Prof. dr Jugoslav Jovičić

1

Efikasnost javnog sektora

Da bi se odredila efikasnost javnog sektora, potrebno je izmjeriti:

Troškove

Rezultate i

Odnos troškova i rezultata (Cost – benefit)

Troškove i rezultate u javnom sektoru je teže kvantifikovati, jer se

različite javne usluge i državni programi preklapaju, a resursi se

koriste iz specifičnih izvora.

2

Faze cost-benefit analize 1.

1. Definisanje projekata koji će biti analizirani,

2. Definisanje vremenskog perioda na koji će se odnositi analiza,

3. Utvrđivanje svih vrsta troškova i koristi za pojedine projekte,

4. Izračunavanje svih koristi i troškova u novčanom obliku za

pojedine projekte,

5. Određivanje kriterijuma koji će se koristiti u analizi,

3

Faze cost-benefit analize 2.

6. Određivanje diskontne stope koja će se koristiti,

7. Izračunavanje vrijednosti pojedinih kriterijuma za svaki projekat,

8. Upoređivanje vrijednosti kriterijuma za pojedine projekte sa određenom mjerom i međusobno,

9. Dodatni kriterijumi i analize,

10. Konačan izbor- donošenje odluke.

4

1. Cost-benefit analiza u privatnom sektoru

Proces donošenja investicionih odluka u u privatnom sektoru:

1. Identifikovanje nekoliko mogućih projekata;

2. Mjerenje svih efekata svake alternative;

3. Utvrđivanje vrijednosti svakog inputa i autputa;

4. Izračunavanje odnosa troškova i rezultata, kako bi se

procijenila ukupna profitabilnost određenog projekta.

5

2. Društvena cost-benefit analiza

Isti postupak primjenjuje i država kada ocjenjuje neki

projekat. Međutim, postoje dvije bitne razlike između cost-

benefit analize u privatnom sektoru i društvene cost-benefit

analize.

Prvo, preduzeće zanimaju samo oni efekti njenog projekta

koji utiču na profitabilnost, dok država može da obrati pažnju

na mnogo širi spektar efekata. Na primjer, ona može da bude

zainteresovana za ekološke efekte jedne brane, kao i na njen

uticaj na mogućnost korišćenja rijeke u rekreativne svrhe.

6

2. Društvena cost-benefit analiza

Drugo, ova vrsta analize je komplikovanija od prethodne, jer se u nju uključuju vrijednosti koje je teže kvantifikovati (neekonomske vrijednosti).

Primjer: cijena (novčana vrijednost) čistog vazduha, zdravlja građana, očuvanja netaknute prirode i slične društvene koristi.

Kada bi društveni projekti bili ocjenjivani samo finansijskom isplativošću, onda bi to značilo da je država profitno orijentisana i nezainteresovana za javne potrebe. Svi projekti (investicije) koji nisu finansijski profitabilni, ostali bi nerealizovani.

7

Javni rashodi

Javni rashodi po pravilu predstavljaju zadovoljenje

javnih potreba pomoću novca, odnosno, to su izdaci

koje država čini u javnom interesu da bi se zadovoljile

javne potrebe. Postoji mnogo definicija javnih rashoda,

ali sve one podrazumijevaju sljedeće karakteristike:

Javni rashodi služe za podmirenje javnih potreba;

U savremenim uslovima javni rashodi su izraženi u

novcu, ali se podmirenje javnih rashoda može ostvariti i

na neke druge načine (u naturi, radom...);

Javni rashodi imaju neproizvodni karakter.

8

Načela javnih rashoda

Načelo opšteg interesa;

Načelo štednje javnih sredstava;

Načelo umjerenosti i proporcionalnosti;

Načelo izvora sredstava;

Načelo podudarnosti javnih rashoda i prihoda;

Načelo održavanja strukture javnih rashoda;

9

Vrste i klasifikacije javnih rashoda

Postoji više vrsta i klasifikacija rashoda:

redovni i vanredni,

prema objektu trošenja,

prema subjektu trošenja,

funkcionalni, investicioni i transferni,

u novcu i u naturi.

10

Struktura javnih rashoda

Javni rashodi, klasifikovani po namjeni, su:

Rashodi državne uprave

Rashodi za odbranu zemlje (vojni rashodi)

Rashodi sudstva, tužilaštva i pravobranilaštva

Rashodi za obrazovanje

Rashodi za kulturu, fizičku kulturu i sport

Rashodi za nauku

Rashodi za ekološke svrhe

Rashodi za ekonomske intervencije i investicije

Rashodi socijalne sigurnosti stanovništva

11

Veličina – obim javnih rashoda

Klasična teorija javnih finansija sugeriše da javni rashodi trebaju biti što

niži, a maksimalno do 25% od BDP.

Međutim, što je veća i jača uloga javnog sektora u ekonomiji države, to su

i javni rashodi viši, jer oni ne uključuju samo troškove administracije,

nego i investicije.

Uzroci rasta javnih rashoda se mogu podijeliti u dvije grupe: prividni i

stvarni uzroci rasta javnih rashoda.

12

Veličina – obim javnih rashoda

Savremena teorija javnih finansija - problem veličine javnih rashoda

ima dvije dimenzije: ekonomsko-socijalnu i finansijsku.

Ekonomsko-socijalni aspekt javnih rashoda podrazumijeva minimum

javnih rashoda kao masu koja je dovoljna da podmiri osnovne funkcije

državnog administrativnog aparata i sve vitalne funkcije stanovništva.

Finansijski aspekt određivanja visine javnih rashoda se postavlja kao

problem finansijskih mogućnosti s obzirom da javni rashodi mogu biti

onoliko visoki koliko to dozvoljavaju instrumenti javnih prihoda.

13

Javni prihodi

Javni prihodi su novčana sredstva koja država prikuplja radi pokrivanja društvenih rashoda.

Javni prihodi se javljaju u različitim osnovnim oblicima:

porezi,

prihodi od javne imovine,

doprinosi,

takse,

carine,

parafiskalni prihodi (parafiskaliteti),

novac iz primarne emisije centralne banke (zaduživanje države kod centralne banke),

javni dug države,

pokloni i drugo.

14

Vrste i klasifikacija javnih prihoda -

kategorije

Javne prihode možemo klasifikovati na različite kategorije:

redovni i vanredni prihodi,

originarni i derivatni,

javnopravni i privatnopravni,

prihodi od stanovništva i pravnih lica,

parafiskaliteti - kao poseban oblik prihoda.

15

Vrste i klasifikacija javnih prihoda -

kategorije

Redovni javni prihodi su oni koji se kontinuirano

prikupljaju (npr. svake godine, tromjesečno, mjesečno) iz

tzv. stalnih ekonomskih izvora. Redovni izvori, kao stalan i

siguran izvor prihoda, služe uglavnom za podmirivanje

redovnih potreba države.

Vanredni prihodi se povremeno javljaju, u vanrednim

slučajevima, a uglavnom služe za pokrivanje vanrednih

rashoda javnih tijela (neplaniranih). Osnovni oblici

vanrednih prihoda su javni zajmovi i vanredni porezi.

16

Originarni i derivatni prihodi Prema kriterijumu sticanja prava, javni prihodi se dijele na originarne i derivativne.

Originarni prihodi (izvorni prihodi) su oni koje država, kao ekonomski operator otvaruje svojom privrednom aktivnošću. Uglavnom su to prihodi od državnih preduzeća i drugih oblika državne aktivnosti. Država se javlja kao privredni subjekt koji organizuje proces proizvodnje, promet i dr. preko državnih preduzeća, a prihod, ostvaren njihovom aktivnošću, spada u originarni prihod.

Derivativni (izvedeni) prihodi se uglavnom prikupljaju na bazi finansijskog suvereniteta, te po tome imaju prinudni karakter. Derivativni ili izvedeni su zbog toga što ih država izvodi iz ostvarenog dohotka pravnih ili fizičkih osoba. Osnovni oblici ovih prihoda su porezi, doprinosi i takse.

17

Javno-pravni i privatno-pravni prihodi Ova podjela se može izvršiti prema karakteru vlasti i odnosa u

kojim se, s jedne strane, pojavljuje država, a s druge, fizička ili

pravna lica.

Javno-pravni su takvi prihodi koje država, putem svog

političkog i finansijskog suvereniteta, stiče iz dohotka,

odnosno drugih oblika imovine fizičkih i pravnih osoba.

Privatno-pravni prihodi su oni koje država ostvaruje na

osnovu vlasništva nad preduzećima (državna svojina i državna

preduzeća). Tu država učestvuje u ostvarivanju prihoda prije

svega kroz svoje pravo vlasništva.

18

Prihodi od stanovništva i parafiskalni prihodi

Prihodi od stanovništva potiču od dohotka ili drugih oblika

imovine građana. To su razni oblici poreza, taksa, doprinosa i

sl. koje plaćaju fizičke osobe, odnosno na koje su dobrovoljno

pristale (razni oblici doprinosa, zajmova i sl.).

Parafiskalni prihodi su poseban oblik javnih prihoda koji nisu

namijenjeni potrebama budžeta, već neposrednom

podmirivanju određenih društvenih potreba. To je prihod

institucionalnih jedinica na nižem nivou organizovanja.

Glavno obilježje parafiskalnih prihoda je da obavezu njihovog

plaćanja ne propisuje država, nego niži nivoi vlasti.

19

Pojam i definicija poreza Porezi su osnovni oblik ili instrument formiranja javnih

prihoda, pokrića budžetskih rashoda i zadovoljavanja javnih potreba.

„Porezima smatramo davanje novca, ili drugih materijalnih davanja, državi ili drugim javno-pravnim tijelima u cilju zadovoljavanja javnih potreba od strane javne vlasti, koja se ubiru na osnovu jednostrano utvrđenog načina i u jednostrano utvrđenim iznosima prema nekom opštem mjerilu“

(Carl Theodor von Eheberg-njemački ekonomist iz 19. vijeka)

„Porez je davanje u novcu, koji država ubire od pojedinca na osnovu svoje vlasti, bez direktne protivnaknade, a u cilju pokrića javnih tereta“

(Gaston Jèze, francuski pravnik sa početka 20. vijeka)

20

Poreze karakteriše sljedeće:

Obaveznost davanja, čak i prinudnim putem (po čemu se

razlikuje od svakog dobrovoljnog davanja);

Ne postoji direktna protivnaknada od strane države ili drugog

javnopravnog tijela poreskom obvezniku (za razliku od taksa,

kod kojih postoji uska veza između davanja i činjenja usluge);

Poreska davanja su bespovratna (po čemu se, u osnovi,

razlikuju od zajmova).

21

Osnovna obiljeţja poreza

Porez je javni (državni) prihod koji se plaća za zadovoljavanje

opštih interesa;

Porez je prinudno davanje koje se naplaćuje kroz finansijsku

prinudu državne vlasti;

Porez je davanje poreskih obveznika bez direktne

protivnaknade, što je usko vezano za nepovratnost poreza;

Porez je davanje iz viška proizvoda ili iz imovine;

Porezi su redovni prihodi države;

Jednostrano su utvrđeni od strane države;

Porezi su derivativni (izvedeni) prihodi države;

Redovno se naplaćuju u novcu.

22

Poreska evazija

Poreska evazija se može javiti u samo dva oblika: zakonska

(dopuštena) i nezakonska (nedopuštena) evazija.

Poreska evazija može biti: namjerna i nenamjerna.

Namjerna poreska evazija je kada porezni obveznik preduzima

neke radnje ili propuštanje u namjeri da ne plati porez. Najčešće

se radi o (ne)plaćanju direktnih poreza.

Utaja ili defraudacija nastaje kada poreski obveznik uopšte ne

prijavi ili netačno prijavi elemente za razrezivanje poreza i time

porezne organe dovede u zabludu o poreskoj snazi obveznika.

Kontrabanda ili krijumčarenje nastaje kada se roba krišom,

dakle, nezakonito, prebacuje preko granice i time izbjegava

plaćanje, obično, carine, poreza na promet i drugih oblika

poreznih poreza.

23

Prevaljivanje poreza 1. Prevaljivanje poreza je kada poreski obveznik prihvata poresku

obavezu, ali ne i namjeru da plati porez.

Onaj ko je po zakonu dužan platiti porez ne mora uvijek biti

krajnji nosilac poreskog tereta.

Namjerno prevaljivanje se pojavljuje kada su poreski

obveznik i poreski platilac različite osobe, ali je to definisano

zakonom.

Nenamjerno prevaljivanje je oblik prevaljivanja kada

poreski teret snosi lice koje nije bilo zakonom predviđeno.

Kod ovog prevaljivanja cilj poreske politike nije ostvaren, što

ima posljedice za društvo i za pojedinca.

24

Prevaljivane poreza 2.

Sa aspekta pravaca prevaljivanja postoje sljedeći oblici: prevaljivanje unaprijed, prevaljivanje unazad i bočno prevaljivanje.

Prevaljivanje unaprijed javlja se kada prodavac prevaljuje poreski teret na kupca: Npr., izvršilac usluge uračunava porez u cijenu proizvoda ili u naknadu za usluge, pa se aktom kupovine proizvoda i usluga plaća i porez koji je ugrađen u cijenu proizvoda i usluga.

Prevaljivanje unazad javlja se kada proizvođač ili kupac uspije poreski teret prevaliti na dobavljača Npr., kada poreski obveznik za iznos plaćenog poreza snizi zarade radnika i tako prebaci porez na radnu snagu.

Bočno prevaljivanje javlja se kada poreski obveznik prevaljuje poreski teret sa jednog proizvoda (usluge) na drugi: Npr., prodavac poveća cijene proizvoda sa nižim porezom.

25

Faze kod prevaljivanja poreza

Kod prevaljivanja poreza mogu se uočiti četiri faze:

perkusija, reperkusija, incidenca i difuzija.

Perkusija je prva faza prevaljivanja poreza, uvođenje poreske obaveze i utvrđivanje pravnog ili fizičkog lica koje će tu obavezu da snosi.

Reperkusija je druga faza prevaljivanja poreza u kojoj poreski obveznik nastoji da poreski teret izbjegne ili obavezu plaćanja prenese na treće lice.

Incidenca je treća faza kod prevaljivanja poreza, gdje je proces prevaljivanja završen, ali ne i njegovi efekti. Ako je prevaljeni porez pao na teret lica koja po namjeri zakonodavca treba da snose poreski teret, onda je incidenca pogodila i poreskog destinatora.

Difuzija je četvrta i zadnja faza prevaljivanja poreza u kojoj se ispoljavalju učinci prethodne faze incidence.

26

Faktori kod prevaljivanja poreza

Ekonomski faktori;

Subjektivni faktori;

Istorijski faktori.

1) Ekonomski faktori:

U uslovim slobodnog kretanja ponude i tražnje na tržištu - postoji kada poreski obveznik koristeći oscilacije ponude i tražnje, prevaljuje poreski teret na kupce i dobavljače.

U vezi sa konjukturnim kretanjima - kod prevaljivanja poreza konjuktura kao faktor utiče da li će do prevaljivanja doći, jer kretanje ponude i tražnje za nekim proizvodima zavisi od konjukturnog stanja nacionalne privrede.

U uslovima postojanja i djelovanja monopola – otežana ili onemogućena primjena poreskog prevaljivanja.

27

2) Subjektivni faktori:

U prvom slučaju postoji organizovanost kapitalista, a

neorganizovanost radnika. Tada je prevaljivanje poreza lako izvršiti

na neorganizovane radnike (npr. Poljoprivreda).

Drugi slučaj, kada su radnici i kapitalisti organizovani. Radnici sva

svoja prava ostvaruju putem sindikalnih organizacija. Pravilo je da

su visokokvalifikovani radnici organizovaniji od nekvalifikovanih.

3) Istorijski faktori: Za vrijeme državnih i vjerskih praznika, tražnja

za pojedinim proizvodima je visoka. U slučaju nedovoljne ponude,

cijene ovih proizvoda rastu i stvara se mogućnost za prevaljivanje

poreza.

28

Mjere za sprečavanje plaćanja poreza

Mjere za sprečavanje plaćanja poreza mogu biti:

Institucionalne mjere: usmjerene su na odnos poreske

administracije i poreskih obveznika, zasnovan na poštovanju

zakonskih propisa i međusobnom povjerenju.

Pravne mjere su instrumenti kojim se nastoji smanjiti

poreska utaja. Usmjerene su na stabilnost poreskog sistema

države, bez čestih izmjena zakonskih propisa, kao i uvođenju

kazni za učinjene poreske prekršaje.

Socioekonomske mjere uključuju potrebu izgradnje i

podizanja morala poreskih obveznika.

29

Podjela i vrste poreza u savremenim poreskim

sistemima

Osnovna podjela prema metodologiji ubiranja je na direktne i indirektne poreze.

Da li su porezi indirektni ili direktni zavisi od toga da li se zasnivaju na potrošnji dohotka (indirektni) ili na samom dohotku (direktni).

Direktne poreze karakteriše:

Relativna stabilnost, što znači kontinuitet u ostvarivanju ovih javnih prihoda;

Pravednost, obzirom da se određuje i naplaćuje neposredno od poreskog obveznika prema njegovoj ekonomskoj snazi;

Neelastičnost, što se može smatrati negativnom karakteristikom, s obzirom da su neosjetljivi na konjukturna kretanja;

Postoji veliki broj poreskih izuzetaka i poreskih odbitaka;

Troškovi njihovog ostvarivanja su relativno visoki.

30

Indirektni porezi

Indirektne poreze karakteriše:

Visoka elastičnost;

Obaveznost plaćanja obuhvata sve kategorije obveznika;

Dovoljnost i izdašnost;

Socijalna neosjetljivost, s obzirom da ih obveznici plaćaju bez

obzira na visinu njihovog dohotka;

Lako se prevaljuju, pa su nepodesni za razne ekonomske,

socijalne i druge svrhe.

31

Indirektni porezi - Porez na dodatu vrijednost

Porez na dodatu vrijednost je novi oblik poreza na promet. Za razliku od klasičnog poreza na promet, PDV se obračunava i plaća u svakoj fazi proizvodnje i prodaje (prometa).

Relativne prednosti poreza na dodatu vrijednost u poređenju sa porezom u maloprodaji:

veća izdašnost;

viši stepen fiskalne discipline;

efikasnost u suprotstavljanju poreskoj evaziji;

neutralnost u spoljnotrgovinskim transakcijama;

mogućnost da se inputi izuzmu od oporezivanja;

politički razlozi (preduslov za povezivanje sa Evropskom unijom).

32

Ekonomski aspekti PDV-a

U najvećem broju zemalja, poreski prihodi predstavljaju

osnovni izvor javnih prihoda. Porez predstavlja instrument u

ostvarenju, prije svega, fiskalnog cilja - pribavljanju

finansijskih sredstava državi.

Efikasnost PDV u odnosu na porez na promet proizvoda i

usluga ogleda se i u njegovom podsticaju međusobne kontrole

učesnika u prometu. Principi poreza na dodatu vrijednost

stimulišu potrebu svakog obveznika da bude zainteresovan da

li su njegovi dobavljači registrovani kao PDV obveznici, jer

ispravnost dobijene fakture predstavlja uslov za ostvarenje

prava na odbitak ulaznog poreza.

33

Diferencijalna ili jedinstvena stopa PDV-a u BiH

Uvođenje diferencijalnih stopa PDV-a predstavlja kompleksan poduhvat sa širokim spektrom implikacija.

Prije odluke o uvođenju različitih stopa PDV-a, potrebno je uraditi širu analizu dugoročnih efekata.

Pored fiskalnih efekata, analiza treba da obuhvati mikroekonomske i makroekonomske efekte, koje će se na samom kraju odraziti i na ekonomski rast i socijalni status građana.

Inicijative za uvođenje je potrebno sagledati i sa aspekta usklađivanja legislative iz područja PDV-a u BiH sa evropskim direktivama i najboljom praksom.

Iako većina članica u svojim PDV sistemima i danas ima različite stope PDV-a, primjena sniženih, pogotovo nultih stopa PDV-a je ograničena, jer se iz godine u godinu obim povlaštenih dobara i usluga sve više sužava.

34

Diferencijalna stopa- PROTIV

Dvije ili više stopa PDV-a ugrožava izbor potrošača, a time i izbor

proizvođača;

Proizvođači uvijek nastoje da prilagode cjenovnu politiku do „praga

izdržljivosti potrošača“, te će nastojati da maksimalno prenesu

povišenu stopu na potrošače;

Koristi od niže stope neće imati samo siromašniji slojevi, već i

bogati slojevi društva;

Više stopa PDV-a otvara prostor za porezne prevare, najviše zbog

problema definisanja dobara ili usluga koje su u povlaštenom

režimu, s obzirom na širok dijapazon proizvoda i „sive zone“ koje

postoje u takvom asortimanu dobara;

Viša stopa PDV-a ne mora rezultovati obimnim rastom prihoda;

istovremeno, treba očekivati značajno povećanje troškova

administriranja (obrade) ovako definisanih stopa PDV.

35

Diferencirana stopa - ZA

Ne smije se odbaciti mogućnost korištenja poreza na dodatu

vrijednost za ostvarivanje određenih nefiskalnih ciljeva.

Pri izboru proizvoda na koje bi se primjenjivala snižena stopa

PDV-a mogu se koristiti rješenja i iskustva koja se koriste u

drugim zemljama.

Primjena snižene stope PDV-a pozitivno utiče na odnos

širokog kruga krajnjih potrošača prema plaćanju poreza.

Sama činjenica da se koristi dvije ili više poreznih stopa ne

znači da će se i porezna evazija povećati.

Jedinstveni PDV ima socijalno nepovoljan uticaj.

36

Pregled stopa PDV-a u zemljama EU 2017. godine

DRŢAVA STOPA (standardna %) STOPA (umanjena %)

Austrija 20 13 ; 10

Belgija 21 12; 6

Bugarska 20 9

Češka 21 15 ;10

Danska 25 nema

Estonija 20 9

Finska 22 12 ; 8

Francuska 20 10 ; 5,5 ; 2,1

Grčka 24 13 ; 6 (na ostrvima posebne stope)

Holandija 19 6 ; 0

Hrvatska 25 13 ; 5

Irska 23 13,5 ; 9 ; 4,8

Italija 22 10 ; 5 ; 4

Kipar 19 5 ; 9

Letonija 21 12

Litvanija 21 9 ; 5

Luksemburg 17 8 ; 3

MaĎarska 27 18 ; 5

Malta 18 7 ; 5

Njemačka 19 7

Poljska 23 8 ; 5

Portugal 23 13 ; 6

Rumunija 19 9 ; 5

Slovačka 20 10

Slovenija 22 9,5

Španija 21 10 ; 4

Švedska 25 12 ; 6

Ujedinjeno Kraljevstvo 20 5

37