1

DYPLOM: 2012

PROJEKT SYSTEMU INFORMACJI WIZUALNEJ ZWIĄZANEJ Z PRODUKTAMI ŻYWNOŚCIOWYMI

WYDZIAŁ PROJEKTOWYStudia pierwszego stopnia - studia licencjackie - stacjonarne

kierunek: Grafikaspecjalność: Projektowanie Graficzne

Promotor: ADJ. DR JACEK MROWCZYKPracownia wspomagająca:

ADJ. DR TOMASZ BIERKOWSKI

Recenzent:

DR AGNIESZKA MAŁECKA-KWIATKOWSKA

HANNA GRABOWSKA

Akademia Sztuk Pięknych w Katowicach

3

PROBLEMY ORAZ WYBRANE ROZWIĄZANIA

WARTOŚĆ ODŻYWCZA 6

PORCJE 16

ALERGIE 22

SKŁAD 28

PODZIAŁ INFORMACJI

OPAKOWANIE 34

APLIKACJA 40

PROCES PROJEKTOWY

WARUNKI TECHNICZNE 50

KRÓJ PISMA 54

ELEMENTY ETYKIETY 56

Założeniem mojej pracy dyplomowej jest stworzenie łatwego i przej­rzystego systemu, pozwalającego na samodzielne podejmowanie właściwych decyzji dotyczących doboru produktów żywnościo­wych oraz możlwiość samodzielnego prowadzenia zbliansowanej diety. W zakres mojej pracy wchodzi system etyki etowania produktów żywnościowych stworzony na podstawie Rozporządzenia Parlamen­tu Europejskiego I Rady (Ue) Nr 1169/2011 z dnia 25 października 2011 r. oraz uzupełniający go projekt funkcjonalności oraz sposobu działania aplikacji rozszerzającej informację dostępną na opakow­aniu, poszerzający wiedzę użytkownika na temat właściwego spo­sobu odżywiania się oraz ułatwiającej samodzielne prowadzenie diety, ze specyfikacją użytkownika docelowego określonego jako kobieta w ciąży, wegetarianka, itd.

Niewłaściwa i niezbilansowana dieta jest przyczyną wielu chorób, w tym wyróżnić można otyłość, miażdżycę, nadciśnienie tętnicze, cukrzycę typu II, choroby serca.

Występowanie otyłości w Europie obejmuje 10–25% mężczyzn i  10–30% kobiet. W  ostatnich 10 latach występowanie otyłości w większości krajów w Europie zwiększyło się o 10–40%, ponad 50% ludzi ma nadwagę lub otyłość.

Jedną z wielu przyczyn występowania otyłości lub nadwagi jest niedostateczna edukacja i wiedza dotycząca odżywiania. W dużej mierze, wzrost poziomu otyłości związany jest ze zmianą nawy­ków żywieniowych, jakie nastąpiły na przestrzeni kilkudziesięciu lat. Z jednej strony można winić za to postęp technologii w zakre­sie żywności, który dał możliwość korzystania z wygodnych goto­wych posiłków, z drugiej łatwy dostęp do tanich gotowych potraw typu fast­food.

Ważną kwestią jest wzrost zainteresowania i podjęcie tematu przez organy władzy UE, jak również działalność wielu instytucji pozarządowych mające na celu zwiększenie dostępności informacji na temat wartości odżywczych produktów spożywczych.

Innym istotnym problemem jest niedostateczna ilość informacji, lub ich brak w zakresie specyficznych grup żywieniowych. Należy wyróżnić tutaj osoby z alergiami i nietolerancją pokarmową, dla których wybór produktu niezagrażającego ich zdrowiu lub życiu

WSTĘP

cel i zakres pracy

uzasadnienie wyboru tematu

5

jest znacznym utrudnieniem i wiąże się z poświęceniem dodatko­wego czasu w celu znalezienia takiej informacji. Inną grupą są we­getarianie i weganie, lub też osoby, które eliminują ze swojej diety pewne produkty z powodów religijnych lub poglądowych. Skut­kiem tego może być wyłączenie z diety produktów, które mogłyby mieć pozytywny wpływ na jej zbilansowanie.

Podjęty przeze mnie temat jest ważny z punktu widzenia społecz­nego. Istotne jest aby informacja, która ma znaczący, a być może w niektórych przypadkach decydujący wpływ na zdrowie była przy­stępna i łatwa w odbiorze. Rozbieżność pomiędzy różnymi systema­mi umieszczania informacji na opakowaniach nie ułatwia konsu­mentowi poruszania się po tak zawiłym temacie w sposób, który nie prowadziłby do błędów lub niedopatrzeń. Brak reguł w tym wypad­ku może działać na jego niekorzyść, z uwagi na to, że może być wy­korzystywany poprzez producentów żywności do manipulacji da­nymi, wprowadzając go celowo w błąd. Dodatkowo, zniechęcający może być fakt, że za każdym razem konsument zostaje zmuszony do zapoznawania się z różniącymi się między sobą sposobami pre­zentacji danych przedstawionymi przez pro ducentów. Ważne jest aby została zachowana spójność podania wszystkich informacji i ła­twość powiązania ich ze sobą zarówno w ramach jednego artykułu spożywczego jak i pomiędzy nimi. Swoją pracę oparłam na Rozporządzeniu Parlamentu Europejskie­go, które zacznie obowiązywać w roku 2016. Obe jmuje ono wie­le aspektów znakowania żywności, poza standardową informacją o wartości odżywczej. Są to m.in. nazwa żywności, wykaz składni­ków, substancje powodujące alergię lub nietolerancję pokarmową, ilość określonych składników, ilość netto żywności, data minimal­nej trwałości lub termin przydatności do spożycia, wszelkie specjal­ne warunki przechowywania lub warunki użycia, nazwa lub firma i adres podmi otu działającego na rynku spożywczym, kraj lub miej­sce pochodzenia, instrukcja użycia. Prezentując proces projekto­wy będę pokolei przedstawiać wybrane z wymienionych tutaj pod­punktów, a następne zaprezentuje je w kontekście całości.

7

PROBLEMY ORAZ WYBRANE

ROZWIĄZANIA

WARTOŚĆ ODŻYWCZA

01

9

Wartością odżywczą produktu nazywamy sumę składników od­żywczych znajdujących się w nim, pokrywająca zapotrzebowanie organizmu na te składniki.

Składnik odżywczy jest to substancja chemiczna, niezbędna do prawidłowego funkcjonowania organizmu, dostarczana wraz z jedzeniem, która w trakcie procesu trawienia zostaje wydobyta i wykorzystana przez organizm do zaspokojenia funkcji energe­tycznych, budulcowych oraz regulacyjnych Do składników odżyw­czych zaliczamy: białka, tłuszcze, węglowodany, składniki mine­ralne oraz witaminy.

Obecnie na terenie Unii Europejskiej istnieją dwa rozpowszechnio­ne systemy informacji na temat wartości odżywczej produktu. Są to zaproponowane przez Europejskie Stowarzyszenie Producentów Żywności i Napojów (Confederation of the Food and Drink Indu­stries – CIAA) często spotykane na produktach dostępnych w Pol­sce schematy znakowania produktów z wykorzystaniem ujedno­liconej wartości GDA (Guideline Daily Amounts). Drugi to Traffic light Food Labeling wprowadzony i testowany w Wielkiej Bryta­nii stworzony przez The British Food Standards Agency (UK FSA).

Poza Unią Europejską jednym z najbardziej rozpoznawalnych sys­temów oznaczania jest RDI (Rec ommended Daily Intake) lub jego starsza wersja RDA (Recommended Dietary Allowance) wprowa­dzona w Stanach Zjednoczonych.

Postaram się wykazać wady i zalety tych trzech sposobów przed­stawień wartości odżywczej produktu.

Propozycja CIAA w jasny sposób oddziela składniki odżywcze dzie­ląc je na podstawowe grupy. W zależności czy dane przestawiane są

definicje

analiza i ocena sytuacji obecnej

w tabeli czy w formie zaokrąglonych prostokątów, są one rozgranic­zone. Najczęściej spotykanymi wyróżnionymi składnikami są: cu­kry, tłuszcze, kwasy tłuszczowe nasycone, sód i liczba kalorii. Podsta­wową wadą tego typu oznaczeń jest brak wszystkich składników, co w konsek wencji może sugerować, że są one mniej ważne lub w przy­padku konsumenta nie świadomego istnieje ry zyko, że założy, iż składniki wymienione, są jedynymi składnikami pokarmowymi. For­ma w jakiej prezen towane są dane nie uzasadnia w żaden sposób treści, która się na niej znajduje. Często również producenci wyko­rzystują formę zaokrąglonego prostokąta aby umieszczać dane z wła­snej inicjatywy, najczęściej chcąc w  ten sposób wprowadzić konsu­menta w błąd, przypisując produktowi właściwości, których nie ma lub nie może posiadać. Przykładem takiej informacji jest podawa­nie na opakowaniach olejów roślinnych infor macji, że nie zawiera­ją cholesterolu (a nie zawierają i nie mogą ich zawierać z założenia). Duża część konsumentów zwraca uwagę, że wartości procento­we podawane na opakowaniach są dla nich niejasne i  nieczytel­ne: „etykiety uzupełnianie danymi procentowymi, są przez kon­sumentów nieakceptow alne”. 1

Podanie wartości procentowej obok wartości podanej w gramach, okazuje się zbyt trudne do inter pretacji, co wykazało również wie­le innych badań przeprowadzanych w tym kierunku. Problemem jest również brak spójności w oznakowaniu opakowań dotyczące­go przeliczania wartości odżywczych na porcje.

System nie uwzględnia również pokazania wartości minimal­nych oraz maksymalnych dziennego spożycia dla danej substan­cji. Kolejną kwestią jest brak norm narzucających umieszczanie średniego dziennego spożycia, w zależności od tego dla kogo pro­dukt jest kierowany. Często na produktach dla dzieci stosow ane są normy odnoszące się do wartości zapotrzebowania dla dorosłych. W ten sposób producent próbuje wprowadzić w błąd potencjalne­go konsumenta, sugerując mu, że porcja produktu pokrywa dużo mniejszą część dziennego zapotrzebowania na energię.

1„Oczekiwania konsumentów wobec informacji żywieniowej umieszczanej na opakowaniach produktów spożywczych” Agnieszka Jarosz, Małgorzata Kozłowska- -Wojciechowska, Barbara Uramowska-Żyto

GDA food labeling

WARTOŚĆ ODŻYWCZA

11

Traffic Light Food Labeling

Z powyższych informacji wywnioskować można:•niezbędne jest odniesienie formalne do przedstawianych danych, ta kie aby ułatwiło konsumentowi w szybszy sposób wybór produktu,

•przedstawianie zakresu zapotrzebowania dziennego w procentach jest nieczytelne, lub trudne do zinterpre towania i uniemożliwia szybki wybór,

•niezbędny jest zamknięty system przekazywania danych, taki aby konsument nie mógł umyślnie przez producenta być wprowadza­ny w błąd, przeliczanie wartości na różną liczbę gram produktu wprowadza konsumenta w błąd, ważne jest uporządkowanie da­nych na opakowaniu w taki sposób, żeby mógł on jednoznacznie stwierdzić, które dane na produktach są podawane do konkretnej ilości produktu.

Drugim sposobem przedstawiania jest Traffic Light food labeling. Z założenia system ma za pomocą kolorów informować użytkowni­ka, czy poziom, któregoś ze wskazanych składników odżywczych zo­stał przekroczony. System działa analogicznie do świateł drogowych: zielony ma oznaczać poziom bezpieczny, żółty: wskazuje aby zacho­wać umiar, natomiast czerwony ostrzega przed zbyt wysoką zawarto­ścią danego składnika. Ma on pozwalać mniej wyedukowanego użyt­kownikowi ułatwić szybki i łatwy wybór produktu, oraz porównanie go z innym. Informacja jaką dostaje użytkownik docelowy jest jasna, prosta i szybka do odczytania, również dla osób, które nie interesują się odżywianiem, lub nie mają czasu, który mogliby poświecić na analizowanie wartości przedstawionych w postaci liczbowej.

Pierwszą wadą tego systemu jest to, że w zbilansowanej diecie, nie istnieje pojęcie dobre lub złego jedze nia. Spożywając produkt, który posiada wysoką wartość, któregoś ze składników pokarmowych, mo­żemy ograniczyć spożycie go w następnych posiłkach. Przykładem tego jak posługując się oznaczeniem produk tów za pomocą koloru czerwonego, konsument może unikać pewnych produktów, które są wskazane w diecie mogą być np.: sery, dla których wykres będzie we wszystkich przypadkach przekraczał normę (a są bogatym źró­dłem m.in. wapnia), a przeciętne spożycie danego produktu, nie wpłynie negatywnie na dietę. Podobnie wygląda sprawa ze zdro­wymi tłuszczami roślinnymi, lub orzechami, które są wskazane w diecie, niestety i w tym przypadku, wykres będzie wskazywał przekroczenie poziomu tłuszczów nasyconych, które akurat w tych

produktach występują w idealnej proporcji ze zdrowymi tłuszcza­mi nienasyconymi.

W opozycji do tej sytuacji stoją produkty, które posiadają niewiel­kie ilości cukru, soli lub kwasów tłuszczowych nasyconych, nato­miast w proporcji z pozostałymi składnikami ich wartość jest sto­sunkowo wysoka. Podobnie sytuacja wygląda w przypadku napojów: 100 ml soku nie będzie zawierało tyle samo cukru co 100 gram cze­kolady. Będzie go zdecydowanie mniej, niestety napoje wypijane są w proporcjon alnie większej ilości, przez co tak naprawdę ilość spoży­tego cukru może być w rezultacie większa niż w przypadku czekolady.

Oznaczenie produktu, jako zielony również może być mylące. Pro­dukt o niskiej zawartości cukru, tłuszczów nasyconych lub soli, nie koniecznie musi być zdrowy. Kolor ten daje w tym wypadku sprzecz­ną informacje, że każdy „zielony” produkt jest wskazany w diecie. Daje to również pole do nadużywania. Brak jasności jak zinterpre­tować kolor zielony może spowodować, że konsument będzie spo­żywał dany artykuł bez ograniczeń. Określenie danego wyrobu jako zdrowy lub nie zdrowy jest natomiast sumą wielu wartości, jest su­biektywne i zależy od użytkownika.

Samo graficzne przedstawienie wartości również wprowadza w błąd. Wykres kołowy, na którym zostały umieszczone, sugeruje, że pokazuje on proporcje danych składników, a tak nie jest. Umiesz­czenie na tym samym wykresie dodatkowo kalorii, które są osobną niezależną wartością również wprowadza w błąd. Wątpliwe jest rów­nież umieszczanie soli na tym samym wykresie ­ jest ona raczej skład­nikiem mineralnym, niż składnikiem odżywczym.

Trzecim modelem przedstawiania informacji o wartości odżywczej jest amerykański „Nutrition facts”. Dane przedstawione są w posta­ci prostej tabeli, podane w gramach i procencie dziennego zapotrze­bowania na dany składnik. Podobnie jak przy propozycji CIAA wa­dami tego systemu jest przedstawianie wartości pro centowych oraz brak ich graficznego przedstawienia. Przy rozwiązaniach wykorzy­stujących procenty brak jest informacji od jakiego zakresu wartość danego składnika jest wysoka lub niska. Pozytywnym aspektem jest uporządkowanie komunikatów o wielkości porcji do miar „domo­wych” np. filiżanka, 1/4 opakowania itp. Wartość odżywcza produk­tu podawana jest na porcję, a dodatkowo opis znajdujący się na opa­kowaniu wskazuje ile takich porcji w nim się znajduje.

Nutrition facts

WARTOŚĆ ODŻYWCZA

13

Na każdy z wyżej wymienionych składników odżywczych istnieje konkretne zapotrzebowanie, które jest zależne od wieku, płci, wagi, aktywności fizycznej oraz ewentualnie występujących chorób prze­wlekłych.

Zapotrzebowanie dzienne ustala się biorąc pod uwagę najpierw białka i tłuszcze a pozostałej wartości ener getycznej powinny do­starczać węglowodany.

Jeden gram węglowodanów i białek dostarcza organizmowi 4 kcal, tłuszczy 9 kcal. Na podstawie wskazanego dziennego spożycia dla osoby dorosłej wartość energetyczna posiłków powinna wynosić 2000 kcal (są to wartości uśrednione, szerzej opiszę je w dalszej czę­ści pracy).

Zapotrzebowanie na białka wynosi 50 g co daje:50 x 4 kcal= 200 kcalZapotrzebowanie na tłuszcze 90 g:90 x 9 kcal = 810 kcalSumując te dwie wartości i odejmując liczbę kalorii którą otrzymali­śmy od 2000 (wskazane dzienne spożycie) pozostanie nam liczba ka­lorii, które powinny zagospodarować węglowodany:2000 – (200+810)= 900Otrzymaną wartość dzielimy przez 4 (1g węglowodanów=4kcal) 900 kcal : 4 kcal = 225

Ponieważ podane wartości kaloryczne są zaokrąglone, aby łatwiej było się nimi posługiwać, przyjmuje się, że średnie spożycie dla wę­glowodanów wynosi 260 gram.

Podanie samych wartości liczbowych w gramach, dla większości konsumentów nie będzie znaczącą informacją, z uwagi na trudność ich interpretacji oraz brak znajomości w.w. zapotrzebowania na kon­kretne składniki. Jak wcześniej zaznaczyłam, wartości procentowe dla konsumentów są niejasne, do datkowo również komplikują i znie­chęcają do odczytywania obowiązkowych wartości w gramach.

„Za najbardziej zrozumiałą formę uznano dane liczbowe przedsta­wiające ilości składników odżywczych, a  nie etykiety uzupełnione informacjami procentowymi o  stopniu pokrycia zapotrzebowania dziennego na dany składnik. Badania innych autorów wykazują, że

wybór rozwiązaniaw kontekście badań naukowych i obowiązującego prawa

najbardziej pożądana jest jasno sformułowana, prosta etykieta. Wykazano, że tylko 29% konsumentów potrafi się posługiwać da­nymi procentowymi, oceniajacymi pokrycie zapotrzebowania na składniki odżywcze w całodziennym spożyciu.” 2

Z badań przeprowadzonych przez EUFIC (European Food Informa­tion Council) wynika, iż konsument oc zekuje od etykiet, łatwej moż­liwości przełożenia systemu na możliwość samodzielnie prowadzo­nej diety. Oczekuje on również iż wprowadzony system nie będzie wzbudzał w nim poczucia winy, przy wyborze produktu, który lubi, chce aby istniała możliwość kierowania swoim odżywianiem „bez złych odczuć”. Jak już wcześniej wspominałam nie istnieją produk­ty dobre czy złe w dobrze zbilansowanej diecie. (TLFL) Za informa­cją obiektywną stoi tym bardziej fakt, że prawo UE przyjęło średnie dzienne zapotrzebowanie na poziomie 2000 kcal. Nie jest to błę­dem, ponieważ ilu jest konsumentów, tyle powstanie różnic pomię­dzy tymi wartościami, których nie sposób ująć wszystkich ująć na jednym opakowaniu. Jednak biorąc pod uwagę możliwość błędu już na tym poziomie, informowanie nabywcy o ewentualnym niebez­pieczeństwie wynikającym ze spożycia danego produktu w sposób, który ma go zniechęcić do zakupu (należy rozróżnić tutaj obiektyw­ną informację o przekroczeniu zapotrzebowania) wydaje się być nie rynkowe.

Istotnym jest również jest przedstawienie samej proporcji, któ­ra powinna zostać zachowana pomiędzy składnikami odżywczymi. Przeliczając zapotrzebowanie dzienne danego składnika na wartość procentową, dostaniemy informację jaką jego część pokryje dany produkt, natomiast pozostanie on bez odniesienia do pozostałych składników. Przykładem graficznego ujęcia tego problemu jest pira­mida żywienia. Niestety, wprowadza ona pewien poziom dezinfor­macji: produkty, które spożywać powinniśmy w najmniejszej propor­cji znajdują się na samej górze, przez co zostają niejako wyróżnione.

„Wnioskami wynikającymi ze złożoności standardowego etykieto­wania żywności są problemy z fachową terminologią, przeliczenia­mi oraz dla części ludzi, procentami.” 3

„Rozdział IV, Artykuł 30: Treść1. Obowiązkowa informacja o wartości odżywczej obejmuje następu­jące elementy:a) wartość energetyczna; oraz

3 „A review of European research on con-sumer response to nutrition information on food labels”Klaus G. Grunert & Josephine M. WillsReceived: 14 December 2006 / Accepted: 27 February 2007

WARTOŚĆ ODŻYWCZA

2„Oczekiwania konsumentów wobec informacji żywieniowej umieszczanej na opakowaniach produktów spożywczych” Agnieszka Jarosz, Małgorzata Kozłowska- -Wojciechowska, Barbara Uramowska-Żyto Roczniki Państwowego Zakładu Higieny 2003

15

4Rozporządzenie Parlamentu Europej-skiego i Rady (UE) Nr 1169/2011z dnia 25 października 2011 r. w sprawie przekazy-wania konsumentom informacji na temat żywności, zmiany rozporządzeń Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1924/2006 i (WE) nr 1925/2006 oraz uchylenia dyrekty-wy Komisji 87/250/EWG, dyrektywy Rady 90/496/EWG, dyrektywy Komisji 1999/10/WE, dyrektywy 2000/13/WE Parlamentu Europejskiego i Rady, dyrektyw Komisji 2002/67/WE i 2008/5/WE oraz rozporzą-dzenia Komisji (WE) nr 608/2004

b) ilość tłuszczu, kwasów tłuszczowych nasyconych, węglowodanów, cukrów, białka oraz soli.W  odpowiednich przypadkach można zamieścić – bezpośrednio w pobliżu informacji o wartości odżywczej – komunikat wskazują­cy, że zawartość soli wynika wyłącznie z obecności naturalnie wy­stępującego sodu.2. Treść obowiązkowej informacji o wartości odżywczej, o której mowa w ust. 1, może zostać uzupełniona informacją o ilości jedne­go lub większej liczby z następujących składników:a) kwasy tłuszczowe jednonienasycone;b) kwasy tłuszczowe wielonienasycone;c) alkohole wielowodorotlenowe;d) skrobia;e) błonnik;f) każda z witamin lub każdy ze składników mineralnych wymienio­nych w załączniku XIII część A pkt 1 i obecnych w znaczącej ilości zgodnie z jej definicją w załączniku XIII część A pkt 2.” 4

Obowiązkowym jest umieszczanie następujących składników od­żywczych: białko, węglowodany, tłuszcze, cukry oraz kwasy tłusz­czowe nasycone. Dwa ostatnie zostały wybrane z uwagi na ich moż­liwy negatywny wpływ na zdrowie (sól pominę, powrócę do niej później). Póki co nie zostały uwzględnione tłuszcze trans, z wy­szczególnieniem, że przez Komisje zostaną przeprowadzone bada­nia mające na celu ustalenie ich szkodliwości. Z uwagi na to, że wie­le innych niezależnych badań potwierdziło ich szkodliwość i fakt, że wprowadzone są już na niektórych etykietach poza UE postano­wiłam umieścić je na wykresie. Wybór pozostałych (błonnik, kwa­sy tłuszczowe jedno i wielnienasycone motywuję tym, że są one szczególnie istotne dla zachowania zdrowia i prowadzenia zbilan­sowanej diety. Informacje przekazywane na opakowaniu nie po­winny być jedynie informacjami negatywnymi. Po kolei od lewej umieściłam zgrupowane węglowodany pod postacią: błonnika, wę­glowodanów złożonych i cukrów. Wartość węglowodanów została przedstawiona po odjęciu wartości cukrów aby nie zmuszać kon­sumenta do samodzielnego wykonywania rachunków. Dalej biał­ko, oraz wszystkie kwasy tłuszczowe.

W moim rozwiązaniu postanowiłam nawiązać ideologicznie do piramidy żywności, pokazując proporcje pomiędzy konkretnymi składnikami odżywczymi co ma na celu uświadomienie i edukację

WARTOŚĆ ODŻYWCZA

konsumenta w tej kwestii, oraz jasne odniesienie, jaka część kalo­rii ma pochodzić z jakiego składnika pokarmowego. Wartości, któ­re są prezentowane nie są wartościami procentowymi dzięki czemu było możliwe pokazane tej proporcji. Za pomocą wykresów słupko­wych o różnej długości dla każdego składnika widoczne jest, które składniki odżywcze powinno się ograniczyć. Przerywaną linią zosta­ło oznaczone zapotrzebowanie, grubą ciemną linią zakres jaki pokry­wa dany składnik odżywczy w tym produkcie. Użytkownik w łatwy sposób może porównać jaką część z dziennego zapotrzebowania po­krył dany składnik odżywczy, jednocześnie widzi, które przy wybie­raniu kolejnego produktu należy ograniczyć. Przyjaznym dla użyt­kownika jest zaprezentowanie ilości danego składnika na zasadzie

„wypełniania pew nego zakresu”. Jest to często spotykane rozwiązanie w różnych interfejsach programów komputerowych. Wykres słup­kowy stosowany jest do określenia zakresu jednej kategorii danych w tym wypadku np. węglowodanów. Umieszczenie kilku takich wy­kresów na kole sygnalizuje że wszystkie te wartości należą do jed­nego zbioru. Dodatkowo forma koła może kojarzyć się z talerzem. Z uwagi na to, że zapotrzebow anie na poszczególne składniki usta­lane jest na podstawie zalecanego spożycia dla energii (np. 200 kcal dla białek) wykres będzie pokazywał jednocześnie jaką część pokry­wa zapotrzebowanie na kalorie.

Wracając do soli, w przeciwieństwie do pozostałych substancji od­żywczych jest ona składnikiem miner alnym. Umieszczanie jej na jednym wykresie byłoby błędem merytorycznym. Błędem byłoby również umieszczenie jej razem z pozostałymi składnikami mine­ralnymi, gdyż jej zawartość jest kluczowa w utrzy maniu i prowadze­niu zdrowej diety. Z tego powodu została oddzielona i wyróżniona.

Oznaczenie witamin i minerałów nie jest obligatoryjne. Z uwagi na to, że ich obecność w produkcie często nie jest możliwa do zwa­żenia lub przeliczenia (jednostki rzędu mikrogram) przez użytkow­nika jak to ma miejsce w przypadku składników odżywczych poda­wanie zapotrzebowania w postaci zakresu jak powyżej mijałoby się z celem. Ponadto wartości witamin często obliczane są na podsta­wie średniej dla danego produktu (np. zawartość witaminy C w po­midorze zależy od wielu czynników takich jak miejsce uprawy, ro­dzaj gruntu, dostęp do słońca itd). Należy również wziąć pod uwagę obróbkę termiczną jakiej dana witamina lub składnik mineralny zo­staje poddany, w wyniku, której zostaje obniżona jej zawartość oraz

17

6 Grażyna Krasnowska, Anna M. Salejda “Ocena wiedzy konsumentów na temat \ znakowania żywności” Żywność. Nauka. Technologia. Jakość, 2011, 1 (74), 173 – 189

sposób przechowywania itd. Według Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego informacje o zawartości w produkcie jakiejś witami­ny można określać kiedy produkt pokrywa jej zapotrzebowanie co­najmniej w 15 %. Biorąc to pod uwagę oraz znacząco różniące się wartości referencyjne (miligramy, mikrogramy) trudne do zapamię­tania, stosownym będzie pójście za wskazówką konsumentów: „Ko­lejne zagadnienie poruszone w an kiecie dotyczyło stosunku konsu­mentów do problemu wzbogacania żywności. 84% badanych uważa, że na etykiecie produktu spożywczego powinny być zamieszczone informacje opisowe typu «wysoka zawartość np. żelaza», a nie licz­bowe mówiące o wielkości wzbogacenia. Tego zdania było 60% bada­nych. Można przypuszczać, iż te wyniki pokazują jak niedoskonała jest wiedza konsumentów, gdyż interpretacja danych liczbowych wy­maga szerszej wiedzy, chociażby znajomości dzienne zapotrzebowa­nia na dany składnik.” 5

Umieszczając witaminy i minerały po sformułowaniu: „bogaty w” sygnalizujemy obecność tych witamin w produkcie, jednocześnie mając pewność, że normy unijne dopilnują tego aby ilość tych wi­tamin nie była znikoma, obok konkretnej witaminy umieszczając jej ilość w wartości wagowej dla niej odpowiedniej, dla osób, które w szczególnie restrykcyjny sposób przestrzegają diety.

Najbardziej istotną dla konsumenta informacją jest wartość ener­getyczna produktu. „W  dalszej części ankiety respondenci mieli wskazać, które parametry wartości odżywczej produktu są dla nich najbardziej interesujące Odpowiadając na to pytanie respondenci najczęściej zaznaczali więcej niż jedną spośród dostępnych odpowie­dzi. Wśród danych dotyczących wartości odżywczej produktu Pola­ków na jbardziej interesuje wartość energetyczna (33,2 %) (...). Rów­nież dla większości konsumentów wartość podana w kilodżulach, jest niezrozumiała lub niepotrzebna.” 6

Z uwagi na to wartość energetyczną produktu postanowiłam w wy­raźny sposób odróżnić od pozostałych in formacji, umieszczając ja jako pierwszą w tableli z wartościami odżywczymi, oraz odróżnić kilo­dżule inną, lżejszą odmianą kroju pisma, umieszczając je w nawiasie.

5„Oczekiwania konsumentów wobec informacji żywieniowej umieszczanej na opakowaniach produktów spożywczych” Agnieszka Jarosz, Małgorzata Kozłowska- -Wojciechowska, Barbara Uramowska-Żyto Roczniki Państwowego Zakładu Higieny 2003

PORCJE

02

19

Istotne jest aby w sposób jasny, czytelny i jednolity poinformować konsumenta do jakiej wartości wagowej lub objętościowej odnosi się wartość odżywcza zamieszczona na opakowaniu danego produktu.

„Artykuł 33Wyrażanie ilości w przeliczeniu na porcję lub na jednostkową ilość żywności1. W następujących przypadkach wartość energetyczna i ilość skład­ników odżywczych, o których mowa w art. 30 ust. 1–5, może być wy­rażana w przeliczeniu na porcję lub na jednostkową ilość żywności łatwo rozpoznawalną dla konsumenta, pod warunkiem że ta por­cja lub jednostkowa ilość są zgodne z informacją ilościową na ety­kiecie i że podana jest liczba porcji lub jednostkowych ilości zawar­tych w opakowaniu:a) oprócz formy wyrażania ilości w przeliczeniu na 100 g lub na 100 ml, o której mowa w art. 32 ust. 2;b) oprócz formy wyrażania ilości w przeliczeniu na 100 g lub na 100 ml, o której mowa w art. 32 ust. 3, w odniesieniu do ilości witamin i składników mineralnych;c) oprócz lub zamiast formy wyrażania ilości w przeliczeniu na 100 g lub na 100 ml, o której mowa w art. 32 ust. 4.” 7

Standardowe podawanie wartości odżywczej na 100 g lub 100 ml utrudnia odniesienie jej do wagi netto produktu. Większość z nich nie jest spożywana w tym zakresie wagowym. Obecnie na opakowaniach ilość produktu na porcję podawana jest dobrowol­nie przez producenta, również przez niego jest ustalana. Brak jed­noznacznych wskazówek co jest „porcją” dla danego produktu, może powodować nieporozumienia, lub też być wykorzystywana do wprowadzenia konsumenta w błąd poprzez podawanie wagi porcji innej niż jest spożywana w rzeczywistości. Producenci czę­sto, w sposób dowolny interpretują co jest porcją w taki sposób

analiza i ocena sytuacji obecnej

w kontekście badań naukowych

i obowiązującego prawa

4Rozporządzenie Parlamentu Europej-skiego i Rady (UE) Nr 1169/2011z dnia 25 października 2011 r. w sprawie przekazy-wania konsumentom informacji na temat żywności, zmiany rozporządzeń Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1924/2006 i (WE) nr 1925/2006 oraz uchylenia dyrekty-wy Komisji 87/250/EWG, dyrektywy Rady 90/496/EWG, dyrektywy Komisji 1999/10/WE, dyrektywy 2000/13/WE Parlamentu Europejskiego i Rady, dyrektyw Komisji 2002/67/WE i 2008/5/WE oraz rozporzą-dzenia Komisji (WE) nr 608/2004

aby zaniżyć wysoką kaloryczność produktu. Przykładem może być oznaczenie na puszce coca­coli. Wartość na puszce została podana na 100ml. Natomiast na stronie internetowej Tesco, jest ona poda­wana na 200 ml (czyli mniej więcej szklanka), podczas gdy puszka napoju zawiera go 330 ml.

Spotykane jest również oznaczanie produktów jako zawierających kilka porcji, podczas gdy spożywane są one najczęściej za jednym razem (np. paczka czipsów zawierająca 100 g została podzielona na 25 gramowe porcje, które nie odnoszą się w żaden sposób do zwy­czajów żywieniowych konsumenta).„Europejski model przedstawiania wartości odżywczej w 100 gra­

mach jest przez 71% konsumentów nieakceptowalny. Konsumenci chcieliby uzyskać informacje przeliczane na porcje, lub wyrażone w miarach domowych np. szklanka, łyżka itp.” 8

Z uwagi na to, że nie istnieją jednoznaczne przepisy określające co dla danego produktu jest porcją, odniesieniem powinny tu być in­dywidualne nawyki żywieniowe konsumenta, a każde uogólnienie w tym pr zypadku jest niewłaściwe i może zostać wykorzystane na niekorzyść konsumenta. Idąc dalej, w przypadku próby ustalenie jej wielkości, należałoby rozgraniczyć, kto jest grupą docelową: inna bę­dzie wielkość dla dorosłego mężczyzny, inna dla dziecka.

Postaram się przedstawić jak trudnym i niemalże niemożliwym jest ustalenie wielkości porcji. Na początek należy rozróżnić produk­ty na te , które występują w postaci policzalnej i są spożywane zwy­czajowo w całości przez jedną osobę i znajdują się w jednym opako­waniu,: są to np.: batoniki, pojedyncze opakowania lodów, itp. Drugą możliwością jest występowanie produktu w postaci niepoliczalnej, ale również zwyczajowo spożywanie go za jednym razem np. opa­kowanie soku 0,33 l, mała paczka czipsów, opakowanie jogurtu itp.

Trzecią możliwością są opakowania zorientowane na wielokrot­ne użycie, w postaci niepoliczalnej lub względnie nie policzalnej: np. opakowanie makaronu, butelka oliwy z oliwek, bochenek chle­ba itp. w których wypadku ciężko przewidzieć co jest porcją. Podob­nie kształtuje się sytuacja w gotowej żywności pakowanej typu fast­food, opakowanej mrożonej żywności, której spożywana ilość zależy głównie od użytkownika i wymusza wiele sposobów przedstawiania tego czym tak naprawdę jest porcja. Przydzielenie do każdej z tych grup stosownego rodzaju informacji spowodowałoby zamieszanie

PORCJE

8„Oczekiwania konsumentów wobec informacji żywieniowej umieszczanej na opakowaniach produktów spożywczych” Agnieszka Jarosz, Małgorzata Kozłowska- -Wojciechowska, Barbara Uramowska-Żyto Roczniki Państwowego Zakładu Higieny 2003

21

i doprowadziłoby do sytuacji, w której ponownie to producent decy­dowałby co dla konsumenta jest porcją najpewniej ze szkodą dla sa­mego zainteresowanego.

Z biegiem czasu zaobserwowano, że wielkość tego co można nazwać porcją uległa zmianie z niekorzyścią dla nawyków żywieniowych. Zja­dana kiedyś w kilka osób 100 gramowa paczka czipsów obecnie sta­ła się porcją dla jednego człowieka. Informowanie, że jest ona jedną porcją utwierdzałoby konsumenta, że sposób w jaki się odżywia nie odstaje od przyjętych norm i jest właściwe, z kolei zaniżenie wielko­ści porcji ponownie skutkowało by doprowadzeniem stanu rzeczy do sytuacji, która teraz ma miejsce (patrz puszka coli).

Analizując wszystkie możliwości doszłam do wniosku, że największy­mi problemami, które może napotkać konsument jest przeliczenie na wartość wagową konkretnej ilości danego produktu (spowodowa­ne np. brakiem wagi domowej lub spożywaniem danego produktu poza domem). Doszukałam się kilku rozwiązań tego problemu. Jed­nym z nich jest podanie ile porcji znajduje się w 100 gramach. Nie­stety jak już wyżej zauważyłam wielkość konkretnej porcji zależy od zwyczajów konsumenta, jego wieku i płci. Podobnym rozwiąza­niem jest pokazanie jaka ilość danego produktu w zależności od spe­cyfiki mieści się w konkret nym i najbardziej odpowiednim do niego przeliczniku na miarę domową np.: filiżanka makaronu, łyżka cu­kru, szklanka soku nie sugerując konsumentowi, że jest on porcją, jedynie pokazując przy pomocy jakiego narzędzia może odmierzyć stosowną ilość danego produktu, porcje dopasowując do siebie. Mo­głoby to jed nak spowodować kolejny problem: konsument musiał­by układać proporcje i wykonywać obliczenia, które mniej wykształ­conych osób mogłyby być utrudnieniem.

Przykład:W filiżance znajdują się 34 gramy makaronu. 100g = 300 kcal 34*300:100 = 99

Ostatnim rozwiązaniem jest zaprezentowanie podobnie jak po­wyżej w miarach domowych ile przykładowo: filiżanek danego pro­duktu mieści się w 100 gramach. Nie wprowadzałoby to dodatkowej

wybór rozwiązania

wartości licz bowej, których na etykiecie jest już wystarczająco dużo.Przykład:100 gram makaronu = 300 kcal100gram makaronu to dwie filiżanki.

Zjadając 4 filiżanki makaronu wartość mnożymy przez dwa otrzy­mując 600 kcal.

Podsumowując:Prezentacja ile produktu w  wartościach bliskich użytkownikowi (typu łyżka, szklanka) mieści się w 100 gramach produktu, pozwala decydować co jest porcją dla użytkownika. Narzucenie z góry kon­kretnej pojemności dla tych miar uniemożliwi manipulację wiel­kością porcji przez producenta i rozwiąże prob lem tego, że w wie­lu przypadkach niemożliwością jest ustalenie jej wielkości również dla produktów występujących w postaci niepoliczalnej. Wartości po­dane na 100 g/ 100 ml nie muszą się dublować i być po dawane w in­nej ilości, a ponieważ będą się one proporcjonalnie zwiększać lub zmniejszać w zależności od tego co dla danego produktu będzie kry­terium łatwo stwierdzić ile danego składnika odżywczego w danych produkcie się znajduje. Jednocześnie wartość podana na 100 gram jest łatwym przelicznikiem w przypadku gdy w grę wchodzi posłu­giwanie się wagą.

PORCJE

23

03 ALERGIE

25

Alergia to niepożądana reakcja na spożyty pokarm, jakościowo zmie­niona odpowiedź tkanek na alergen, polegająca na reakcji immuno­logicznej związanej z powstaniem swoistych przeciwciał, które po związaniu z antygenem doprowadzają do uwolnienia różnych sub­stancji

Niealergiczna nadwrażliwość pokarmowa to również niepożądana reakcja na składniki żywności, w którą nie jest zaangażowany sys­tem immunologiczny.

Istnieje szereg substancji, które powodują u osób narażonych na ich działanie zagrożenie życia lub zdrowia. Dostępność stosownej infor­macji, oraz stopień jej zrozumienia są elementami kluczowymi w za­pobieganiu ich powstawania.

definicje

„Artykuł 21Etykietowanie niektórych substancji lub produktów powodujących alergie lub reakcje nietolerancji1. Bez uszczerbku dla przepisów przyjętych na mocy art. 44 ust. 2 dane szczegółowe, o których mowa w art. 9 ust. 1 lit. c), spełniają następujące wymogi:a) są oznaczane w wykazie składników zgodnie z zasadami określo­nymi w art. 18 ust. 1 z dokładnym odniesieniem do nazwy substan­cji lub produktu wymienionego w załączniku II; orazPL 22.11.2011 Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej L 304/31b) nazwa substancji lub produktu wymienionego w załączniku II jest podkreślona za pomocą pisma wyraźnie odróżniającego ją od reszty wykazu składników, np. za pomocą czcionki, stylu lub ko­loru tła.” 9

analiza i ocena sytuacji obecnej

w kontekście badań naukowych

i obowiązującego prawa

9Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) Nr 1169/2011z dnia 25 paź-dziernika 2011 r. w sprawie przekazywania konsumentom informacji na temat żywności, zmiany rozporządzeń Parlamentu Europej-skiego i Rady (WE) nr 1924/2006 i (WE) nr 1925/2006 oraz uchylenia dyrektywy Komisji 87/250/EWG, dyrektywy Rady 90/496/EWG, dyrektywy Komisji 1999/10/WE, dyrektywy 2000/13/WE Parlamentu Europejskiego i Rady, dyrektyw Komisji 2002/67/WE i 2008/5/WE oraz rozporządzenia Komisji (WE) nr 608/2004

Wg Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego informacje o za­wartości tych substancji staną się informacjami obowiązkowymi, nie­zależnie od tego na jakim rodzaju opakowania czy produktu będą się one znajdować. „Aby ułatwić konsumentom cierpiącym na aler­gie i niealergiczne nadwrażliwości pokarmowe rozpoznanie produk­tów zawierających składniki alergenne, należy zapewnić im wyczer­pujące informacje o składzie produktów.” 10

Na podstawie Artykułu 21 ust.1 można stwierdzić, że wystarczają­cą informacją będzie wymienienie na zwy samego produktu w skła­dzie np. jęczmień zamiast użycia słowa gluten. W znaczącym stopniu może to utrudnić znalezienie takiej informacji w wykazie składni­ków, co wydłuży czas decyzji o wyborze lub ewen tualnej dyskwa­lifikacji produktu. W zależności od tego jaka będzie wielkość opa­kowania informacja o aler genach znajdować będzie się w składzie lub poza nim (w przypadku opakowań poniżej 10 cm2 informacja o składzie nie jest obowiązkowa, natomiast o produktach zawierają­cych w.w. substancje jest obowiązkowa w każdym przypadku), taka rozbieżność również może być przyczyną kłopotów w odnalezieniu stosownej informacji. „W opinii osób poszukujących na rynku żyw­ności nie zawierającej glutenu, wybór tego typu produktów nie jest jednak łatwy. Jak wynika z przeprowadzonych badań, 171 spośród 280 badanych produktów– co stanowiło 61% – można było na pod­stawie podanego wykazu składników jednoznacznie określić jako zawierające, lub nie zawierające glutenu. W składzie 23% badanych produktów nie określono pochodze nia surowców roślinnych, a na 16% ocenianych etykiet znajdowały się ostrzeżenia o możliwej zawar­tości śladowych ilości glutenu. Taki sposób znakowania rodzi wąt­pliwości co do możliwości zastosowania produktu w diecie bezglu­tenowej. Ponadto dokonanie właściwego wyboru bardzo utrudniają lub wręcz uniemożliwiają niewyraźne, nieczytelne i trudne do zna­lezienia na opakowaniu informacje o składzie, co dotyczyło 51% oce­nianych etykiet. Znacznym ułatwieniem dla osób dokonujących za­kupów żywności bezpiecznej do stosowania w diecie bezglutenowej byłoby zamieszczanie na etykiecie dokładnego opisu składników, nie pozostawiającego wątpliwości co do ich pochodzenia, prowadzenie badań zawartości glu tenu w żywności oraz wprowadzenie do prawa żywnościowego obowiązku podawania na etykiecie dodat kowej od­rębnej informacji o obecności alergenów.” 11

10 „Łatwość rozpoznania produktów spożywczych do stosowania w diecie bezglutenowej na podstawie informacji na etykietach” Barbara Ratkovska, Anna Wojtasik, Hanna Kunachowicz BROMAT. CHEM. TOKSYKOL. – XLI, 2008, 3, str. 253–257

11 Barbara Ratkovska, Anna Wojtasik, Hanna Kunachowicz „Łatwość rozpoznania produktów spożywczych do stosowania w diecie bezglutenowej na podstawie informacji na etykietach” BROMAT. CHEM. TOKSYKOL. – XLI, 2008, 3, str. 253–257

ALERGIE

27

12„Interpretacja etykietek na produktach spożywczych przez rodziców dzieci na diecie bezglutenowej lub z alergii na białka mleka krowiego” Nina Jakubik, Agnieszka Topczewska-Cabanek, Aleksandra Banaszkiewicz, Hanna SzajewskaWydział Nauki o Zdrowiu AM w WarszawiePraca licencjacka

„(...)głównymi przyczynami trudności w interpretacji etykiet na pro­duktach spożywczych są: 1. Brak precyzyjnych, napisanych zrozu­miałym dla rodziców językiem informacji o składnikach obecnych w danym produkcie spożywczym (np. zawiera gluten). Zamiast tego często umieszczane są określenia nie jasne (np. ekstrakt słodowy, ser­watka) lub niejednoznaczne (np. mąka makaronowa typ 450, listki waflowe, tłuszcz mleczny, naturalny smak i aromat).” 12

Koniecznym wydaje się usystematyzowanie wiadomości o tym czy w produkcie znajdują się substancje powodujące alergię lub nietole­rancję pokarmową. Należy zwrócić również uwagę, że Załącznik II Rozporządzenia nie zawiera rozróżnienia na rodzaje mleka, a wyda­je się to istotne z uwagi na to, że nietol erancja lub alergia może być ograniczona tylko do mleka krowiego.

Obecnie umieszczanie informacji i sposób jej prezentacji leży w ge­stii producenta żywności. Brak jest ujednoliconej formy dla prezen­tacji danych. W kontekście obecnie dostępnych form należy w szcze­gólności zwrócić uwagę na możliwość wprowadzenia piktogramów, które w sposób szybki i wygodny dla konsumen ta pozwalają na pod­jęcie decyzji o zakupie lub rezygnacji z produktu. Analizując dostęp­ne rozwiązania można wysunąć kilka wniosków:

Możliwość stworzenia piktogramu, który jednoznacznie kojarzył­by się z daną substancją jest trudne, a w niektórych przypadkach nie­możliwe, przez co koniecznym jest dodanie opisu substancji, która jest prezentowana. W związku z tym, że oznaczenia takie decydu­ją o zdrowiu konsumenta, należy wykluczyć możliwość powstania nieścisłości. Z tych samych powodów powinny się one znajdować na froncie, lub powierzchni najbardziej reprezentatywnej dla danego produktu. Prawo Unijne określa zakresy informacji, które dostęp­ne są na opakowaniach w zależności od ich wielkości. Wg tej klasy­fikacji na opakowaniach o największej powierzchni powyżej 80 cm 2 mają znajdować się wszystkie informacje. Pomiędzy 80 cm2 a 25 cm2 sytuacja jest taka sama, natomiast dopuszczony jest mniejszy stopień pisma. Poniżej 25 cm2 do puszczone jest ominięcie informacji o wartości odżywczej. Ostatnim progiem jest największa powierzch­nia opakowania mająca poniżej 10 cm2, na której mogą znaleźć się jedynie wybrane informacje (wszystko znajduje się w tabeli). Dlatego

wybór rozwiązania

wszystkie opakowania do największej powierzchni 25 cm2 powinny zawierać informację w postaci piktogramów. Poniżej tej powierzch­ni, informacja zapisana w takiej samej formie znajduję się zaraz pod składem rozpoczynając się słowami: ZAWIERA. W przypadku braku wykazu składników pozostanie zach owana spójność komunikatu.

Przedstawienie w.w. substancji w postaci uproszczonych znaków po oswojeniu się z nimi przez użytkownika, powinno ułatwić mu doko­nanie wyboru w trakcie zakupów.

ALERGIE

29

04 SKŁADNIKI

31

Składnik oznacza każdą substancję lub produkt, w tym środki aroma­tyzujące, dodatki do żywności, enzymy spożywcze oraz każdy kom­ponent składnika złożonego, użyte przy wytworzeniu lub przygoto­wywaniu danego środka spożywczego i nadal obecne w produkcie gotowym, nawet jeżeli ich forma uległa zmianie; pozostałości nie uważa się za składniki: •składnik złożony oznacza składnik, który sam w sobie jest produktem zawierającym więcej niż jeden składnik;

Artykuł 18Wykaz składników1. Wykaz składników rozpoczyna się lub jest poprzedzony właści­wym nagłówkiem, który składa się z wyrazu „składniki” lub zawie­ra ten wyraz. Obejmuje on wszystkie składniki środka spożywcze­go, w malejącej kolejności ich masy w momencie użycia składników przy wytwarzaniu tego środka spożywczego2. Składniki oznaczane są ich szczegółowymi nazwami, o ile mają one zastosowanie, zgodnie z zasadami określonymi w art. 17 i w za­łączniku VI. 13

Wykaz składników jest jedną z  informacji na które najczęściej zwracamy uwagę przy kupnie produktu (zaraz po cenie, marce, za­wartości netto). Istotnym jest aby informacja ta była czytelna i łatwo dostępna dla konsumenta. Obecna sytuacja wskazuje, że wiedza kon­sumenta na temat substancji obecnych w pożywieniu jest niewielka.

„Dla większości substancje opisane symbolem E są konserwanta­mi, co w ro zumieniu przeciętnego konsumenta, oznacza substan­cje potencjalnie szkodliwe. Ponad połowa badanych (54%) uważa, że umieszczanie informacji iż produkt «nie zawiera konserwantów» dotyczy tylko wybranych składników, natomiast dla 40% badanych oznacza, że jest on całkowicie wolny od substancji dodatkowych oznaczonych symbolem E”14

definicje

analiza i ocena sytuacji obecnej

w kontekście badań naukowych

i obowiązującego prawa

9Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) Nr 1169/2011z dnia 25 paź-dziernika 2011 r. w sprawie przekazywania konsumentom informacji na temat żywności, zmiany rozporządzeń Parlamentu Europej-skiego i Rady (WE) nr 1924/2006 i (WE) nr 1925/2006 oraz uchylenia dyrektywy Komisji 87/250/EWG, dyrektywy Rady 90/496/EWG, dyrektywy Komisji 1999/10/WE, dyrektywy 2000/13/WE Parlamentu Europejskiego i Rady, dyrektyw Komisji 2002/67/WE i 2008/5/WE oraz rozporządzenia Komisji (WE) nr 608/2004

14„Oczekiwania konsumentów wobec informacji żywieniowej umieszczanej na opakowaniach produktów spożywczych” Agnieszka Jarosz, Małgorzata Kozłowska- -Wojciechowska, Barbara Uramowska-Żyto Roczniki Państwowego Zakładu Higieny 2003

Według przepisów obowiązujących w Unii Europejskiej rozróżnia­my różne rodzaje składników:•food constitiuent­ składnik naturalnie występujący w produkcie

(np. skrobia w ziemniakach)•food ingrridient­ składnik dodany nie pochodzący bezpośrednio

i nie kojarzony z produktem•food additive­ składnik dodany w celach technologicznych, zwy­

kle nie spożywane oddzielnie: w Polsce określany jako substancja dodatkowa.

Każda z substancji dodatkowych oprócz swojej nazwy zwyczajowej ma przypisany symbol E. Substancje dodatkowe dzielimy na: 1. substancje zapobiegające psuciu się żywności (konserwanty, prze­ciwutleniacze i synergenty)2. dodatki kształtujące cechy sensoryczne (barwniki, dodatki sma­kowo zapachowe)3. dodatki kształtujące cechy fizyczne żywności (substancje żelujące i zagęstniki, emulgatory i stabilizatory, dodatki skrobiowe i białkowe, skrobie modyfikowane, preparaty białkowe)4. dodatki o wartościach odżywczych (witaminy, sole mineralne do­datki modyfikujące skład produktów itd.

Tym nad czym najczęściej ubolewają konsumenci, jest słaba czytel­ność zapisu i mały rozmiar kroju pisma, niski kontrast pomiędzy napisem a opakowaniem, uniemożliwiający zapoznanie się z treścią składu. Często również skład zapisywany jest wersalikami, które jak wiadomo są trudniejsze do odczytania niż minuskuła z bardzo mała interlinią i małymi światłami międzyliterowymi. Również oddziela­nie pojedynczych składników przecinkiem jest niewłaściwe, z uwagi na to, że często sam składnik zawiera go w nazwie, co uniemożliwia rozpoznanie, w którym miejscu rozpoczyna się następny. Rozporzą­dzenie zakłada, że każdy zapis prezentujący skład produktu ma roz­poczynać się: „składniki” lub zawierać ten wyraz. Składniki mają zostać umieszczone w malejącej kolejności ich masy w momencie wytwarzania środka spożywczego. Do określonych składników przy­pisane zostały konkretne nazwy, mające uniemożliwić wprowadze­nie w błąd użytkownika spowodowane jego niewiedza i brakiem orientacji w temacie (np.: sacharoza musi być oznaczona jako cukier).

SKŁAD

33

Aby w widoczny sposób oddzielić składniki, postanowiłam zastoso­wać znak „+” pomiędzy następującymi po sobie składnikami, aby w znaczący sposób odróżnić je od siebie. Aby konsument miał moż­liwość wiz ualnej oceny co jest substancją dodaną, a co zwyczajowym składnikiem produktu, postanowiłam oddzielić substancje dodane, stosując krój pisma w odmianie bold. Pozwoli to na ocenę przez użyt­kownika ile tych substancji faktycznie w nim się znajduje bez zagłę­biania się i szczegółowego czytania składu oraz stwierdzenie w ja­kim stopniu dany produkt został przetworzony:

„m) „przetwarzanie” oznacza każde działanie, które znacznie zmie­nia produkt wyjściowy, w tym ogrzewanie, wędzenie, solenie, dojrze­wanie, suszenie, marynowanie, ekstrakcję, wyciskanie lub połączenie tych pro cesów;

n) „produkty nieprzetworzone” oznaczają środki spożywcze, któ­re nie podlegają przetwarzaniu, i obejmują produkty, które zostały rozdzielone, podzielone na części, przecięte, pokrojone, pozbawio­ne kości, rozd robnione, wygarbowane, skruszone, nacięte, wyczysz­czone, przycięte, pozbawione łusek, zmielone, schłodzone, zamrożo­ne, głęboko zamrożone lub rozmrożone;

o) „produkty przetworzone” oznaczają środki spożywcze uzyskane w wyniku przetworzenia produktów nieprzetworzonych. Produkty te mogą zawierać składniki, które są niezbędne do ich wyproduko­wania lub do nadania im specyficznego charakteru.” 15

15 Art. 2 ust. 1 lit.: m), n) i o) rozporządzenia (WE) nr 852/2004 Par lamentu Europejskie-go i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. w spra-wie higieny środków spożywczych ( 2 )

wybór rozwiązania

35

PODZIAŁINFORMACJI

01OPAKOWANIE

37

To jakie informacje maja znaleźć się na opakowaniach zależy od ich wielkości. Infor macjami obowiązkowymi są: Wykaz składników, substancje lub produkty powodujące alergie lub reakcje nietoleran­cji, oznaczanie ilościowe składników, ilość netto, data minimalnej trwałości, termin przydatności do spożycia i data zamrożenia, wa­runki przechowywania lub warunki użycia, kraj lub miejsce po­chodzenia, zawartość alkoholu, informacja o wartości odżywczej.

Najpierw postaram się uzasadnić sposób ich rozmieszczenia, a po­tem odnieść je do wielkości opakowań. W postaci tabeli przedsta­wiam podział tych informacji, ze względu na, funkcję jaką pełnią

,łatwość użytkowania, informacje determinują zakup produktu oraz te, które są ważne z punktu widzenia kon sumenta.

Informacjami, na których umieszczenie nie mam wpływu są „na­zwa żywności” oraz „nazwa firmy”, zależą one od indywidualne­go projektu opakowania dla danego produktu. Również specyfika umieszczania na opa kowaniach daty ważności (najczęściej jest wy­bijana lub nadrukowywana dużo później, niż powstaje opa kowanie) pozwala jedynie na umieszczenie odnośnika do miejsca, w którym można ją znaleźć.

Z uwagi na możliwość zagrożenia zdrowia lub życia użytkowni­ka szczególnie ważne jest miejsce umieszcze nia informacji o sub­stancjach wywołujących alergię, lub reakcje nietolerancji, dlatego w miarę możliwości informacje takie powinny znaleźć się z przo­du opakowania, w widocznym miejscu. Podobnie waga netto żyw­ności, gdyż umożliwia ona porównanie kilku produktów nie róż­niących się ceną, natomiast różniących się zawartością opakowania.

Do drugiej grupy informacji przypisałam wartość odżywczą pro­duktu, wykaz składników, ilość określonych składników (jeżeli jest to wymagane) oraz wagę netto i opcjonalnie substancje powodują­ce reakcje nietol erancji lub alergię pokarmową. Wykaz składników powinien znaleźć się w sąsiedztwie ilości określonych składników

obie wartości są ze sobą powiązane, rozdzielenie ich wymagało­by powtarzania informacji. Waga netto ułatwia użytkownikowi porównanie i odnośnie do wartości odżywczej produktu, która prezen towana jest na 100 gram.

Mniej znaczące jest miejsce umieszczenia instrukcji użycia, któ­re w dużej mierze będzie zależało od producenta żywności, infor­macja o kraju i miejscu pochodzenia oraz zawartość alkoholu, tym bardziej, że umieszczanie ich na opakowaniu jest obowiązkowe je­dynie w określonych przypadkach stąd wprowadzenie usystematy­zowania takich oznaczeń nie jest koniecznie.

Przedstawiam obok w postaci tabeli obowiązkowe informacje ze względu na wielkość opakowania wg Rozporządzenia PE.

Jak wynika z tabeli nie wszystkie informacje, które mogłyby zain­teresować konsumenta, znajdą się na wszystkich rodzajach opako­wań. Trudno również wymagać od producenta wprowadzania ozna­czeń np. o wartości odżywczej kosztem elementów, które składają się na reklamę czy identyfikację produktu. Póki co, obowiązkowym nie jest również oznaczanie produktów nieopakowanych (warzy­wa, owoce itp). W tej kwestii można liczyć jedynie na dobrą wolę producenta żywności. Jest to o tyle istotne, że najczęściej produk­ty nieopakowane, posiadają lepszą wartość odżywczą, co w obecnej sytuacji nie jest możliwe do porównania (np. truskawki i sok z tru­skawek) i udaremnia konsumentowi właściwy wybór produktu.

Nie tylko z tych powodów, informacja znajdująca się na samym opakowaniu jest niepełna i niedoskonała. Dla wartości odżywczej przyjmowana jest norma zapotrzebowania dziennego (o koniecz­ności takiej prezentacji danych pisałam już wcześniej),a nie jest ona jednakowa dla każdego. Trudnością jest również samodzielne prowadzenie diety przez osoby chore i z alergią (dla których wyłą­czenie niek tórych produktów z diety jest przyczyną powstawania niedoborów z uwagii na trudność zastąpienia produk tów szkodli­wych innymi o podobnych wartościach odżywczych), lub też samo wyeliminowanie produktu niews kazanego. „W badaniu własnym większość respondentów (74,0%) wyraziła

opinię, że informacje umieszczane na opakowaniach produktów żywnościowych są wyczerpujące, a także, że wszystkie potrzeb­ne im informacje są tam obecne. Z oceną taką w mniejszym stop­niu zgadzały się osoby stosujące specjalną dietę. Osoby oceniające

OPAKOWANIE

39

15 „Czytelność, zrozumiałość i kompletność informacji zamieszczanych na opakow-aniach żywności w opinii konsumentów” Marta Tomaszewska-Pielacha, Irena OzimekProbl Hig Epidemiol 2011, 92(4): 820-823

16 „Consumers need a nutrition terminolo-gy they can relate to. Not too much infor-mation, but hierarchised, ranked informa-tion so they know what’s important. They want clear references that allow them to link the information to their diet and show how to transform the information into action”

„EUFIC Forum n° 2 - Consumer attitudes to nutrition information & food labelling” www.eufic.org

swoją sytuację zdrowotną jako złą lub przeciętną częściej niż oso­by o dobrym lub bardzo do brym stanie zdrowia deklarowały, iż in­formacje o produktach nie są wyczerpujące. Może to być związane z poszukiwaniem przez tę grupę respondentów informacji zwycza­jowo niezamieszczanych na opakowaniach, takich jak np. przeciw­wskazania do stosowania, czy informacje o interakcjach z lekami. Uzasadnienie to znajduje potwi erdzenie w wynikach badań innych autorów, z których wynika, że najsilniejszy wpływ na podejmowa­nie decyzji o zakupie żywności, chęć zmiany zachowań żywienio­wych oraz wzrost zainteresowania informacją żywieniową wyka­zują osoby chore lub z grup wysokiego ryzyka” 15

Uwagę należy również zwrócić na to, że część społeczeństwa nie jest w ogóle wyedukowana w tej ma terii i nawet zamieszczenie sto­sownych informacji na opakowaniu nie będzie miało wpływu na wybory żywieniowe. Konsumenci jednak, jak wynika z badań EU­FIC („A review of European research on consumer response to nu­trition information on food labels”) wykazują duże zainteresowa­nie rozwijaniem swojej wiedzy w tej tematyce.„Konsumenci potrzebują terminologii, którą mogliby z czymś po­

wiązać. Nie za dużo informacji, ale schierarchizowanych, tak by mogli się zorientować co jest istotne. Chcą prostych wskazówek, które pozwolą im zaimplikować informacje do diety, oraz pokażą jak przekształcić je w działanie.” 16„Edukacja konsumencka w odniesieniu do produktów spożyw­

czych nie powinna się ograniczać tylko do jej podstawowej roli, czyli nauczenia konieczności korzystania z elementarnych zasad (...)„ ­programy konsumenckie powinny wykreować świadomego konsumenta. Istnieje duża grupa osób cierpiących z powodu cho­rób powstających na tle wadliwego żywienia. Edukacja powinna być skierowana również do osób chorych i z grup wysokiego ryzy­ka chorób dietozależnych celem nauczenia dokony wania właści­wych wyborów do zachowania zdrowia. (...) Konsument powinien wiedzieć jakich infor macji ma poszukiwać na opakowaniu produk­tów spożywczych z punktu widzenia własnego zdrowia, czy swo­ich najbliższych. Nauczenie konsumentów umiejętnej analizy tre­ści etykiety na opakowaniach produk tów spożywczych przyczyni sie do wzrostu świadomości i tym samym dokonywania korzyst­niejszych wyborów.”17

14„Oczekiwania konsumentów wobec informacji żywieniowej umieszczanej na opakowaniach produktów spożywczych” Agnieszka Jarosz, Małgorzata Kozłowska- -Wojciechowska, Barbara Uramowska-Żyto Roczniki Państwowego Zakładu Higieny 2003

Największa powierzchnia powyżej 80 cm2

Największa powierzchnia poniżej 80 cm2

Największa powierzchnia poniżej 25 cm2

Największa powierzchnia poniżej 10 cm2

Szklane butelki

1,2 cm wys x 0,9 cm wys x 0,9 cm wys x 0,9 cm wys x

Zawartość alkoholu powyżej 1,2% objętości

Produkty nie-przetworzone

Produkty przetworzone (jedyny proces jakiemu je poddano jest dojrzewanie, obejmują pojedyńczy

Woda– jedyne dodane składniki to CO2 lub środk aromatyzujące,

Zioła,przyprawy, mieszaniny, sól, substytuty soli, słodziki stołowe

nazwa żywności

nazwa firmy

wykaz składników

produkty powodujące alergię lub reakcje nietolerancji

ilość określonych składników

ilość netto żywności

data ważności

instrukcja użycia

kraj, miejscepochodzenia

wartość odżywcza

stopień pisma

ocetser, maslo,mleko, śmietana,

pominiecie substancji rozdzielonych

na życzenie konsumenta

produkty, ktorych składniki zos-taly rozłaczone a potem połaczone w procesie

2. Informacje obowiązkowe w zależności od opakowania i rodzaju produktu

41

Największa powierzchnia powyżej 80 cm2

Największa powierzchnia poniżej 80 cm2

Największa powierzchnia poniżej 25 cm2

Największa powierzchnia poniżej 10 cm2

Szklane butelki

1,2 cm wys x 0,9 cm wys x 0,9 cm wys x 0,9 cm wys x

Zawartość alkoholu powyżej 1,2% objętości

Produkty nie-przetworzone

Produkty przetworzone (jedyny proces jakiemu je poddano jest dojrzewanie, obejmują pojedyńczy

Woda– jedyne dodane składniki to CO2 lub środk aromatyzujące,

Zioła,przyprawy, mieszaniny, sól, substytuty soli, słodziki stołowe

nazwa żywności

nazwa firmy

wykaz składników

produkty powodujące alergię lub reakcje nietolerancji

ilość określonych składników

ilość netto żywności

data ważności

instrukcja użycia

kraj, miejscepochodzenia

wartość odżywcza

stopień pisma

ocetser, maslo,mleko, śmietana,

pominiecie substancji rozdzielonych

na życzenie konsumenta

produkty, ktorych składniki zos-taly rozłaczone a potem połaczone w procesie

2. Informacje obowiązkowe w zależności od opakowania i rodzaju produktu

Największa powierzchnia powyżej 80 cm2

Największa powierzchnia poniżej 80 cm2

Największa powierzchnia poniżej 25 cm2

Największa powierzchnia poniżej 10 cm2

Szklane butelki

1,2 cm wys x 0,9 cm wys x 0,9 cm wys x 0,9 cm wys x

Zawartość alkoholu powyżej 1,2% objętości

Produkty nie-przetworzone

Produkty przetworzone (jedyny proces jakiemu je poddano jest dojrzewanie, obejmują pojedyńczy

Woda– jedyne dodane składniki to CO2 lub środk aromatyzujące,

Zioła,przyprawy, mieszaniny, sól, substytuty soli, słodziki stołowe

nazwa żywności

nazwa firmy

wykaz składników

produkty powodujące alergię lub reakcje nietolerancji

ilość określonych składników

ilość netto żywności

data ważności

instrukcja użycia

kraj, miejscepochodzenia

wartość odżywcza

stopień pisma

ocetser, maslo,mleko, śmietana,

pominiecie substancji rozdzielonych

na życzenie konsumenta

produkty, ktorych składniki zos-taly rozłaczone a potem połaczone w procesie

2. Informacje obowiązkowe w zależności od opakowania i rodzaju produktu

Największa powierzchnia powyżej 80 cm2

Największa powierzchnia poniżej 80 cm2

Największa powierzchnia poniżej 25 cm2

Największa powierzchnia poniżej 10 cm2

Szklane butelki

1,2 cm wys x 0,9 cm wys x 0,9 cm wys x 0,9 cm wys x

Zawartość alkoholu powyżej 1,2% objętości

Produkty nie-przetworzone

Produkty przetworzone (jedyny proces jakiemu je poddano jest dojrzewanie, obejmują pojedyńczy

Woda– jedyne dodane składniki to CO2 lub środk aromatyzujące,

Zioła,przyprawy, mieszaniny, sól, substytuty soli, słodziki stołowe

nazwa żywności

nazwa firmy

wykaz składników

produkty powodujące alergię lub reakcje nietolerancji

ilość określonych składników

ilość netto żywności

data ważności

instrukcja użycia

kraj, miejscepochodzenia

wartość odżywcza

stopień pisma

ocetser, maslo,mleko, śmietana,

pominiecie substancji rozdzielonych

na życzenie konsumenta

produkty, ktorych składniki zos-taly rozłaczone a potem połaczone w procesie

2. Informacje obowiązkowe w zależności od opakowania i rodzaju produktu

„Jednocześnie niezbędne jest prowadzenie działań edukacyjnych skierowanych do konsumentów, dotyczących rozumienia i prawi­dłowej interpretacji informacji zamieszczanych na opakowaniach. (...) przyczyną braku zrozumiałości informacji zamieszczanych na opakowaniach żywności był sposób in formowania konsumentów o składzie produktu. Najczęściej w tym zakresie wskazywano sto­sowanie niezrozumiałych oznaczeń, skrótów i nazw składników w odniesieniu do substancji dodatkowych” 18

Nie istnieje również przepis, który zobowiązywałby producenta do umieszczania na opakowaniu takich informacji jak zawartość i stosunek cukrów dodanych do tych występujących w pożywie­niu, soli dodanej i naturalnie występującej w produkcie, zawarto­ści dobrych i złych węglowodanów, zawartości kwasów omega 3 i 6 oraz cholesterolu, tego czy produkt został wzbogacony w witami­ny czy minerały. Z jed nej strony umieszczenie tak wielu informa­cji mogłoby zniechęcić do odczytania całości etykiety osoby o nie­wielkiej wiedzy z drugiej strony zainteresowani tym tematem (np. z przyczyn zdrowotnych ) powinni mieć do takiej informacji dostęp.

Biorąc pod uwagę te czynniki oraz obowiązujące prawo, rozwinię­ciem systemu oznaczeń na opakowaniach powinno być źródło in­formacji które:•edukowałoby konsumenta w zakresie odżywiania, składników od­żywczych,•mogłoby informować użytkownika o tym jak kształtuje się zapo­trzebowanie na wartości odżywcze dla niego oraz jak w jego odnie­sieniu wypada produkt, który chce zakupić,•dawało dostęp do informacji podstawowych, których zamieszcze­nie na opakowaniu nie jest możliwe z uwagii na jego wielkość,•wskazywałoby użytkownikowi, które produkty są dla niego nie­wskazane lub wskazane•pomagało samodzielnie prowadzić dietę,•było rozwinięciem informacji, które na opakowaniu nie mogą się znaleźć z różnych względów.

OPAKOWANIE

18 Grażyna Krasnowska, Anna M. Salejda “Ocena wiedzy konsumentów na temat znakowania żywności” Żywność. Nauka. Technologia. Jakość, 2011, 1 (74), 173 – 189

43

01APLIKACJA

45

„(51) Powinna istnieć możliwość dostosowywania przepisów dotyczą­cych informacji na temat żywności do szybko zmieniającego się oto­czenia społecznego, ekonomicznego i technologicznego.

«informacje na temat żywności» oznaczają informacje dotyczące da­nego środka spożywczego udostępniane konsumentowi finalnemu za pośrednictwem etykiety, innych materiałów towarzyszących lub innych środków, w tym nowoczesnych narzędzi technologicznych lub przekazu ustnego” 19

W związku z tym jako rozwiązanie właściwe i umożliwiające wpro­wadzenie tych wszystkich informacji, uważam stworzenie aplikacji, której funkcje i działanie opiszę.

Możliwość wyboru grupy docelowej jest bardzo szeroka, a stworze­nie systemu i opisanie go do każdej z nich wymaga dużego zaangażo­wania grupy profesjonalistów(specjalistów w różnych dziedzinach) i byłoby bardzo obszerne . W celu w miarę pełnego zobrazowania działania systemu wybrałam jedną z najtrudniejszych, jaką jest kobi­eta w ciąży wegetarianka (specyficzne preferencje żywnościowe, wy­kluczają z diety niektóre pokarmy, jak również zapotrzebowanie na konkretne składniki odżywcze jest większe). Na podstawie tej grupy opracowałam sposób działania aplikacji, który dla każdej innej oso­by, bądź grupy będzie podobny.

Tworząc system działania aplikacji należy zwrócić uwagę na specy­fikę tego medium, oraz możliwości jakie tworzy. Dla uściślenia: wege­tarianizm jest rodzajem diety, cechą charakterystyczną jest wyłącze­nie posiłków lub produktów pochodzenia zwierzęcego i ewentualnie jaj lub nabiału z pobudek moralnych, etycznych bądź zdrowotnych.

Prowadzenie zdrowej i zbilansowanej diety przez kobietę w cią­ży, która jest wegetarianką sprawia duże trudności przy jej kompo­nowaniu. Lista produktów, których powinna unikać jest szeroka (niektóre gatunki sera, nieugotowane lub częściowo nieugotowa­ne jajka, suplementy diety zawierające witaminę A – czyli również

19Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) Nr 1169/2011z dnia 25 paź-dziernika 2011 r. w sprawie przekazywania konsumentom informacji na temat żyw-ności, zmiany rozporządzeń Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1924/2006 i (WE) nr 1925/2006 oraz uchylenia dyrek-tywy Komisji 87/250/EWG, dyrektywy Rady 90/496/EWG, dyrektywy Komisji 1999/10/WE, dyrektywy 2000/13/WE Parlamentu Europejskiego i Rady, dyrektyw Komisji 2002/67/WE i 2008/5/WE oraz rozporzą-dzenia Komisji (WE) nr 608/2004

produkty wzbogacane tą witaminą, niektóre gatunki ryb, niepa­steryzowane mleko, itd), należy włączyć do niej produkty, których nie będzie spożywać wegetarianka. Aby przejść przez okres ciąży bez uszczerbku dla dziecka i siebie włączając aspekty diety wegeta­riańskiej bardzo szczegółowo należy dobierać produkty w codzien­nej diecie. Szczególną uwagę należy zwrócić na żelazo, witaminy B6, B12, kwas foliowy, wit.D, wapń, kwasy tłuszczowe omega 3 i 6 (ich odpowiedni stosunek) oraz białko.

Rola aplikacji w tym wypadku obejmowałaby wskazywanie pro­duktów, które zawierają te składniki jako pożądanych w diecie, do­dawanie ich i informowanie kobiety o ich poziomie i ewentualne wskazywanie braków i proponowanie czym można by je uzupełnić.

Istotną kwestią jest to, że samo dodawanie wartości substancji, któ­re zawiera produkt nie wystarczy, aby w zupełności pokryć ich zapo­trzebowanie. Spożywając je, w odpowiednich konfiguracjach może­my zarówno utracić ich wartość odżywczą lub ją wesprzeć. I tak na przykład, żelazo pochodzące z produktów roślinnych (pochodzenie determinuje również poziom wchłanialności: tutaj rzędu 1­5% – co oznacza, że zawartość w produkcie nie przekłada się na to jak orga­nizm je wykorzysta), dużo lepiej wchłaniane jest w obecności wi­taminy C, natomiast kawa, herbata, mleko czy tłuszcze zmniejsza­ją drastycznie jego wchłanialność. W uproszczeniu szpinak (bogaty w żelazo) najlepiej jest zjeść razem z pomidorem lub papryką (za­wierają duże ilości witaminy C). Sprawa jest dużo bardziej skompli­kowana jeżeli chodzi o białko, którego w formie pełnowartościowej dużo trudniej dostarczyć w diecie wegetariańskiej. Z reguły źródłem takiego białka jest mięso. Aby rozwinąć ten problem, konieczne bę­dzie opisanie zależności jakie występują pomiędzy różnymi produk­tami, oraz to czym w tym wypadku skutkuje ich łączenie.

Białka składają się z aminokwasów i dzielą się w zależności od tego czy organizm potrafi je syntezować sam (endogenne) czy musi dostarczać ich z pożywieniem (egzogenne). O tym czy białko jest pełnowartościowe (organizm może wykorzystać je jako materiał bu­dulcowy) decyduje zachowanie odpowiednich proporcji pomiędzy aminokwasami egzogennymi w produkcie. Taką proporcję posia­da np. białko jaja kurzego, którego skład uważany jest za wzorcowy. W przypadku, w którym, któregoś z aminokwasów jest zbyt mało (zaburza on proporcję wagową pomiędzy resztą aminokwasów) ogra­nicza on wchłanianie pozostałych, uniemożliwiając wykorzystanie

APLIKACJA

47

skład aminokwasowy białka wzorcowego (FAO 1991 rok) (w mg/g N)

izoleucyna leucyna lizyna metionina+cysteina fenyloalanina+tyrozyna treonina tryptofan walina

175 412 365 156 393 212 69 218

ich przez organizm. Aminokwas taki nazywany jest aminokwasem ograniczającym.

I tak na przykład obniżając poziom tryptofanu do zera spowoduje­my, że białko zostanie pozbawione swojej wartości odżywczej (budul­cowej). W tym wypadku rola aplikacji polegałaby na proponowaniu produktów, które możnaby ze sobą połączyć tak, aby w czasie jedne­go posiłku otrzymać białko pełnowartościowe. Istnieje tylko kilka ta­kich kluczowych połączeń pomiędzy produktami roślinnymi, które aplikacja na podstawie bazy danych z tabeli wartości wydanej przez IŻŻ (instytut żywności i żywienia) mogłaby konstruować.

Podobnie jak w przypadku żelaza kwestia wchłanialności białka jest uzależniona od tego, z czym je spożyjemy, jednak zasada nieco różni się od zależności wykazanej powyżej. Aby białko z pożywie­nia mogło być wykorzystane przez organizm niezbędny jest odpo­wiedni dowóz energii. Do syntezy 1g białka organizm potrzebuje 24 kcal energii, której źródlem powinny być tłuszcze lub węglowodany, w innym wypadku do celów energetycznych organizm wykorzysta część aminokwasów, zmniejszając pulę przeznaczoną do syntezy no­wego białka ustrojowego.

Podsumowując, funkcjami aplikacji byłyby edukacja (tzn. rozsze­rzanie wiedzy użytkownika, zarówno w zakresie oznaczeń znajdu­jących się na produktach, składników odżywczych, składu żywności ogółem, jak i sposobu w jaki należy prowadzić zdrową dietę,), prze­kazywanie informacji , do których dostępu z różnych przyczyn nie ma na opakowaniu (rozwinięcie informacji z etykiety lub uzupełnie­nie informacji, które na takiej etykiecie nie mogłyby się znaleźć ze względu na wielkość opakowania), prowadzenie diety (czyli wypro­filowanie informacji, która na opakowaniach jest uogólniona, na in­formacje, które skierowane są do konkretnego użytkownika o indy­widualnym zapotrzebowaniu na wartości odżywcze, chorobach oraz ograniczeniach w diecie, wybieranie produktów, które są wskazane dla danego konsumenta, ostrzeganie go przed ewentualnym złym wpływem, niektórych produktów lub tym, że w jego diecie są one

przeciwwskazane lub zabronione). Taka aplikacja byłaby odpowie­dzią na oczekiwania konsumentów co do poszerzania niedostatków w wiedzy na temat odżywiania, specyfikacji produktów oraz przypi­sywania im określonych cech, które ułatwiają wybór np. w choro­bach dietozależnych (przypisywanie każdemu z produktów opisów, które miałyby ustosunkowywać się do każdej choroby jest niemoż­liwe, chociażby z powodu braku miejsca na opakowaniu), informo­wanie i ostrzeganie użytkownika, przy wyborze produktów dla nie­go potencjalnie groźnych, oraz stworzenie systemu, który ułatwiałby prowadzenie diety.

Tworząc system działania aplikacji, która będzie miała wpływ na dietetyczne wybory, nie należy lekceważyć zagrożeń jakie mogą wy­nikać z jej surowej oceny danych. Użytkownik musi sobie zdawać sprawę z tego, że program ma pomagać prowadzić dietę, nie jest na­tomiast wyrocznią i w stosownych przypadkach, wsparcie ze stro­ny dietetyka bądź lekarza jest niezbędne. Z uwagi na to, że aplika­cja w szczególności jest skierowana do osób, które są zmuszone do uważnego podejmowania decyzji komponując swoją dietę (np. z po­wodu choroby), dużym ułatwieniem będzie opcjonalne umożliwie­nie osobie nadzorującej leczenie, czy też dietę, kontroli nad tym co robi użytkownik. Funkcjonowanie aplikacji zakłada możliwość, włą­czenia i aktywnego uczestnictwa w prowadzeniu diety lekarzowi lub dietetykowi. Zakres możliwości ich ingerencji zaznaczę przy opisie każdego z etapów jej działania.

Pierwszym krokiem przy kontakcie z aplikacją jest wprowadzenie danych, przy pomocy, których będzie ona personalizować informa­cje, zarówno te dostępne dla użytkownika, jak również te, które po­służą jej do prowadzenia diety oraz obliczania bilansu. Opcjonalnie dane może wprowadzać lekarz lub sam użytkownik. W pierwszym przypadku ich zakres będzie szerszy i zapotrzebowanie na każdy ze składników odżywczych ustalane indywidualnie na podstawie ba­dań. W drugim to użytkownik wprowadza dane. Są to podstawowe informacje dzięki, którym aplikacja w przybliżeniu będzie mogła obliczyć zapotrzebowanie.

Są to wiek, waga, wzrost, stopień aktywności fizycznej, alergia lub nietolerancja pokarmowa, stan zdrowia (choroby, czy w tym wypad­ku ciąża), oraz specyficzne preferencje dotyczące spożywania lub wyłączania pewnych produktów z diety.

APLIKACJA

49

Jednym z kluczowych elementów w działaniu aplikacji jest moż­liwość sprawdzenia produktu w czasie zakupów. Koniecznością by­łoby stworzenie pełnej bazy danych informacji na temat produktów, która byłaby na bieżąco aktualizowana, a informacje w niej zamiesz­czone, kontrolowane przez dietetyków czy lekarzy. Rolą informatyka / programisty, w tym wypadku byłoby stworzenie możliwości wpro­wadzenia tych danych do aplikacji. Istnieje szereg opcji aby to zro­bić. Wybór technologii determinowałby sposób działania aplikacji na tym etapie. Na dzień dzisiejszy jest to m.in wprowadzenie danych za pomocą kodu QR, co wymagałoby umieszczenia go na opakowa­niach. Przy tej komplikacji, zaletą jest to, że informacje zapisywane są w kodzie, dostęp do internetu nie jest konieczny, a więc odczyta­nie takich informacji byłoby wygodniejsze i nie ograniczone. Drugą możliwością jest wykorzystanie istniejącego i ciągle rozwijającego się systemu rzeczywistości rozszerzonej. Jest to technologia łącząca świat rzeczywisty ze światem generowanym komputerowo. Przy po­mocy kamery dostępnej w smartphonie opakowanie (marker) przy pomocy bibliotek AR dla technologii Flash dostępnych przez przeglą­darkę internetowa rozpoznawało by produkt. Następnie będzie moż­liwa dalsza jego identyfikacja i kontakt z baza danych w celu dostar­czenia dodatkowych informacji. Taka baza musiałaby być na bieżąco aktualizowana. Problemem może być dokładność w rozpoznawa­niu podobnie wyglądających opakowań oraz fakt, ze AR jest mocno wrażliwy na światło, jakość kamery i poruszanie obiektu przed nią. Kod QR w tym porównaniu działa zdecydowanie szybciej i ma też większą niezawodność rozpoznawania. AR jednak daje nam nie tylko możliwość identyfikacji, ale dodanie informacji, w formie animacji lub infografiki bezpośrednio na pudelku. Zakładając, że technologia ciągle się rozwija, przypuszczam, że również utrudnienia, które na chwilę obecną występują zostaną zniwelowane lub wyeliminowane.

Trzecią możliwością jest wykorzystanie samego kodu kreskowe­go. Jest to opcja według mnie najmniej korzystna gdyż, informacje o produkcie musiałyby być pobierane za pomocą internetu, jedno­cześnie nie dając żadnych dodatkowych możliwości jak w przypad­ku AR. Jest to jednak wyjście, w przypadku gdyby system informacji na produktach nie był jednolity dla wszystkich opakowań (zamiesz­czanie kodu QR), lub gdyby posługiwanie się AR okazało się zbyt trudne do realizacji.

Forma podania informacji będzie w dużej mierze zależna od wy­boru technologii. Jej treść pozostanie jednak niezmieniona w obu przypadkach.

Na poziomie podstawowym aplikacja informuje nas czy dany pro­dukt jest wskazany, niewskazany lub zabroniony (np. alkohol w cią­ży, lub mleko przy nietolerancji laktozy). Mamy również wgląd do informacji częściowo spersonalizowanych: możemy sprawdzić jak wykres na opakowaniu oraz jego wartości przekładają się na nasze zapotrzebowanie (zmianie ulega długość przerywanej lini na wykre­sie), oraz informacji ogólnych: dostępne są rozszerzone wiadomości, które nie mogły znaleźć się na opakowaniu. stopień przetworzenia produktu oraz skład. Na tym etapie rozpoczyna się działanie funkcji edukacyjnej. Korzystając z wykresu możemy sprawdzić czym są po­szczególne składniki odżywcze, jaką rolę pełnią oraz to jaki wpływ mają na nasze zdrowie. Istnieje opcja wglądu do wykazu składników, dzięki czemu możemy odkryć czym jest substancja oznaczona jako E i jaki jest jej wpływ na nasze zdrowie. Eksploatowanie tych możli­wości jest nieobligatoryjne, ma natomiast skutkować zwiększeniem świadomości konsumenta przy wyborze produktu. Aby nie przedłu­żać zakupów, produkt od razu po zeskanowaniu pod wpływem ko­munikatu o zgodności lub niezgodności z dietą można dodać do na­szej wirtualnej lodówki lub zrezygnować z niego.

Po zakończeniu zakupów wszystkie produkty, które powędrowa­ły do naszego koszyka znajdują się w bazie danych telefonu nazwa­nej „lodówką”. Teraz użytkownik ma możliwość wglądu do informa­cji, jeżeli nie miał na to czasu podczas zakupów. Decydując się na posiłek dodaje wybrany produkt i w zależności od zawartości bazy aplikacja proponuje mu połączenie go z innym artykułem w jedną potrwę. Celem takiego działania jest zrównoważenie diety i maksy­malne wykorzystanie substancji odżywczych i potencjału tego pro­duktu (przykład ze szpinakiem i pomidorem). Użytkownik na tym etapie również ma możliwość poszerzenia swojej wiedzy. Opcjonal­nie może się dowiedzieć dlaczego te produkty warto połączyć (funk­cja edukacyjna) oraz jaki wpływ na bilans diety będzie miało ich do­danie (rozszerzenie wykresu o dodane produkty). Z lodówki aplikacja przenosi produkt do „Bilansu”.

Jest to kolejna zakładka w aplikacji. Funkcjonuje na dwóch po­ziomach: pierwszy z nich daje wgląd do wykresu, który za każdym

APLIKACJA

51

razem jest uzupełniany o dodane produkty. W razie przekroczenia zapotrzebowania, na któryś ze składników słupek zostaje oznaczo­ny na czerwono. Mamy możliwość poszerzenia swojej wie­dzy i przeczytania informacji, czym skutkuje jego nadmiar w die­cie, oraz, które produkty podwyższyły jego poziom lub zawierały go szczególnie dużo, w konsekwencji czego należałoby ich unikać. Analogicznie sytuacja powtarza się przy niedoborze. Wskazany jest również poziom pokrycia zapotrzebowania na witaminy i minerały.

Druga zakładka daje nam prostą informację (dla użytkownika nie­zaawansowanego lub takiego, który oczekuje szybkiej informacji) ja­kie produkty zjedliśmy, których składników ożywczych nam brakuje lub których mamy nadmiar, oraz co powinniśmy zjeść aby zbilanso­wać dietę. Po wyborze, któregoś z produktów znajdujących się na li­ście „zjedz” działanie aplikacji jest analogiczne do tego, które odby­wa się w bilansie. Mamy możliwość wyboru: albo dodajemy produkty z „lodówki” i sami decydujemy się prowadzić naszą dietę korzysta­jąc z wykresu i wskazówek, które tam się znajdują, lub z zakładki

„Bilans” i podążamy ściśle za wytycznymi aplikacji. Pod koniec dnia następuje zamknięcie bilansu. W przypadku, gdy jesteśmy pod opie­ką lekarza, zostaje on udostępniony do jego wglądu. Gdy lekarz na podstawie stanu zdrowia pacjenta stwierdzi, że któryś z produktów jest dla niego nie wskazany, oznacza go jako taki i przy następnych zakupach, podczas jego skanowania, pojawi się stosowna informa­cja. Możliwość dostępu do tego typu informacji, może pomóc przy diagnostyce problemów zdrowotnych i eliminacji niewłaściwych na­wyków żywieniowych.

Cała zawartość „Bilansu” czyli produkty, przeniesione z “lodówki” pozostają w bazie aplikacji. Możemy z nich skorzystać przechodząc do kolejnej zakładki „Menu”. Umożliwia ona użytkownikowi stwo­rzenie listy, którą będzie się posługiwał na zakupach. Może rów­nież za pomocą maila lub smsa przesłać ją osobie, która te zakupy będzie robić. Z biegiem czasu lista produktów, które będzie zawie­rać „menu” będzie się zwiększać, pozwoli to użytkownikowi na ich selekcję w domu i  uniknięcie skanowania produktów w sklepie. Ko­rzyścią płynącą z takiego wykorzystania aplikacji będzie wyrobie­nie nawyku planowania swojej diety. Drugą opcją jaką oferuje ta zakładka jest skomponowanie przez aplikacje zbilansowanej dzien­nej diety. Opracowanie jej na podstawie produktów, które zostały już kiedyś wybrane, zwiększa prawdopodobieństwo, że będzie ona

53

PROCES PROJEKTOWY

01WARUNKI

TECHNICZNE

55

Projektując system informacji na opakowania, szczególną uwagę na­leży zwrócić na warunki techniczne i możliwości jakimi dysponuje producent. Ważne jest aby system mógł zachować swoją spójność na każdym rodzaju opa kowania. Powinien być uniwersalny.

Na rynku istnieje wieje rodzajów opakowań i w zależności od tego jakimi warunkami dysponuje producent są one drukowane w peł­nym kolorze lub są monochromatyczne. Aby informacje znajdujące się na opakow aniach były zawsze łatwo rozpoznawalne a powiązanie ich nie sprawiało trudności, założyłam, że powinny być zaprojekto­wane w czerni i bieli. Istotnym jest aby projekt nie stosował koloru jako kluczowego elemen tu informacji, gdyż późniejsze przełożenie go na opakowania monochromatyczne nie byłoby możliwe lub wy­magałoby od producenta dodatkowych kosztów, które chciał zapew­ne ograniczyć.

Z pomocą Pana Igora Szczurki z firmy Maspex przeprowadziłam analizę możliwości jakie stwarzają stand ardowe i najbardziej po­wszechne techniki druku:1. Offset•realny zakres druku przejść tonalnych 5­100%,. Przy druku długich jednorodnych gradientów wskazany raster hybrydowy •minimalne wielkości liter ­ 4 pkt. przy kroju jednoelementowym i 5 pkt. w negatywie. (jeden kolor) •minimalne bezpieczne wielkości linii i drobnych elementów: 0,2 mm w pozytywie i 0,4 mm w negatywie. •na materiałach giętkich maksymalne krycie farby ~300%: Wskaza­ne użycie w jednym punkcie maksimum 3 kolorów. •wskazany traping (zalewki) ­ 0,2 mm

2. Rotograwiura Maszyny roto zazwyczaj dysponują 9­10 modułów kolorystycznych (licząc z uszlachetnieniem lub/i pod drukiem).

Ograniczenia technologiczne: •realny zakres druku przejść tonalnych 5­100%,. Przy druku długich jednorodnych gradientów wskazany raster hybrydowy •minimalne wielkości liter ­ 4 pkt. przy kroju jednoelementowym i 5 pkt. w negatywie. (jeden kolor) •minimalne bezpieczne wielkości linii i drobnych elementów: 0,2 mm w pozytywie i 0,4 mm w negatywie. •na materiałach giętkich maksymalne krycie farby ~300%: Wskazane użycie w jednym punkcie maksimum 3 kolorów. •wskazany traping (zalewki) ­ 0,2 mm

3. Flekso•realny zakres druku przejść tonalnych 10­95%, jednak przy założeniu pojedynczego płynnego przejścia powinno to być max 75%. Przy dłu­gich gradientach konieczny jest raster hybrydowy. •minimalne wielkości liter ­ 5 pkt. przy kroju jednoelementowym i 6 pkt. w negatywie. (jeden kolor) •minimalne bezpieczne wielkości linii i drobnych elementów: 0,2 mm w pozytywie i 0,4 mm w negatywie. •maksymalne krycie farby ~280% Wskazane użycie w jednym punk­cie maksimum 3 kolorów. •wskazany traping (zalewki) ­ 0,3 mm •rozdzielenie ­o ile to możliwe­ dużych apli oraz rastrów jednego kolo­ru na osobne matryce, o różnych właściwościach (i aniloxach).

Wspólne ograniczenia, oraz uśrednione wartości (oczywiście niektó­re techniki i materiały wymuszają znac znie bardziej rygorystyczne warunki): •bezpieczny zakres druku gradientów 10­95% przy założeniu jednora­zowego płynnego przejścia o max 80%. Przy długich gradientach wska­zane stosowanie rastrów hybrydowych (ew. stochastycznych) •bezpieczne wielkości fontów jednoelementowych­ jeden kolor: 5 pkt., w pozytywie i 6 w negatywie •minimalne bezpieczne wielkości linii i drobnych elementów: 0,2 mm w pozytywie i 0,4 mm w negatywie. •maksymalne bezpieczne krycie farby: 300%. wskazane (o ile to moż­liwe) użycie w jednym miejscu maksi mum trzech kolorów (matryc)

WARUNKI TECHNICZNE

57

02KRÓJ

PISMA

59

Krój zastosowany do takiego typu informacji powinien być funkcjo­nalny, prosty i posiadać kilka odmian. Takim krojem pisma jest DIN. O jego wysokiej czytelności świadczą m.in. duża wysokość x, prosty geom etryczny kształt, a także to, że jest krojem dosyć rozpowszechnionym co również jest kryterium jego czytelności.

„Dla blisko 90% badanych informacja żywieniowa powinna być szczególnie wyeksponowana, przy pomocy różnych technik, np. koloru czy rodzaju, a przede wszystkim wielkości czcionki. Więk­szość zarzuca, iż ważne informacje, z punktu widzenia przydatno­ści dla konsumenta są pisane zbyt małą czcionką, nierzadko w nie­czytelnym doborze kolorów.” 21

„Kilkanaście procent ogółu badanych uważa, że czcionki stosowane na opakowaniach są zbyt małe, co utrudnia odczytywanie informacji, zwłaszcza ludziom o słabszym wzroku. Ponadto około 30 % badanych twierdzi, że sposób prezentacji informacji jest mało przejrzysty.” 22Unia Europejska szczegółowo określa jaka powinna być wysokość x kroju. Dla opakowań o największej powierzchni powyżej 80 cm2 powinna ona wynosić 1,2 mm, natomiast poniżej 80 cm2: 0,9 mm.

22 Grażyna Krasnowska, Anna M. Salejda “Ocena wiedzy konsumentów na temat znakowania żywności” Żywność. Nauka. Technologia. Jakość, 2011, 1 (74), 173 – 189

21„Oczekiwania konsumentów wobec informacji żywieniowej umieszczanej na opakowaniach produktów spożywczych” Agnieszka Jarosz, Małgorzata Kozłowska- -Wojciechowska, Barbara Uramowska-Żyto Roczniki Państwowego Zakładu Higieny 2003

03ELEMENTY

ETYKIETY

61

wartość odżywcza

Ponieważ za kluczowe w projekcie, uznałam odpowiednie zapre­zentowanie wartości odżywczej ze względów, które przedstawiłam w pierwszej części pracy, od niej rozpoczęłam proces projektowy. Z uwagi na to, że moje decyzje na gruncie teoretycznym uzasadni­łam już wcześniej, ograniczę się do przedstawienia w jaki sposób do­chodziłam do wizualnej formy i postaram się nakreślić problemy, na które napotkałam na tym polu.

Składniki odżywczeJako, że informacja o nich jest najistotniejsza, przesądziło to o roz­poczęciu pracy od nich, ponieważ sposób w jaki je przedstawię zde­terminuje wygląd pozostałych elementów systemu. Decyzja o poka­zaniu zakresu zapotrzebowania dziennego na każdy ze składników odżywczych, oraz to, że postanowiłam przedstawić ją w gramach, za­wężyła obszar poszukiwań właściwego rozwiązania.

Dane podane w formie wizualnej, są bardziej utylitarne niż licz­bowe, dlatego w pierwszej kolejności prześledziłam dostępną w tej materii literaturę, w szczególności skupiając się na opracowaniu Ro­berta L. Harrisa: „Information Graphics: A Comprehensive Illustra­ted Reference”.

Istotnym było dla mnie znalezienie rozwiązania, które pozwoliło­by mi w sposób zaplanowany, rozmieścić dane, biorąc pod wzgląd różniący się między sobą zakres zapotrzebowania na substancje od­żywcze. Drugim kryterium było to aby każdy z parametrów, mógł pojawiać się zawsze w tym samym miejscu, co miałoby umożliwić użytkownikowi po zapoznaniu się i wdrożeniu w wizualizację, in­stynktowne poruszanie się i wykorzystywanie jej.

Zakresy i dzienne zapotrzebowanie na poszczególne składniki:białko: 50gwęglowodany po odjęciu cukrów: 170 gcukry: 90gkwasy tłuszczowe nasycone: 20 gkwasy tłuszczowe jednonienasycone: 40gkwasy tłuszczowe wielonienasycone: 20gizomery trans kwasów tłuszczowych (tłuszcze trans): 10gbłonnik: 20 g

Poniżej prezentuję niektóre z form przedstawiania danych, które rozważałam, oraz uzasadnię, dlaczego ostatecznie z nich zrezygno­wałam w celu umotywowania swojego wybóru.

Bar and symbol graph.Wykres słupkowy z symbolami oznaczającymi zakres referencyjny.Taka wizualizacja danych wydała mi się najbardziej logicznym roz­wiązaniem. Możliwość pokazania zakresu referencyjnego dla danego składnika za pomocą symbolu oraz jednoczesnie zawartości skład­nika na 100 gram, spełniało wszystkie moje wymagania. W prakty­ce okazało się, że umieszając pokolei na wykresie wszystkie skład­niki odżywcze grupami (białko, tłuszcze, węglowodany), marnowała się duża ilość miejsca, ze względu na zróżnicowane zapotrzebowa­nie na poszczególne substancje. Jednocześnie umieszczanie danych w pewnej hierarchii mogłoby sugerować to, że którąś wartość jest bardziej istotna.

Circular bar graphDo podjęcia prób zachęciło mnie to, że oparty o koło wykres w przy­padku tak zróżnicowanych wartości dałby możliwość maksymalne­go wykorzystania dostępnego miejsca. W praktyce okazało się, że wadami takiej prezentacji, jest to, że proporcja długości poszczegól­nych słupków nie jest nośnikiem żadnego znaczenia i mogłaby wpro­wadzać w błąd. Również próbując dodać informacje o skali dzienne­go zapotrzebowania, kończyłaby się ona za każdym razem w innym miejscu wykresu, co za tym idzie, istnieje możliwość, że jego część nigdy nie zostałaby wykorzystana. Przyjmując że słupek mógłby się kończyć maksymalnie na proporcji wielkości 100g, natomiast naj­większe zapotrzebowanie wynosi 170, widać jak duża część wykre­su byłaby bezużyteczna (pozostałe składniki). Dodatkowo wykres ma formę zamkniętą, przekroczenie konkretnej wartości przyjętej jako maksymalna, jest niemożliwe, co za tym idzie nie miałby prze­łożenia na aplikację. Trudność sprawiłoby również dodanie opisu.

Sector graphPodejmując kolejne próby pozostałam przy wykresie opartym na kole, które daje większą możliwość, komponowania danych w taki

ELEMENTY ETYKIETY

63

sposób, aby maksymalnie wykorzystać miejsce. Atutem tego, jest od­centryczne rozchodzenie się słupków, dające sposobność wymier­nego porównania ich pomiędzy sobą. Otwarta forma pozwala na umieszczenie dowolnej długości słupków. Niestety, w błąd mogły­by wprowadzać różnice w ich szerokości, sugerując wzrost wartości wraz z długością słupka.

Circular column graphRozwiązaniem powyższego problemu okazał się ten rodzaj wykresu, ze słupkami równej grubości. Jak wspomniałam wcześniej pozwoli ona na maksymalne wykorzystanie miejsca, nie wartościując przed­stawionych na nim danych oraz możliwość porównania ich zakresu. Ułatwione jest też umieszczenie podpisów. Można zastosować w nim metodę oznaczania zakresu z pierwszego przykładu. Dodatkowym argumentem takiej wizualizacji jest to, że koło jednoznacznie sugeruje, że dane na nim umieszczone przyna­leżą do jednego podmiotu, w tym wypadku produktu.

W następnym etapie decydowałam o tym, w jakiej konfiguracji in­formacje powinny być umieszczone.

Podejmowałam próby połączenia wszystkich tłuszczy (lub węglo­wodanów) w jednym słupku, jednak znacznie utrudniało to odczyta­nie informacji o zakresie zapotrzebowania dla poszczególnego z nich. Stąd decyzja o umieszczeniu ich osobno, jednak aby zachować spój­ność informacji, znajdują się one obok siebie.

W pierwszej kolejności ustaliłam długość odpowiednią dla 100 gram / mililitrów, czyli zakresu wagowego / objętościowego w jakim obowiązkowo mają być prezentowane dane.

Przy ustalaniu tej wielkości istotnym było zapewnienie maksymal­nej czytelności szczególnie dla tych składników, których referencyjna wartość spożycia jest niewielka, przy równoczesnym zadbaniu o to aby skala wykresu nie była zbyt duża.

Na podstawie tego przelicznka ustaliłam długość kreski oznaczają­cej referencyjne spożycia dla poszczególnych składników:

Szczgólnie ważnym było dla mnie uświadomienie konsumentowi różnic w zalecanym spożyciu pomiędzy składnikami odżywczymi oraz umieszczenie w tym kontekście proporcji ich zawartości w pro­dukcie. W zestawieniu z wartością netto żywności, pozwoli to ocenić w jakim stopniu dany produkt je zaspokaja. Zastosowaniem takiej formy wizualizacji jest np. porównanie dwóch podobnych produk­tów bez konieczności wnikania w wartości liczbowe i procentowe, które wypisane „ciągiem” wydłużają ten proces, zarówno ze wzglę­du na ich ilość jak i możliwość różnych konfiguracji. Niekorzystnym jest też umieszczanie obok siebie komunikatu o pokryciu dziennego zapotrzebowania w procentach i zawartości w przeliczeniu na gra­my powodującego powstanie szumu informacyjnego. Dla osób, któ­re zmuszone są do kontroli swojej diety i koniecznością jest dla nich analizowanie zawartości produktów, posługiwanie się nim pozwoli

cukry 90 g

2 cm = 100 gram

1,8 cm

1 cm

0,8 cm

0,4 cm

0,4 cm

0,2 cm

0,4 cm3,4 cm

ELEMENTY ETYKIETY

65

ocenić za pomocą odniesienia do zalecanego spożycia jaka ilość pro­duktu im nie zaszkodzi, lub czy w ogóle chcą zdecydować się na jego zjedzenie. Daje on również możliwość porównanie zawartości jedne­go składnika w kontekście pozostałych. Dla użytkownika, który na co dzień nie dba o zdrowy tryb życia lub nie orientuje się jaką ilość konkretnego składnika powinien spożyć, podanie jego liczby tylko w gramach trudno jest nazwać informacją, a prawo i dostępność do niej powinny być powszechne niezależnie od poziomu wykształcenia czy posiadanej wiedzy. Ten sposób przedstawienia wartości odżyw­czej jest skierowany do przeciętnego człowieka bez specjalistycznej wiedzy. Słupki nie mają służyć do dokładnego rozróżniania na po­ziomie ilości gramów, mają dawać łatwy w interpretacji, ogólny po­gląd o wartości odżywczej produktu. Nieistotnym może nawet okazać się do którego ze składników odżywczych są one przypisane, w przy­padku, w którym ktoś nie rozumie specjalistycznej terminologii, wy­kroczenie którejś z wartości poza zakres wyznaczony przerywaną kreską przekazuje komunikat, który jest prosty w interpretacji. Po­dejmując taką decyzję projektową ważne jest aby nie zapomnieć, że istnieją również osoby, które będą chciały mieć możliwość zaznajo­mienia się z ilością podaną w gramach, a sam graficzny opis produk­tu będzie nie wystarczający, stąd przy nazwie składnika zawsze bę­dzie się pojawiać informacja liczbowa.

Dane na wykresie rozmieściłam w taki sposób aby wykorzystać jak najlepiej dostępne miejsce. Ich położenie określiłam jako stałe i niezmienne. Początkowo znajdowały się na nim sód oraz osobno skrobia, które następnie usunęłam, zapoznając się z ich specyfiką. Do określenia dziennego zapotrzebowania użyłam linii przerywanej.

Środek wykresu wyznacza koło ( 0,5 cm ) pozwalające oddzielić od siebie słupki i zachować ich czytelność. Istotnym było aby jego wielkość była jak najmniejsza, gdyż nie pełni ono żadnej dodatko­wej funkcji. Od obwodu koła uzależniona jest grubość słupka, dlate­go ważnym było ustalenie pomiędzy nimi jak najlepszej proporcji. Jego grubość oznaczyłam jako 1,89 mm.

Aby uniknąć zapisywania wartości liczbowych starałam się wyko­rzystać przestrzeń wokół wykresu. W wyniku podjętych prób stwier­dziłam, że zachodzi pewien poziom dezinformacji pomiędzy ujmo­waniem w ten sposób wartości liczbowych a zalecanym dziennym spożyciem. Trudność sprawiało również odniesienie ich do składni­ka. Z uwagi na to porzuciłam dalsze poszukiwania w tym zakresie i zdecydowałam przedstawiać je obok słupka, przypisanego skład­nikowi odżywczemu wraz z liczbą gram.

Za najbardziej odpowiednią grubość dla lini przerywanej uzna­łam 0,5 pt. Wielkość ta znajduje się ponad minimum niezbędnym do druku.

Układ tekstu przynależącego do wykresu był kluczowy dla łatwo­ści odczytania danych i powiązania ich ze sobą. Umieściłam tekst w orientacji poziomej, w przeciwieństwie do prób przedstawionych wcześniej z czysto użytkowych względów tzn. aby uniknąć koniecz­ności obracania opakowania. Dobierając odpowiednią odmianę kro­ju DIN NEXT Pro, testowałam wiele rozwiązań. przyjęłam kilka kryte­riów: powinien zajmować jak najmniej miejsca, czytelność powinna

skrobi a

cukry

sód

46,5g 1g

3,6g

5,9g

0,6g

12g0g0,2g

6g22g

cukry

sód

skrobi a

ELEMENTY ETYKIETY

67

być możliwie jak najwyższa, a miejsce zamieszczenie opisu nie może dawać wątpliwości do którego elementu jest przypisany.

Aby zachować „pokrewieństwo” pomiędzy ciemną aplą słupków i wagą substancji w gramach do której przynależy zastosowałam Din w odmianie bold. Użycie grubszej odmiany, wprowadzałoby ryzyko, że w druku gorszej jakości, światła wewnętrzne staną się nieczytel­ne. Użycie go w odmianie bold condensed dawało podobny efekt.

Wynikiem była konieczność użycia do zapisu nazw składników od­żywczych lżejszej odmiany kroju. Din w odmianie regular okazał się być zbyt szeroki i zajmował zbyt wiele miejsca. Utrudnione było rów­nież ustalenie świateł w taki sposób aby nazwy składników odżyw­czych się nie zlewały, zatracała się także hierarchia pomiędzy nim a boldem, zastosowanym do ilości gramów. Sytuacja niewiele polep­szała się po zamianie regulara na light.

Różnica nie była znacząca dla wykresu, który przeznaczony był do dużego opakowania, natomiast (oszczędność 0,7cm ). Niestety, w przypadku opakowania mniejszego, różnica w jakości przekaza­nych informacji diametralnie się zwiększała na niekorzyść odmia­ny regular. W związku z tym, za najodpowiedniejsze uznałam uży­cie odmiany light conedesed.

(13 g)

49,6 gcukry

(17,9 g)(1,3 g)(1,4 g)

(8,4 g)

(1,2 g)

Odległości

Sytuacje skrajne

(13 g)

(49,6 g)cukry

(5,3 g)

(17,9 g)(1,3 g)(1,4 g)

(8,4 g)

(1,2 g)

(0 g)

(0 g)cukry

(0 g)

(100 g)

(0 g)(0 g)(0g)

(0 g)

(0 g)

(0 g)cukry(0 g)

(0 g)

(0 g)(0 g)(0g)

(0 g)

ELEMENTY ETYKIETY

69

alergie Aby piktogramy przedstawiające produkty wywołujące alergię były czytelne, łatwe do identyfikacji również w małym rozmiarze, należa­ło pozbawić je wszelkich cech stylizacji, oraz zbudować w taki spo­sób aby zniwelować ewentualne podobieństwa między nimi.

Przykłady:

Charakterystyczne dla większości piktogramów zaokrąglone ele­menty, trzeba było usunąć z uwagi na zbyt duże podobieństwo po­między piktogramem glutenu i łubinu. Dla rozróżnienia zastosowa­łam: zaostrzenie krawędzi, dodanie elementu lini, oraz rozdzielenie piktogramu przez środek białym outlinem.

Innym przykładem może być trudność w znalezieniu odpowiedniej reprezentacji dla alergenu. Podjęcie decyzji o tym co będzie najbar­dziej adekwatnym piktogramem dla mleka: czy charakterystyczny karton, butelka, krowa – było bardzo trudne. Tym bardziej, że uczu­lenie może obejmować również mleko pochodzące od innych zwie­rząt. Ostatecznie decyzja padła na wymiona, jako, że są elementem wspólnym łączącym różne zwierzęta, a także wywołują bezpośred­nie skojarzenie z mlekiem. Pokazywanie kartonu, butelki nie jest jed­noznaczne, natomiast posługiwanie się elementem głowy zwierzęcia, powoduje, że może mylnie być kojarzone z wołowiną.

Inne przykłady:

ELEMENTY ETYKIETY

71

150 kcalporcja (150g)

100 kcal(3000 kJ)100g

100 kcal(3000 kJ)100g =

waga netto: 600g opakowani e zawiera 4 porcje

waga netto: 600g opakowani e zawiera 4 porcje

100 kcal(3000 kJ)100g =

waga netto: 600g

150g

porcje Różne próby rozwiązania kwestii porcji:

skład Przykłady podejmowanych prób rozwiązania kwestii składu:

ELEMENTY ETYKIETY

73