnost u suprotnosti sa domaćim zakonodavstvom i meñunarodnim konvencijama koje zabranjuju uništavanje zaštićenih divljih vrsta, uznemiravanje, smanjivanje brojnosti populacije zaštićenih divljih vrsta životinja , uništavanje ili oštećivanje njihovih staništa ili mijenjanje njihovih životnih uslova. Ova se studija temelji na realnom stanju ornitofaune u prostoru u 2008. godini (bez ijednog literaturnog podatka) i doprinos je zaštiti kanjona Morače.


55

7 LITERATURA BIRDFLIFE INTERNATIONAL (2000): Threatened birds of the world. - Lynx Editions & BirdLife International, Barcelona & Cambridge. BIRDLIFE INTERNATIONAL (2004): Birds in Europe: population estimates and trends (BirdLife Conservation Series No.10). - BirdLife International, Cambridge. Bulić, Z (2008):Vaskularna flora kanjona i klisura rijeke Morače u Crnoj Gori. Doktorska disertacija. Univerzitet u Beogradu. Biološki fakultet. CRIVELLI , A., NAZIRIDES, T., JERRENTRUP, H.(1996): Action plan for the Pygmy Cormorant (Phalacrocorax pygmeus) in Europe.- European Commision, Bruxelles. Crivelli, A., Catsadorakis, G., Hatzilacou, D., Hulea, D., Malakou, M., Marinov, M., Michev, T., Nazirides, D., Peja, N., Sarigul, G. & Siki, M. (2000): Status and population development of Great White Pelican Pelecanus onocrotalus and Dalmatian Pelican Pelecanus crispus breeding in the Palearctic. – Monitoring and Conservation of Birds, Mammals and Sea Turtles of the Mediterranean and Black Sea. Proceedings of the 5th Medvaravis Symposium Gozo, Environment Protection Department Malta, Malta. DUBAK, VEŠOVIĆ, N., VIZI , O. (2008). Biomonitoring u NP Skadarsko jezero u 2007. godini Izvještaj o stanju ornitofaune. JPNPCG, NP Skadarsko jezero. Podgorica. DHORA, D., SAVELJIĆ, D. (2001): Bibliography and check list on Shkodra/Skadar lake. Section VII – Ornithology – Birds. Promotion of networks and exchanges in the countries of the South Eastern Europe. - REC & SDC, Podgorica & Shkodra. Emerald team of Montenegro(2008). Emerald database. National Institute for Protection of Nature & Ministry of tourism and protection of nature of Montenegro..Podgorica

FIRER, L. (1894): Jedna godina ornitološkog izučavanja u Crnoj Gori. - Glasnik Zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini 7: 241-258. GRIMMETT, R.F.A. & JONES, T.A. (1989): Important Bird Areas in Europe (IBA), ICBP Technical publication 9. - International Council for Bird Preservation, Cambridge. Malakou, M (2008): Pelicans in Mikri Prespa Lake, Greece. Report. Society for Protection of Prespa. Greece Marković, M (2004): Uloge i odgovornosti aktera u upravljanju, zaštiti i korišćenju Skadarskog jezera. Studija REC kancelarije u Podgorici. Ministry of Economic development of Montenegro (2007): Spatial Plan for Montenegro until 2020. Government of Montenegro. Podgorica


56

PE National Parks of Montenegro (NPM)(2001): Spatial Plan for NP Skadar Lake.

Natural History Museum of Montenegro (2007): Water-birds watching for prevention of avian influenze 2006/2007. Final report, p. 106, Podgorica

IVANOVIĆ, B. (1970): Neka ornitološka zapažanja na Skadarskom jezeru. - Larus 21-22: 137-160. JP NPCG (2002): Godišnji izvještaj za 2001. godinu. Podgorica KAREN, C., SYDEMAN , W.J. (1996): A Review of Human Disturbance Effect on Nesting Colonial Waterbirds. - Waterbirds 22 (1): 68-79. PUZOVIĆ, S., SIMIĆ, D., SAVELJIĆ, D., GERGELJ, J., TUCAKOV, M., STOJNIĆ, N., HULO, I., HAM , I., VIZI ,O., ŠĆIBAN , M., RUŽIĆ, M., VUCANOVIĆ, M., JOVANOVIĆ, T. (2004): Ptice Srbije i Crne Gore – veličine gnjezdilišnih populacija i trendovi:1990-2002. Ciconia 12, 36-120. REISER, O., FUHRER, L. (1896): Ornis Balcanica, 4. Montenegro. - Carl Gerold's Sohn, Wien. Sl list RCG (2006): Rješenje o stavljanju pod zaštitu rijetkih, prorijedjenih, endemičnih i

ugroženih biljnih i životinjskih vrsta. Zavod za zaštitu prirode Crne Gore. Podgorica Saveljić, D., Rubinič, B, Schneider-Jacoby, M., Vizi,O (2004): Breeding of Dalmatian Pelican Pelecanus crispus on Skadar Lake. - Acrocephalus 25 (122); 111-118.

Saveljić, D (2004): Action Plan for Dalmatian Pelican in Montenegro in: National Action Plans - Strategic Action Programme for the Conservation of Biological Diversity in the Mediterranean Region (SAP BIO). UNEP-Ministry for nature protection of Montenegro, Podgorica

Saveljic, D. (2004): WHISKERED TERN Chlidonias hybridus, short communications (Acrocephalus 25 (121) Slovenia)

Saveljić, D (2006): Breeding of Pygmy Cormorant Phalacrocorax pygmeus in Montenegro. Acrocephalus 27 (130/131): 123-129, Slovenia

Saveljić, D (2008): Birds of Lovčen National Park. Report prepared for building of cable car in Lovčen. E.C.O. Institut für Ökologie Jungmeier GmbH. Klagenfurt SCHNEIDER-JACOBY, M., DHORA, D., SACKL, P., SCHWARZ, U., SAVELJIĆ, D. &

ŠTUMBERGER, B. (in prep.): Rapid assessment of the ecological value of the Bojana-Buna Delta (Albania/Montenegro). - Euronatur, Radolfzell. Terrasse, J., Terrasse, M., Brosselin, M (1969): Avifaune d un lac des Balcans: Mikri Prespa (Grece).Oiseau Rev.Fr.Ornithol. 39:185-20.


57

UNEP MAP RAC/SPA (2003): Action Plan for the Conservation of bird species listed in Annex II of the Protocol concerning Specially Protected Areas (SPAs) and Biological Diversity in the Mediterranean. RAC/SPA, Tunis. Vasić,V. (1983): Meñunarodni značaj ornitofaune Skadarskog jezera.Skadarsko jezero. Radovi sa simpozijuma, Crnogorska akademija nauka i umjetnosti, Titograd, pp. 327-344. Vasić, V., Puzović, S. & Vizi, O. (1992): Capacites for Skadar lake in relation to European regional populations of waterbirds. – Glasnik Republičkog zavoda za zaštitu prirode Prirodnjačkog muzeja Podgorica 25: 53-62. Vasić, V.,Vizi, O., Saveljić, D., Đurišić,S (2000): Rezultati zimskog prebrojavanja ptica na Skadarskom jezeru. – Republički zavod za zaštitu prirode Podgorica, Podgorica. Vasić, V., Vizi, O., Saveljić, D., Vešović, N., Barjaktarov, D. (2005): Rezultati zimskog prebrojavanja ptica na Skadarskom jezeru. – Republički zavod za zaštitu prirode Podgorica, Podgorica. Vizi, O. Šoti, J. (1978): Zimski aspekt zonalne distribucije ornitofaune Skadarskog jezera. Glasnik Republičkog zavoda za zaštitu prirode - Prirodnjačkog muzeja Titograd 11: 47-63. Vizi, O. (1981): Ornithology of Skadar Lake. p.p. 419—424 – The biota and limnology of Skadar Lake. - Univerzitet Veljko Vlahovic, Institut za medicinska istraživanja u SRCG, Biološki zavod Titograd & Smithsonian Institution Washington, D.C., USA. Vizi, O. (1995): Crni žar, nova kolonija močvarnih ptica na Skadarskom jezeru. Naučni skup-Prirodne vrijednosti i zaštita Skadarskog jezera. Crnogorska akademija nauka i umjetnosti. Podgorica. Vizi, O. (1997): Uticaj povećanog uznemiravanja na neke ugrožene vrste ptica na Skadarskom jezeru. Naučni skup "Prirodne vrijednosti i zaštita Skadarskog jezera», pp. 321-330, CANU, Podgorica. Vizi, O. (2003): Ornitološki doživljaji sa Skadarskog jezera - kako smo tražili pelikane a našli kormorane. - Natura montenegrina 2: I-IX. Wetlands International (2002): Waterbirds Population Estimates – Third Edition. Wetlands International Global Series No. 12., Wageningen, The Netherlands. Zlatičanin, Z (2007): Morača, nezaštićeni biser. Ed.


58

ANEKS 1: Kategorije i kriterijumi za odreñivanje meñunarodno važnih staništa za boravak ptica Za identifikaciju IBA staništa u Evropi usvojeno je dvadeset kriterijuma koji su kategorizovani na tri posebna geografska nivoa: globalni (‘A’ kriterijumi ), evropski (‘B’ kriterijumi ) i nivo Evropske Unije (‘C’ kriterijumi ). A: Globalni nivo A1. Vrste od globalnog značaja zaštite - Stanište redovno sadrži značajan broj globalno ugroženih vrsta ili nekih vrsta koje su od globalnog značaja zaštite. A2. Vrste ptica sa usko ograničenim arealom - Za stanište se zna ili se smatra da sadrži značajan dio vrsta ptica sa usko ograničenim arealom a raspodjela gniježñenja odrañuje Endemične staništa za boravak ptica (EBA) ili Sekundarna staništa (SA). A3. Biomom ograničene vrste - Za stanište se zna ili se smatra da sadrži značajan skup vrsta čiji je poredak gniježñenja većinom ili cio ograničen na jedan biom. A4. Vrste pica koja se združuju u velika jata - Za stanište se zna ili se smatra da sadrži, na regularnom nivou, ≥ 1% biogeografskih populacija vodenih ptica koje žive u velikim jatima. - Za stanište se zna ili se smatra da na regularnom nivou sadrži ≥ 1% globalnih populacija morskih ili terestričnih ptica koje žive u zajednici. - Za stanište se zna ili se smatra da na regularnom nivo sadrži ≥20 000 vodenih ptica ili 10 000 parova morskih ptica od jedne ili više vrsta. - Za stanište se zna ili se smatra da treba da bude ’okupljalište’, mjesto gdje najmanje 20 000 roda (Ciconiidae), grabljivica (Accipitriformes i Falcomiformes) ili ždralova (Gruidae) redovno prolaze za vrijeme jesenje ili proljećne migracije. B: Evropski nivo B1. Zajednice - Za mjesto se zna ili se smatra da sadrži ≥ 1% migratornih ptica ili drugih jasno odreñenih populacija vodenih ptica Za mjesto se zna ili se smatra da sadrži ≥ 1% jasno odreñenih populacija morskih ptica - Za mjesto se zna ili se smatra da sadrži ≥ 1% migratornih ptica ili drugih jasno odreñenih populacija vrsta ptica koje žive u zajednici - Mjesto gdje više od 5 000 roda ili preko 3000 grabljivica ili ždralova redovno prolazi tokom jesenje ili proljećne migracije B2. Vrste sa nepovoljnim statusom zaštite u Evropi


59

Mjesto je jedno važnijih staništa u zemlji za vrste sa nepovoljnim statusom zaštite u Evropi (SPEC 2, 3) i za one čiji se način zaštite staništa čini prikladnim. B3. Vrste sa povoljnim statusom zaštite u Evropi Mjesto je jedno od važnijih staništa u zemlji za vrste sa povoljnim statusom zaštite u Evropi ali čiji je gro jedinki koncentrisanih u Evropi (SPEC 4) i čiji se način zaštite staništa čini prikladnim. C: Nivo Evropske Unije C1: Vrste od globalnog značaja zaštite Mjesto regularno sadrži značajan broj globalno ugroženih vrsta ili drugih vrsta koje su od globalnog značaja za zaštitu. C2: Koncentracija ugroženih vrsta na nivou Evropske Unije Za mjesto se zna da redovno sadrži najmanje 1% populacija migratornih ptica ili ugroženih populacija vrsta na nivou Evropske Unije C3: Zajednice migratornih ptica koje nijesu ugrožene na nivou EU Za mjesto se zna da redovno sadrži najmanje 1% migratornih ptica populacija ili migratornih ptica koje nijesu ugrožene na nivou Evropske Unije. C4: Velike zajednice Za mjesto se zna da redovno sadrži najmanje 20 000 migratornih vodenih ptica i/ili 10 000 parova migratornih morskih ptica od jedne ili više vrsta. C5: Okupljalište Okupljalište, gdje najmanje 5000 roda i/ili najmanje 3000 grabljivica i/ili 3000 ždralova redovno prolaze tokom proljećne ili jesenje migracije. C6: Vrste ugrožene na nivou EU Mjesto je jedno od pet najznačajnijih u evropskom regionu po pitanju vrsta ili podvrsta koje se smatraju ugroženim na nivou EU C7: Ostali ornitološki kriterijumi Mjesto je imenovano kao Posebno zaštićeno područje (Special Protected Area - SPA) ili izabrano kao kandidat za SPA, zasnovano na ornitološkim kriterijumima.


60

ANEKS 2: Standardi za Područja od meñunarodnog značaja za boravak ptica u Crnoj Gori

POP CG POP EUR 0.5 % POP EUR

VRSTA LAT SPEC

min max min max min max

NO. IBA

KRIT

Pelecanus crispus 1 10 12 1600 2000 A1

Phalacrocorax pygmaeus

1 2000 2500 28000 39000 A1

Ixobrychus minutus 3 150 200 60000 120000 300 600 B2?

Ardeola ralloides 3 200 400 18000 27000 90 135 1-2 B2

Nycticorax nycticorax 3 150 250 63000 87000 315 435 B2?

Aythya nyroca 1 50 100 12000 18000 A1

Circaetus gallicus 3 5 8 8400 13000 42 65 B2?

Accipiter brevipes 2 20 30 3200 7700 16 39 2 B2

Buteo rufinus 3 15 20 8700 15000 44 75 B2?

Aquila chrysaetos 3 5 10 8400 11000 42 55 B2?

Hieraaetus fasciatus 3 2 5 920 1100 5 6 B2?

Falco tinnunculus 3 3400 4500 330000 500000 1650 2500 1-2 B2

Falco naumanni 1 0 2 25000 42000 A1?

Falco eleonorae 2 1 2 5900 6200 biom

Falco biarmicus 3 0 5 480 900 2 5 B2?

Crex crex 1 5 10 1300000 A1?

Porzana pusilla 3 5 10 760 3200 4 16 5-10 B2

Alectoris graeca 2 250 350 40000 70000 200 350 1 B2,

biom Charadrius

alexandrinus 3 60 80 22000 35000 110 175 B2?

Glareola pratincola 3 50 70 10000 18000 50 90 1 B2

Sterna albifrons 3 70 80 35000 55000 175 275 B2?

Chlidonias hybrida 3 1500 2000 42000 87000 210 435 4-5 B2

Otus scops 2 500 800 210000 440000 1050 2200 B2?

Athene noctua 3 500 750 560000 1300000 2800 6500 B2?

Caprimulgus europaeus

2 250 400 470000 1000000 2350 5000 B2?

Picoides tridactylus 3 2 5 350000 1100000 1750 5500 B2?

Picus canus 3 130 175 180000 320000 900 1600 B2?

Jynx torquilla 3 300 450 580000 1300000 2900 6500 B2?

Upupa epops 3 10000 14000 890000 1700000 4450 8500 1-2 B2


61

Coracias garrulus 1 5 10 53000 110000 A1?

Merops apiaster 3 140 200 480000 1000000 2400 5000 B2?

Galerida cristata 3 50000 70000 3600000 7600000 18000 38000 2-3 B2

Lullula arborea 2 5000 7500 1300000 3300000 6500 16500 B2?

Prunella collaris non-spec

150 250 100000 180000 biom

Oenanthe hispanica 2 500 1000 1400000 3300000 biom

Monticola saxatilis 3 300 400 100000 320000 500 1600 B2?

Monticola solitarius 3 200 500 120000 260000 600 1300 B2?

Hippolais olivetorum non-spec

5 10 11000 23000 biom

Sylvia cantillans non-spec

5000 10000 1400000 3200000 biom

Sylvia melanocephala non-spec

2000 3000 3100000 8100000 biom

Sylvia hortensis 3 300 600 170000 480000 850 2400 B2?

Parus palustris 3 15000 25000 3000000 6000000 15000 30000 1 B2

Parus cristatus 2 1500 3000 6100000 12000000 30500 60000 B2?

Sitta neumayer non-spec

400 600 2100000 6100000 10500 30500

Tichodroma muraria non-spec

20 25 38000 100000 biom

Lanius collurio 3 10000 20000 6300000 13000000 31500 65000 B2?

Lanius senator 2 80 100 480000 1200000 2400 6000 B2?, biom

Pyrrhocorax graculus non-spec

1000 1500 130000 310000 biom

Passer domesticus 3 300000 600000 63000000 130000000 315000 650000 1 B2

Montifringilla nivalis non-spec

35 60 520000 1600000 biom

Emberiza cia 3 1500 2000 1300000 4100000 6500 20500 B2?

Emberiza melanocephala

2 300 400 2800000 9300000 biom


62

ANEKS 3: IUCN kategorije zaštićenih područja

Kategorija Ia Striktni rezervati prirode: Zašti ćene oblasti kojima se upravlja uglavnom za naučne potrebe.

Kopnena i/ili morska oblast koja posjeduje neke izuzetne ili reprezentativne ekosisteme, geološke ili fiziološke karakteristike i/ili vrste, koje su dostupne prvenstveno za naučno-istraživačke aktivnosti i/ili ekološki monitoring.

Kategorija Ib Oblast divljine: Zaštićene oblasti kojima se upravlja uglavnom za potrebe zaštite divljine.

Velika oblast nemodifikovanog ili blago modifikovanog kopna i/ili mora, koja zadržava svoj prirodni karakter ili uticaj, bez stalnog ili značajnog stanovanja, koja je zaštićena i kojom se upravlja na takav način da se očuva njeno prirodno stanje.

Kategorija II

Naconalni park: Zaštićene oblasti kojima se upravlja uglavnom za potrebe konzervacije ekosistema i rekreaciju. Prirodna kopnena i/ili morska oblast, označena da

a. zaštiti ekološki integritet jednog ili više ekosistema za ovu i buduće generacije:

b. isključi eksploataciju ili zaposijedanje koje je u suprotnosti sa svrhama


63

označavanja date oblasti: i

c. obezbijedi osnovu za duhovne, naučne, obrazovne, rekreacione i turisitčke mogućnosti, koje sve moraju biti ekološki i kulturno kompatibilne.

Kategorija III

Spomenik prirode: Zaštićene oblasti kojima se upravlja za potrebe konzervacije specifičnih prirodnih obilježja. Oblast koja sadrži jednu ili više specifičnih prirodnih ili prirodnih/kulturnih obilježja koja je od izuzetne vrijednosti zbog svoje inherentne rijetkosti, reprezentativnih ili estetskih kvaliteta ili kulturnog značaja.

Kategorija IV

Oblast upravljanja staništem/vrstom: Zaštićene oblasti kojima se upravlja uglavnom za potrebe konzervacije putem intervencije upravljanja.

Kopnena i/ili morska oblast koja je izložena aktivnoj intervenciji za svrhe upravljanja tako da se obezbijedi održavanje staništa i/ili da se zadovolje zahtjevi odreñenih vrsta.

Kategorija V

Zaštićeni kopneni ili morski pejzaž: Zaštićene oblasti kojima se upravlja uglavnom za potrebe konzervacije kopnenog ili morskog pejzaža i rekreaciju. Oblast kopna, sa obalom i morem ako je primjenljivo, gdje je interakcija ljudi i prirode tokom vremena stvorila oblast distinktivnog karaktera sa značajnom estetskom, kulturnom i/ili ekološkom vrijednosšću, a često i sa velikim biodiverzitetom. Zaštita integriteta ove tradicionalne interakcije je od vitalnog značaja za zaštitu, očuvanje i razvoj takve oblasti.

Kategorija VI

Zaštićene oblasti sa upravljanjem resursima: Zaštićene oblasti kojima se upravlja uglavnom za potrebe održive upotrebe prirodnih ekosistema.


64

Oblast koja sadrži uglavnom nemodifikovane prirodne sisteme, kojima se upravlja na takav način da se obezbijedi dugročna zaštita i očuvanje biodiverziteta, u isto vrijeme obezbjeñujući održiv tok prirodnih proizvoda i usluga da se zadovolje potrebe zajednice.


65

ANEKS 4 Mikri Prespa u Gr čkoj, uspješna priča zaštite pelikana i model za Skadarsko jezero Mikri Prespa se nalazi u Grčkoj na nadmorskoj visini od 850 metara, površine 54 km2 i prosječne dubine 6.7m. Prvi podaci o gnjiježñenju pelikana na Mikri Prespi potiču od 1968. godine (Terrasse et all, 1969) Do početka aktivne zaštite ove vrste na jezeru, glavni problemi zaštite ove vrste i uspješnosti njenog gniježñenja bili su uznemiravanje, posebno od strane ribara i posjetioca, variranje nivoa vode koje je bi uzrokovalo eroziju i uništavanje prirodnih ostrvaca za gniježñenje. Ako bi se ovom spisku dodalo i uznemiravanje od strane lovaca, obzirom da je Skadarsko jezero do 2001. godine bilo i lovno područje, može se reći da smo imali veoma sličnu startnu poziciju za zaštitu pelikana.

Foto 12: Mikri Prespa, najveća svjetska kolonija kudravog pelikana. Foto: M.Malakou U cijeloj Grčkoj je 1990 godine gnijezdilo 500-550 parova (dvije velike kolonije u M;ikri Prespa i Amvrakikos zalivu) (Crivelli et al, 2000). Aktivnom zaštitom pelikana na Mikri Prespi koji je uključivao smanjenje uznemiravanja, strogo ograničavanje pristupa koloniji i zonaciju jezera, posebno za ribare i posjetioce, menadžment kolonija te uspostavljanje upravljanja vodenim nivoom, broj gnjezdećih parova se sa stotinka parova 1988 popeo na više od 1000 parova u 2008. godini. Mikri Prespa je postala najveća svjetska kolonija ove


66

vrste (vidi tab. ) Uticaj variranja vode jezera je sveden na minimum izgradnjom platformi za gniježñenje ptica. Kako Pančeva oka i Crni žar zauzimaju površinu cijele Mikri Prespe, to se u ovom slučaju ne može govoriti o izgradnji vještačkih gnijedilišta već je bolje uticati na sam uzrok zbog čega se ona i postavljaju a to regulacija variranja vode jezera.

Tab. Broj gnjezdećih parova kudravog pelikana Pelecanus crispus na Mikri Prespi u periodu od 1991-2007. godine

Da bi spriječili bilo kakvo uznemiravanje kolonije tokom gnijezdećeg perioda, grčki ornitolozi su obustavili bilo kakav ulazak u koloniju do početka jula, što je takoñe pridonijelo značajnoj uspješnosti gniježñenja ove vrste. Ovu prilikiu su iskoristili i ružičasti pelikani Pelecanus onocrotalus čija je kolonija narasla na više od 400 parova.

Documents

Procjena uticaja na životnu sredinu brana na Mora či na ... · Darko Savelji ć, Procjena uticaja izgradnje brana na Mora či na ptice kanjona Mora če i Skadarskog jezera 3 CILJ