SADRAJ

1. Osnovna struktura i stanja sistema ............................................................. 41.1. Uvod ............................................................................................................. 41.2. Osnovna struktura sistema ........................................................................... 51.3. Osnovna stanja sistema ................................................................................ 52.Izbor mera, oblika i materijala delova maina i iskorienost njihove mase............................................................................................................................. 73 Veliine i raspodele napona u osnovnim delovima ........................................................................................................................................... 124. Odreivanje sigurnosti na osnovu kritinih i prosenih najveih radnih napona ........................................................................................................................................... 155. Granini i kritini naponi statiki napregnutih delova ............................................................................................................................................ 176.. Provera pouzdanosti elemenata sistema................................................................... 197. Literatura ............................................................................................................. 201.OSNOVNA STRUKTURA I OSNOVNA STANJA SISTEMAUVOD

Informacijski sistem u definiciji je sistem koji prikuplja, pohranjuje, uva, obrauje i isporuuje potrebne informacije na nain da su dostupne svim lanovima neke organizacije, koji se tim sistemom ele okoristiti a imaju odgovarajuu autorizaciju.

Moe se rei da je informacijski sistem dio poslovnog sistema koji daje jasnu sliku procesa iz realnog sistema. Taj proces se vri modelom podataka, modelom procesa i modelom izvritelja.

Model podataka definira podatke koji se koriste u poslovnom sistemu.Model procesa definira procese iz poslovnog sistema i opisuje funkcije po kojima se ti procesi mjenjaju.

Model izvritelja definira sve koji su ukljueni u izvravanje procesa poslovnog sistema.

Slika br.1. Proces rada sistema

1.1. Osnovna struktura sistema

Osnovna struktura sistema je uslovljena odnosima sistem-okolina.

Imajui u vidu da:

- funkciju cilja odreuju zahtjevi donosioca odluka,- sistem pretvara ulazne u izlazne veliine na bazi date funkcije kriterijuma i projektovanih postupaka rada,- sistem funkcionie u okolini ije je dejstvo promjenljjivog karaktera, to izaziva poremeaje u procesima rada sistema,

- imajui u vidu da se u rezultatu poremeaja javljaju gubici koji umanjuju efekte i izvode sistem izvan granica dozvoljenih odstupanja

- rad sistema izvan dozvoljenih granica odstupanja dovodi do potrebe podeavanja postupak koji trai obraene informacije o ponaanju sistema

- mogue je sistem predstaviti na nain prikazan na sl.1. i odrediti kao skup elemenata i relacija izmeu njih i njihovih karakteristikaElemenat sistema je osnovni sastavni dio sistema.Karakteristika elementa sistema predstavlja osobinu koja odreuje svojstva elemenata.

Relacija je veza koja spaja elemente i njihove karakteristike u cjelinu i koja moe biti razliite vrste i jaine, a sve zavisi od onoga tko uspostavlja vezu.

Stanje sistema predstavlja skup podataka koji daju potpunu informaciju o ponaanju sistema u datom trenutku vremena i datim uslovima okoline, potrebnu za podeavanje rada sistema. Odnosno projektovanje njegovog ponaanja u periodu zapoetom u tom trenutku. Stanje sistema je prema tome funkcija vremena.Neodreenost stanja podrazumijeva stepen ostvarenja zadatih uslova i postupaka karakteristinih za odreena stanja. Neodreenost je objektivno svojstvo veliina koje karakteriu stanje sistema u datom trenutku vremena i datim uslovima okoline. Ako se za veliinu neodreenosti, na osnovu analogije sa termodinamikim pojavama, uvede pojam entropija sistema, moe se zakljuiti da zbog dejstva uslova okoline, poremeaja raznih vrsta unutar i izvan procesa, kao i prirodne tenje za mirovanjem, entropija sistema stalno raste.Entropija sistema je veliina koja odreuje mjeru neodreenosti sistema, a zasniva se na stohastikom ponaanju sistema.1.2. Osnovna stanja sistema Odreena su promjenom parametara funkcije cilja u vremenu, a pod dejstvom uticaja razliitih po veliini, pravcu i smjeru, pri emu :- promjena parametara funkcije cilja u okviru dozvoljenih granica odreuje stanje sistema zadovoljava, to znai da sistem uspjeno vri funkciju kriterijuma. Stanje zadovoljava oznaava stanje u radu. Sve dok se sistem nalazi u stanju u radu, obezbjeeno je dobijanje projektovanih, potrebnih i dovoljno izlaznih veliina, odnosno zadovoljenje funkcije kriterijuma;

- promjena parametara postavljene funkcije kriterijuma izvan granica dozvoljenih odstupanja odreuje stanje sistema ne zadovoljava, to znai da sistem ne vri uspjeno postavljenu funkciju kriterijuma. Stanje ne zadovoljava oznaava stanje u otkazu. Stanje sistema u otkazu znai da je u sistemu naruena utvrena meuzavisnost elemenata i relacija izmeu njih i njihovih karakteristika, da sistem ne vri postavljenu funkciju kriterijuma i da je potrebno preduzeti mjere za vraanje sistema u stanje u radu. Ove mjere se sastoje u razliitim postupcima odravanja.

Osnovna stanja sistema prikazana su na slici br.2. gdje se vidi da je radna sposobnost sistema promjenljiva veliina i da u podrujima (0-4), (5-7) i (8-10) obezbjeuje postavljenu funkciju kriterijuma, dok je u vremenskim intervalima (4-5) i (7-8) nia od zahtjeva postavljene funkcije kriterijuma, odnosno da se ovim intervalima sistem nalazi u otkazu.

Slika br.2. Stanje sistema ( u otkazu i radu )Stanje sistema u otkazu je uvijek uslovljeno otkazom dijela sistema ( vora, elementa ili modula ). Za sisteme u mainstvu stanje u otkazu moe biti uzrokovano:-potpunim otkazom dijelova sistema, pri emu radna sposobnost sistema pada na nulu, odnosno onemogueno je obavljanje funkcije cilja sistema u cjelini i- djeliminim otkazom dijelova sistema, pri emu sistem vri rad, ali ispod donje granice postavljene funkcije cilja.Radna sposobnost sistema je odreena parametrima funkcije cilja i procesa promjene stanja u datom vremenu i datim uslovima rada. Funkciju radne sposobnosti je mogue izraziti kao:

Frs= f ( Fk, xi(p), yj(q) ),

Pri emu su:

Fk= uslovi odreeni zahtjevima donosioca odluka, okolinom i parametrima procesa rada,

xi(p)= ulazne veliine uslovljene kvalitetom okoline i pripreme procesa rada sistema i

yj(q)= ostvarene izlazne veliine sistema.

Ostvarena izlazna veliina se moe uvijek izraziti u vidu:

Yj(q) = xi(p) [ Ti, i +1 I t , p ], gdje su:

Ti, i +1 = transformaciona matrica izmeu svih ulaza i izlaza,

t = vremenski parametri,

p = prostorni parametri,

iz ega slijedi da se radna sposobnost sistema sa n elemenata moe izraziti kao n-dimenzionalna povrina koja je sistematski i sluajno promjenljiva u vremenu. Poto je radna sposobnost sistema viedimenzionalno promjenljiva, ona se moe odrediti u okviru odgovarajuih uslova, kakvi su , npr. uslovi dati zahtjevima donosioca odluka. Na osnovu uporeenja postavljene funkcije kriterijuma i analize radne sposobnosti sistema, mogue je postaviti dva znaajna zadatka za projektante sistema, i to u smislu:

obezbjeenja potrebnog nivoa radne sposobnosti sistema i odravanja sistema u stanju u radu u odreenom vremenu trajanja.

2. IZBOR MERA, OBLIKA I MATERIJALA DELOVA MAINA I ISKORIENOST NJIHOVE MASE

Mjere djelova masina odreene su prvenstveno potrebnom nosivosti,krutosti ili radnom sposobnosti djelova,a zatim oblikom i mejrama drugih djelova u dodiru .Mjere koje funkcijom sistema i oblikom i mjerama drugih djelova nisu odreene najee se izraavaju na osnovu potrebene sigurnosti ili pouzdanosti djela u radu.Sigurnost je zadovoljna ako su naponi u delu manji od dozvoljenih

, kritini napon ,S izabrani stepen sigurnosti .Ako je ispravan rad djelova obezbjeen samo pri ogranienim deformacijama (na primejr vratila u zupanim prenosnicima)ili ako je potrebna odreena veza izmeu optereenja i deformacija (na primjer kod kruga), za izbor mera je merodovna potrebna krutost odnosno granina deformacija.Izbor mjera na osnovu potrebne veliine deformacije i nosivosti istovremeno tj.na osnovu potrebne radne sposobnosti vri se za djelove pomou kojih se ostvaruju oba napred navedena uslova .Masa dela srazmerna je zapremini i gustni materijala m=Lap.

Ovaj izraz moe proiriti uvoenjem uticajnih inilaca na mjere djelova zavisno od uslova dimenzionisanja kako je dato na tablici .Za savijanje ,na primjer izraz za masu pomnoen je i podjeljen otponim momentom W2/3 koji sa povrsinom poprenog presjeka ini bezdimenzijski lan A/W2/3.Mnoitelj W2/3 zamjenjen je sa W=M/doz.Za djelove ije su mjere odreene na osnovu granine deformacije izraz za masu je proiren mnoenjem i djeljenjem momentom inercije poprenog presjeka I1/2 koji se moe izraziti I=kFL3/Ef.Ovim transformacijama masa je izra3na iniocima koji zavise od uslova ostvarivanja funkcija dela ,bezdimenzijskog odnosna povrine poprenog presjeka A i karakteristie otpornosti profila:momenta inercije I,polarnog momenta inercije Ip ,otpornog momenta W ili polarnog otpornog monemta Wp,Izborom pogodnog naina oslanjanja analiziranog djela,stepena sigurnosti ,oblika poprenog presjeka ,odgovarajueg materijala i sl.moe se uticati na smanjenje mase konstrukcije .Ove jednaine omoguuju optimiranje oblika poprenog presjeka ,naina oslanjanja (ugradnje )vrste materijala ,sigurnosti u radu ili veliine deformacije ,a takoer i mase koja moe biti znaajna za rad mainskog sitema ,potronju materijala ,energine u toku eksplatacije i dr.

Izbor oblika djelova sa gledita iskoritenosti njihovih masa

Masa osnovnog djela mainskog sistema dobro je iskoritena ako su naponi u svim takama zapremine priblino ujednaeni.T se u potrebnoj mjeri moe postii ako se du nosaa veliina poprenog presjeka manja srazmjerno pormjeni veliine napadnih optereenja a oblik presjeka prilagodi raspodjeli napona .Karakteristin promjer u kojem je veliina poprenog presjeka prilagoena veliini momenta savijanja je gibanj.Vratila mehanikih prenosnika snage su jo jedan est primjer gdje su momenti savijanja trokova izrade veliina i oblik presjeka se ne prilagoavaju ovoj raspodjeli ,meutim ako je masa prenosnika od velikog znaaja ovi oblici mogu biti sloeniji .

Savijanje i uvijanje su naprezanja sa neravnomjernom raspodjelom napona po poprenom presjeku .Iskoritenost mase je potpunije ako je ona rasporeena u zoni oekivanih veih napona .Na slici su date grafike zavisnosti koje pokazuju poveanje otpornih momenata i momenata pri udovoljavanju mase presjeka od neutralne ose .Pri tome se smanjuje uticaj poprenog presjeka na masu (A/W2/3 i A/I1/2) do granica koje odgovoraju standarnim oblicima profila datih u tablici .Pogodnim rasporeivanjem ovih profila u kombinaciji sa limovima i primjenu odgovorajuih spojeva (npr .zavarenih),dobijaju se konstrukcije relativno male mase i visoke vrstoe.Zbog primjena standardnih prifila i limova ,ove konstrukcije su pod odreenim uslovima znatno jeftinije u odnosu na druge na primejr livene.

Pri oblikovanju livenih djelova takoer se tei racionalnom rasporedu mase ,meutim masa se znaajnije ne moe smanjiti s obzirom na ogranienja minimalnih debljina zidova livenih djelova i djelova od lima javlja se problem male krutosti zidova koja se moe poveati pomou rebara .Lake konstrukcije kod kojih je mala masa od prvorazrednog znaaja ,na primjer letjelica ,nosai,ploe, i drugi djelovi izrauju se od tankih limova.To mogu biti otvoreni profili dobijeni oblikovanjem lima ,zatim nosai i ploe od lima ili od kompozitnih materijala ukruene limom u obliku rebara ili u obliku saa koje moe biti od veoma tankog lima.Spajanje se ostvaruje elektrootpornim zavarivanjem a najee lepljenjem naroito ako su djelovi od lakih matala ili od kompozitnih materijala .

Osnovni materijal za izradu djelova mainskih sistema je elik.Odnosno gustine i ktitinog napona elika visoke vrstoe je relativano mali .Jo manja masa u odnosu na vrstou ostvaruje se primjenom aluminijevih legura ,legura titana legura magnezijuma i dr, a posebno kompozitnih vetakih materijala .Kritini napon djelova moe se poveati primjenom termohemiskim ili mehanikih postupaka obrade.Za veinu materijala odnos gustine i kritinog napona je jednak pri zatezanju i pritisku.Izuzetak je liveno gvoe za koje je vrstoa oko etri puta vea pri pritisku nego pri zatezanju te treba izbjegavati zatezanje i savijanje djelova sivog liva .Modul elastinosti svih elika je priblino jednak.Ako je mjerodovna krutost djelova ekonominija je primjena elika nieg stepena kvaliteta koji se stoga izmeu ostalog oblikuje u standardne profile.3. VELIINE I RASPODELE NAPONA U OSNOVNIM DELOVIMA

Za racionalno konstruisanje i za cojenu pouzdanosti i sigurnosti osnovnih djelova ,elemenata i mainskih sistema protiv pojave kritinih napona neophodno je poznavanje svih parametara radnih napona ,u osnovnim djelovima ,koji utiu na kritine napone :veliinu i raspodjelu napona na opasnim mjestima djelova ,nain promjene napona u toku rada i vjek,odnosno broj oekivanih ciklusa promjene napona u predvienom radnom vijeku.

Nominalni naponi

Veliine i raspodjela napona u osnovnim djelovima zavise od vrste optereenja i naprezanja i od oblika osnovnog djela .Za djelove bez promjene presjeka veliine i raspodjele napona se odreuju na nain koji dat u otpornosti materijala .Obrasci za dobijanje najveih napona u djelovima izloenosti istezanju ,savijanju,i uvijanju.Naponi pr istom smicanju su relativno retko merodavni za odreivanje mjera ,sigurnosti i pouzdanosti ,s obzirom da se tako optereeni djelovi nalaze u sklopu sa drugim djelovima i da su naponi na mjestima dodira sa ovim djelovima znatno vei od napona u presjeku izloenom smicanju.Stoga se smicajni naponi raunaju po pojednostavljenom priblinom obrascu,kao odnos smicajne sile F i povrine smicanja A.

=F/A .

Detaljnije o ovim naponima u otpornosti materijala .

Koncentracija napona

Naponi pri istezanju ,savijanju i uvijanju ,odreeni na osnovu navedenih jednaina ,potpuno odgovaraju stvarnim na mjestima bez promjene poprenih presjeka .Meutim u osnovnim djelovima sloenog oblika sa promjenljivim presjecima ovako izraunati naponi ne odgovaraju stvarnim i predstavljaju samo nominalne napone.

Naponi su neravnomjerno rasporeeni i najvei naponi su znatno vei od nominalnih .Odnos najveih napona u nekom presjeku max ili max. Prema nominalnom i predstavljaju geometrijski faktor koncetracije napona.

Brojnost oblika i naina promjene presjeka ini racionalnim odreivanjem faktora i koncetracija napona samo za oblike koji se neposredno primenjuju u elementima mainskih sistema .Mogu se odrediti teorijski koritenjem metoda konanih elemenata ili slinih,ili ekosperimentalnim ispitivanjem polarizacionom optikom metodom ili pomou mjernih traka .

Veliine faktora koncetracije za osnovne djelove optih mainskih elemenata date su u djelovima ovog poglavlja u kojima se oni obrauju ali prvenstveno u njihovom efektivnom obliku.

Efektivni faktor koncetracije napona

Raspodjela napona u procesu razaranja je drugaija nego u toku rada elemenata,prvenstveno zato to proces razaranja sadri i fazu plastinosti ,u kojoj se naponi u osnovnim djelovima ravnomjernije raspodjeljuju.Stoga je krajnji efekat promene presjeka djelova manje nepovoljan u oblasti elastinosti .Pokazatelj ovog uticaja je efketivni faktor koncetracije napona koji se utvruje samo ekspertimentalnim ispitivanjima.Uporoenjem napadnih optereenja pri kojima nastaju razaranja epruveta bez koncetracije napona (F),(M) ,(T).sa napadnim optereenjima epruveta sa koncetracijom napona (F)k,(M)k,(T)k,istih najmanjih presjeka dobijaju se veliine efeketivnog faktora koncetracije napona :

k = (F)/(F)k,k=(M) / (M)k ili

k = (T) / (T)k.

Odnos efektivnog k i geometrijskih faktora koncetracije napona k definie se kao osjetljivost materijala na koncetraciju napona u obliku T/k = ( k - 1 ) / (k-1).

Osjetljivost mekih elika je najmanja,oko 0,5, a krtih najvea i dostie vrijednost 1 ,Moe se priblino usvajati u zavisnoti od zatezne vrstoe Rm u N/ mm2:

Pri emu vee vrednosti se usvajaju za elike manje zatezne vrstoe na primjer 1,4 za Rm370 N/mm2 ,A 0.8 za elike sa Rm=1250 N/mm2.

Naponi u ahurama debelih zidova

Naponi u ahurama ,cjevima i sudovima cilindrinog oblika iji su debljine zidova vee od 0,1 d.Koji su izloeni ravnomjernom pritisku po unutrasnjoj ili spoljanjoj povrini imaju svoje najvee vrijednosti u pravcu tangentne a manje u radijalnom pravcu .Neravnomjerno se rasporeeni po presjeku i odreuju se na osnovu razmatranja i izvedenih obrazaca u otpornosti materijala.Njihova primjena data je u steznim spojevima i sudovima pod pritiskom.

Naponi na mjestima dodira osnovnih djelova

Veliine i raspodjele i napona na mjestima dodira preko kojih se prenosi optereenje sa jednog djela na drugi zavise od vrste optereenja od odblika i meusobnog poloaja dodirnih povrina i od oblika djelova koji dodiruju.Usljed vrlo razliitih oblika i dodirnih povrina odreivanje napona na mjestima dodira po pravilu je vrlo sloeno .Naponi se najjednostavnije oreuju ako su dodirne povrine ravne ako su sile koje optereuju upravne na dodirne povrine i ravnomjerno rasporeene i ako su krutosti djelova u okolini spoja velike,odnosno ako se spojeni djelovi pod djestvom sila po cjeloj dodirnoj povrini jednako deformiu.Najvei naponi neposredno rasporeeni i jednaki su povrinskom pritisku p :

= p = F / A.

Naponi na mjestima dodira izdubljenih i ispupenih cilindrinih povrina jednakih prenika.bez zazora i bez preklopa ,odreuju se na osnovu odnosa napona i deformacija .Naapojni u spoju se menjaju i srazmjerno deformacijama w izazvanim dejstvom sile F, te kako su one srazmerne maksimalnim deformacijama u odnosu kosinusa ugla to se pritici mjenjaju po istom zakonu.

Sloena naprazanjaPri istovremenom djelovanju vie vrsta optereenja u osnovnim djelovima mainskog sistema,nastaju sloena naponska stanja ija dejstva na kritina stanja djelova predstavljaju doreeni zbir dejstva pojedinanih optereenja i napona.Napona ije bi dejstvo na kritino stanje odgovaralo zbiru dejstva pojedinanih napona predstavljalo bi ekvivalentni napon i.

Na osnovu razliitih pretpostavki uslova pri kojima bi nastalo kritino stanje u osnovnim djelovima stvoreno je vie hipoteza za odreivanje ekvivalnetnog napona ,koje su detaljnihe razmatrane o djelu o otpornosti materijala.Provjera hipoteze vri se eksperimentalnim ispitivanjem za odreene vrste sloenih naprezanja pa se usvajaju hipoteze koje se najvie poklapaju sa rezultatima ispitivanja .Za djelove izloene savijanju iji je normalni napon i uvijanju sa tangetnim naponom dobro odgovara hipoteza po kojoj se dobija ekvivalentni napon

i = z + s (z)/ (s ) ili i = z (s)/ (z) + s .

4. ODREIVANJE SIGURNOSTI NA OSNOVU KRITINIH I PROSENIH NAJVEIH RADNIH NAPONAPrethodno razmatran nain obezbjeuje veliku tanost sigurnosti djelova protiv pojave kritinihs tanja ,ali zahtvjeva znatan oblik podataka o radnim kritinim naponima koji se dobijaju po pravilu skupim i dugotrajnim ispitivanjima.Stoga se provjera sigurnosti mora prestino vriti na osnovu relativnoh i kritinih napona..Tako na primjer postojei podaci o izdrljivosti su nedovoljni najee se odnose samo na osnovnu izrljivost po pravilu priblino srednju vrijednost rezultata ispitivanja koja bi odgovarala vjerovatnoi razaranja .Isto tako vrlo su malobrojni podaci o vrstoi i izdrljivosti za uslove ,tako an primjer radna izdrljivost odnosno uticaj promjenjivosti amplituda na veliinu izdrljivosti faktorom koji se moe odrediti na nain koji je prikazan u navedenom djelu.Mjerodovna veliina radnih napona dobija se najee prema nominalnim optereenjima uveamo, faktoru primjene ije se prosjene veliine usvajaju priblino za pojedine skupove razliitih mainskih sistema svsrtanih u nekoliko grupa .

Pomou ovako odreenih veliina kritinih napona za radne uslove ( )M i najvei radnih napona obrazuju se odgovarajuci stepeni sigurnosti S= [ ]M /.

Veliina stepena sigurnosti izraunate prema prethodnoj jednaini treba da su vee od stepena sigurnosti dobivenih na osnovu graninih kritinih napona i rasipanja najveih radnih napona ,odnosno da obuhvta sve navedene zanemartene ili priblino ocjenjenje uticaje na kritinim i radne napone.Za statike napregnute djelove takoer najee nedostaju podaci o graninim veliinama napona na granici elastinosti EG,te se koriste podaci koji stoje na raspolaganju prvenstveno naponi teenja Rp,ReH, ili Rt, ili samo statika vrstoa .Stoga stepeni sigurnosti mogu biti i treba da su vei od stepena sigurnosti izraunatih prema jednacini u mjeri priblinmo procjenjenog odonosa napona teenja odnosno vrstoe i graninog napona i elastinosti EG .

Vremenski stepen sigurnosti .U oblasti konane osnovne izdrljivosti ili radne izdrljivosti ocjena o sigurnosti djelova protiv razaranja moe se dobiti i uporeenjem broja ciklusa do razaranja N pri radnom naponu i broja ciklusa u radnom vjeku .

SN = N / ne.

Na osnovu injenica da random vjeku n odgovara kritini napon N , a radnom naponu broj ciklusa N, i da obe take sa koordinatama N,n i zadovoljavaju funkciju izdrzljivosti .Ovaj odnos ukazuje da se u oblasti konane izdrljivosti i relativno malim naponskim stepenima sigurnosti postie dovoljno velika vremenska sigurnost .S obzirom da vremenski stepen sigurnosti predstavlja odnos mogueg prema eljenom vremenu rada po svojoj sutini moe predstavljati adekvatniju pokazatelj sigurnosti nego naponski.

Stepeni sigurnosti pri sloenim naprezanjima

Na osnovu utvrenih odnosa kritinih napona pri istom i sloenom naprezanju mjerodavni stepeni sigurnosti se odreuju pomou stepena sigurnosti za pojedinana naprezanja .Ako su oba napona istog karaktera na primjer normalna pri istezanju ili pritisku i pri savijanju s izraunavanjem pojedinanih stepena sigurnosti .

Szp = [ zp]m / zp i Ss = [ s]m / s.

Dobija se ukupni

S= SzpSs / (Szp + Ss).

Za sloena naprezanja sa normalnim i tangentnim naponima na primejr pri savijanju i uvijanju na osnovu pojedninih stepena sigrunosti : S = [ ]M / i St = [ t]M /t odreuje

S= SoSt / (S2o + S2t)1/2.

5.GRANINI I KRITINI NAPONI STATIKI NAPREGNUTIH DELOVA

Statiki napregnute osnove djelova predstavljaju djelovi izloeni u radnom vjeku priblino konstantnim naponima ili promjenljivim naponima ali sa brojem promjena napona u radnom vijeku manjim od statikog graninog broja promjena Ns (Ns = 103 . . . 5* 104 ).Kritino stanje statikih optereenih djelova jesu statiki lomovi ili trajne deformacije.Izuzetak ini mali broj osnovnih djelova koji mogu da vre svoju funkciju iako se plastino deformiu do neke utvrene granice .Stoga najvei naponi pri kojima osnovni djelovi mogu ispravno da funkcioniu predstavljaju naponi na granici elastinosti .

Veliina napona E pri ispitivanju istovrsnih djelova ili epruveta pri istim uslovima se razlikuju odnosno rasipaju se u odreenom podruju .Veliina napona neposredno ispod najmanje vrednosti napona na granici elastinosti predstavljaju granini napon EG.Analogno definicija vjerovatnoe razaranja PR date su u granicnim naponu. predstavljaju najvei napon u osnovnom djelu pri kojem vjerovatnoa pojave plastinih deformacija tei nuli PE ---0.

Sve druge statike znaajke materijala ,naponi na granici razvlaenja odnosno teenja ReH,ReL,Rp,Rt---- i statika vrstoa Rm,takoe imaju svoja rasipanja.Meutim svi oni naponi su vei od graninog i izazivaju plastine deformacije ili razaranja osnovnih djelova te predstavljaju kritine napone.Naponi na granici elastinosti se ralativno tee odreuju te najee raspoloive znaajke su zatezna crstoca Rm i navedeni naponi teenja pri zatezanju koja po pravilu predstavljaju donje vrijednosti podruja rasipanja u skladu sa propisima odgovarajuih standarda.Za konvencionalni napon razvlaenja Rp najee se uziuma napon koji odgovara jedininom izduenju .Pored kritinih napona pri zatezanju za neke materijale su standardom propisane veliine navedenih znaajki i za druge vrste naprezanja.

Kritini naponi pri sloenom naprezanju

Pri istovremenom dejstvu sloenih napadnih optereenja sila momenata savijanja i uvijanja veliine konponentnih napona od njihovih vrsta i veliina .Pri istovremenom zatezanju i savijanju veliine pojedinanih napona koji dovede do kritinog stanja su manji od napona pri istom zatezanju Rmz i istom savijanju Rms.Njihov odnos ima priblino lineaarnu zavisnost

[2 ] / Rmz +[s]s / Rms = 1

Ako parcijalna optereenja izazivaju normalne i tangetne napone njihove zavisnosti su sloenije i odgovaraju zakonu parabole.Na primejr ako su pri istovremenom postojanju naprezanja usljed savijanja i uvijanja posjedinani naponi koji izazivaju kritina stanja ,a kritini naponi isto savijanju i uvijanju Rm i Rmt, njihovi odnosi imaju prioblizno sljedeu vezu

( []s / Rm )2 + ( [t]s / Rmt )2 = 1.

6. PROVERA POUZDANOSTI ELEMENATA SISTEMAProvjera pouzdanosti skupa mainskih sistema ostvaruje se neposrednim praenjem otkaza elemenata sistema u toku vremena.Dobijeni podaci se najee kosrite za prikazivanje vjerovatnoe otkaza i ispravnog rada u zavisnosti od vremena.Funkcije vjerovatnoe mogu biti u obliku relativne ili zbirne uestalosti.Za svaku vrstu elemenata ili osnovnog djela svrstanih na primjer prema predhodno usvojenoj podjeli ,moe se za usvojene intervale vremean rada t utvrditi i broj djelova koji je otkazao M .Njihov odnos prema ukupnom broju djelova skupa m ija se pouzdanost provjerava predstavlja relativnu uestalost pojave otkaza : f t = ( M )t / M.

Zbir svih otkaza od poetka rada do nekog vremena t podjeljen sa ukupnim M daje zbirnu uestalost odnosno vjerovatnou pojave otkaza do vremena t. A ona omoguava odreivanje vjerovatnoe ispravnog odnosno pouzdanosti : Ri = 1- Ft ili

Rj = ( M - ( M ) t ) / M

Sa ovim vjerovatnoama dobija se vjerovatnoa otkazivanja ili ispravnosti rada cjelog sistema koristei prethodne jednaine .Utvreni otkazi elemanta mainskih sistema koji se javljaju u toku rada su posljedice svih prethodno razmatranih rasipanja ne samo onih koji su se mogle izraunati pouzdanosti elemanata u toku konstruisanja ,ve i otkazi koji su posljedica odstupanja njihove izrade eksplatacije i odravanja od normalnih ili pretpostavljenih a koja se mogu samo priblino procjeniti .Usljed toga uporeenja izraunatih vrijednosti pouzdanosti na osnovu predvienih i predpostavljenih rasipanja radnih i kritinih optereenja za vremena t za cjeo radni vijek sa vrijednostima dobijenim neporednim praenjem pojava otkaza u eksplataciji mogu biti samo u doreenoj mjeri mejrodavni za ocjenu tanosti prethodnog prorauna pouzdanosti .Ovo utoliko vie sto se ostvaruje radni uslovi optereenja i uslovi odravanja po pravlu identifikaciju samo optim pokazateljima a izuzetno neposrednim sistemtskim mjerama i utvrivanjem mjerodavnih pokazatelja i to informacije o uslovima proizvodnje najee malobrojne i nedovoljne za ocjenu njihovog uticaja na pojavu otkaza.

LITERATURA

1. Grupa autora, INENJERSKO-MAINSKI PRIRUNIK,II izdanje, knjiga II, Zavod za udbenike i nastavna sredstva Beograd, Beograd, 1992.

2. Milosav Ognjanovi, RAZVOJ I DIZAJN MAINA, I izdanje, Mainski fakultet u Beogradu, Beograd, 2007.

3. hr.wikipedia.org / wiki / Informacijski_sustavi

4. Dr. Slobodan Manojlovi, PROJEKTOVANJE KOMPONENTI SKLOPOVA I MEHANIZAMA(odabrana poglavlja iz mainskih sistema i elemenata mainskih konstrukcija), Doboj, 2013.

hr.wikipedia.org/wiki/Informacijski_sustavi

5