Cezary Ikanowicz, Jan W. Piekarski

Protokółdyplomatyczny

-•

dobre obyczaje

Warszawa, listopad 2000

SPIS TREŚCI

Str.Uwagi wprowadzające 5

I. Protokół dyplomatyczny dawniej i współcześnie 7II. Dyplomacja i jej funkcje 17III. Służba zagraniczna RP 37IV. Mianowanie i akredytacja ambasadora 57V. Korespondencja w kontaktach międzynarodowych 67VI. Organizacja oficjalnej wizyty delegacji zagranicznej 79VII. Protokół obowiązujący na konferencji międzynarodowej 95VIII. Protokół w NATO i Unii Europejskiej 105IX. Przyjęcia w dyplomacji i w biznesie 113X. Dobre obyczaje w kontaktach towarzyskich 137

Uwagi końcowe 151

Indeks haseł podstawowych 152Bibliografia 154

Załączniki: Wzory pism i not dyplomatycznychWzory kart zaproszeniowych.Przykłady menu.

Aneks:Konwencja Wiedeńska o stosunkach dyplomatycznych z 1961 r.

\

Przy omawianiu korespondencji dyplomatycznej podano przy/cbieżącej korespondencji MSZ i placówek dyplomatycznych oraz cnie stosowanych druków zaproszeń, programów itp.

Tematykę związaną z protokołem dyplomatycznym poszerzorzaktualizowany zarys struktury i funkcji MSZ oraz resortów zajrrcych się stosunkami międzynarodowymi, a także funkcji ambaskonsulatów RP, co powinno czytelnikom ułatwić przyszłe kontaktymi instytucjami.

Na uwagę zasługuje rozdział, wprowadzony w drugim wydaniu, owiający protokół w NATO i Unii Europejskiej, co wobec naszych zagów o przystąpienie do UE może okazać się przydatne osobom intsującym się i zajmującym problematyką europejską,

Uwzględniając szerokie zainteresowanie podręcznikiem, także wśpracowników administracji państwowej i samorządowej, oraz przy<lając się do sugestii naszych Czytelników, zrezygnowaliśmy w ty]trzeciego wydania ze słów „...w biznesie", pozostawiając jego zasa»czą treść pt. „Protokół dyplomatyczny i dobre obyczaje", o lrych piszemy.

Mamy nadzieję, że kolejne wydanie podręcznika, podobnie jak iprzednie, spotka się z zainteresowaniem i życzliwością Czytelnikóu

IProtokół dyplomatycznydawniej i współcześnie

Współczesna dyplomacja, obok spraw dotyczących bezpieczeństwa mię-dzynarodowego i kontaktów politycznych w stosunkach dwustronnych orazwielostronnych, poświęca wiele uwagi rozwojowi stosunków gospodarczychi międzynarodowych kontaktów handlowych. W realizacji tych zadań po-mocna jest znajomość protokołu, zespołu zasad postępowania w stosun-kach z partnerami zagranicznymi, ukształtowanych historycznie i przyję-tych zwyczajowo. W świecie dyplomacji czyli w stosunkach między pań-stwami i ich przedstawicielami, wypracowane zostały w ciągu stuleci zasa-dy postępowania, wzajemnego odnoszenia się i odpowiedniego traktowa-nia, które w skrócie nazywa się zasadami protokołu dyplomatycznego.

Z protokołem, zwanym w przeszłości ceremoniałem dworskim lub ety-kietą dworską spotykamy się od zarania dziejów. Historia dyplomacji i pro-tokółu dyplomatycznego wiąże się z powstaniem państw i potrzebą utrzy-mywania stosunków oraz rozwiązywania konfliktów między nimi.

Instytucja posłów była znana już w starożytnej Grecji, podzielonej na wie-le małych państw-miast wzajemnie wojujących i negocjujących zawarcie po-koju. Posłami byli kapłani lub wybitni obywatele, filozofowie, poeci, a takżekupcy. Oznaką posła była różdżka oliwna lub laurowa, zwieńczona dwomawężami, co było symbolem roztropności i chytrości. Posłom w ich misji to-warzyszyli heroldowie, a rokowania obok kwestii związanych z pokojem iodszkodowaniem za zniszczenia wojenne obejmowały także kwestię wymia-ny jeńców i pochówku zabitych. Poseł posiadał listy uwierzytelniające, któreskładał w urzędzie zajmującym się sprawami zagranicznymi; miał także in-strukcje postępowania, spisane na zwojach z papirusu lub złączonych tablicz-kach, zwanych diploma, z czego wywodzą się wyrazy dyplom i dyplomacja.

Podstawową formą działalności dyplomatycznej było wysyłanie posel-stwa za granicę w celu załatwienia określonej sprawy. Poselstwa powoły-wano w miarę powstawania potrzeb. Zasada osobistej nietykalności posłabyła powszechnie uznawana. Znieważenie posła obrażało władcę który gowysłał z misją.

Greckie państwa - miasta często wysyłały i przyjmowały tych posłów,którzy przedstawiali swoje sprawy otwarcie przed władcami lub zgroma-dzeniami publicznymi. Reguły dyplomacji greckiej były już w pełni rozwi-nięte w V wieku p.n.e. i stosowane są w dyplomacji światowej do dziś,odpowiednio uwspółcześnione. Pozostawiały też otwarte niektóre kwestie,np. jak pogodzić skuteczną negocjację, wymagającą niejednokrotnie wza-jemnych ustępstw i poufności na pewnych etapach rozmów, z procedura-mi demokracji i pełnej jawności. Problem ten występuje również we wspó-łczesnej dyplomacji.

W starożytnym Rzymie zwyczaje dyplomatyczne wywodziły się od Etru-sków ł miały charakter sakralny. Sprawami zagranicznymi zajmowało sięspecjalne kolegium kapłanów Fecjałów, składające się z 20 członków, któ-remu przewodniczył pater patratus. W towarzystwie czterech Fecjałówudawał się on do kraju nieprzyjacielskiego, gdzie przedkładał żądania Rzy-mu, dając czas na odpowiedź. Relację z podróży Fecjałowie zdawali sena-towi, który podejmował decyzję o wojnie.

W okresie republikańskim w Rzymie kapłanów zastąpili świeccy dyplo-maci zwani Legatl lub Oratores. Mianował ich senat na wniosek konsu-lów. Tworzyli kolegium, a każdy otrzymywał złoty pierścień uprawniającydo bezpłatnego przejazdu i diet. Podróże morskie odbywali pod eskortąokrętów wojennych. Posłami przybywającymi do Rzymu opiekował się mistrzceremonii (magister officjorum), który spełniał funkcje dzisiejszego szefaprotokołu. Senat przyjmował posłów na uroczystym posiedzeniu. Towa-rzyszyły ich pobytowi zabawy i igrzyska. Do granicy odprowadzał posłówkwestor, troszcząc się o ich bezpieczeństwo

Powszechnie ocenia się, że w odróżnieniu od starożytnej Grecji wkładRzymu w historię dyplomacji był mniej znaczący. W Rzymie nad dyploma-tami dominowali władcy i administratorzy, dążący do narzucenia innympowszechnego szacunku dla swojego własnego systemu prawa.

Szczególnie rozwinięta była dyplomacja i towarzyszący jej protokół wokresie Cesarstwa Bizancjum (395-1453), które stosowało ceremoniałmający na celu przekonanie przybywających posłów o potędze i bogactwiepaństwa. Opracowany był on drobiazgowo i wiele jego elementów zacho-

wało się do dnia dzisiejszego na dworach królewskich. Państwo to posia-dało już dobrze zorganizowaną i rozbudowaną dyplomację. Na granicy po-selstwo spotykały osobistości i gwardia honorowa1, którzy towarzyszyli po-słowi w drodze do Konstantynopola, prowadząc go tak, by nie miał kon-taktów z ludnością, a równocześnie odniósł wrażenie, że kraj jest bogaty iposiada liczne twierdze obronne. Posłowi przydzielano wspaniałe rezyden-cje, zapraszano na widowiska, lecz jednocześnie izolowano, ograniczającjego kontakty jedynie do osób upoważnionych. Organizowano parady woj-skowe, co miało umocnić przeświadczenie o potędze państwa. Poseł poprzybyciu był przyjmowany na uroczystej audiencji powitalnej przez cesa-rza w otoczeniu rodziny, dworu. Składał listy uwierzytelniające, pisane napergaminie, w uroczystym stylu i ozdobnej formie. Składał również dary iprzedstawiał cel swego przybycia. Po przyjęciu przez cesarza odbywała sięuczta. Rokowania i rozmowy prowadził z kanclerzem cesarstwa w ramachposiadanych pełnomocnictw i instrukcji.

Rozwój handlowy miast włoskich w czasach nowożytnych doprowadziłdo ożywienia dyplomacji. W Europie wyróżniały się Florencja, Wenecja,Mediolan i Genua. Suwerenność tych otoczonych murami obronnymi miastrosła w miarę tego jak przekonywały się one, że same mogą się skuteczniebronić nawet przed większymi siłami cesarskimi lub papieskimi. Powodo-wało to naturalną potrzebę utrzymywania kontaktów z innymi niepodległy-mi miastami. Ponadto rozwijały one aktywność gospodarczą i polityczną zkrajami Afryki i Bliskiego Wschodu. Wymagało to zawierania umów go-spodarczych dla zabezpieczenia handlu. Funkcje posłów pełnili wybitni oby-watele i arystokraci, a niejednokrotnie także kupcy i bankierzy.

Praktyki obecności dyplomatycznej, wypracowane w podzielonych aleczęsto kontaktujących się z sobą jednostkach politycznych XV-wiecznychWłoch, stały się powszechnie akceptowane i z czasem rozpowszechniły sięmiędzy pozostałymi krajami europejskimi. W atmosferze rozwijających siępaństw narodowych i dynastycznych walk o władzę rezydujący przedstawi-ciel dyplomatyczny był nieocenionym dla swojego mocodawcy źródłem in-formacji o zdarzeniach, nastrojach i potencjalnych zmianach w kraju gdzieprzebywał. Jednakże na skutek wojen religijnych w XVII wieku między pań-stwami katolickimi i protestanckimi trwających przez ponad sto lat, praw-dziwa dyplomacja została niemal całkowicie sparaliżowana przez wzajem-

11 Współcześnie, w niektórych krajach stosowana jest praktyka podczas wizyty państwowej, że samo-lotowi głowy państwa od granicy towarzyszy honorowa eskadra samolotów wojskowych, a w przy-padku podróży pociągiem lub samochodem na granicy oczekuje misja specjalna.

ny brak zaufania. Ambasadorowie informowali, że nie mogą się nic dowie-dzieć, bo nikt z nimi nie chce rozmawiać

Odkrycie Ameryki i rozwój handlu z Indiami poszerzyło działalność go-spodarczą i dyplomatyczną państw Europy. Zaistniała potrzeba utworzenianowoczesnej służby zagranicznej, stałych przedstawicielstw przy dworachkrólewskich, które rywalizowały z sobą o wpływy polityczne i podział kra-jów zamorskich (Hiszpania, Portugalia, Francja i Anglia). W XVIII wieku naczoło wysunęła się Francja rywalizując z Anglią. Miała ona już wtedy kilka-naście stałych poselstw. Wysyłała swych ambasadorów określanych jakonadzwyczajnych i pełnomocnych (posiadających stałe upoważnienie do re-prezentowania monarchy).

Zrodziły się konflikty na tle, który cesarz bądź król jest ważniejszy2 iktóry ambasador ma pierwszeństwo (problem precedencji). Najbardziej za-wzięte spory toczyli między sobą ambasadorowie królów Francji i Hiszpa-nii. W połowie XVIII wieku na większości dworów utarł się zwyczaj określa-nia precedencji tych dwóch ambasadorów wg starszeństwa liczonego oddaty przyjazdu. Choć nie udało się tej zasady w ówczesnym czasie rozsze-rzyć na wszystkich ambasadorów,3 to jednak można to uznać za początekpowszechnej dziś zasady starszeństwa ambasadorów wg daty złożenia li-stów uwierzytelniających. Ambasadorowie pomniejszych państw byli trak-towani w dalszej kolejności.

W średniowieczu wykształcił się zwyczaj traktowania priorytetowo przed-stawiciela papieża, początkowo zwanego legatem,4 ze względu na rolę pa-pieża postrzeganego jako głowa kościoła i głowa państwa. Z dyplomacjąwatykańską wiąże się odrębny ceremoniał dyplomatyczny. Posłów przyj-mował bardzo uroczyście papież, w otoczeniu kardynałów. Zróżnicowanebyły sale przyjęć, w zależności od rangi posła i dworu, który go wysłał.

W średniowieczu i w wiekach późniejszych papieże przypisywali sobie prawo ustalania precedencjipomiędzy władcami suwerennych państw. Ich własne pierwszeństwo przed innymi było przyjmo-wane jako oczywiste. Papieżowi Juliuszowi II przypisuje się ustalony w 1504 roku następującyporządek precedencyjny głów koronowanych i książęcych:Ordo Regum Christianorum: Imperator Cesar, Rex Romanorum (wybieralny następca Ce-sarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego), Rex Franciae, Rex Hispaniae, Rex Aragoniae, RexPortugalliae, Rex ńngliae, cum tribus discors praedictis, Rex Siciliae, discors cum rege Portu-galliae, Rex Scotiae et Rex Ungariae inter se discordes, Rex Navarrae, Rex Cipri, Rex Bohe-miae, Rex Poloniùe, Rex Daniae, po tym następowała precedencja książąt (Ordo ductum).Próbę taką podjął w 1760 roku premier Portugalii Pombal z okazji ślubu Księżniczki Brazylii wLizbonie. Zdecydowanie odrzuci! ją francuski minister spraw zagranicznych („Król nigdy i pod żad-nym pretekstem nie zgodzi się na jakąkolwiek innowację, która naruszałaby dostojność jego tro-nu"). Również Hiszpania zareagowała negatywnie, a dwór wiedeński odpowiedział, że takie absur-dy zasługują jedynie na pogardę.Legat papieski - wysłannik, szef misji papieskiej (czasowy).

10

Papież przyjmował siedząc na tronie, a poseł stojąc (bez nakrycia głowy)wysłuchiwał mowy papieża, a następnie był zobowiązany do ucałowaniapantofla papieża. Odstępstwo od tego zwyczaju wywalczyło poselstwo mo-skiewskie, które nie uznawało papieża jako głowy kościoła. Watykan pro-wadził politykę odrębną wobec Moskwy, wysyłając swych legatów i dążącdo podporządkowania sobie kościoła prawosławnego.

Wysoką rangę mieli na dworach monarchów stali wysłannicy papieża -nuncjusze apostolscy,5 zajmujący się nie tylko sprawami kościoła, lecz i poli-tyką. Zajmowali oni miejsce przed ambasadorami. Funkcje nadwornych kanc-lerzy królewskich (czyli dzisiejszych premierów), do których należały sprawyzagraniczne, sprawowali dawniej przeważnie wysocy dostojnicy kościelni.6

W Polsce ożywioną działalność poselską obserwujemy już za Piastów,w czasach Chrobrego, a także po zjednoczeniu kraju - za Kazimierza Wiel-kiego. W okresie wojen krzyżackich, za panowania Jagiełły, aktywna byłakrólewska dyplomacja poselska.7 W Polsce pojawiają się misje dyploma-tyczne Wenecji, Anglii, Francji. Od zarania chrześcijaństwa w Polsce oży-wione były kontakty między Polską a Rzymem. Przy dworze królewskimczęsto rezydował legat papieski.

Okres panowania Zygmunta Starego (1506-1530) określany jest czę-sto jako złoty wiek polskiej dyplomacji. Król polski wysyła za granicę 148poselstw. Polska jest bardzo aktywna na europejskiej scenie dyplomatycz-nej, w czym pewne zasługi ma również królowa Bona. Król wysyłał amba-sadora nadzwyczajnego na uroczystości koronacyjne i inne odbywające sięna dworach królewskich. Były to wybitne osoby świeckie, z arystokracjibądź duchowne. W sprawach związanych ze stosunkami dwustronnymiwysyłano najczęściej posłów do państw ościennych.

Pierwszy rząd i początki stałej dyplomacji tworzą się za czasów Stanisła-wa Augusta Poniatowskiego. Stale poselstwa działały już od 1766 r. w Pe-tersburgu, Wiedniu, Berlinie, Londynie, Rzymie i Stambule. W okresie SejmuCzteroletniego powstają nowe placówki w Kopenhadze, Sztokholmie iMadrycie. Od 1764 r. działał przy królu gabinet zajmujący się sprawamizagranicznymi, w skład którego wchodzili m.in. sekretarze królewscy, tłu-macze, kanceliści. W 1775 r. Sejm Czteroletni powołał w ramach Rady

Nuncjusz apostolski - staiy przedstawiciel papieża przy głowie państwa.W Polsce - kanclerz Zbigniew Oleśnicki przy królu Jagiełłę, we Francji - kardynał Richelieu przyLudwiku XIV, biskupem był Talleyrand zanim został ministrem spraw zagranicznych.W średniowieczu najczęściej wysyłano poselstwo w określonej sprawie bądź z okazji, np. uroczy-stości zaślubin na dworze królewskim, co równocześnie umożliwiało prowadzenie rozmów politycz-nych

11

Nieustającej Departament Interesów Cudzoziemskich składający się zkonsyliarzy i mianowanego przez króla - sekretarza, kierującego kilkuna-stoosobowym personelem, należącym czasowo do gabinetu królewskiego.Departament Interesów Cudzoziemskich został później (w 1788 r.) prze-kształcony w Deputację Interesów Cudzoziemskich, a Konstytucja 3 Majapowołała Straż Praw w ramach której znalazł się minister pieczęci odspraw zagranicznych., którą to nazwę użyto wtedy w Polsce po raz pierw-szy. (Do niej nawiązała II Rzeczpospolita powstała w 1918 r.)

Także instytucja konsulów, różnie nazywana i określana, znana była jużw starożytności i została rozwinięta w czasach nowożytnych, w okresie roz-woju handlu zamorskiego. Początkowo służyła ona głównie sprawowaniuopieki nad kupcami - cudzoziemcami oraz ochronie ich interesów handlo-wych. Jej głównym zadaniem było występowanie w imieniu i w obroniekupców przed władzami miejscowymi. Z czasem konsulowie, zwani w śre-dniowieczu rezydentami, zaczęli wykonywać funkcje administracyjne w imie-niu państwa które reprezentowali, a także zajmować się promocją handluoraz opieką nad żeglugą morską. W krajach zamorskich pełnili oni równieżfunkcje sędziów pokoju - w oparciu o prawo ojczyste - wobec załóg stat-ków handlowych pływających pod bandera danego kraju. Osoby wysyłanedla wykonywania tych funkcji do kolonii kupieckich zwano konsulami za-morskimi. Musieli oni uzyskać zgodę władz miejscowych na przybycie i pe-łnienie funkcji w formie bulli, dyplomu lub przywilejów, nazwanej z czasemexequatur. Nazwa ta zachowała się do dziś.

Polska służba konsularna rozwinęła się dopiero w XVIII wieku. Pierw-sze konsulaty utworzono w Turcji, Rosji, Prusach oraz w miastach porto-wych Holandii, Niemiec Północnych, Francji i Włoch, z którymi rozwiniętebyły stosunki handlowe i dokąd docierały polskie statki kupieckie.

Doniosłe znaczenie dla rozwoju dyplomacji miał Kongres Wiedeńskizwołany w 1815 r. w celu podjęcia postanowień odrestaurowania porząd-ku w Europie naruszonego przez Wielką Rewolucję Francuską oraz Napo-leona I. Ponieważ Święte Cesarstwo Rzymskie przestało istnieć w lipcu 1806roku (powstanie Konfederacji Reńskiej) znikło uznawane dotychczas przezinnych władców pierwszeństwo cesarza niemieckiego. Władca Austrii byłcesarzem dopiero od jedenastu lat, a również Francja po klęsce Napole-ona nie mogła pretendować do pierwszeństwa przed innymi.

Z tego też względu data 1815 roku i Kongres Wiedeński mają histo-ryczną wagę. Zapoczątkowały one bowiem równorzędne traktowanie wszyst-

12

kich niepodległych państw, niezależnie od tego czy były to cesarstwa, kró-lestwa, czy też republiki. Stanowiło to krok do uznania równości i suwe-renności wszystkich państw bez względu na ich wielkość i znaczenie, co naówczesne czasy było rewolucyjne.

W dziedzinie dyplomacji wyniknęły z tego dwie fundamentalne zmia-ny w praktyce protokolarnej. Pierwsza dotyczyła ustalenia trzech klas sze-fów misji dyplomatycznych: ambasadorów i nuncjuszów, posłów orazchargé d'affaires. Mimo wspomnianej powyżej zasady równości państwprzywilej wysyłania ambasadorów przysługiwał jedynie koronowanymmonarchom. Druga natomiast dotyczyła upowszechnienia zasady alter-natu, zgodnie z którą w porozumieniach dwustronnych dokument prze-znaczony dla danego państwa wymieniał na pierwszym miejscu swojegowładcę, lub swój kraj.

Odstępując od zasady pierwszeństwa przedstawiciela obcego państwaw zależności od znaczenia jego władcy Kongres postanowił, że o pierw-szeństwie decyduje ranga (klasa) przedstawiciela, a w obrębie tej samej kla-sy decyduje starszeństwo oparte na notyfikacji daty przyjazdu do danegokraju. (Obecnie liczy się data złożenia listów uwierzytelniających, a w nie-których krajach nawet data złożenia kopii listów, którą uznaje się za datęobjęcia funkcji). Ze względu na rolę papieża w świecie uznano możliwośćprzyznawania pierwszeństwa nuncjuszowi, co jest praktykowane do dziś wwielu krajach katolickich (także w Polsce).

Postanowienia określające zasady pierwszeństwa i starszeństwa przed-stawicieli państw obcych, ustalone na Kongresie w Wiedniu, zawarto wprotokole, stąd wywodzi się nazwa protokół dyplomatyczny, określa-jąca dziś całokształt reguł przyjętych w korpusie dyplomatycznym oraz wstosunkach między państwami i ich przedstawicielami.

Konwencja Wiedeńska o stosunkach dyplomatycznych z 18 kwietnia1961 roku nadała tym zasadom charakter normy prawnej, powszechnieobowiązującej w stosunkach międzynarodowych. Znajdują one zastosowa-nie nie tylko w stosunkach między najwyższymi władzami państw i w kon-taktach przedstawicieli dyplomatycznych lecz także na różnego rodzaju kon-ferencjach międzynarodowych, w międzynarodowych stosunkach gospo-darczych, naukowych czy kulturalnych.

Protokół dyplomatyczny określa reguły postępowania i zachowania dy-plomaty, normy obowiązujące w kontaktach urzędowych z władzami pań-stwa akredytacji jak również we wzajemnych stosunkach między placówka-mi dyplomatycznymi innych państw w danej stolicy. Protokół dyplomatyczny

13

reguluje wzajemne kontakty szefów państw jak i osób reprezentujących danepaństwo, a także instytucji i urzędów. Rozwiązuje wiele na pozór formal-nych kwestii proceduralnych, które w przeszłości niejednokrotnie dopro-wadzały do powstania konfliktów międzynarodowych, jak również ułatwiazbliżenie i prowadzenie dialogu. Pozwala także na wyrażenie niezadowole-nia czy dezaprobaty bez narażania się na otwarty konflikt8.

Wiele zasad i form mających zastosowanie w protokóle ukształtowałosię zwyczajowo, wynika z kultury i tradycji narodowej czy też rodowej, anawet plemiennej. Sprawdziły się one we wzajemnych stosunkach międzynarodami na przestrzeni wieków, zostały zaadaptowane w kontaktach mię-dzynarodowych i stosowane są nie tylko przez dyplomatów. Znajomośćzasad protokołu dyplomatycznego jest w tych kontaktach co najmniej po-żądana i niezwykle przydatna szczególnie w obecnej dobie, kiedy kontaktymiędzynarodowe są bardzo rozwinięte i utrzymują je zarówno władze cen-tralne jak i wojewódzkie czy nawet gminne, nie tylko wyznaczone przed-stawicielstwa ale samodzielnie wszelkie urzędy i instytucje oraz firmy han-dlowe. Funkcje dyplomatyczne we współczesnym świecie pełni szereg osóbnie będących zawodowymi dyplomatami: ministrowie czy też wyżsi urzęd-nicy ministerstw uczestniczący w międzynarodowych konferencjach i se-sjach organizacji międzynarodowych, parlamentarzyści i przedstawicieleorganizacji samorządowych, naukowcy, lekarze, czy też specjaliści pracują-cy w międzynarodowych organizacjach; uczestnicy sympozjów i zjazdówitp. We wszystkich tych spotkaniach znajduje zastosowanie protokół dy-plomatyczny, a znajomość jego zasad jest niezbędna każdemu uczestniko-wi międzynarodowej imprezy.

Dla osób uczestniczących w kontaktach międzynarodowych ważne jesttakże poznanie zasad funkcjonowania całej sfery działalności dyplomatycz-nej, jej struktury i organizacji, co poważnie ułatwia kontakty z przedstawi-cielstwami dyplomatycznymi i jest także bardzo przydatne w międzynaro-dowych stosunkach gospodarczych. Każda wizyta męża stanu, spotkaniemiędzynarodowe czy oficjalna uroczystość, w której uczestniczą obcy dy-plomaci, wymaga przestrzegania protokółu, co ułatwia zarówno organiza-cję imprezy jak i zapewnia należny szacunek przedstawicielom obcego pań-stwa. Protokół dyplomatyczny to przepisy i praktyka ceremoniału nadają-

Przykład stanowi wezwanie ambasadora na konsultacje, co może jednocześnie oznaczać dezapro-batę dla stanowiska zajętego przez państwo przyjmujące. W konsekwencji może nastąpić obniże-nie rangi przedstawiciela dyplomatycznego do stopnia charge d'affaires a.i., jak miało to miejsce wniektórych krajach wobec Jugosławii, podczas jej zaangażowania w konflikt w Bośni.

14

ce imprezom publicznym dostojny i godny charakter oraz zapewniającesprawny i uporządkowany przebieg oficjalnych uroczystości.

Zasady protokołu określają jak należy zachować się w pierwszych kon-taktach, przy stole negocjacyjnym oraz biesiadnym, na przyjęciu w amba-sadzie czy na obiedzie wydanym na cześć delegacji w hotelu. Zasady teokreślają rolę gospodarza, przewodniczącego delegacji i miejsce jej człon-ków. Regulują one wzajemne stosunki przełożonych i podwładnych, za-chowanie w określonych sytuacjach, podczas rozmów, na przyjęciu, przystole, czy w kontaktach towarzyskich z dyplomatami lub partnerami han-dlowymi.

Międzynarodowy charakter protokołu dyplomatycznego umożliwia tak-że szybkie znalezienie i dostosowanie się do nowej sytuacji, podczas wizytyczy konferencji międzynarodowej, jak również pozwala unikać sporów i nie-porozumień jakie mogłyby, zaistnieć między przedstawicielami różnychpaństw na tle prestiżowym.

Podstawowymi zasadami protokołu dyplomatycznego są zasady pierw-szeństwa i starszeństwa, określane jako zasady precedencji. Regulują onepostępowanie w wielu sytuacjach, np. kogo należy uhonorować, jak rozsa-dzić gości, kogo najpierw powitać itp.

Zasada pierwszeństwa określa które rangi dyplomatów są wyższe, a któreniższe. Analogicznie dotyczy to ustalania precedencji stanowisk państwo-wych, czy też w obrębie określonych struktur cywilnych, wojskowych, ko-ścielnych, naukowych i innych.

Zasada starszeństwa określa natomiast precedencję wśród osób o tejsamej randze lub klasie. Wśród ambasadorów zasada starszeństwa sprowa-dza się do respektowania kolejności rozpoczynania misji. Przeniosła się onatakże na inne dziedziny stosunków zewnętrznych. Wprawdzie na oficjal-nych spotkaniach i konferencjach wszyscy przedstawiciele państw tej sa-mej rangi są równi, to jednak dla celów protokolarnych zasada starszeń-stwa znajduje obecnie zastosowanie przy spotkaniach premierów czy mini-strów spraw zagranicznych (o pierwszeństwie decyduje staż - okres pełnie-nia danej funkcji), na konferencjach międzynarodowych, przy spotkaniachdwustronnych etc. Osoba o krótszym stażu zawsze ustąpi miejsca osobiedłużej pełniącej równorzędną funkcję, bez względu na wiek i płeć (choć cza-sami kurtuazja skłania do ustąpienia pierwszeństwa paniom).

Stosowanie zasad precedencji ułatwia sprawną organizację powitaniagłowy państwa, prezentację ambasadorów kilkudziesięciu państw podczasoficjalnych wizyt i uroczystości itp. Rozwiązuje problem rozsadzania gości

15

przy stole, pozwala uniknąć prestiżowych zadrażnień podczas uroczystych,oficjalnych spotkań. Porządkuje także wzajemne stosunki w ramach dele-gacji określając kto przed kim wchodzi, gdzie zajmuje miejsce itp. Zasadapierwszeństwa określa również miejsce w samochodzie: osoba najstarszarangą siada w tyle, po prawej stronie, najmłodsza rangą zajmuje miejsceprzy kierowcy. Pozwala także ustalić prawidłową kolejność powitania go-ści: komu najpierw podać rękę. Kurtuazja wymaga by po powitaniu go-spodarzy i honorowego gościa powitać najpierw panie a potem panów,lecz jeśli jest większa iłość gości nie stosujemy tej zasady witając się kolejnoz osobami, które stoją bliżej nas. Określa ona również kto do kogo powi-nien podejść, kogo komu przedstawiamy, kto komu pierwszy powinien zło-żyć wizytę itp.

Tak przyjęta precedencja wyraża zasadę apolityczności w praktyce pro-tokołu dyplomatycznego nakazując traktować każdego dyplomatę tak samo,niezależnie od tego jaki reprezentuje kraj, ustrój czy partię, co wynika zgeneralnej zasady suwerenności i równości krajów. Precedencja nakazujerozróżnianie jedynie rangi, stopni, funkcji oraz stażu w ramach danej ran-gi, a nie kraju pochodzenia, przynależności politycznej, czy też poglądówdanej osoby.

Protokół to również zasady dobrych manier, dość powszechnie przyjętei stosowane w płaszczyźnie towarzyskiej. Umożliwia on cywilizowaną ko-egzystencję opartą na wygodzie i szacunku dla bliźniego. Pozwala zarównouniknąć niezręcznych sytuacji jak i nakazuje okazać każdemu szacunek, na-leżny mu z tytułu jego pozycji, zajmowanego stanowiska, wieku, czy płci.Protokół określa sposób posługiwania się korespondencją, kontaktowaniasię telefonicznego, zachowania w towarzystwie, a także określa ubiór sto-sownie do sytuacji i konwenansów międzynarodowych. Znajomość oby-czajów obowiązujących w świecie dyplomatycznym, umiejętność przepro-wadzenia rozmowy, napisania listu, urządzenia przyjęcia czy nawet posłu-giwania się biletami wizytowymi, jest niezbędna dla każdego biznesmena imoże być pomocna w karierze zawodowej.

16

IIDyplomacjai jej funkcje

Dyplomacja jest narzędziem polityki zagranicznej państwa służącym roz-wiązywaniu problemów występujących w stosunkach z innymi państwamilub grupami państw za pomocą rozmów, rokowań, korespondencji i za-wierania umów.

Dyplomacją nazywamy także sztukę uprawiania zawodu dyplomaty. Prze-konywujące argumenty stosowane zręcznie, z wyczuciem i we właściwymczasie mogą przynieść lepsze rezultaty niż naciski, choćby za nimi stalą na-wet groźba użycia siły. Jest to podstawowa rola i zadanie ambasadorów iinnych wysłanników dyplomatycznych polegające na regulowaniu proble-mów w stosunkach międzynarodowych drogą negocjacji.9

Dyplomacja określana jest jako sztuka zręcznego, nieraz przebiegłego,lecz unikającego przemocy i gwałtu, przeprowadzania zamiarów wedługpewnego ułożonego z góry planu.10 W dyplomacji pośpiech i nieprzewi-dziane działania mogą okazać się bardziej szkodliwe niż zaniechanie dzia-łań.11 Dyplomacja to także zastosowanie inteligencji i taktu do prowadze-

W ostatnich latach byliśmy jednakże świadkami skutecznego wspierania rokowań dyplomatycz-nych (w szczególności wobec prezydenta Iraku S. Hussejna i prezydenta Jugosławii S. Milosewića)groźbą użycia siły w przypadku niepodporządkowania się żądaniom społeczności międzynarodowejwyrażanym przez negocjatorów ONZ lub NATOTalleyrand, minister spraw zagranicznych Francji w okresie Napoleona uważał, że dyplomata po-winien być przede wszystkim wierny, zręczny i dokładny, lecz bynajmniej nie gorliwy. Winien dzia-łać bez zbytniego pośpiechu tak przy kształtowaniu ocen jak i podejmowaniu decyzji. Talleyrandstwierdza) ponadto, że kłamstwo to cenne narzędzie, a więc nie należy go nadużywać.Doskonałym przykładem na poparcie tej tezy jest cytowany dialog prezydenta USA Johnsona isekretarza stanu Achesona, jaki miał miejsce w 1965 roku. Johnson prosił Achesona o radę: Copowinny zrobić Stany Zjednoczone wobec zaistniałego konfliktu pomiędzy Indiami i Pakistanem wsprawie Kaszmiru? Odpowiedź Achesona brzmiała: Czy przyszło Panu na myśl, Panie Prezyden-cie, by nic nie czynić? Jak powszechnie wiadomo konflikt ten trwa do dziś.

17

nia pokojowymi środkami oficjalnych stosunków pomiędzy suwerennymipaństwami.12

Dyplomacją nazywamy również korpus służby zagranicznej pracujący wministerstwach spraw zagranicznych i przedstawicielstwach dyplomatycz-no-konsularnych (ambasadach, stałych i czasowych misjach, konsulatach,organizacjach międzynarodowych). Nie należy natomiast utożsamiać dyplo-macji z polityką zagraniczną państwa. Politykę zagraniczną formułują i wy-tyczają najwyższe władze państwowe: prezydent, parlament, rząd, ministerspraw zagranicznych, a nie dyplomacja. Zadaniem dyplomatów jest jak naj-lepiej osiągać cele stawiane przez polityków.

Wykonywanie funkcji pracownika służby zagranicznej wymaga dużegodoświadczenia, odpowiedniego przygotowania ogólnego i zawodowego. Niewystarcza znajomość polityki i ekonomii oraz historii, geografii i kulturyzarówno swego kraju jak i kraju urzędowania. Wymagana jest także znajo-mość prawa międzynarodowego, obyczajów dyplomatycznych i protokołu,umiejętność przygotowywania rozmów, ich prowadzenia, a także urządza-nia przyjęć, które są jedna z form pracy dyplomatycznej. Niezbędna jestznajomość obcych języków. Znajomość języka kraju urzędowania jest nie-zwykle przydatna lecz bezwzględnie wymagana jest znajomość języka an-gielskiego lub francuskiego, powszechnie będących w użyciu wśród dyplo-matów.

W pracy pożądana jest umiejętność obserwacji i zapamiętywania roz-mów, wyciągania wniosków istotnych dla sprawy, nawiązywania kontak-tów osobistych. Ważne mogą okazać się kontakty zarówno w sferach rzą-dowych jak i kręgach opiniotwórczych (parlamentarzyści, naukowcy, dzien-nikarze, ludzie świata kultury).

Podstawowymi wymogami stawianymi pracownikom służby zagranicz-nej jest lojalność wobec reprezentowanego państwa, instytucji oraz zwierzch-nika. Jednocześnie oczekuje się od niego samodzielności i odwagi prezen-towania ocen, zajmowania stanowiska oraz podejmowania decyzji. Pogo-dzenie tych cech nie jest łatwe lecz niesłychanie istotne w pracy dyploma-ty. Wiąże się również z innymi zaletami jakie powinien posiadać pracow-nik służby zagranicznej: prawdomównością, krytycznym i dociekliwym po-dejściem do analizowanego problemu czy wydarzenia, zdolnością do pra-widłowej syntezy oraz szybkiej trafnej reakcji. Cechą wyróżniającą dobrego

121 Kissinger, wieloletni sekretarz stanu USA prezentował pogląd, że w polityce zagranicznej nie mamagii i nadludzi. Różnica pomiędzy dobrą a zią polityką zagraniczną polega na umiejętności do-strzegania i gromadzenia niuansów. Ważna jest zatem dokładność, a nie pośpiech.

18

pracownika jest także umiejętność zgodnego współżycia i współdziałania zzespołem.

Zawód dyplomaty obok osobistych predyspozycji i tych szczególnychkwalifikacji wymaga także stałego doskonalenia posiadanych umiejętności.Nie wystarczy bowiem posiadać solidne wykształcenie w określonej dzie-dzinie np. prawniczej, historycznej, socjologicznej czy ekonomicznej. Trze-ba także być wszechstronnym znawcą swego własnego kraju, jego proble-mów, tendencji rozwojowych i zagrożeń, uwarunkowań geopolitycznych ihistorycznych. Ważna rola na placówce przypada kierownikowi urzędu. Odniego bowiem w decydującej mierze zależy umiejętna organizacja pracy,pobudzanie i stymulowanie inicjatywy i przedsiębiorczości całego zespołuprzy wykorzystaniu indywidualnych zdolności i predyspozycji każdego pra-cownika. Współczesna dyplomacja to połączenie indywidualności ze współ-działaniem ogółu merytorycznie zaangażowanych pracowników danej pla-cówki, wydziału, departamentu czy resortu.

W wielostronnej dyplomacji bardzo ważną rolę spełniają osobiste kon-takty jakie nawiązuje się podczas międzynarodowych spotkań i konferen-cji. Posiadanie umiejętności występowania, publicznego zabierania głosuw dyskusjach i polemikach, prowadzenia rozmowy są niezwykle przydatnezarówno dla dyplomaty jak i biznesmena. Umiejętny sposób wypowiada-nia się i zajmowania stanowiska w rozmowie wpływa na atmosferę spotka-nia i może w znacznym stopniu decydować o dalszych kontaktach towa-rzyskich i zawodowych. Może również wpływać na decyzje partnera, któryzostał pozyskany nie tylko dzięki logice argumentów, ale także dzięki umie-jętności ich prezentowania.

Zasadniczą sprawą jest przygotowanie się do rozmowy z partnerem, ze-branie wiedzy o rozmówcy, określenie celu jaki chcemy osiągnąć, co mo-żemy mu zaprezentować oraz rozważenie oczekiwań drugiej strony.

Należy przyjąć założenie, że kontakt i rozmowa z partnerem - jeśli de-cydujemy się na nią - powinna przynieść rezultaty i w jej wyniku powinni-śmy osiągnąć zamierzone cele. Jeśli wiadomo, ze nie osiągniemy ich pod-czas pierwszego spotkania, rozmowę należy prowadzić tak aby mogła byćkontynuowana, a założone cele osiągnięte podczas kolejnych spotkań.

Przy określaniu celu jaki pragniemy osiągnąć należy określić dolną i górnągranicę ustępstw i w tak zakreślonych ramach prowadzić negocjacje. War-to także pamiętać, że druga strona również pragnie coś osiągnąć. W dy-plomatycznych rozmowach na tematy polityczne możemy uzyskać intere-sujące informacje w zamian za przekazanie pewnej wiedzy na tematy inte-

19

resujące drugą stronę. Zasada coś za coś obowiązuje nie tylko w rozmo-wach handlowych lecz także w służbie dyplomatycznej. Wyważenie ile war-ta jest informacja pozyskana w toku rozmowy i jaką informację w zamianmożemy przekazać partnerowi jest niezwykle istotne. W trakcie prowadzo-nego dialogu nie należy na wstępie ujawniać całej wiedzy czy też pełnejoceny wydarzeń, lecz stopniowo informować rozmówcę o interesującychgo sprawach uzyskując w zamian jego oceny i opinie. Umiejętnie przepro-wadzona rozmowa pozwala by obie strony odczuwały satysfakcję ze spo-tkania. Żaden rozmówca nie powinien odnieść wrażenia, iż został w jaki-kolwiek sposób wykorzystany, sam nic nie zyskując z przeprowadzonej roz-mowy. Sprawa ta ma to zasadnicze znaczenie dla kontynuacji nawiązanychkontaktów. Zawsze jednak trzeba pamiętać o podstawowym obowiązkudyplomaty i funkcjonariusza służby państwowej jakim jest przestrzeganieprzepisów o ochronie informacji niejawnych, czyli umiejętność zachowa-nia tajemnicy państwowej.

Dyplomata powinien pamiętać, że nie należy oceniać i interpretowaćzachowania partnera w oparciu o pierwsze wrażenie, a nie należy też da-wać mu odczuć naszego zadowolenia lub rozczarowania.

Rozmowa na tematy polityczne i gospodarcze dyplomatów jest niejedno-krotnie zbliżona do negocjacji handlowych biznesmenów. Określając własnecele jakie zamierza się osiągnąć należy zachować cierpliwość i spokój takżewówczas, kiedy pierwsze spotkania nie przynoszą oczekiwanych rezultatów.Trzeba wówczas stosować znaną metodę krok po kroku, zakładając osią-gnięcie celu w dalszej perspektywie. Aby pozyskać partnera należy na wstę-pie unikać konfrontacji, poruszania kwestii drażliwych, które mogą go znie-chęcić i zrazić. Rozmowę warto rozpoczynać od poruszenia spraw przyjem-nych dla partnera bądź neutralnych, mogących go zainteresować. W następ-nej kolejności omawia się sprawy, w których nie oczekuje się zasadniczychrozbieżności ocen, a dopiero po pozyskaniu zaufania i życzliwości partnerawobec naszych intencji można przystąpić do poruszania kwestii drażliwych,starając się utrzymać dobrą atmosferę spotkania i nie doprowadzić do ze-rwania kontaktów. Jeśli partner nie zajmie stanowiska w poruszanych kwe-stiach (lub wcale się nie wypowie) nie należy się tego domagać, pozostawia-jąc mu czas na przemyślenie i rozważenie całej sprawy.

W toku dyskusji bądź w negocjacjach rozważa się czasami możliwość kom-promisu. Stopień ugody i ustępstw jest zazwyczaj uwarunkowany zarównopoziomem wiedzy dotyczącej omawianego tematu, jak i rodzajem argumen-tów jakie możemy wykorzystywać w dyskusji czy polemice z partnerem.

20

W dyskusji jak i negocjacjach ważne jest określenie czasu jaki na nieprzeznaczamy. Świadomość ile czasu możemy poświęcić (lub potrzebuje-my) na osiągnięcie określonego celu pozwala na przyjęcie odpowiedniejtaktyki w czasie rozmów. Nie koniecznie musimy na wstępie informowaćpartnera o ograniczeniach czasowych, lecz w trakcie rozmowy należy otym pamiętać aby zakończyć ją sukcesem.

Zarówno dyplomata jak biznesmen powinien być wiarygodnym w cza-sie prowadzenia rozmów, dyskusji czy negocjacji. Wymaga tego nie tylkopełniona funkcja czy autorytet reprezentowanej przez nich instytucji ale takżeszacunek dla partnerów. W uzyskaniu wiarygodności pomocna jest przedewszystkim wiedza jaką powinni posiadać uczestnicy spotkania oraz przy-gotowanie do dyskusji czy prowadzonych negocjacji. Opiera się ona takżena dotrzymywaniu przyjętych zobowiązań, wywiązywaniu się z ustaleń, nieokłamywaniu partnera czy stosowaniu blefu, co zwykle jest skuteczne tylkona bardzo krótką metę. Niejednokrotnie uznanie racji partnera powodujewzrost naszej wiarygodności i autorytetu.

W toku rozmowy czy podczas prezentowania swego stanowiska bardzoważne jest aby było ono zrozumiale dla słuchaczy. Należy pamiętać o pod-kreślaniu spraw najważniejszych, a kończąc prezentację sformułować wnio-sek lub opinię, z którą chcemy zapoznać uczestników dyskusji. Przy dłuż-szej dyskusji, wobec obiektywnego zmęczenia słuchaczy należy pamiętać ozasadzie: im krócej tym lepiej.

Jeśli przekazujemy informacje dobre i gorsze, a zależy nam na pozyska-niu partnerów, zawsze zaczynamy prezentację od tych lepszych, pozytyw-nych. Łatwiej zaakceptują oni pozostałe, mniej korzystne, jeśli wcześniepoznali korzyści wynikające z dobrych informacji. Umiejętne, spokojne itaktowne przekazywanie złych wiadomości zazwyczaj łagodzi skutki, jakiemogą one wywołać u rozmówców. Dyplomata powinien potrafić dobraćodpowiednie argumenty, spokojnie, bez emocji i dramatyzowania przed-stawić drażliwy problem, akcentując jego pozytywne strony, o ile istnieją.Można tu przytoczyć znane powiedzenie: dyplomacja to sztuka mówie-nia przykrych rzeczy w ujmujący sposób.

W toku rozmowy, a szczególnie polemiki należy unikać atakowania part-nera, kładąc nacisk na problem. Nie należy też zaskakiwać go faktami do-konanymi, ale być otwartym na perswazję i spokojną dyskusję. W poszuki-waniu rozwiązania problemów warto mieć alternatywę, a nie upierać sięprzy swoim stanowisku wobec odmiennego zadania partnera. Także w tokunegocjacji należy odrębnie postrzegać ludzi i problemy.

21

Akceptowanie danej osoby jako partnera nie musi oczywiście oznaczaćakceptowania jej zachowania, postawy czy ideologii. Należy pozwolić dru-giej stronie być taką jaka jest, uznając różnice zdań czy stanowisk. Nieoznacza to przyjęcia poglądów czy stanowiska drugiej strony lecz jedynieuznanie jej prawa do zachowania odrębności. Poznając nowych partnerównie należy kierować się uprzedzeniami. Niejednokrotnie wcześniej usłysza-na opinia o danej osobie ulega weryfikacji w oparciu o własne rozeznanie iocenę. Nie zawsze też pierwsze wrażenie okazuje się właściwe i trafne. Wartomieć na uwadze znane powiedzenie: nie szato zdobi człowieka. Wyglądzewnętrzny, sposób ubioru lub zachowanie danej osoby nie zawsze świad-czą o jej rzeczywistych walorach i zaletach, które mogą nie pokrywać się zpoczątkowymi wrażeniami.

Istnieje szereg reguł dotyczących zachowania partnerów zarówno wrozmowie jak i przy stole negocjacyjnym powszechnie przyjętych i prze-strzeganych. Patrząc w oczy rozmówcy wykazujemy zainteresowanie tym,o czym on mówi, okazujemy przyjazne nastawienie. Można także reago-wać uśmiechem, wyrażać aprobatę skinieniem głowy. W żadnym przy-padku nie powinno się okazywać znudzenia czy zniecierpliwienia nawetniedoskonałym wystąpieniem. Odwracanie się od partnera, unikanie jegospojrzenia, komentowanie wystąpienia w trakcie jego trwania itp. świad-czą nie tylko o braku zainteresowania lecz także szacunku dla zabierają-cego głos.

Postawa dyplomaty czy biznesmena zajmującego miejsce przy stole ne-gocjacyjnym powinna być swobodna lecz nie nonszalancka. Zachowującpewność siebie należy okazywać zainteresowanie, życzliwość i uprzejmośćw stosunku do rozmówców.

W dyskusji warto stosować się do następujących reguł:Q w jednym pytaniu nie pytać o dwie rzeczy,Q formułując pytanie nie wypowiadać swojej opinii lecz zaczekać na od-

powiedź,Q nie udzielać odpowiedzi w imieniu partnera na własne zapytanie,Q nie stosować pouczeń lecz prosić o wyjaśnienie,Q nie zajmować negatywnego stanowiska zanim nie otrzyma się odpo-

wiedzi czy wyjaśnienia na postawione pytanie.W toku negocjacji bardzo ważną umiejętnością jest budowanie porozu-

mienia poprzez zapytanie o konstruktywne ustosunkowanie się do pomy-słu, przedstawionej koncepcji czy poglądu, co czyni partnera współauto-rem. Zaproponowanie rozwiązań alternatywnych pozwala na współuczest-

22

nictwo w procesie decyzyjnym. Nie wolno traktować pomysłów strony prze-ciwnej jako nierozsądnych, albowiem nikt nie lubi być ośmieszany. Należyunikać zajmowania stanowiska w wyniku emocji, a nie chłodnej kalkulacji.Uznanie argumentów strony przeciwnej nie zawsze jest kapitulacją lecz cza-sami przejściem od konfrontacji do współpracy. Czasami warto zgodzić sięna pewne ustępstwa na rzecz osiągnięcia rezultatu końcowego, wspólniewypracowanego, co zobowiązującego partnera do realizacji. Uznanie racjipartnera, uszanowanie jego poglądów, spokojne wysłuchanie jego argu-mentacji, wykazanie chęci ich zrozumienia nie tylko prowadzi do poszerze-nia własnego poglądu na sprawę, lecz pozwala osiągnąć kompromis, któryjest najtrwalszym spoiwem każdego porozumienia.

Rola zawodowych dyplomatów w kształtowaniu i urzeczywistnianiu sto-sunków międzynarodowych ulega ciągłej ewolucji. Nakłada to na nich obo-wiązek stałego doskonalenia zarówno warsztatu pracy jak i osobowości,zdobywania nowej wiedzy, śledzenia nie tylko rozwoju wydarzeń politycz-nych, ale także rozwoju gospodarczego, nauki i z nią związanych najnow-szych osiągnięć. Wysokie wymagania stawiane pracownikom służby zagra-nicznej obejmują także ich współmałżonków.

Żona pracownika służby zagranicznej uczestniczy w działalności mężapomagając mu w utrzymywaniu stosunków towarzyskich. Wraz z nim bie-rze udział w przyjęciach dyplomatycznych i różnego rodzaju spotkaniach, atakże towarzyszy mu w oficjalnych podróżach służbowych. W domu jestwspółgospodarzem przyjęcia. Dokłada starań, by wytworzyć właściwą at-mosferę w czasie przyjęć i spotkań towarzyskich. Wymaga się od niej wie-dzy i umiejętności w wielu dziedzinach (historia, geografia, kultura, obycza-je kraju pochodzenia i urzędowania). Nie powinna jednak angażować się wsprawy polityczne, ale być zorientowana w założeniach, tendencjach i kie-runkach polityki swego kraju w stosunku do państwa w którym przebywa.Publiczne demonstrowanie braku zainteresowania polityką bądź wypowia-danie radykalnych poglądów przez żonę dyplomaty nie jest właściwe i możebyć postrzegane przez środowisko jako poglądy reprezentowane przez jejmałżonka. Dlatego też zalecana jest powściągliwość w prezentowanych przeznią ocenach zarówno ludzi jak i wydarzeń politycznych. Żona dyplomatynie powinna krytykować kraju przyjmującego ani potwierdzać krytycznychuwag wypowiadanych przez gospodarzy. Funkcja i autorytet dyplomaty sta-nowią o pozycji jego małżonki w środowisku dyplomatycznym. Jej postę-powanie i zachowanie nie powinno szkodzić autorytetowi małżonka, a tymsamym - placówce dyplomatycznej.

23

Pracownik służby zagranicznej, dyplomata, zobowiązany jest do prze-strzegania prawa zarówno kraju urzędowania jak i kraju który reprezentu-je. Dyplomata za naruszenie normy prawnej nie będzie odpowiadał przedsądem miejscowym, ale może zostać uznany za persona non grata, a tak-że dyscyplinarnie odwołany z placówki przez władze swego kraju. Za po-pełnienie przestępstwa, które podlega karze może również być sądzony wswoim kraju.

Normy obyczajowe to m.in. przyjęte w danym środowisku formy na-wiązywania i utrzymywania kontaktów, formy właściwego zachowania się izwłaszcza reguły szeroko pojętego współżycia z bliższym ł dalszym otocze-niem. Także w środowisku dyplomatycznym nie wolno nie znać i nie re-spektować właściwych dla niego zwyczajowych norm. Nieodpowiedniezachowanie dyplomaty w towarzystwie, przy stole, w biurze, podczas roz-mowy a także ubiór odbiegający od przyjętych norm naraża go na ośmie-szenie bądź upokorzenie. Środowisko dyplomatyczne jest na ogół konser-watywne i tradycyjne, nie toleruje złych manier, nonszalancji i ekstrawa-gancji.

Sposób postępowania i wzajemne obowiązki określają normy moralne.Zajmowanie postawy dwulicowej, lekceważenie obowiązków, uchylanie sięod odpowiedzialności jest sprzeczne z tymi normami. Krytyka opinii publicz-nej, powszechne potępienie oraz społeczna izolacja mogą także nie oszczę-dzić dyplomaty. Przestrzeganie norm obyczajowych i moralnych obowiązujekażdego cywilizowanego człowieka, a w szczególności dyplomatę - pracow-nika służby zagranicznej. Rażące ich naruszenie powoduje odwołanie do kra-ju i może stać się przyczyną zwolnienia ze służby dyplomatycznej.

Przywileje i immunitety.Konwencja Wiedeńska o stosunkach dyplomatycznych -z 1961 roku re-

guluje warunki funkcjonowania placówek dyplomatycznych. Określa kogonależy uważać za szefa misji, członka personelu misji, personelu dyploma-tycznego, personelu administracyjnego i technicznego, personelu służby,jak też co oznacza określenie „pomieszczenie misji" (Art.l) Wymienia funkcjemisji dyplomatycznej takie jak: reprezentowanie swego państwa, ochronajego interesów, utrzymywanie stosunków między rządami, wszechstronneinformowanie swego rządu o sprawach państwa, w którym misja jest akre-dytowana (Art.3). Ustala sposób akredytacji, a także wymagania stawianeczłonkom misji dyplomatycznej (art.4-11). Konwencja utrzymała przyjętypodczas Kongresu Wiedeńskiego podział na klasy (Art. 14) i precedencję

24

(Art. 16-17), oraz nietykalność pomieszczeń (Art.22 i 30) i swobodę ko-munikowania się (Art.27). Szeroko i szczegółowo omawia i reguluje przy-wileje i określa immunitety przysługujące misji i jej członkom (spośród 53artykułów konwencji 26 poświęcono tej tematyce).

Konwencja Wiedeńska ustaliła zakres osób korzystających z przywile-jów i immunitetów dyplomatycznych, ale jedynie w odniesieniu do dyplo-macji w jej klasycznym rozumieniu. Stworzyła tym samym warunki prawnedla wykonywania funkcji przez misje dyplomatyczne.

Przywileje i immunitety wynikają z zasady respektowania suwerennościreprezentowanego państwa, a więc nie podlegania jurysdykcji kraju przyj-mującego oraz z zasady równości państw, niezależnie od ich wielkości iznaczenia. Służą zabezpieczeniu skutecznego wykonywania funkcji przezmisje dyplomatyczne reprezentujące ich państwo na terenie kraju przyjmu-jącego, a nie zabezpieczeniu korzyści poszczególnych osób.

Konwencje dla określenia uprzywilejowanej pozycji personelu dyploma-tycznego i jego rodzin używają słów: „przywileje i immunitety". W prakty-ce niekiedy trudno jest rozdzielić te dwa pojęcia. Konwencje nie precyzująco należy rozumieć pod pojęciem „przywilej" i „immunitet". Bliższe okre-ślenie tych pojęć można znaleźć w podręcznikach prawa międzynarodowe-go. Przez przywilej rozumiemy prawo robienia lub domagania się czegośdo czego inni nie są uprawnieni. Np. przywilej to prawo korzystania zezwolnień od podatków bezpośrednich, opłat celnych, prawo posługiwaniasię szyfrem itp. Immunitet to prawo nie robienia lub domagania się cze-goś do czego inni są zobowiązani. Immunitetem jest zapewnienie nietykal-ności osobistej, pomieszczeń urzędowych, rezydencji i mieszkań personeluplacówek (dyplomatycznego, administracyjnego i technicznego), wyłącze-nie spod jurysdykcji kraju przyjmującego itp.

Konwencja Wiedeńska nie reguluje przywilejów i immunitetów najwyż-szych przedstawicieli państw, a więc głów państw i szefów rządów13. Przy-wileje i immunitety zwyczajowo obejmują głowę państwa, premiera i mini-stra spraw zagranicznych. Kurtuazyjnie mogą być one stosowane takżewobec innych dyplomatów przebywających turystycznie lub tranzytem orazosób posiadających paszport dyplomatyczny (ministrowie, posłowie). Wie-le krajów wymaga jednak oprócz paszportu dyplomatycznego posiadaniatakże wizy dyplomatycznej.

131 W polskiej terminologii protokolarnej używamy określeń: głowa państwa i szef rządu. Podob-nie czyni to większość państw. W protokole amerykańskim stosuje się określenia: szef państwa -Chief of State (COS) i głowa rządu - Head of Government (HOG).

25

Wydaje się, że warto poświęcić przywilejom i immunitetom tej kategoriiosób nieco uwagi, bowiem należą one do klasycznego przykładu norm zwy-czajowego prawa międzynarodowego. Stanowią one, że głowa państwaprzybywająca na terytorium innego suwerena ma prawo do szerokich przy-wilejów, honorów ceremonialnych należnych jej osobie i pozycji, a. takżedo pełnych immunitetów od jurysdykcji karnej, cywilnej i administracyjnej.Nowojorska Konwencja o Misjach Specjalnych z 1969 roku przewiduje, żegłowy państw stojące na czele misji specjalnych (np. na sesje Zgromadze-nia Ogólnego Narodów Zjednoczonych) będą korzystać „z wszystkich uła-twień, przywilejów i immunitetów przyznawanych przez prawo międzyna-rodowe Głowom Państw składającym wizytę oficjalną". Konwencja ta jed-nak również nie określa tych ułatwień, przywilejów i immunitetów.

Przyjmuje się, że ułatwienia dotyczą m.in. wydawania w trybie pilnymzgody na przelot i lądowanie samolotów specjalnych, kurtuazyjnej odpra-wy paszportowej, zagwarantowania ochrony oraz nietykalności osobistej irezydencji przez miejscowe służby bezpieczeństwa; immunitety obejmujązwolnienia od odpowiedzialności karnej, cywilnej i administracyjnej; przy-wileje natomiast dotyczą m.in. zwolnień od opłat celnych, kontroli bagażuitp. Głowa państwa nie może wykonywać w czasie pobytu w innym krajujurysdykcji karnej, ani cywilnej nad członkami towarzyszącej mu świty. By-łym głowom państw nie przysługują już przywileje i immunitety, ale po-wszechna jest praktyka, że korzystają one na zasadzie kurtuazji z szereguprzywilejów w czasie wizyt w innych państwach. Analogiczna jest praktykaw stosunku do szefów rządów.

Przywileje i immunitety mają określony zakres terytorialny, a mianowi-cie obejmują terytorium państwa w którym dyplomata jest akredytowany,a także tzw. obszar tranzytowy, tj. terytorium państwa przez które dyplo-mata udaje się do kraju urzędowania. Dyplomata nabywa prawo do korzy-stania z nich w ściśle zdefiniowanym zakresie czasowym, tj. ód chwili prze-kroczenia granicy swego państwa do chwili ponownego przekroczenia tej-że w drodze powrotnej.

Zakres rzeczowy obejmuje nietykalność osobistą, nietykalność gmachumisji i mieszkania osoby akredytowanej, a także pojazdów, archiwów orazdokumentów, nietykalność korespondencji i nie podleganie miejscowej ju-rysdykcji (policji, sądownictwa cywilnego, sądownictwa karnego, admini-stracyjnego). Dyplomata podlega natomiast jurysdykcji kraju, którego jestobywatelem i który reprezentuje..

26

Państwa strony Konwencji Wiedeńskiej uznały i zapisały w preambule, żecelem przywilejów i immunitetów nie jest przyznanie korzyści poszczegól-nym osobom, ale zapewnienie misjom dyplomatycznym efektywnego wyko-nywania funkcji reprezentantów swoich krajów. Ten bardzo szczególny aspektKonwencji nakłada specjalne zobowiązania na osoby cieszące się uprzywile-jowanym statusem i traktowaniem przewidzianym w Konwencji. Powinnyone korzystać ze swoich przywilejów i immunitetów w sposób umiarkowa-ny, pamiętając o tym, że ułatwienia służą wyłącznie wykonywaniu ich funkcjidyplomatycznych. Dyplomaci nie powinni polegać całkowicie na swoim im-munitecie, szczególnie w sytuacjach prowadzących do powstania sporu z oso-bami nieuprzywilejowanymi pamiętając, że nie może on być rozstrzygniętyw normalnym trybie w drodze postępowania sądowego.

W niektórych krajach sprawy statusu dyplomatów obcych państw regulo-wane są osobnymi przepisami wewnętrznymi opartymi na Konwencji Wie-deńskiej. W Wielkiej Brytanii jest to Ustawa o Przywilejach Dyplomatycz-nych (Diplomatie Privileges Act) z 31 lipca 1964 roku uzupełniona Ustawąo Przywilejach Dyplomatycznych ł Innych (Diplomatie and Other PrivilegesAct) z 27 lipca 1971 roku. Określone w tych ustawach przywileje i immuni-tety stosowane są do przedstawicielstw dyplomatycznych wszystkich państwniezależnie od tego, czy są one stroną Konwencji Wiedeńskiej, czy nie.

W Polsce nie ma ustawy poświęconej przywilejom i immunitetom misjidyplomatycznych, ale stosuje się bezpośrednio przepisy ratyfikowanych przezPolskę konwencji wiedeńskich o stosunkach dyplomatycznych i o stosun-kach konsularnych. Jednakowo traktowane są przedstawicielstwa dyplo-matyczne państw będących stronami ww. konwencji jak i tych, które donich nie przystąpiły.

Przywileje i immunitety posiadają zakres osobowy. Konwencja Wiedeń-ska rozróżnia następujące kategorie osób:1. Szef Misji2. członkowie personelu dyplomatycznego3. członkowie personelu administracyjnego i technicznego4. członkowie personelu usługowego (tzw. personelu służby)5. prywatnych służących.Członkowie kategorii (1) i (2) są to dyplomaci (diplomatic agents).

Powszechnie stosuje się praktykę dopuszczania do służby dyplomatycznejwyłącznie obywateli swojego własnego państwa oraz nie wyrażania zgody nasprawowanie funkcji ambasadorów lub dyplomatów państw obcych przezswoich własnych obywateli. Pomijając bowiem kwestię obywatelskiej i pa-

27

triotycznej lojalności, wynika to z konstytucyjnej zasady równości swoich oby-wateli wobec prawa i przyznawania przywilejów i immunitetów jedynie przed-stawicielom państw obcych. Zdarzają się przypadki, zarówno w polskiej służ-bie dyplomatycznej jak i w korpusie dyplomatycznym w Warszawie, że człon-kowie rodzin dyplomatów państw obcych są obywatelami kraju urzędowa-nia. Z reguły są to przypadki podwójnego obywatelstwa: polskiego i krajuwspółmałżonka lub rodzica. Protokół Dyplomatyczny MSZ powołując się naart.37 Konwencji Wiedeńskiej informuje wówczas zainteresowaną misję, żeobywatele polscy nie mogą korzystać z uprzywilejowanego statusu. Alterna-tywą pozostaje zrzeczenie się polskiego obywatelstwa i wówczas korzystaniez przywilejów i immunitetów dyplomatycznych przysługujących dyplomatom,obywatelom innych państw. W przypadku zachowania polskiego obywatel-stwa członek rodziny nie otrzymuje legitymacji dyplomatycznej MSZ, a jedy-nie pisemne zaświadczenie informujące władze polskie, że dana osoba jestczłonkiem najbliższej rodziny zagranicznego dyplomaty.

Zgodnie z artykułem 37 Konwencji Wiedeńskiej przywileje i immunitetyprzysługują dyplomatom i członkom ich rodzin (pod warunkiem, że nie sąoni obywatelami kraju urzędowania). Pozostaje czasami sporną kwestia in-terpretacji na jakie osoby rozciąga się pojęcie członka rodziny. W PolsceProtokół Dyplomatyczny MSZ przyznaje legitymacje potwierdzające statusdyplomatyczny małżonkom dyplomatów, ich nieletnim dzieciom, dzieciompowyżej 18 lat, które mieszkają wspólnie z rodzicami i kontynuują naukęlub pozostają pod opieką rodziców, rodzicom lub teściom dyplomaty o ilezamieszkują wspólnie i pozostają na jego utrzymaniu. Jeżeli dana placów-ka wystąpi o wydanie legitymacji dyplomatycznej dla osoby która nie jestwspółmałżonkiem dyplomaty, ale osobą żyjącą z nim w stałym związku,wówczas Protokół Dyplomatyczny MSZ wydaje legitymację dyplomatycz-ną z odpowiednim wpisem: konkubina lub konkubent.

Konwencja Wiedeńska przyznaje dyplomatom następujące przywileje:Q zwolnienie od podatków; Dyplomaci nie płacą podatków od dochodów

osobistych, podatków stanowych, municypalnych, podatków od warto-ści dodanej, akcyzy itp. (Niektóre z tych podatków są opłacane przezdyplomatę, np. VAT, a następnie refundowane po przedstawieniu od-powiednich rachunków). Ze względu na różne systemy podatkowe wróżnych krajach przywilej ten stosowany jest na zasadzie wzajemności.Istnieje jednak szereg przypadków kiedy dyplomata musi płacić podatkimiejscowe m.in. w przypadku zysków kapitałowych osiągniętych w kra-ju urzędowania np. z tytułu inwestycji kapitałowych na giełdzie, jeżeli

28

takie dochody są w kraju urzędowania opodatkowane;Q zwolnienie od opłat celnych; Zwolnieniu podlega całe mienie osobiste

dyplomaty i jego rodziny przywożone do kraju urzędowania, a takżetowary sprowadzane z zagranicy dla celów prywatnych lub służbowych.W przypadku importu bezcłowego takich towarów jak alkohol i wyrobytytoniowe oraz samochody mogą być wprowadzone przez poszczegól-ne kraje limity ilościowe;

Q zwolnienie od obowiązkowych ubezpieczeń społecznych; Przyjmuje się,że dyplomaci opłacają swoje ubezpieczenia i korzystają z przysługują-cych im świadczeń społecznych w swoich własnych krajach;

Q zwolnienie od służb i serwitutów obowiązujących w kraju urzędowania;Dyplomaci zwolnieni są z obowiązku służby wojskowej i innych serwitu-tów o charakterze wojskowym lub obywatelskim;

Q zwolnienie od przepisów kraju urzędowania dotyczących uzyskiwaniaobywatelstwa; Dzieci dyplomatów przez fakt urodzenia w kraju, któryuznaje obywatelstwo na zasadzie ius soli (prawo ziemi) nie nabywająobywatelstwa tego kraju.Zakres przyznawanych przywilejów różni się w poszczególnych krajach

i dlatego dyplomata wyjeżdżający do danego kraju powinien zapoznać sięz praktyką stosowaną w kraju, do którego się udaje.

Za naruszenie przepisów drogowych przedstawiciel misji dyplomatycz-nej korzystający z immunitetu nie może być pociągnięty do odpowiedzial-ności w żadnej formie. Nie oznacza to jednak, że jest zwolniony z prze-strzegania przepisów drogowych.14 Posiadanie immunitetu dyplomatycz-141 Do prawdziwego problemu urasta w niektórych krajach i miastach sprawa opłat za parkowanie

samochodów. Administracja Nowego Jorku, a obecnie także Waszyngtonu i innych miast amery-kańskich wyszła z założenia, że nie musi ponosić kosztów związanych z przyznaniem przez rządfederalny immunitetów i przywilejów setkom tysięcy dyplomatów i członków ich rodzin (łącznie wUSA przebywa ponad 200 tysięcy osób posiadających w mniejszym lub większym stopniu przywi-leje i immunitety dyplomatyczne). Rozpoczęto wymierzanie mandatów karnych, wysyłanie ich doposzczególnych ambasad oraz jednocześnie informowano o sytuacji amerykański Departament Sta-nu. W ostatnich latach podjął on szereg kroków aby zabezpieczyć egzekwowanie płatności manda-tów przez kierowców nie przestrzegających amerykańskich przepisów drogowych. Zastosowanom.in. wstrzymywanie przedłużania rejestracji samochodów z niezapłaconymi mandatami oraz po-trącanie krajom zadłużonym należnych kwot z sum pomocy przyznanych tym krajom przez władzeamerykańskie. Kongresmani amerykańscy zasadnie uznali, że nie można przyznawać pomocy zamerykańskich środków publicznych krajom, których dyplomaci winni są amerykańskim instytu-cjom publicznym pieniądze. Instrument ten został skutecznie zastosowany również wobec naszegokraju. W marcu 1997 roku sprawa ponownie stała się przedmiotem ostrego sporu pomiędzy wła-dzami Nowego Jorku i ONZ. Po wzajemnych oskarżeniach i groźbach ze strony ONZ skierowaniasprawy do Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w Hadze Departament Stanu USA od-stąpił od groźby odbierania tabiic rejestracyjnych, utrzymał jednak zasadę nie przedłużania rejestra-cji pojazdów obciążonych niezapłaconymi mandatami.

29

nego chroni przed ukaraniem, nie daje jednak dobrego świadectwa w przy-padku notorycznego naruszania przepisów, co może też doprowadzić douznania dyplomaty za persona non grata (osoba niepożądana). Dyploma-ta zamieszany w wypadek drogowy powołuje się na immunitet, okazujelegitymację wydaną przez MSZ kraju urzędowania i jak najszybciej kontak-tuje się ze swoją misją. Może nie zgodzić się na przesłuchanie i pobieraniekrwi. Ponieważ jednak konsekwencje wypadku mogą być czasami dalekoidące, lepiej jest poddać się obowiązującym procedurom, aby uniknąć nie-uzasadnionych oskarżeń. Dyplomata nie powinien jednak unikać odpowie-dzialności materialnej za wyrządzone przez siebie szkody, jak również od-mawiać pomocy w przypadku uszkodzenia cielesnego innej osoby.

Podkreślić należy, że Konwencja Wiedeńska przyznała dyplomatom sze-rokie przywileje i immunitety, ale jednocześnie nałożyła na nich obowiązekprzestrzegania ustaw i innych przepisów prawnych państwa przyjmujące-go w zakresie, w jakim nie narusza to ich przywilejów i immunitetów. Toostatnie zastrzeżenie w oczywisty sposób nie odnosi się do przepisów ru-chu drogowego i parkowania, a dotyczy sytuacji w niektórych państwachgdzie zbyt restrykcyjne przepisy uniemożliwiają dyplomacie normalne funk-cjonowanie.

Dyplomata nie może podejmować działalności zawodowej, czy handlo-wej, obliczonej na osiąganie osobistego zysku (np. nie wolno mu sprzeda-wać rzeczy wwiezionych bez cła lub zakupionych w sklepie dla dyploma-tów).

Dyplomatę obowiązuje poszanowanie ustaw i przepisów państwa przyj-mującego (Art. 41 ust.l Konwencji). Obowiązuje go również odnoszeniesię z szacunkiem do panujących zwyczajów i kultury narodu, a szczególnieokazywanie szacunku wobec głowy państwa, flagi i hymnu narodowego,symboli państwowych. Dyplomata nie może się mieszać w sprawy wewnętrz-ne państwa przyjmującego i nie może utrudniać wykonywania funkcji przezorgana tego państwa (np. na lotnisku nie powinien on odmawiać udziela-nia wyjaśnień służbom granicznym bądź celnym).

Wyjaśnienia wymaga sprawa kontroli bezpieczeństwa pasażerów i ba-gażu w szczególności w ruchu samolotowym. Troska o bezpieczeństwo ru-chu lotniczego spowodowała, że władze wielu krajów, a także przewoźnicyi władze portów lotniczych, wprowadziły bardzo zaostrzone rygory kontrolipasażerów i bagażu. Powszechnie stosowane są bramki z detektorami me-talu oraz prześwietlanie bagażu. Dyplomata, który odmówi poddania siętego typu wymaganej kontroli ryzykuje, że ani on, ani tym bardziej jego

30

bagaż, nie zostanie zabrany na pokład samolotu. Przewoźnicy wychodzą zzałożenia, że nie ma obowiązku latania samolotami, a ten kto chce leciećmusi się poddać określonym rygorom bezpieczeństwa. Na ogół po przej-rzeniu paszportu dyplomatycznego służby kontrolne kurtuazyjnie odstępu-ją od kontroli dyplomatów i ich bagażu, choć na lotniskach bagaż poddajesię prześwietleniu, a dyplomatę prosi się o przejście przez bramkę kontrol-ną. Podobne procedury stosowane są dość powszechnie także przy wej-ściach do wielu urzędów państwowych oraz siedzib organizacji międzyna-rodowych.

Polskie przepisy przewidują, że pasażerowie korzystający z immunite-tów i przywilejów dyplomatycznych mogą być kontrolowani przy wykorzy-staniu urządzeń technicznych. W przypadku wątpliwości co do charakteruprzedmiotów wykrytych przy pomocy środków technicznych, dopuszczal-ne jest za zgodą pasażera dokonanie przeglądu zawartości bagażu podręcz-nego. Jeżeli pasażer nie wyrazi zgody na przegląd, bagaż ten zostaje wyco-fany ł nie może odbywać z nim podróży lotniczej. Bagaż rejestrowany (tzn.przewożony w luku bagażowym) należący do pasażerów korzystających zimmunitetów i przywilejów dyplomatycznych podlega tak samo jak bagażpozostałych pasażerów kontroli elektronicznej, rentgenowskiej lub kontroliinnych urządzeń technicznych. Jeżeli istnieją poważne podstawy do przy-puszczenia, że zawiera on przedmioty zagrażające bezpieczeństwu samolo-tu może być przeprowadzone przeszukanie bagażu w obecności dyploma-ty. Funkcjonariusze Straży Granicznej pouczeni są, że podczas przeprowa-dzania kontroli technicznej pasażerów korzystających z immunitetów i przy-wilejów dyplomatycznych oraz ich bagaży należy zachować takt i trakto-wać ich z należnym szacunkiem stosownie do przepisów Konwencji Wie-deńskiej o stosunkach dyplomatycznych.

Zgodnie z Konwencją Wiedeńską placówki dyplomatyczne mają prawodo swobodnej łączności i mogą do tego celu wykorzystywać łączność ko-dowaną, szyfrowaną oraz pocztę dyplomatyczną, która może być przewo-żona przez kurierów dyplomatycznych. Poczta dyplomatyczna (pakiet lubtorba dyplomatyczna) powinna być stosownie oznakowana, z reguły jestopieczętowana i może zawierać wyłącznie dokumenty dyplomatyczne i ar-tykuły przewidziane do użytku służbowego. Sygnatura torby dyplomatycz-nej lub pakietu dyplomatycznego musi być zgodna z tą, która jest wpisanado listu kurierskiego. Torba dyplomatyczna nie może być otwarta lub za-trzymana (art.27 pkt.3). Nie ma jednolitych interpretacji, czy może być onaprześwietlona w urządzeniach kontrolujących bagaże na lotniskach.

31

Polskie przepisy przewidują, że na zasadzie wzajemności poczta dyplo-matyczna bez względu na sposób w jaki jest przesyłana, korzysta z całkowi-tej nietykalności i jest zwolniona od kontroli przez elektroniczne lub inneurządzenia techniczne. Poczta ta musi być oznaczona w sposób wskazują-cy na jej dyplomatyczny charakter poprzez odciśnięcie na niej urzędowychpieczęci misji dyplomatycznej, urzędu konsularnego lub ministerstwa sprawzagranicznych oraz zaopatrzona w dokument urzędowy w postaci „listukurierskiego". List kurierski określa charakter, liczbę przesyłek stanowią-cych pocztę dyplomatyczną oraz zawiera imię i nazwisko oraz nr paszpor-tu dyplomatycznego kuriera. W Polsce dopuszcza się listy kurierskie spo-rządzone w jednym z następujących języków: angielskim, francuskim, hisz-pańskim lub rosyjskim. Polskie listy kurierskie wystawiane są w języku fran-cuskim. Niektóre kraje wymagają tych dokumentów w języku angielskimlub arabskim, dlatego też dla tych krajów sporządza się odpowiednie urzę-dowe tłumaczenia.

Konwencja Wiedeńska zapewniając swobodę porozumiewania się misjidyplomatycznych dla celów urzędowych (Art. 27) przewiduje także immu-nitet dyplomatyczny dla kuriera przewożącego pocztę dyplomatyczną i po-siadającego odpowiedni dokument (list kurierski) potwierdzający, że jestupoważniony do jej przewożenia. Konwencja stwierdza, że kurier dyplo-matyczny nie może zostać aresztowany lub zatrzymany (Art.27, pkt 5) wczasie wykonywania funkcji.

Artykuł 37 określa również ograniczenia przywilejów i immunitetówczłonków personelu administracyjnego i technicznego misji oraz człon-ków personelu służby. Dotyczą one m.in. ograniczonego w czasie (za-zwyczaj 3 lub 6 miesięcy) bezcłowego przywozu mienia przesiedleniowegoi korzystania ze zwolnień celnych. Członkowie personelu administracyjne-go i technicznego korzystają z immunitetu w sprawach cywilnych i admini-stracyjnych tylko w zakresie czynności dokonanych w związku z pełnieniemobowiązków służbowych. Jest to tżw. immunitet funkcjonalny Immunitetczłonków personelu służby jest jeszcze bardziej ograniczony i przysługujejedynie w odniesieniu do aktów dokonanych w toku pełnienia ich służby.

Rozróżnia się kategorie personelu misji. Personel administracyjny i tech-niczny ambasady ma bardziej odpowiedzialną pracę, związaną z załatwia-niem na niższym szczeblu niektórych spraw dyplomatycznych. Do tej kate-gorii zalicza się: sekretarki, szyfrantów (w polskiej służbie dyplomatycznejszyfranci otrzymują stopnie dyplomatyczne), radiooperatorów, którzy majądostęp do tajemnic dyplomatycznych. Personel służby natomiast zajmuje

32

się pracą usługową i sprawami wewnętrznymi placówki (kierowcy, rzemieśl-nicy, kucharze, kelnerzy itp.).

Niektóre państwa przyjmujące bardzo liczny personel przedstawicielstwdyplomatycznych, w których stopnie dyplomatyczne przyznawane są czę-sto bez merytorycznego uzasadnienia, zastrzegają sobie prawo do ocenyczy danemu pracownikowi będą przysługiwać przywileje i immunitety orazdo jakiej kategorii zostanie on zaliczony (dyplomatów, personelu admini-stracyjnego i technicznego, czy też do personelu służby). Wówczas podsta-wę przyznania odpowiedniego statusu pracownikowi przedstawicielstwadyplomatycznego stanowi nie formalna notyfikacja misji państwa wysyłają-cego, ale faktycznie spełniana przez daną osobę funkcja.

Takie stanowisko potwierdził w 1996 roku Departament Stanu USAodnośnie personelu stałych przedstawicielstw państw członkowskich Naro-dów Zjednoczonych w Nowym Yorku. Również polskie Ministerstwo SprawZagranicznych, notą okólną skierowaną do przedstawicielstw dyplomatycz-nych w Warszawie, zajęło podobne stanowisko.

Osoba korzystająca z immunitetu jurysdykcyjnego nie może się go zrzec.Immunitet ten został jej przyznany jako przedstawicielowi państwa i tylkoono może go uchylić. Sprawy te są traktowane bardzo poważnie i niektóresłużby dyplomatyczne np. amerykańska i brytyjska mogą uchylić immuni-tet wobec członka swojej misji jedynie na wyraźne polecenie centrali. Dlapaństwa przyjmującego zakomunikowanie przez szefa misji o fakcie uchy-lenia immunitetu jest wystarczające.15

W przypadku popełnienia przez dyplomatę ciężkiego przestępstwa i od-mowę uchylenia immunitetu państwu przyjmującemu nie pozostaje żadnainna forma sankcji poza uznaniem tej osoby za persona non grata i naka-zanie jej opuszczenia kraju. Jeżeli osoba taka przybędzie w przyszłości dotego samego kraju nie będzie już chroniona immunitetem jurysdykcyjnym imoże zostać pociągnięta do odpowiedzialności karnej.

Państwo przyjmujące powinno zapewnić dyplomatom nietykalność oso-bistą, nietykalność rezydencji oraz pomieszczeń i dokumentacji misji (artyku-ły 29 i 30 Konwencji). Sposób realizacji tych zabezpieczeń jest różny w za-leżności od realnej sytuacji i warunków społeczno-politycznych w różnychkrajach. Aresztowanie dyplomaty, zajęcie jego rezydencji lub przeprowadze-nie rewizji w pomieszczeniach misji nie może oczywiście mieć miejsca. Rów-

151 W ostatnich latach ambasador jednego z krajów Ameryki Płd. w Polsce został oskarżony o przemytnarkotyków. Władze tego kraju cofnęły mu nominację i uchyliły immunitet, zgadzając się na osą-dzenie go w Polsce.

33

nocześnie jednak efektywne zapewnienie nietykalności osobistej ponad 200tysiącom dyplomatów i ich rodzinom w USA, ponad 60 tysiącom w Brukse-li, czy blisko 3 tysiącom w Polsce, jest praktycznie niewykonalne.

Stopień poczucia bezpieczeństwa osobistego dyplomatów zależny jest odogólnego stanu zagrożenia przestępczością w danym kraju lub mieście. Od-powiedzialność za bezpieczeństwo ze strony państwa przyjmującego nie możebyć nieograniczona. Konieczne jest rozsądne współdziałanie przedstawicielstwdyplomatycznych polegające na wynajmowaniu lokali i rezydencji w bezpiecz-nych dzielnicach, właściwe ich zabezpieczanie przed kradzieżą i włamaniem,unikanie terenów miasta znanych ze zwiększonego ryzyka.16

Placówki dyplomatyczne w Warszawie chronione są przez żołnierzy Nad-wiślańskiej Jednostki Wojskowej MSW. W zależności od oceny stopnia za-grożenia kancelarie dyplomatyczne i rezydencje szefów placówek chronio-ne są przez posterunki stałe całodobowe, patrole piesze oraz zmotoryzo-wane. Stałe posterunki policyjne są również dość powszechnie stosowanąformą strzeżenia placówek dyplomatycznych zagranicą. Posterunki te miej-scowa policja wystawia z reguły w przypadku uznania realnego zagrożenia,a czasami na zasadzie wzajemności. Stosowanie w sprawach ochrony pla-cówek zasady wzajemności jest niewłaściwe, ponieważ obowiązek zabez-pieczenia nietykalności dyplomatów i misji dyplomatycznych jest bezwzględ-ny i nie powinien być warunkowany wymogami wzajemności.17

Przywileje i immunitety organizacji międzynarodowych i funkcjonującychprzy nich misji dyplomatycznych reguluje szereg wyspecjalizowanych kon-wencji i umów między organizacjami międzynarodowymi i rządami kraju,w których jest siedziba tych organizacji. Do najważniejszych należą:Q konwencja dotycząca przywilejów i immunitetów Narodów Zjednoczo-

nych z 13 lutego 1946 roku (Dz. U. z dn.19 sierpnia 1946 r.);161 Warszawa jest uznawana za miasto, w którym dyplomaci i członkowie ich rodzin nie są narażeni

na większe zagrożenie osobiste, natomiast zagrożone jest bezpieczeństwo mienia. Częste są przy-padki kradzieży samochodów i włamań do mieszkań dyplomatów w celach rabunkowych.

171 Historia, w tym również najnowsza zna szereg przypadków drastycznego naruszenia bezpieczeń-stwa misji dyplomatycznych, ataków na ambasady, zabójstw dyplomatów i brania ich jako zakład-ników. Najbardziej narażonymi na zamachy terrorystyczne są, jak pokazuje doświadczenie ostat-nich lat dyplomaci Stanów Zjednoczonych, Turcji i Izraela. W holu wejściowym amerykańskiegoDepartamentu Stanu znajduje się wielka tablica na ścianie z wyrytymi nazwiskami obywateli ame-rykańskich, którzy stracili życie w służbie dyplomatycznej swojego kraju. Głośny ostatnio był przy-padek ataku na rezydencję ambasadora Japonii w Limie przedstawicieli ugrupowania Tupac Ama-ru i wielotygodniowe przetrzymywanie zakładników. Incydent zakończył się w kwietniu 1997 roku,po kilku miesiącach trwania, odbiciem zakładników i zlikwidowaniem wszystkich porywaczy w cza-sie akcji jednostek specjalnych. Sprawy tego typu przywołują zawsze rozważania nt. zakresu kon-sultacji i koordynacji działań kraju przyjmującego z krajem będącym gospodarzem misji i wreszcie zkrajami, których obywatele są ofiarami zamachu terrorystycznego.

34

Q konwencja o przywilejach i immunitetach organizacji wyspecjalizowa-nych z 21 listopada 1947 roku (Dz. U. z dnia 12 marca 1970 r.);

Gl konwencja o misjach specjalnych z 16 grudnia 1969 roku (Dz.U. z dnia30 października 1985 r.);

Q umowa w sprawie siedziby zawarta między ONZ a rządem USA z 26czerwca 1947 roku; (w umowie tej rząd USA zobowiązał się do prze-strzegania konwencji z 13 lutego 1946 r.);

Q porozumienie między ONZ a rządem Szwajcarii z l sierpnia 1946 rokuw związku z utworzeniem Europejskiego Biura ONZ w Genewie; rów-nolegle zawarte zostało tymczasowe porozumienie w sprawie przywile-jów i immunitetów ONZ (ponieważ Szwajcaria nie będąc członkiem ONZnie jest stroną konwencji z 13 lutego 1946 r.).Funkcjonariusze i personel dyplomatyczny ONZ i organizacji wyspecja-

lizowanych oraz akredytowanych przy nich misji korzystają z przywilejów iimmunitetów w zakresie przyjętym w powyższych konwencjach i umowach.Na analogicznych porozumieniach oparty jest status innych organizacji mię-dzyrządowych i ich funkcjonariuszy oraz akredytowanych przy nich przed-stawicielstw i ich personelu.

35

mSłużba zagraniczna RP

Prezydent jest najwyższym przedstawicielem RP, stoi na straży suwe-renności i bezpieczeństwa państwa oraz nienaruszalności i niepodzielnościjego terytorium.18 W ramach konstytucyjnych kompetencji19 reprezentujepaństwo na zewnątrz, ratyfikuje i wypowiada umowy międzynarodowe,mianuje i odwołuje przedstawicieli RP (ambasadorów) oraz aktywnie uczest-niczy w międzynarodowych kontaktach i życiu dyplomatycznym. Prezyden-towi przysługuje kompetencja międzynarodowa i tzw. prawo przedstawi-cielstwa wszechstronnego na mocy konstytucji i prawa międzynarodo-wego, które nie wymagają pełnomocnictwa. Jeśli prezydent zabiera głos wstosunkach międzynarodowych w imieniu swego państwa i oświadcza jegowolę, pociąga to za sobą z mocy prawa skutki prawne dla tego państwa.20

Rada Ministrów21 prowadzi politykę zagraniczną państwa, zapewnia jegobezpieczeństwo zewnętrzne, sprawuje ogólne kierownictwo w dziedziniestosunków z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi orazzawiera umowy międzyrządowe. Premier uczestniczy w międzynarodowymżyciu dyplomatycznym i bezpośrednio nadzoruje pracę ministra spraw za-granicznych. Za swą działalność międzynarodową odpowiada przed sejmemprzedstawiając mu główne kierunki polityki zagranicznej do akceptacji.22

181 Art. 126 Konstytucji RP.191 Art. 133 Konstytucji RP.201 W USA czy Francji, krajach o ustroju prezydenckim, głowa państwa bezpośrednio wtacza się w

kształtowanie polityki zagranicznej i aktywnie uczestniczy w międzynarodowych konferencjach. Wmonarchiach rola głowy państwa (króla, królowej) jest zazwyczaj ograniczona do funkcji reprezen-towania państwa i mianowania ambasadorów.

211 Art. 146 Konstytucji RP22i Szczególnie aktywną role szefa rządu w kształtowaniu polityki zagranicznej państwa i udział w mię-

dzynarodowym życiu politycznym kraju możemy zaobserwować w Austrii, Niemczech czy WielkiejBrytanii, gdzie funkcja głowy państwa jest konstytucyjnie ograniczona.

37

Premier upoważniony jest z tytułu swej funkcji do prowadzenia roko-wań z przedstawicielami obcych państw bez specjalnych pełnomocnictw.Posiada prawo oświadczania woli państwa, które wywołuje międzynarodo-we skutki prawne. Posiada uprawnienia do zawierania umów międzynaro-dowych w imieniu rządu. Udziela także pełnomocnictwa innym członkomrządu do zawarcia takiej umowy. Premier mianuje przedstawicieli Polski domiędzynarodowych organizacji (z wyjątkiem stałych przedstawicieli, którychw trybie przewidzianym dla ambasadorów mianuje prezydent RP) oraz de-legatów na znaczące konferencje międzynarodowe.

Minister Spraw Zagranicznych, jako członek rządu, kieruje bezpośred-nio służbą zagraniczną i reprezentuje państwo w stosunkach z innymi pań-stwami.23 Minister SZ z tytułu swojej funkcji jest upoważniony do repre-zentowania swego rządu na arenie międzynarodowej, prowadzenia bezpo-średnich rozmów i rokowań oraz podpisywania umów międzynarodowychbez konieczności posiadania specjalnych pełnomocnictw.

Ministrowi spraw zagranicznych podlegają polskie zagraniczne przed-stawicielstwa dyplomatyczne i konsularne24. Minister proponuje kandyda-tów na ambasadorów i mianuje dyplomatów. Utrzymuje kontakty i prowa-dzi rozmowy z obcymi przedstawicielami dyplomatycznymi oraz organiza-cjami międzynarodowymi, koordynuje działalność traktatową państwa. Spe-łnia także funkcje koordynacyjne wobec innych ministerstw i instytucji wzakresie polityki zagranicznej i stosunków międzynarodowych.

Wobec znacznego rozszerzenia przedmiotowego współpracy państw wich wzajemnych stosunkach, pozostali ministrowie jak i kierownicy innychcentralnych organów administracji państwowej posiadają także kompeten-cje i prowadzą działalność międzynarodową w zakresie wykonywanych funk-cji. Swoją aktywność na arenie międzynarodowej powinni oni konsultowaćz MSZ, tak aby była ona zgodna z polityką zagraniczną państwa i nie naru-szała międzynarodowych umów i zobowiązań.

Ministerstwo Spraw Zagranicznych, zgodnie z nowym statutem25

jest urzędem administracji rządowej obsługującym ministra spraw zagranicz-nych (§1), który kieruje ministerstwem przy pomocy sekretarza stanu, pod-

231 W mocarstwach takich jak USA, czy Rosja, funkcje ministra spraw zagranicznych nie ograniczająsię do koordynowania polityki zagranicznej swego kraju, lecz także obejmują mediacje i działaniana rzecz rozwiązywania problemów światowych (np. sytuacji na Bliskim Wschodzie). /

241 Polska posiada za granica 91 ambasad, 6 stałych przedstawicielstw (przy Biurach ONZ, RadzieEuropy), 44 konsulaty oraz 80 konsulów honorowych.

251 Statut Ministerstwa Spraw Zagranicznych nadany rozporządzeniem Prezesa Rady Ministrów z dn.17 lipca 1998 r. (Dz. U. nr 93 z 23.07.1998 r, poz.586).

38

sekretarzy stanu oraz dyrektora generalnego (§2). Minister może upoważ-nić te osoby, a także innych pracowników ministerstwa, do podejmowaniadecyzji w określonych sprawach w jego imieniu. Nowy statut nie zmieniafunkcji ministerstwa, a jedynie rozbudowuje jego strukturę, wprowadzającnowy podział kompetencji i funkcji poszczególnych departamentów.

W ramach Ministerstwa Spraw Zagranicznych funkcjonują:Q Gabinet Polityczny Ministra, który obsługuje ministra spraw zagranicz-

nych i wiceministrów oraz pełni rolę koordynującą wobec pozostałychdepartamentów;

Q Sekretariat Ministra;Q Biuro Dyrektora Generalnego.

Dwustronnymi stosunkami z krajami poszczególnych regionów zajmująsię departamenty:Q Departament Europy Zachodniej, zajmujący się współpracą z krajami

Europy Zachodniej;Q Departament Europy Środkowej i Południowej, obejmujący swą kom-

petencją kraje na południu Europy, byłe kraje socjalistyczne oraz krajebałtyckie (w tym Litwę, Łotwę i Estonię);

Q Departament Europy Wschodniej, zajmujący się stosunkami z Rosją,Ukrainą, Białorusią, a także Kazachstanem i innymi państwami należą-cymi do WNP;

Q Departament Ameryki Północnej, mający w zakresie swoich kompetencjistosunki z USA, Kanadą i Meksykiem;

Q Departament Azji, Australii i Ameryki Łacińskiej, obejmujący kraje tegoregionu;

Q Departament Afryki i Bliskiego Wschodu, zajmujący się stosunkami zpaństwami tych regionów..

Q W ramach departamentów funkcjonują wydziały, które zajmują się po-szczególnymi krajami (jak np. Niemcy) lub grupą krajów (np. kraje skan-dynawskie).Kolejną grupę tworzą departamenty zajmujące się stosunkami wielostron-

nymi. Należą do niej:Q Departament Polityki Bezpieczeństwa oraz Departament Polityki Bez-

pieczeństwa Europejskiego, które zajmują się problematyką polityczne-go bezpieczeństwa Polski, jej uczestnictwem w strukturach bezpieczeń-stwa europejskiego (NATO, OBWE, problematyka kontroli zbrojeń, etc.);

Q Departament Polityki Europejskiej, Departament Unii Europejskiej, De-partament Integracji Europejskiej oraz Departament Instytucji Europej-

39

skich i Polityki Regionalnej, zajmują się problematyką integracji Polski zUnią Europejską i współpracą transgraniczną oraz regionalną;

Q Departament Krajów Pozaeuropejskich i Systemu Narodów Zjednoczo-nych, Departament ds. Politycznych ONZ i Departament ds. Ekono-miczno-Spoiecznych ONZ, mają za zadanie utrzymywanie kontaktów iwspółpracy z ONZ oraz jej wyspecjalizowanymi organizacjami, takimijak FAO, WHO, UNESCO itp.

Q Departament Analiz Ekonomicznych oraz Departament Polityki Ekspor-towej, zajmujące się problematyką ekonomiczną w stosunkach politycz-nych i działalności MSZ;

Q Departament Strategii i Planowania Polityki, którego zakres działaniaobejmuje analizę i prognozowanie strategicznej polityki zagranicznej RP.Do departamentów funkcjonalnych, zajmujących się określoną, wyod-

rębnioną tematyką można zaliczyć:Q Departament Konsularny, Departament Polonii oraz Departament Spraw

Prawnych i Konsularnych, nadzorują i koordynują pracę polskich urzę-dów konsularnych na całym świecie, a także mają za zadanie ochronęinteresów Polski i jej obywateli.

Q Departament Promocji i Departament Systemu Informacji, powołanesą do współpracy ze środkami masowego przekazu (prasa, RTV) i za-granicznymi korespondentami akredytowanymi w Polsce, w trosce otworzenie właściwego obrazu Polski w świecie. Prowadzą one także ana-lizę zagranicznych informacji o Polsce, dla potrzeb resortu i kierownic-twa państwa;

Q Departamenty Dyplomacji Kulturalnej i Departament Polityki Nauko-wej, promują polską kulturę i naukę w świecie oraz nadzorują działal-ność Instytutów Kultury Polskiej za granicą;

Q Departament Prawny i Departament Traktatowy, przygotowują między-narodowe umowy i traktaty (polityczne) oraz uczestniczą w przygoto-waniu innych porozumień i umów międzynarodowych, zabezpieczająich zgodność z prawem międzynarodowym i interesami Polski. Depar-tament Traktatowy jest także depozytariuszem wszystkich międzynaro-dowych umów państwowych, przygotowuje ich ratyfikację. W tym za-kresie ściśle współpracuje z Kancelarią Prezydenta i Kancelarią PrezesaRady Ministrów;

Q Protokół Dyplomatyczny zapewnia obsługę protokolarną wizyt państwo-wych prezydenta, premiera i ministra spraw zagranicznych, oraz osobi-stości przybywających na ich zaproszenie. Prowadzi także obsługę kor-

40

pusu dyplomatycznego, załatwia wszelkie formalności związane z cere-moniałem składania listów uwierzytelniających, wizyt ambasadorów itp.Utrzymuje bezpośrednie kontakty z placówkami dyplomatyczno-konsu-larnymi w Polsce. Zapewnia opiekę i pomoc obcym dyplomatom wwykonywaniu ich funkcji (m.in. nadzoruje zapewnienie im immunitetówi przywilejów).W ramach MSZ działają też biura spełniające funkcje usługowe wobec

ministerstwa i przedstawicielstw dyplomatycznych za granicą:Q Biuro Kadr i Biuro Szkolenia, mają w swojej gestii całokształt spraw per-

sonalnych ministerstwa i przedstawicielstw dyplomatyczno-konsularnych.Q Biuro Informatyki i Łączności, odpowiada za łączność ze wszystkimi

polskimi placówkami na świecie;Q Biuro Finansów oraz Biuro Administracji, zajmują się obsługą admini-

stracyjno-finansową ministerstwa i placówek zagranicznych;Q Biuro Spraw Obronnych, które współdziała z Ministerstwem Obrony

Narodowej z zakresie spraw wojskowych oraz przygotowania MSZ nawypadek wojny;

Q Archiwum, gromadzi dokumenty i akta dotyczące działalności MSZ, ra-porty oraz korespondencję tajną i poufną z placówek.Minister Spraw Zagranicznych ponadto nadzoruje placówki o charakte-

rze naukowo-badawczym: Polski Instytut Spraw Międzynarodowych w War-szawie oraz Instytut Zachodni im. Zygmuta Wojciechowskiego w Poznaniu.

W stosunkach zewnętrznych państwa od najdawniejszych czasów wy-stępowały dwa główne motywy działania: polityczny i ekonomiczny. Ran-ga każdego z nich, a niekiedy nawet i pierwszeństwo, były zmienne. Naprzykład najpierw utworzono polskie konsulaty bądź misje handlowe w RFN,Hiszpanii, Południowej Korei, Republice Afryki Południowej itp. i dopieropóźniej powstały przedstawicielstwa dyplomatyczne.

Szczególne zadania w zakresie stosunków gospodarczych z zagranicąspełnia Ministerstwo Gospodarki oraz Komitet Integracji Europejskiej, któ-rego zadaniem jest działanie na rzecz włączenia Polski do europejskich struk-tur gospodarczych.

Ministerstwo Gospodarki pełni m.in. funkcje obejmujące zabezpie-czenie traktatowe międzynarodowych stosunków gospodarczych kraju,ochronę interesów gospodarczych państwa (koncesje, cła) oraz promocjęeksportu (udział w targach międzynarodowych) itp. Ministerstwu Gospo-darki podporządkowane są Biura Radcy Handlowego przy Ambasadach.

41

W strukturze organizacyjnej Ministerstwa Gospodarki powołanodepartamenty zajmujące się wyłącznie stosunkami gospodarczymi z zanicą: Departament Integracji Europejskiej i Organizacji Miedzynarodovoraz Departament Stosunków Gospodarczych z Zagranicą.

Departament Integracji Europejskiej i Organizacji Miedzynarodovzajmuje się inicjowaniem i koordynacją działalności związanej z integiPolski z Unią Europejską. Do jego szczególnych zadań należą:Q przygotowanie założeń polityki integracyjnej z UE i koordynacją dz:

dostosowawczych do wymagań Unii oraz analizowanie przebiegu igotowań, prowadzenie negocjacji dotyczących handlowych i prz<słowych aspektów akcesu Polski do Unii, uczestnictwo w posiedzerRady Stowarzyszenia RP - UE i innych stałych oraz doraźnych cnów Unii,

Q inicjowanie i realizacja polityki traktatowej, w tym przygotowanieżeń i negocjowanie umów dwustronnych z krajami członkowskimoraz bieżąca obsługa traktatowa stosunków gospodarczych z tymijami, jak również nadzór merytoryczny nad polskimi placówkaminomiczno-handlowymi w krajach członkowskich UE.Ponadto zadaniem departamentu jest inicjowanie i realizacja polityki

tatowej z międzynarodowymi organizacjami gospodarczymi takimi jak: !towa Organizacja Handlu (WTO), Organizacja Współpracy GospodarRozwoju (OECD), Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju, Minarodowy Fundusz Walutowy, Europejski Bank Odbudowy i Ro2(EBOR), Nordycki Bank Inwestycyjny oraz Program Rozwoju Narodównoczonych (UNDP), Konferencja NZ ds. Handlu i Rozwoju (UNCTOrganizacja NZ do Spraw Rozwoju Przemysłowego (UNIDO), Komitelwoju Handlu Europejskiego Komisji Gospodarczej ONZ.

Departament Integracji Europejskiej i Organizacji Międzynarodczapewnia także:Q uczestnictwo w międzynarodowych konferencjach i wielostronny

stytucjach gospodarczych oraz monitorowanie realizacji postantwynikających z udziału Polski,

Q ocenę zgodności aktów prawnych i programów gospodarczychobsługę merytoryczną i prawno-organizacyjną w zakresie zagwaiwania interesów strony polskiej,

Q współpracę i nadzór nad polskimi przedstawicielstwami przy ww.nizacjach międzynarodowych, w tym ze Stałym Przedstawiciele:przy OECD w Paryżu, Stałym Przedstawicielem RP przy WTO w i

42

wie oraz współpraca z przedstawicielami RP przy ONZ w Nowym Yor-ku, Genewie i Wiedniu.Departament Stosunków Gospodarczych z Zagranicą jest wiodący w

akresie inicjowania i realizacji polityki traktatowej z krajami nie należący-ni do Unii Europejskiej, z uwzględnieniem problematyki CEFTA i EFTA.)o zadań tego departamentu należą:] działanie na rzecz dostępu do rynków krajów nie należących do Unii

Europejskiej, w tym przygotowywanie założeń polityki gospodarczej ikierunków rozwoju stosunków gospodarczych z poszczególnymi kraja-mi,

] przygotowywanie i negocjowanie umów dwustronnych oraz zabiegi odalszą liberalizację handlu w ramach umów CEFTA i EFTA,

) promocja gospodarcza Polski oraz współdziałanie z Polonią na rzeczwspółpracy gospodarczej z Polską,

l działanie na rzecz rozwoju współpracy transgranicznej i regionalnej,l tworzenie systemu informacji handlowej i uzyskiwanie preferencji oraz

ułatwień dla potrzeb gospodarki polskiej.Departament ten sprawuje nadzór nad placówkami ekonomiczno-han-

owymi Polski w krajach nie należących do Unii Europejskiej. W realizacjiidań należących do wyżej wymienionych departamentów uczestniczą tak-; inne organa ministerstwa w zakresie ich kompetencji, a działalność re-irtu w sferze współpracy międzynarodowej koordynuje i nadzoruje jedenpodsekretarzy stanu ministerstwa.Nowym naczelnym organem administracji rządowej ds. integracji Pol-

i z Unią Europejską jest powołany ustawą z dnia 8 sierpnia 1996 rokuomitet Integracji Europejskiej (KIE). Jest on naczelnym organemministracji państwowej, programującym i koordynującym politykę inte-acji Polski z Unią Europejską.W skład Komitetu wchodzą: Przewodniczący, Sekretarz oraz następują-członkowie: Ministrowie: Spraw Zagranicznych, Spraw Wewnętrznych iIministracji, Gospodarki, Finansów, Ochrony Środowiska, Zasobów Na-•alnych i Leśnictwa, Pracy i Polityki Socjalnej, Rolnictwa i Gospodarkiiwnościowej, Sprawiedliwości. Prezes Rady Ministrów może dodatkowowołać w skład Komitetu trzy osoby, których doświadczenie lub pełnioneikcje mogą mieć istotne znaczenie dla realizacji zadań Komitetu. W po-dzeniach Komitetu mogą również uczestniczyć: Prezes Narodowego Ban-Polskiego i Prezes Rządowego Centrum Studiów Strategicznych. Mini->m, Przewodniczącym Komitetu jest Premier.

43

Komitet, w ramach swoich kompetencji określonych ustawowo, rozstrzy-ga kwestie dotyczące procesu integracji Polski z Unią Europejską, przed-stawia Radzie Ministrów program działań dostosowawczych i integracyj-nych z UE oraz projekty aktów prawnych dotyczące tych działań, a takżeprojekty decyzji w sprawie przeznaczenia środków pochodzących z bez-zwrotnej pomocy zagranicznej. Komitet przedstawia Radzie Ministrów spra-wozdania z realizacji programów dostosowujących polską gospodarkę i sys-tem prawny do potrzeb przyszłej integracji z UE.

Komitet podejmuje działania mające na celu przygotowanie Polski doczłonkostwa w Unii Europejskiej obejmujące dostosowanie polskiego pra-wa i gospodarki do procesu integracji Polski z Unią Europejską, a takżeprzygotowanie społeczeństwa polskiego, w tym kadr administracji publicz-nej, do tego procesu. Priorytetowym zadaniem bieżącym Komitetu jest przy-gotowanie Polski do negocjacji w sprawie członkostwa Polski w Unii Euro-pejskiej. Komitet koordynuje prace prowadzone przez ministerstwa i inneagendy centralnej administracji rządowej, których celem jest przygotowa-nie do negocjacji w sprawie członkostwa Polski w Unii Europejskiej.

Prace te obejmują różne etapy: od określenia problemowych obszarównegocjacyjnych, poprzez tworzenie odpowiedniego zaplecza specjalistycz-nego i organizacyjnego dla negocjacji, do określenia mandatu negocjacyj-nego. Zadania te realizowane są zgodnie z Narodową Strategią IntegracjiPolski z Unią Europejską oraz Narodowym Programem Przygotowania doCzłonkostwa w Unii Europejskiej - dokumentami opracowanymi przez Rząd.

Urząd Komitetu Integracji Europejskiej jest organem wykonaw-czym Komitetu, utworzonym na podstawie ustawy z 8 sierpnia 1996 r. Wdniu 2 października 1996 r. Prezes Rady Ministrów nadał Urzędowi statut.

Zadania Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej wynikają z ustawy i zestatutu. Przejął on także zadania i kompetencje byłego Biura Pełnomocni-ka Rządu ds. Integracji Europejskiej oraz Pomocy Zagranicznej, funkcjonu-jącego od 26 stycznia 1991 r. do 15 października 1996 r. w strukturzeUrzędu Rady Ministrów.

W skład Urzędu wchodzą następujące departamenty merytoryczne: De-partament Harmonizacji Prawa i Spraw Traktatowych, Departament Poli-tyki Integracyjnej, Departament Stosunków Międzynarodowych, Departa-ment Kształcenia Europejskiego, Departament Pomocy Zagranicznej, Fun-duszy i Programów Wspólnotowych, Departament Dokumentacji Europej-skiej, Departament do Spraw Negocjacji Akcesyjnych, Departament Infor-macji i Komunikacji Społecznej.

44

Ponadto w Urzędzie Komitetu Integracji Europejskiej funkcjonują jed-nostki obsługi wewnętrznej: Sekretariat Urzędu, Biuro Kadr, Szkolenia iOrganizacji, Biuro Administracyjno-Budżetowe.

Przedstawicielstwa dyplomatyczno-konsularneRealizacją zadań w sferze stosunków międzynarodowych za granicą zaj-

mują się przedstawicielstwa dyplomatyczno-konsularne, których funkcjono-wanie oparte jest na prawie międzynarodowym i zawartych konwencjachmiędzynarodowych, a także prawie wewnętrznym kraju akredytacji oraz krajureprezentowanego. Niektóre normy prawne zostały ukształtowane zwycza-jowo i poprzez tradycję zostały włączone do prawa dyplomatycznego. Innenormy natomiast zostały ukształtowane w traktatach dwustronnych (np.konwencje konsularne) oraz wielostronnych i są powszechnie stosowane.

Konwencja Wiedeńska o stosunkach dyplomatycznych z 18 kwietnia1961 r. i Konwencja Wiedeńska o stosunkach konsularnych z 24 kwietnia1963 r. (w opracowaniu których uczestniczyło 81 państw, w tym Polska)nadały przyjętym na Kongresie Wiedeńskim normom zwyczajowym cha-rakter norm prawnych, regulując szczegółowo sytuację prawną dyploma-tów i sposób funkcjonowania placówek dyplomatycznych i konsularnych.

Podstawę przyznania statusu dyplomatycznego lub konsularnego okre-ślonej osobie stanowią faktycznie pełnione przez nią funkcje.

Polska uznaje poniżej wymienione stopnie dyplomatyczne i konsularne.Stopnie dyplomatyczne:1. szefów przedstawicielstw dyplomatycznych:

Ambasador Nadzwyczajny i Pełnomocny, Poseł Nadzwyczajny i Pełno-mocny, Chargé d'Affaires en Pied, Chargé d'Affaires ad Intérim;

2. członków personelu dyplomatycznego:Minister Pełnomocny, Radca Minister Pełnomocny, Radca, I Sekretarz,II Sekretarz, III Sekretarz, Attaché, Sekretarz-Archiwista;26

-* w pionie wojskowym:Attaché Obrony Wojskowy, Lotniczy i Morski, Zastępca Attaché Obro-ny Wojskowego, Lotniczego i Morskiego, a także Attaché i ZastępcyAttaché poszczególnych rodzajów broni, np. Attaché Wojskowy i Lot-niczy, Zastępca Attaché Lotniczego i Morskiego itp.

261 Zdarza się. że niektóre kraje w swoich misjach mają starszych dyplomatów, np. zastępców równieżw randze ambasadorów.

45

-» w pionie handlowym:Radca Handlowy, Attache Handlowy, Zastępca Attache Handlowego.

Stopnie konsularne:Konsul Generalny - Minister Pełnomocny, Konsul Generalny, Konsul, AgentKonsularny, Wicekonsul, Attaché Konsularny, Sekretarz Konsularny.

Nie mogą być uznane w charakterze przedstawicieli dyplomatycznychlub urzędników konsularnych osoby, które faktycznie wypełniają funkcjewłaściwe członkom personelu administracyjnego i technicznego czy perso-nelu służby, to jest przykładowo: tłumaczy, pracowników kancelarii, inten-dentów, wartowników, maszynistek, magazynierów, kierowców, portierów,recepcjonistów, kamerdynerów, kucharzy, gońców i innych. W przypad-kach spornych ostateczne słowo w sprawie uznania statusu dyplomatycz-nego pracownika misji dyplomatycznej należy do ministerstwa spraw za-granicznych kraju przyjmującego

Posiadanie paszportu dyplomatycznego nie może wyłącznie stanowić oprzyznaniu danej osobie przez stronę polską statusu dyplomatycznego, aoznacza jedynie, że został on wydany zgodnie z określonymi przepisamipaństwa wysyłającego. Wymagana jest ponadto wiza dyplomatyczna krajuurzędowania dyplomaty w przypadku kiedy między danymi krajami nie za-warto porozumienia o zniesieniu obowiązku wizowego dla posiadaczy pasz-portów dyplomatycznych.

Protokół Dyplomatyczny MSZ wydaje legitymację stwierdzającą statusdyplomaty oraz informującą, że posiada on akredytację w danym kraju ichroni go immunitet dyplomatyczny. Dla władz miejscowych ten właśniedokument ma charakter wiążący.

Lista korpusu dyplomatycznego (CD) akredytowanego w danymkraju jest publikowana przez MSZ.27 Rangę i kolejność dyplomatów w ra-mach misji dyplomatycznej określa kraj wysyłający dyplomatę, przekazującw formie noty do Protokółu MSZ. Natomiast kolejność akredytowanychambasadorów określa data złożenia listów uwierzytelniających.

W Polsce Protokół Dyplomatyczny MSZ każdego roku publikuje ListęKorpusu Dyplomatycznego i Konsularnego oraz Organizacji Międzynaro-dowych w Polsce. Książka ta, publikowana poprzednio w języku francu-skim, a od 1999 roku w języku angielskim, zawiera listę ponad 170-ciupaństw, z którymi Polska utrzymuje stosunki dyplomatyczne, listę prece-

W niektórych krajach odrębnie publikuje się książeczkę korpusu konsularnego.

- 46

dencji ambasadorów i chargé d'afaires, kalendarz świąt narodowych i wresz-cie listę korpusu dyplomatycznego28 i korpusu konsularnego, na którejumieszczeni są wszyscy dyplomaci każdej ambasady z podaniem imion inazwisk, stopnia dyplomatycznego oraz imienia i nazwiska małżonki. Nażyczenie dyplomaty można umieścić na liście imię i nazwisko dorosłych,niezamężnych córek przebywających w kraju urzędowania z rodzicami. Niekorzystają z tego trochę staroświeckiego zwyczaju dorośli synowie.

W niektórych krajach listy dyplomatyczne podają również daty przyjaz-du oraz domowe adresy i telefony. W ostatnich latach ze względów bezpie-czeństwa coraz więcej misji nie podaje do publicznej wiadomości domo-wych adresów i telefonów swoich dyplomatów. W książce publikowane sąrównież adresy, telefony, faksy, adresy poczty elektronicznej i stron inter-netowych oraz godziny otwarcia placówek.

Ważną rolę spełnia dziekan korpusu dyplomatycznego wobec władzkraju urzędowania i w CD. Jego rola protokolarna jest znacząca przy ofi-cjalnych spotkaniach z kierownictwem państwowym, takich jak: spotkanianoworoczne, święto narodowe, przy składaniu wieńców na Grobie Niezna-nego Żołnierza itp. wystąpienia w imieniu całego CD. Zajmuje on wów-czas honorowe miejsce i występuje w imieniu całego CD.

Istotna jest też rola interwencyjna dziekana korpusu wobec ministerstwspraw zagranicznych kraju urzędowania. Występuje on w sprawach ogól-nych dotyczących bezpieczeństwa dyplomatów i ich mienia, w przypadkunaruszenia statusu dyplomaty lub utrudnianiu wykonywania przez niego funk-cji, a także w sprawach bytowych dotyczących całego korpusu.

Nie ma formalnie funkcji wicedziekana korpusu dyplomatycznego aleponieważ przypadki nieobecności ambasadorów są na placówkach dośćczęste, ukształtował się zwyczaj, że drugi pod względem starszeństwa am-basador zastępuje dziekana w czasie jego nieobecności. Jest on zwyczajo-wo nazywany wicedziekanem.

Zwracając się oficjalnie do ambasadora można używać tytułu ekscelen-cjo, w kontaktach codziennych stosowany jest zwrot panie ambasadorze.29

Do pozostałych dyplomatów zwracamy się zgodnie z ich rangą: panie mi-nistrze, panie radco, panie konsulu itp. Stopień naukowy dyplomaty jestużywany w wyjątkowych sytuacjach.30

281 W 1997 roku w Polsce były akredytowane 134 przedstawicielstwa, w tym 80 z siedzibą w Warsza-wie i 54 z siedzibą w stolicach innych państw (głównie Bonn i Moskwa), a także 13 przedstawi-cielstw organizacji międzynarodowych.

291 W niektórych krajach, m.in. w Stanach Zjednoczonych nie używa się tytułu ekscelencji.301 W hierarchii kościelnej używa się tytułów: eminencjo wobec kardynała, ekscelencjo wobec biskupa.

47

ministracyjna ambasady. Utrzymuje on roboczy kontakt z Protokółem Dy-plomatycznym obu MSZ, troszcząc się o właściwe warunki funkcjonowa-nia ambasady.

Ponadto w ambasadzie funkcjonuje szyfrant i radiotelegrafista obsługu-jący łączność radiowo-szyfrową z krajem. Szyfranci korzystają ze statusudyplomatycznego lecz nie uczestniczą w życiu korpusu dyplomatycznego.

Są także w ambasadzie urzędnicy, sekretarki, tłumacze, woźni, ogrodni-cy itp. Nie korzystają oni ze statusu dyplomatycznego i mają ograniczonyimmunitet. W tym charakterze mogą być także zatrudnieni pracownicy miej-scowi, lecz nie korzystają oni z przywilejów i immunitetów przysługującychinnym pracownikom placówki dyplomatycznej.

Funkcje i zadania konsulów RP określa szczegółowo Ustawa z 13lutego 1984 r.32 aktualnie obowiązująca, jak również dwustronne konwencjekonsularne zawarte przez Polskę z poszczególnymi krajami, uwzględniają-ce specyfikę tych krajów i ich przepisy wewnętrzne oraz potrzeby wynika-jące ze wzajemnych stosunków dwustronnych. Pewne obowiązki konsulówwynikają z dwustronnych umów o obrocie prawnym i innych, np. związa-nych z migracją ludności, zatrudnianiem swoich obywateli, ochroną ichspraw socjalnych, itp. Wszystkie umowy oparte są o zasady zawarte w Kon-wencji Wiedeńskiej o stosunkach konsularnych z 1963 r. i mogą stanowićjedynie ich rozwinięcie.

Do obowiązków konsulów należy miedzy innymi: sprawowanie opiekikonsularnej nad obywatelami polskimi przebywającymi za granicą, pomocprawna w przypadku ich zatrzymania lub aresztowania33, pośredniczenie wprzekazywaniu dokumentów sądowych, pomoc sądom polskim w obrocieprawnym z zagranicą, przesłuchiwanie świadków, legalizacja i potwierdzaniedokumentów, ich wydobywanie z krajowych urzędów, przyjmowanie oświad-czeń z mocą urzędową34, prowadzenie spraw spadkowych (na zlecenie spad-kobierców w kraju, po obywatelach polskich zmarłych za granicą), sporzą-dzanie w szczególnych przypadkach aktów notarialnych za zgodą Minister-stwa Sprawiedliwości, poświadczanie podpisów i legalizacja dokumentów,otaczanie opieką obywateli polskich zatrzymanych przez służby imigracyjne,

32> Dz.U. nr 9, poz.34z 17.02.1984r.331 Konsul ma prawo widzenia się z aresztowanym, o jego aresztowaniu powinien zostać powiado-

miony przez policję, może uczestniczyć w rozprawie sądowej, ustaleniu obrońcy, a po skazaniuwięźnia interweniować w przypadku naruszenia jego praw itp.

341 np. złożenie (w niektórych krajach) oświadczenia o wstąpieniu w związek małżeński, które następ-nie jest przekazywane do właściwego Urzędu Stanu Cywilnego w Polsce.

50

pomoc w ich powrocie do Polski,35 udzielanie pomocy obywatelom polskimczasowo zatrudnionym, w szczególności w zakresie zabezpieczania ich sprawsocjalnych,36 uzyskiwania renty i świadczeń emerytalnych.

Ponadto konsulaty zobowiązane są do wykonywanie czynności konsu-la morskiego związanych z żeglugą i opieką nad statkami i marynarzami,wykonywanie funkcji urzędowych dotyczących dokumentów statków i za-łóg, występowanie wobec władz portowych, celnych i imigracyjnych.

Kolejnymi ważnymi funkcjami jest śledzenie zmian w przepisach praw-nych kraju urzędowania i informowanie o tych zmianach, a także nadzórnad realizacją zawartych umów i porozumień dwustronnych, nadzór nadrealizacją umów dwustronnych o ruchu osobowym, kontroli migracji lud-ności, wydawanie wiz, wydawanie paszportów polskich obywatelom stalezamieszkałym w kraju urzędowania, przedłużanie ważności paszportów (takżewydanych w Polsce), wystawianie paszportu na powrót do Polski w przy-padku jego kradzieży lub zagubienia, zajmowanie się problemem nielegal-nego pobytu i pracy obywateli polskich, ich wydalaniem i deportacją.

Konsulaty zajmują się problemami wynikającymi z Ustawy o Obywatel-stwie Polskim (z 15 lutego 1965 r.) jak: stwierdzenie obywatelstwa, wystę-powanie z wnioskami do prezydenta RP o ponowne nabycie w przypadkujego utraty itp.

Konsul realizuje politykę państwa otaczając szczególną opieką środowi-ska polonijne i emigracyjne, wobec Polaków będących obywatelami krajuurzędowania stara się pomagać w umacnianiu ich statusu i pozycji społecz-nej w miejscu zamieszkania, ułatwiając jednocześnie kontakty z krajem oj-czystym. Informuje środowiska polonijne o przemianach i rozwoju gospo-darczym Polski, zachęcając je do współdziałania na rzecz kraju.

Wspomaga tworzenie więzi łączących kraj osiedlenia Polaków z Polskąw zakresie stosunków kulturalnych, gospodarczych i politycznych, promu-jąc jednocześnie kulturę polską i stwarzając warunki dla kultywowania języ-ka polskiego oraz tradycji narodowych wśród Polonii. W tym celu działana rzecz rozwoju szkolnictwa polskiego, nauki języka polskiego na wyższychuczelniach i w szkołach średnich, szczególnie w miejscowościach gdzie sąwiększe skupiska Polaków (Francja, Niemcy, Belgia, USA, Kanada, krajebyłego ZSRR). Wspiera wymianę kulturalną organizując koncerty, wysta-wy, festiwale i inne imprezy z udziałem polskich artystów oraz wymianęnaukową pomiędzy ośrodkami uniwersyteckimi.351 w trudnej sytuacji materialnej udzielenie pożyczki na bilet powrotny do kraju.361 ubezpieczenie, odszkodowanie z tytułu wypadku przy pracy itp

51

We wszystkich tych działaniach konsulowie mają obowiązek przestrze-gania przepisów prawa obowiązującego w kraju urzędowania oraz śledze-nia zmian tych przepisów i informowania o nich MSZ-u, a w szczególnościdotyczących praw i obowiązków Polaków zamieszkałych lub przebywają-cych czasowo w danym kraju.

W realizacji swych zadań konsulowie spełniają funkcje wielu urzędówkrajowych działając w oparciu o prawo wewnętrzne oraz zawarte konwen-cje konsularne i prawo kraju urzędowania.

Działalność konsulów nadzoruje ambasador akredytowany w danym kra-ju. W ministerstwie spraw zagranicznych pracę konsulatów nadzoruje depar-tament konsularny i wychodźstwa. W krajach gdzie nie ma przedstawiciel-stwa dyplomatycznego, a ambasador jest akredytowany z sąsiedniego kraju,konsul spełnia ponadto funkcje polityczne, takie jak śledzenie i informowa-nie swego kraju o zmianach politycznych w kraju urzędowania, działania narzecz rozwoju kontaktów gospodarczych, kulturalnych, naukowych itp.

W jednym państwie może być kilka konsulatów i okręgów konsularnych(np. w Niemczech, Francji, USA, Kanadzie, Rosji), może być również konsu-lat obejmujący zasięgiem swego działania kilka krajów (praktyka ta najczę-ściej jest stosowana w krajach zamorskich, np. w Australii i Nowej Zelandii).

W ostatnich latach instytucja konsulów honorowych została poważ-nie rozwinięta również w polskiej dyplomacji. Przed wojną Polska miaławielu konsulów honorowych i wielu polskich obywateli reprezentowało innekraje w Polsce. Instytucja ta została reaktywowana dopiero w latach 80-tych, w związku z rozwojem kontaktów handlowych i turystyki międzyna-rodowej.37 W Polsce konsulami honorowymi zostają na ogół obywatelepolscy, cieszący się zaufaniem kraju, który reprezentują. Są to biznesmenilub ludzie wolnych zawodów (prawnicy), powiązani poprzez działalność za-wodową z reprezentowanym krajem.

Procedura mianowania konsulów honorowych jest wieloetapowa. Am-basador, który zamierza zwrócić się o mianowanie danej osoby na stanowi-sko konsula honorowego powinien przeprowadzić rozeznanie co do jej wia-rygodności i autorytetu w kraju urzędowania, oraz ocenić jak dana propozy-cja będzie przyjęta w kraju nominującym. Chodzi między innymi o stwierdze-

371 W Polsce w 1997 roku działało 26 konsulatów kierowanych przez konsulów zawodowych i 44konsulaty honorowe. 12 konsulatów ma siedziby w Warszawie, 16 w Trójmieście, 10 w Krakowie,po 7 w Poznaniu, Szczecinie i Wrocławiu, a pozostałe w Łodzi, Opolu, Katowicach, Białymstoku iSejnach.

52

nie, czy dana osoba nie jest uwikłana w działalność gospodarczą, lub poli-tyczną, która mogłaby się okazać kontrowersyjna i kłopotliwa w przyszłości.

Konsulowłe honorowi wykonują swoje funkcje nie otrzymując z tegotytułu wynagrodzenia, jak również ponoszą koszty utrzymania biura i pro-wadzonej korespondencji. Korzystają natomiast z immunitetu ochraniają-cego ich osobę podczas wykonywania funkcji, jak również akta i korespon-dencję związaną z jej wypełnianiem. Konsul, o ile udaje się oficjalnie wswej misji, ma także prawo do oznaczenia swego samochodu chorągiewkąreprezentowanego kraju. Konsulów honorowych ustanawia się zazwyczajw państwach lub miastach portowych, gdzie nie ma oficjalnego przedsta-wiciela dyplomatyczno-konsularnego danego kraju.

Radca handlowy działa w ramach placówki dyplomatycznej.38 Zarów-no on jak i jego zastępcy (attachés handlowi) posiadają paszporty dyplo-matyczne i podlegają obowiązkom oraz korzystają z przywilejów i immuni-tetów na równi z innymi dyplomatami danego kraju. Radca handlowy ipracownicy wydziału ekonomiczno-handlowego podlegają w zakresie dzia-łalności merytorycznej, kadrowej i finansowej Ministrowi Gospodarki, a wzakresie zgodności z założeniami polityki zagranicznej państwa nadzorowii koordynacji ze strony ambasadora. Radca handlowy uczestniczy w dzia-łalności ogólnej ambasady. Informuje także ambasadora o swoich ważniej-szych poczynaniach i inicjatywach gospodarczych w celu dostosowania ichdo polityki placówki w danym kraju. Dotyczy to zwłaszcza wystąpień i in-terwencji na zewnątrz, przy których korzysta się z praw i przywilejów przy-sługujących ambasadzie (np. noty ambasady w sprawach handlu czy wspó-łpracy z danym krajem).

Również w konsulatach mogą być referaty ds. handlu i współpracy go-spodarczej. Konsulowie handlowi korzystają ze wszystkich uprawnień przy-sługujących innym konsulom. Mają również obowiązek uczestniczenia wżyciu protokolarnym korpusu dyplomatycznego czy konsularnego dla na-wiązywania kontaktów i współpracy ze swoimi kolegami z innych placó-wek. Na radcach handlowych i konsularnych ciąży obowiązek - po otrzy-maniu nominacji - złożenia wizyty swemu odpowiednikowi w ambasadziekraju przyjmującego, a po przyjeździe do kraju urzędowania złożenia wizy-ty ambasadorowi (dla uzgodnienia pierwszych kroków), a następnie w mi-

381 Na podstawie porozumienia Ministrów Spraw Zagranicznych i Gospodarki w 1999 roku zostałyutworzone w ambasadach Wydziały Ekonomiczno-Handlowe, które przejęły funkcje Biura Radcyhandlowego.

^53

nisterstwie zajmującym się współpracą gospodarczą z zagranicą. Kolejnewizyty składa się kolegom radcom z innych placówek.

Radcowie handlowi mają także obowiązek utrzymywania szerokich kon-taktów z kołami biznesu i finansjery w danym kraju, uczestniczenia w przy-jęciach i ich organizowania (np. z okazji pobytu delegacji handlowej z kra-ju). Stąd też wynika konieczność znajomości protokółu dyplomatycznegoprzez radców handlowych, konsulów oraz attachés handlowych.

Zagranicą działają także przedstawicielstwa polskich przedsiębiorstw ifirm handlowych, często w formie spółek handlowych opartych na prawiemiejscowym. Są to np. oddziały Banku PKO S.A. i Banku Handlowego(działające od lat przedwojennych), delegatury większych firm jak „Elektrim",„Universal", „Ciech" itp., oddziały polskiego armatora (otaczające opiekąpolskie statki handlowe i promujące ich usługi przewozowe), biura LOT-u(prowadzące sprzedaż biletów i obsługę polskich samolotów), korespondenciPAP, TVP, polskiej prasy (stale akredytowani w danym kraju).

Działalność wszystkich tych agend oparta jest na prawie miejscowym.Nie korzystają one ze statusu obcego przedstawicielstwa dyplomatycznegoczy konsularnego, pozostają jednak pod ich opieką i ochroną. Pracownicyzatrudnieni w wymienionych przedstawicielstwach handlowych i delegatu-rach uczestniczą często w życiu protokolarnym placówki, co ułatwia im kon-takty zawodowe w kraju urzędowania.

W dyplomacji obowiązują, wynikające z protokółu, określone zasady za-chowania także w wewnętrznych stosunkach ambasady. Przestrzega się hie-rarchii stanowisk zgodnie z listą, jaka została zgłoszona do Protokółu MSZ.

Ambasador zawsze zajmuje pierwsze miejsce, a po nim w kolejnościrangi pozostali dyplomaci niezależnie od wieku i płci. Polskie przepisy sta-nowią, że o pierwszeństwie wśród pracowników równych rangą decydujegrupa zaszeregowania, a w przypadku kiedy grupy są równe, data przyby-cia na daną placówkę. Ambasador ustępuje pierwszeństwa tylko wobecministra i wiceministra spraw zagranicznych, a kurtuazyjnie czyni to takżewobec swego gościa, którego chce uhonorować (lecz nie wówczas gdy wy-stępuje oficjalnie na zewnątrz).

W samochodzie ambasador zajmuje miejsce po prawej stronie na tyl-nym siedzeniu. Jeśli ambasador udaje się z oficjalną wizytą jego samochódjest oflagowany proporczykiem państwa, które reprezentuje. W niektórychkrajach ambasador jeździ pod flagą tylko na uroczystości państwowe z udzia-łem głowy państwa oraz na wizyty oficjalne w regionach i prowincjach. Wtakiej sytuacji nie powinien on zajmować miejsca obok kierowcy, jak rów-

54

nież prowadzić samochodu. Obok kierowcy zajmuje miejsce dyplomatanajmłodszy rangą, bądź tłumacz lub sekretarz. Ambasador może odstąpićswoje miejsce w samochodzie honorowemu gościowi (np. ministrowi), a wszczególnych przypadkach (utrudnione wsiadanie i wysiadanie z samocho-du) także swojej małżonce.

Praktykowane jest także (szczególnie w krajach anglo-saskich) wywie-szanie flagi narodowej na rezydencji, siedzibie ambasady, konsulatu. Pol-skie przepisy nakazują wywieszanie flagi państwowej w dniu świąt narodo-wych, własnych i kraju urzędowania.

Na oficjalne przyjęcia organizowane przez inne ambasady lub instytucjei osoby kraju urzędowania dyplomata powinien przybyć przed przyjściemswojego ambasadora. Nie powinien on również opuszczać przyjęcia przedjego wyjściem chyba, że ma ku temu wyjątkowo ważne powody i uzyskawcześniej aprobatę ambasadora. Przedwczesne opuszczenie przyjęcia sta-nowi wyraz niezadowolenia gościa i może zostać potraktowane przez go-spodarzy jako gest nieprzyjazny o charakterze dyplomatycznym, a nie oso-bistym. Jeśli z ważnych przyczyn jesteśmy zmuszeni do opuszczenia przy-jęcia należy uprzedzić o tym gospodarzy i usprawiedliwić się, podając po-wody. Dotyczy to w zasadzie siedzących śniadań i obiadów. W przypadkuprzyjęć stojących reguła ta nie ma praktycznego zastosowania, bowiemgodziny przyjścia i wyjścia są tu bardzo elastyczne.

Ambasador jest zawsze postrzegany jako przedstawiciel głowy państwa,które reprezentuje. Pozostali dyplomaci występując oficjalnie w jego imie-niu powinni zawsze prezentować opinie zgodne ze stanowiskiem ambasa-dora. Pod nieobecność ambasadora jego prerogatywy przejmuje chargéd«affaires a.i. po notyfikacji w MSZ.

55

IV

Mianowanie i akredytacjaambasadora

Nawiązanie stosunków dyplomatycznych poprzez wysłanie przedsta-wiciela dyplomatycznego - ambasadora lub chargé d«affaires ad interim- może mieć miejsce po uznaniu de iure jednego państwa przez drugie.Uznanie de facto pozwala na nawiązanie stosunków handlowych i kon-sularnych oraz wymianę przedstawicieli, których misja ma charakter nie-oficjalny.

Nawiązanie stosunków dyplomatycznych odbywa się zazwyczaj w dro-dze uzgodnienia wspólnego komunikatu i podpisaniu go przez upełnomoc-nionych przedstawicieli, lub też w formie wymiany not dyplomatycznych.

Przed wysłaniem ambasadora konieczna jest zgoda kraju przyjmujące-go, określana jako uzyskanie agrément dla danej osoby. Zazwyczaj o zgo-dę występuje ambasador opuszczający stanowisko. Składa on wizytę w MSZ,informuje o swoim przewidywanym odwołaniu oraz planowanej dacie wy-jazdu. Często informuje także o następcy i składa jego notę biograficznązawierającą jego dane osobowe oraz przebieg kariery zawodowej i poli-tycznej. Państwo może odmówić przyjęcia danej osoby nie podając przy-czyn, stąd wystąpienie o agrément jest poufne i może być ustne, przedoficjalną nominacją, by nie narazić się na jawną odmowę i nie zadrażniaćstosunków międzypaństwowych. Jednak w przeważającej większości przy-padków prośby o agrément składane są w formie noty dyplomatycznej. WPolsce agrément jest udzielane przez MSZ po uzyskaniu zgody KancelariiPrezesa Rady Ministrów i Kancelarii Prezydenta RP.

Ambasador jest najwyższym rangą przedstawicielem państwa za grani-cą, reprezentuje głowę państwa i jest szefem przedstawicielstwa dyploma-tycznego państwa. Pełny jego tytuł brzmi: ambasador nadzwyczajny i pe-

57

łnomocny. Historycznie tytuł ten wywodzi się stąd, że ambasadorowie wmisjach specjalnych byli przyjmowani za granicą z większym ceremonia-łem i traktowani lepiej niż ambasadorowie zwyczajni rezydujący w danejstolicy. Wytworzył się więc zwyczaj nadawania ambasadorom wysyłanymprzez monarchów tytułu nadzwyczajny. Natomiast określenie pełnomoc-ny oznaczało, że ambasador jest upoważniony do załatwiania wszystkichspraw swojego kraju i nie potrzebuje w tym celu żadnych dodatkowychupoważnień.

W niektórych krajach pracownicy ministerstwa spraw zagranicznychposiadają stopnie i tytuły dyplomatyczne, w tym również tytuły ambasa-dorskie (otrzymują je zazwyczaj wysocy rangą urzędnicy ministerialni, dy-rektorzy departamentów, podsekretarze stanu, którzy w swej karierze byliwcześniej ambasadorami na placówkach zagranicznych). W Polsce PrezesRady Ministrów może przyznać tytuł ambasador ad personom dyploma-cie zatrudnionemu w ministerstwie lub w misji specjalnej. Tytuł ten przy-znawany jest w zasadzie na okres pracy w służbie dyplomatycznej. Zwycza-jowo byłych ambasadorów tytułuje się kurtuazyjnie ambasadorami.

Funkcje ambasadora były różnie definiowane.39 Współcześnie uważa się,że ambasador jest wysłannikiem głowy państwa (monarchy lub prezydenta)ale jednocześnie reprezentantem i realizatorom polityki zagranicznej rzą-du. Jednocześnie jest on funkcjonariuszem państwowym służbowo podle-głym Ministrowi Spraw Zagranicznych (de facto dyrektorowi departamen-tu merytorycznego).

Z powyższych względów proces nominacji ambasadorów jest skompli-kowany i czasochłonny. W wielu krajach europejskich ambasadorami zo-stają wyłącznie pracownicy służby dyplomatycznej, zawodowi dyplomaci(career diplomats, diplomats de la cariere). Tak jest we Francji, WielkiejBrytanii, Niemczech, krajach Beneluxu i krajach skandynawskich, ChRL,Japonii. Nominowanie zawodowych dyplomatów sprawia, że nie towarzy-szą temu polityczne przetargi i prasowe sensacje.

Nominacje polityczne często występują w Stanach Zjednoczonych, gdzietraktowane są m.in. jako nagrody za wkład w zwycięstwo wyborcze Prezy-

391 W pierwszej połowie XVII wieku Sir Henry Wotton, ambasador króla angielskiego Jakuba udającysię do Wenecji zatrzyma! się po drodze w Augsburgu i w księdze pamiątkowej dokonał wpisu nastę-pującej treści: Ambasador to jest uczcimy człowiek wysłany za granicę, aby kłamać dla dobrasuiojego kraju". Po ośmiu latach jeden z badaczy tej księgi zwrócił uwagę na ten wpis i sprawadotarła do króla Jakuba. Poczuł się on obrażony implikacją, że wysyła ambasadorów, którzy okła-mują swoich rozmówców i przyjaciół króla. Sir Wotton musiał pisać przeprosiny do Króla Jakuba ido władcy Augsburga.

58

denta USA.40 Również w Polsce, obok zawodowych dyplomatów posiada-jących duże doświadczenie i praktykę, funkcje ambasadorów powierzanow przeszłości i obecnie politykom cieszącym się zaufaniem prezydenta lubrządzącego układu politycznego. Funkcje te mogą też pełnić osoby o uzna-nym autorytecie, posiadające w kraju akredytacji szerokie kontakty zawo-dowe lub naukowe.

Ambasadora mianuje głowa państwa. Ambasadorem RP może być tylkoobywatel polski. Jeśli posiada także inne obywatelstwo, musi je zawiesić.

Z wnioskiem o nominację na stanowiska ambasadora występuje Mini-ster Spraw Zagranicznych. Przed przedstawieniem kandydatury do zaopi-niowania przez komisję Spraw Zagranicznych Sejmu musi on uzyskać zgo-dę Prezydenta i Prezesa Rady Ministrów. Na posiedzeniu Komisji kandy-daturę ambasadora przedstawia osobiście Minister Spraw Zagranicznychlub z jego upoważnienia jeden z wiceministrów.41

Opinia Komisji Spraw Zagranicznych Sejmu nie ma w procesie decy-zyjnym charakteru wiążącego. Parlamentarne przesłuchania kandydatówna ambasadorów są praktyką dość powszechną w krajach zachodnich. Róż-ny jest charakter tych przesłuchań i wiążąca moc wydawanych opinii. WStanach Zjednoczonych kandydatów na ambasadorów akceptuje SenackaKomisja Spraw Zagranicznych.

Po wyrażeniu opinii przez Komisję Spraw Zagranicznych Sejmu PrezesRady Ministrów wyraża zgodę na wystąpienie przez MSZ o agrément dlakandydata. Na tym etapie sprawy jest on nazywany ambasadorem desy-gnowanym (ambassadeur designée). Prośba o agrément składana jest, wzależności od miejscowych zwyczajów, ustnie lub pisemnie. Do prośby za-łączona zostaje nota biograficzna kandydata. Z reguły oczekiwanie na udzie-lenie agrément trwa około dwu do trzech tygodni. W niektórych krajachpraktykowane jest publikowanie komunikatu prasowego o udzieleniu

Wybitny amerykański profesor ekonomii Kenneth Galbraith, który był ambasadorem Stanów Zjed-noczonych w Indiach w latach sześćdziesiątych zapytany po latach przez swoich studentów jakietrzeba mieć kwalifikacje aby zostać ambasadorem powiedział krótko: wiem tylko, że ja miałemnajważniejszą - bytem przyjacielem prezydenta J. Kennedy'ego.Posłom przedstawia się informację do jakiego kraju zamierza się wysłać kandydata. Do publicznejwiadomości nie podaje się jednak nazwy kraju z uwagi na fakt, że władze danego kraju muszą nakandydaturę wyrazić zgodę, a na tym etapie jeszcze o kandydaturze nie wiedzą. Często podaje siędla prasy ogólnikową informację np. kandydat na ambasadora do jednego z krajów sąsiednich,kandydat do jednego z krajów arabskich itp. Kandydat prezentuje swoje plany związane z propo-nowanym mu stanowiskiem i odpowiada na pytania posłów. Następnie opuszcza on posiedzenieKomisji, a jej członkowie w głosowaniu wyrażają swoją opinię o kandydaturze, popierając ją lubodrzucając.

59

agrément z podaniem krótkiej noty biograficznej nowo mianowanego am-basadora (ambassadeur agrée).

Po udzieleniu agrément przez władze kraju przyjmującego Kancelaria Pre-zydenta RP przygotowuje do podpisu Prezydenta nominację nowego amba-sadora kontrasygnowaną uprzednio przez Ministra Spraw Zagranicznych.Równolegle Protokół Dyplomatyczny MSZ przygotowuje do podpisu Prezy-denta RP kontrasygnowane przez Ministra Spraw Zagranicznych Listy Uwie-rzytelniające dla nowego ambasadora oraz Listy Odwołujące dotychczaso-wego ambasadora. Obydwa te dokumenty, adresowane do głowy państwaprzyjmującego wykonuje się z oficjalnymi kopiami (copie figurée).

W toku przygotowania do wyjazdu nowo mianowany ambasador składawizyty robocze w ministerstwach oraz w urzędach i instytucjach, które utrzy-mują kontakty z państwem akredytacji, by zapoznać się z aktualnym sta-nem stosunków gospodarczych, problemami handlu, współpracy nauko-wo-technicznej i kulturalnej. Ambasador udając się do państwa w którymzostał akredytowany otrzymuje instrukcje zatwierdzoną przez Ministra SprawZagranicznych. Kurtuazyjnie składa on też wizytę ambasadorowi państwaakredytacji. W zależności od stanu współpracy międzyparlamentarnej am-basador przed wyjazdem składa również wizyty marszałkom Sejmu i Sena-tu. Może także być przyjęty przez Prezesa Rady Ministrów.

Nowo mianowanego ambasadora przyjmuje Minister Spraw Zagranicz-nych w celu odbycia rozmowy merytorycznej. Minister, w obecności człon-ków kierownictwa MSZ, wręcza ambasadorowi nominację podpisaną przezPrezydenta RP. Przed wyjazdem ambasadora przyjmuje także Prezydent RP.

MSZ powiadamia placówkę o dacie i godzinie przylotu ambasadora.Nowy ambasador może przybyć na placówkę dopiero po wyjeździe po-przedniego. Chargé d'affaires a.i. zawiadamia miejscowy protokół dyplo-matyczny i ewentualnie (zależnie od miejscowych zwyczajów) ambasado-rów grupy regionalnej. W Warszawie jedynie ambasadorowie arabscy i la-tynoamerykańscy praktykują witanie i żegnanie ambasadorów ze swojej gru-py. Zwyczaj ceremonialnych powitań przybywających do stolicy ambasa-dorów państw obcych należy do historii. Obecnie ambasadora przyjeżdża-jącego do stolicy kraju urzędowania wita przedstawiciel kierownictwa Pro-tokółu Dyplomatycznego miejscowego MSZ.

W Polsce ambasadorów wita na ogół wicedyrektor PD MSZ. Obecnyjest chargé d'affaires a.i. i pracownicy placówki ambasadora. Ambasadorkorzysta z przejścia przez salonik dla VIP. Wicedyrektor PD MSZ wręczaambasadorowi opis ceremonii składania listów uwierzytelniających oraz wień-

60

ca na Grobie Nieznanego Żołnierza i ustala termin pierwszej wizyty u dy-rektora Protokołu Dyplomatycznego (z reguły w tym samym dniu lub wnastępnym).

Podczas pierwszej wizyty u dyrektora PD MSZ ambasador otrzymujeinformacje o przewidywanym terminie złożenia Listów Uwierzytelniającychi Listów Odwołujących u Prezydenta RP. Szef protokołu dyplomatycznegoudziela ponadto dodatkowych wyjaśnień oraz ustala z ambasadorem jakiekolejne wizyty kurtuazyjne powinien on złożyć w najbliższym czasie. Na-stępnie ambasador składa wizytę wstępną wiceministrowi spraw zagranicz-nych, odpowiedzialnemu za dany region i wręcza mu kopie Listów Uwie-rzytelniających i Listów Odwołujących poprzednika.

Do czasu złożenia listów zaleca się by ambasador koncentrował się nasprawach wewnętrznych ambasady i ew. kontaktach w korpusie dyploma-tycznym, z dziekanem korpusu i ambasadorami zaprzyjaźnionych państw.

Po ceremonii złożenia listów protokół, na prośbę ambasadora, zgłaszachęć złożenia przez niego kurtuazyjnej wizyty marszałkom Sejmu i Senatu.Przyjęcia nowo akredytowanych ambasadorów przez Prezesa Rady Mini-strów RP i Ministra Spraw Zagranicznych nie mają charakteru kurtuazyjne-go lecz muszą być merytorycznie uzasadnione.

Ceremoniał składania listów uwierzytelniających Prezydentowi RP.W dniu audiencji dyrektor Protokołu Dyplomatycznego MSZ oraz adiu-

tant udają się samochodem reprezentacyjnym do ambasady lub rezydencji,aby towarzyszyć ambasadorowi w drodze na audiencję. Kolumna samo-chodowa, w skład której wchodzą także samochody wiozące małżonkęambasadora i członków personelu dyplomatycznego ambasady, mającychuczestniczyć w ceremonii składania listów, pilotowana jest przez samochódpolicji. Samochód reprezentacyjny ma z prawej strony proporczyk polski,biało-czerwony.

O wyznaczonej godzinie ambasador w towarzystwie szefa protokołu dy-plomatycznego, adiutanta i osób towarzyszących przybywa do Pałacu Pre-zydenckiego, gdzie na dziedzińcu przed gmachem, po lewej stronie, usta-wiona jest orkiestra wojskowa, poczet sztandarowy i Kompania Reprezen-tacyjna Wojska Polskiego. Ambasador i szef protokołu stają na wprost pa-łacu. Za nimi w niewielkiej odległości zatrzymuje się małżonka ambasado-ra, personel ambasady i adiutant. Na powitanie Kompania Reprezentacyj-na WP prezentuje broń, orkiestra gra hymn narodowy państwa reprezen-towanego przez ambasadora. Dowódca kompanii składa ambasadorowi

61

raport o gotowości do powitania, a ambasador dokonuje przeglądu Kom-panii Reprezentacyjnej WP.

Po ceremonii powitania na dziedzińcu ambasador kieruje się do wej-ścia do Pałacu Prezydenckiego. W Sieni Wielkiej ambasadora i towarzy-szące mu osoby wita podsekretarz stanu w Kancelarii Prezydenta RP inastępnie wszyscy udają się do Sali Obrazowej. Podsekretarz stanu po-wiadamia Prezydenta o przybyciu ambasadora. Prezydent wchodzi do saliw towarzystwie sekretarza stanu Szefa Gabinetu Prezydenta RP i sekre-tarza lub podsekretarza stanu w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. Dy-rektor PD MSZ przedstawia ambasadora wymieniając imię nazwisko ipełny tytuł. Ambasador wręcza Prezydentowi listy uwierzytelniające orazlisty odwołujące poprzednika. Podczas uroczystości nie wygłasza się prze-mówień. Prezydent wita się z ambasadorem i przedstawia towarzyszą-cych mu ministrów. Następnie ambasador przedstawia swoją małżonkę iczłonków personelu ambasady. Prezydent zaprasza ambasadora na au-diencję prywatną do biblioteki. Uczestniczą w niej towarzyszący prezy-dentowi ministrowie. Pozostałe osoby oczekują w Sali Obrazowej. Au-diencja trwa zazwyczaj 15-20 minut.

Po audiencji ambasador oraz towarzyszące mu osoby opuszczają PałacPrezydencki, zatrzymują się przy wyjściu, a na zakończenie ceremonii or-kiestra gra polski hymn narodowy. Szef protokołu MSZ wraz z adiutantemprezydenta towarzyszą ambasadorowi do ambasady lub jego rezydencji.

Podczas ceremonii składania listów uwierzytelniających obowiązuje okre-ślony ubiór. W Polsce przyjęto dla panów: ciemne ubranie, oficjalny strójnarodowy lub uniform dyplomatyczny, natomiast dla pań: suknia dzienna,kapelusz i rękawiczki lub oficjalny strój narodowy.

W tym samym dniu ambasador składa wieniec na Grobie NieznanegoŻołnierza w asyście Kompanii Reprezentacyjnej Wojska Polskiego, komen-danta garnizonu stołecznego i przedstawiciela PD MSZ.

W Anglii na dworze Św. Jakuba przy składaniu listów uwierzytel-niających u królowej Elżbiety II obowiązuje ceremoniał i etykieta dworska,z którą wcześniej zapoznają się osoby uczestniczące w uroczystości. Obo-wiązuje ściśle określony strój - żakiet, spodnie sztuczkowe, cylinder.

Po ambasadora i osoby towarzyszące przybywa marszałek dworu karo-cą królewską. Dla dyplomatów towarzyszących ambasadorowi przeznaczo-ne są dwa powozy z lokajami. Przejazd przez Londyn do Pałacu Buckin-gham z polskiej ambasady w centrum Londynu trwa około 20 minut.

62

Po przyjeździe gwardia królewska oddaje honory ambasadorowi. Am-basador w towarzystwie marszałka wprowadzany jest do salonu, w którymprzyjmuje go królowa. Dyplomaci towarzyszący ambasadorowi kroczą zanim w odległości 2-3 m. Królowej towarzyszy podsekretarz stanu w Fo-reign Office, dama dworu, ew. tłumacz.

Ambasador wręcza listy wygłaszając krótką formułę: mam zaszczyt byćakredytowany przy Jej Królewskiej Mości, a następnie przedstawia towa-rzyszących mu dyplomatów. Królowa czasami zadaje pytanie przedstawia-nej osobie, która po udzieleniu krótkiej odpowiedzi i złożeniu ukłonu po-winna wycofać się tyłem (kilka kroków), by następnie wraz z innymi osoba-mi opuścić salę.

Ambasador zostaje przyjęty przez królową na krótkiej prywatnej audiencji,w której uczestniczą również podsekretarz stanu F.O. oraz marszałek dwo-ru. Po zakończeniu ceremonii marszałek dworu towarzyszy ambasadorowido ambasady, gdzie tradycyjnie podejmowany jest lampką szampana.

Przejazd ambasadora wraz ze świtą do pałacu królewskiego jest atrakcjądla turystów przebywających w Londynie. Podobnie wygląda ceremoniałskładania listów uwierzytelniających na innych dworach królewskich, np.w Madrycie lub Sztokholmie.

W Brukseli strojem obowiązującym jest frak (oraz odznaczenia, jeśli am-basador je posiada). Po ambasadora przyjeżdża adiutant króla (admirał lubgenerał) limuzyna królewską, która na trasie ostatnich kilkuset metrów eskor-towana jest przez konny oddział armii królewskiej.

W zawodzie dyplomaty rozpoczynanie i zakończenie misji jest rutyną.Ambasador zostaje powiadomiony przez Ministra Spraw Zagranicznych,na ogół z kilkumiesięcznym wyprzedzeniem, o planowanym terminie od-wołania i zakończenia misji. Informacja ta jest dla ambasadora wiążąca.Prezydent RP podpisuje odwołanie zazwyczaj wraz zakończeniem przezambasadora misji i jest mu ono wręczane w Ministerstwie Spraw Zagra-nicznych po powrocie do kraju. Ambasador wkrótce po odwołaniu powi-nien otrzymać polecenie wystąpienia o agrément dla swojego następcy.

Na kilka tygodni przed datą wyjazdu ambasador oficjalnie informuje szefaprotokółu dyplomatycznego MSZ o planowanym zakończeniu misji i oma-wia sprawy związane ze składaniem wizyt pożegnalnych. W większości kra-jów utrzymywany jest zwyczaj przyjmowania ambasadorów na audiencjipożegnalnej przez głowę państwa. Dość powszechnie praktykowane jesttakże wydawanie przez ministra spraw zagranicznych lub jego zastępcę po-żegnalnego śniadania.

63

W Polsce Prezydent RP przyjmuje wyjeżdżających ambasadorów obcychna audiencji pożegnalnej. Składają oni również pożegnalne wizyty marsza-łkom Sejmu i Senatu oraz niektórym ministrom. Przyjmowanie wyjeżdżają-cych ambasadorów przez Prezesa Rady Ministrów należy raczej do wyjąt-ków. Śniadaniem pożegnalnym (w zasadzie bez udziału małżonek), podej-muje wyjeżdżających ambasadorów jeden z wiceministrów. Zwyczajowowygłasza on toast podsumowujący okres pracy wyjeżdżającego ambasado-ra i przekazuje mu w imieniu Ministra Spraw Zagranicznych symbolicznyprezent dla upamiętnienia jego misji w Polsce.

Ambasador na zakończenie swojej misji może zostać udekorowany miej-scowym odznaczeniem. Wymaga to uprzedniego uzyskania zgody władzkraju wyjeżdżającego ambasadora. W Polsce procedura odznaczeniaambasadora uruchamiana jest na wniosek MSZ. Z reguły przyznajesię ambasadorowi Krzyż Komandorski Orderu Zasługi RzeczypospolitejPolskiej.42

Wyjeżdżający ambasador równolegle z wizytą u szefa protokołu powia-damia dziekana korpusu dyplomatycznego o zakończeniu swojej misji i ustalaz nim datę spotkania pożegnalnego z korpusem dyplomatycznym. Jest po-wszechnym zwyczajem, że korpus dyplomatyczny in corpore żegna wy-jeżdżającego kolegę składkowym upominkiem (bardzo często jest to srebr-na taca z wygrawerowanym pamiątkowym zapisem) i pożegnalną lampkąwina. O terminie wyjazdu należy powiadomić także pozostałych ambasa-dorów i osobistości, z którymi szef placówki utrzymywał bliższe kontakty.Stosowany jest powszechnie zwyczaj wydawania na cześć wyjeżdżającegoambasadora i jego małżonki pożegnalnych obiadów lub śniadań.

Szefowie misji dyplomatycznych równorzędni ambasadorom mogą cza-sami nosić inne tytuły. Ambasador Stolicy Apostolskiej (Ho/y Sea, SaintSiege) tytułowany jest Nuncjuszem (można również używać nazwy Nun-cjusz Apostolski) w tych krajach, w których uznaje się jego prawo pierw-

421 Order Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej jest nagrodą za wybitne zasługi położone dla współpracymiędzy narodami. Order nadawany jest cudzoziemcom i zamieszkałym za granicą obywatelom pol-skim, którzy swoją działalnością wnieśli wybitny wkład we współpracę międzynarodową oraz wspó-łpracę łączącą Rzeczpospolitą Polską z innymi państwami i narodami.Order Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej dzieli się na pięć klas:klasa I - Krzyż Wielki Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiejklasa II - Krzyż Komandorski z Gwiazda Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiejklasa III - Krzyż Komandorski Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiejklasa IV - Krzyż Oficerski Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiejklasa V - Krzyż Kawalerski Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej

64 • - :

szeństwa, co z kolei wiąże się z pełnieniem przez niego funkcji dziekanakorpusu dyplomatycznego. W innych krajach watykański odpowiednik am-basadora nosi tytuł Pronuncjusza. Ambasadorowie krajów Wspólnoty Bry-tyjskiej akredytowani w Wielkiej Brytanii i krajach Commonwealth'u noszątytuł Wysokiego Komisarza (High Commissioner). Ambasadorowie akre-dytowani przy Organizacji Narodów Zjednoczonych formalnie posiadają tytułStałego Przedstawiciela danego kraju.

Wszyscy wyżej wymieni szefowie misji dyplomatycznych na szczebluambasadorskim otrzymują listy uwierzytelniające podpisane przez głowęswojego państwa i składają je również głowie państwa lub SekretarzowiGeneralnemu ONZ.

Dawnym przywilejem ambasadora było prawo żądania niezwłocznegoprzyjęcia przez głowę państwa przyjmującego. Wynikało to z założenia, żereprezentuje on głowę państwa wysyłającego i zawsze działa w jego imie-niu. Obecnie ten przywilej nie jest stosowany.43

Pozostali szefowie misji na szczeblu Charge d ' Affaires (en titre, en pied)składają Ministrowi Spraw Zagranicznych kraju urzędowania listy wprowa-dzające podpisane przez Ministra Spraw Zagranicznych.

W czasie nieobecności stałego szefa misji zastępuje go Chargé d'Affa-ires ad interim wyznaczony przez wyjeżdżającego ambasadora. Charge d'Af-faires nie może wyznaczyć na swoje miejsce innego dyplomaty jako Char-gé d'Affaires a.i. W przypadku jego wyjazdu odpowiednia notyfikacja musibyć zrobiona przez MSZ państwa wysyłającego. Protokół dyplomatycznyprzygotowuje wówczas notyfikację telegraficzną (obecnie także faksową) odMinistra SZ do Ministra SZ kraju urzędowania, w której wskazuje się no-

- wego szefa placówki.t Chargé d'Affaires a.i. jest nie tylko kierownikiem placówki, ale przede- wszystkim przedstawicielem swojego państwa w państwie urzędowania.- Dlatego jest on np. Chargé d'Affaires a.i. Rzeczypospolitej Polskiej, a nie

Chargé d'Affaires a.i. Ambasady RP. Jest to często popełniany błąd nawety przez pracowników służby dyplomatycznej. Drugim częstym błędem jest}" używanie tytułu Chargé d'Affaires (CdA) wobec zastępców ambasadora.

Kiedy ambasador przebywa w kraju akredytacji, to w ambasadzie nie możebyć chargé d'affaires, chyba że ambasador nie jest w stanie sprawować

431 Już Bismarck mówił, że żaden ambasador nie ma prawa zażądać widzenia się z głową państwa, anigłową jakiegokolwiek państwa posiadającego system parlamentarny nie może negocjować bez po-rady odpowiedzialnego ministra.

65

urzędu ze względów zdrowotnych i zostało to formalnie notyfikowane go-spodarzom.44

O akredytację dla pozostałych dyplomatów występuje się notą do MSZinformującą kto ma objąć określone stanowisko oraz kogo ma zastąpić.

Inna jest procedura uzyskiwania zgody na akredytację konsula general-nego lub kierownika urzędu konsularnego. Listy komisyjne konsula gene-ralnego przesyła ambasador przy nocie do MSZ, prosząc o zgodę, tzw.exequatur. Zgoda na akredytację jest przekazywana notą MSZ, przy której lnastępuje zwrot listów komisyjnych i dołączony jest dokument noszący na-zwę exequatur.

Każdy wyższy rangą dyplomata delegowany do pracy na placówce dy-plomatycznej zobowiązany jest do złożenia szeregu wizyt w resortach i in-stytucjach współpracujących z danym krajem oraz zapoznania się z proble-matyką przyszłej pracy na placówce. Odbywa on zazwyczaj praktykę wewłaściwym departamencie MSZ, który zajmuje się stosunkami z państwemakredytacji. Dyplomata przed wyjazdem powinien także złożyć kurtuazyjnąwizytę swemu odpowiednikowi w ambasadzie państwa do którego się uda-je (radca - radcy, konsul - konsulowi itp.).

Dla osób z zewnątrz i żon dyplomatów mianowanych na stanowiskadyplomatyczne na placówkach prowadzi się w MSZ szkolenie tematyczne iogólne, w tym także z zakresu protokołu dyplomatycznego.

441 Amerykanie stosują tytuł Chief of Mission (COM) dla ambasadora, natomiast wobec zastępcówambasadora używają tytułu Deputy Chief of Mission (DCM). W wielu krajach potocznie określą się zastępcę ambasadora jako Number Two.

66

V

Korespondencjaw kontaktach międzynarodowych

W służbie zagranicznej, zarówno dyplomatycznej jak i handlowej - ko-respondencja stanowi ważną cześć kontaktów zawodowych, będąc ichudokumentowaniem. Każda czynność pociągająca za sobą określone skutkiprawne lub finansowe znajduje swoje odzwierciedlenie w piśmie skiero-wanym do urzędu bądź partnera czy podpisanym dokumencie.

Korespondencja dyplomatyczna stanowi formę czynności dyplomatycz-nej jaka podejmowana jest przez urząd czy osobę reprezentującą pod-miot prawa międzynarodowego wobec innego podmiotu tego prawa.Może to być nota bądź pismo określonej ambasady czy dyplomaty skie-rowane do MSZ lub władz kraju akredytacji, a także wymiana pism czynot pomiędzy przedstawicielstwami dyplomatycznymi. Zalicza się do niejzarówno wymianę not oficjalnych jak i pism okolicznościowych, nieko-niecznie związanych z załatwieniem określonej sprawy (np. pismo z gra-tulacjami z okazji wyboru na stanowisko państwowe lub przesłanie ży-czeń noworocznych). Natomiast wymiana pism między ambasadą a wła-snym ministerstwem spraw zagranicznych, czy też władzami kraju repre-zentowanego, jest korespondencją urzędową i nie stanowi koresponden-cji dyplomatycznej.

Pisma urzędowe stanowiące korespondencję dyplomatyczną wymie-niane są miedzy organami państw lub organizacji międzynarodowych, upo-ważnionych do ich reprezentowania na zewnątrz. Wymiana takich pismmoże mieć miejsce zarówno między osobami fizycznymi (ministrami, am-basadorami, charges d«affaires, konsulami) jak i urzędami (ministerstwospraw zagranicznych, ambasada, poselstwo, misja przy ONZ itp.) i odby-wa się między organami różnych państw a nie tego samego państwa.

67

Korespondencja ambasady skierowana do własnego ministerstwa jest ko-respondencją urzędową a nie dyplomatyczną.

Formami szeroko pojętej korespondencji dyplomatycznej są także kartywizytowe, zaproszenia oraz korespondencja póloficjalna i prywatna, o iledotyczy spraw związanych z działalnością zawodową dyplomaty.

W międzynarodowych kontaktach gospodarczych również są wy-korzystywane niektóre formy pism dyplomatycznych. Znajdują one za-stosowanie w szczególności w praktyce resortu zajmującego się han-dlem zagranicznym, np. przy zawieraniu międzynarodowych umówhandlowych, wymianie listów lub not dyplomatycznych, wystawianiu pe-łnomocnictw, wymianie korespondencji z organami państwowymi i in-stytucjami drugiego kraju. Korespondencją dyplomatyczną posługują sięBiura Radcy Handlowego i attachaty handlowe - stanowiące integralnączęść ambasad. :

Przedmiotem korespondencji dyplomatycznej mogą być wszystkie spra-wy interesujące państwo czy organizacje międzynarodowe, dotyczące za-równo wzajemnych stosunków państwowych (np. notyfikacja przybyciadyplomaty na placówkę, zawarcie umowy handlowej w formie wymianynot dyplomatycznych) jak i spraw technicznych związanych z funkcjono-waniem danej placówki dyplomatycznej (np. zwolnienie z opłat celnychmienia przesiedlenia personelu, rejestracja samochodu dyplomaty czy proś-ba o udzielenie wizy dyplomatycznej).

Korespondencję dyplomatyczną cechują specyficzne formy pism orazpowszechne stosowanie formuł grzecznościowych i tradycyjnych zwro-tów. Ukształtowały się one na przestrzeni wieków podlegając stopnio-wym przemianom. Pomimo że wciąż są obowiązujące i stosowane, ob-serwuje się obecnie wyraźną tendencję do upraszczania języka oraz spro-wadzania do niezbędnego minimum tradycyjnych form korespondencjidyplomatycznej, szczególnie w zakresie formuł grzecznościowych, tytu-łów czy stosowania ozdobnego papieru itp. Jednak oficjalne pisma gło-wy państwa oraz pisma kierowane przez ambasadora do ministra nadalzawierają tradycyjne formy grzecznościowe.

Sposób pisania korespondencji dyplomatycznej, formułowania zdańoraz stosowane słownictwo podporządkowane są specyficznym regułom.Niemniej, korespondencja powinna być zawsze redagowana w sposóbjasny i przejrzysty oraz utrzymana w stylu urzędowej powagi. Cechowaćją powinna rzeczowość, zwięzłość, precyzja wyrażeń oraz celność argu-

68 '

mentacji, która ma przekonać adresata do jej słuszności. Argumenty tepowinny być niepodważalne z punktu widzenia logiki, racji politycznych,prawa i zdrowego rozsądku, tak by nie dawały adresatowi szans do ichobalenia lub odrzucenia. Język stosowany w korespondencji powinien byćkomunikatywny, wolny od obcych naleciałości, neologizmów, wyrażeńgwarowych itp. Korespondencja powinna odznaczać się kurtuazją, po-wagą i godnością. Należy też wystrzegać się uchybiania godności adresa-ta. Piszący musi ponadto pamiętać, że pisze nie w swoim imieniu, lecz wimieniu swego państwa bądź instytucji..

Korespondencja dyplomatyczna wymaga dbałości o właściwe rozmiesz-czenie tekstu, marginesu, a także dokładnego pisania imion, nazwisk, ty-tułów oraz oficjalnych nazw państw. W korespondencji oficjalnej zazwy-czaj nie stosuje się skrótów imion, nazwy urzędu czy państwa. Pisze sięje w pełnym brzmieniu, szczególnie w tytule i adresie. Niestaranne bądźbłędne zaadresowanie listu może zostać przyjęte jako lekceważenie adre-sata i stać się przyczyną niepotrzebnych napięć we wzajemnych stosun-kach.

W treści pisma zazwyczaj nie stosuje się podkreśleń lub wytłuszczeńwyrazów przyjmując, że odbiorca potrafi je właściwie odczytać. Bardzoważny jest estetyczny wygląd pisma. Korespondencji nie pisze się takżezwykłym ołówkiem i nie należy dokonywać takich zabiegów jak wymazy-wanie, przekreślanie, niewłaściwe składanie pisma lub zabrudzenie pa-pieru bądź koperty.

W korespondencji półoficjalnej, która jest szeroko stosowana w dy-. plomacji, w tzw. pismach odręcznych, dla podkreślenia bardziej osobiste-. go charakteru pisma i szacunku dla adresata dopuszczalne jest pisanie- atramentem inwokacji i końcowej formuły grzecznościowej. W całości od-- ręcznie można pisać jedynie korespondencję prywatną.i Podpis na piśmie winien być czytelny i pełny. Tytuł osoby podpisanej- jest na ogół w nagłówku pisma i nie wymaga ponawiania go przy podpi-- się. W pismach handlowych może być podana funkcja, w koresponden-il cji naukowej - posiadany tytuł naukowy. Adres umieszcza się na pierw-

szej stronie, w lewym rogu pisma, niezależnie od ilości stron.ń Forma pisma dyplomatycznego powinna być dostosowana do przed-i. miotu tego pisma. Są kwestie, które porusza się tylko w notach werbal-b nych, inne w notach osobistych, a nawet w korespondencji półoficjalnej.ć Troska o właściwą formę każdego pisma jest jedną z cech wyróżniają-i- cych korespondencję dyplomatyczną.

69

Język korespondencji dyplomatycznej na przestrzeni wieków podlegałzmianom. W średniowieczu dominowała łacina, która w czasach nowożyt-nych ustąpiła miejsca językowi francuskiemu. Jednakże już od początku XIXwieku język angielski zaczął coraz skuteczniej konkurować z francuskim,powszechnie uważanym za język dyplomacji. Dokument o tak historycznejdoniosłości, jak Traktat Wersalski z 1919 roku był podpisany w dwóch ję-zykach: francuskim i angielskim. W XX wieku w praktyce dyplomatycznejzaczęły kształtować się dwie nowe demokratyczne zasady, będące odbiciemumacniania się zasady suwerenności i równości państw, a mianowicie za-sada równouprawnienia języków oraz zasada wzajemności. Zasady teumocniły się i rozpowszechniły szczególnie po drugiej wojnie światowej,znajdując potwierdzenie w Karcie Narodów Zjednoczonych, która zostałapodpisana w pięciu, tzw. światowych językach: angielskim, francuskim, ro-syjskim, hiszpańskim i chińskim. (W latach 60-tych, jako kolejny oficjalnyjęzyk ONZ przyjęto język arabski).

Obecnie w wielu organizacjach międzynarodowych oraz na konferen-cjach międzynarodowych dominuje język angielski. W niektórych organi-zacjach międzynarodowych obowiązują dwa lub więcej tzw. języków robo-czych (np. w Unii Europejskiej - angielski i francuski, a ostatnio język aktu-alnej prezydencji).45 Niemniej, wszystkie oficjalne dokumenty UE tłuma-czone są na języki narodowe państw członkowskich tej organizacji.

W drugiej połowie XX wieku w praktyce dyplomatycznej państw w sto-sunkach dwustronnych zaczęła przeważać praktyka stosowania językównarodowych, wynikająca z podkreślania zasady równości i żądania wzajem-ności, szczególnie akcentowana przez państwa małe i średnie.46

Formalnie językiem polskiej służby dyplomatycznej jest język francuski.47

Korespondencja polskiego MSZ z misjami dyplomatycznymi akredytowa-nymi w Warszawie jest prowadzona w zasadzie w języku polskim. Nato-miast polskie misje dyplomatyczne za granicą na ogół korespondują w ję-zyku angielskim lub francuskim. Jeśli obce ministerstwa spraw zagranicz-nych lub misje dyplomatyczne zwracają się w swoim ojczystym języku, wów-czas na zasadzie wzajemności odpowiedź polskiego MSZ lub polskiej misji

W czasie prezydencji fińskiej (II polowa 1999r.) w Unii Europejskiej Niemcy zakwestionowały tęzasadę powołując się na fakt, że język niemiecki jest używany przez dwa kraje członkowskie (Niem-cy i Austrię), a także przez największą liczbę mieszkańców UE.Kwestia stosowania języka narodowego jest szczególnie ważna w stosunkach z nowopowstałymipaństwami arabskimi, czy byłymi koloniami. Wiąże się to z poczuciem ich godności narodowej inie powinno być lekceważone.Dziennik Urzędowy MSZ nr 2 z 1946 roku.

70

dyplomatycznej może być również udzielona w języku ojczystym tj. pol-skim. Jeśli jednak placówka zwróci się notą w języku francuskim, to odpo-wiedź powinna również otrzymać w języku francuskim.

Rosnąca rola innych języków międzynarodowych, jak również malejącaw służbie dyplomatycznej znajomość języka francuskiego sprawiają, że obec-nie w korespondencji dyplomatycznej stosowane są także inne języki mię-dzynarodowe. W Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych czy państwachWspólnoty Brytyjskiej używa się wyłącznie języka angielskiego. Arabowie,Chińczycy, Koreańczycy i Japończycy posługują się w korespondencji dy-plomatycznej językami ojczystymi. Ponieważ jednak znajomość tych języ-ków wśród przedstawicieli władz różnych państw i obcych dyplomatów jestniewielka, nadawcy na ogół dołączają nieoficjalne tłumaczenia sporządzo-ne w języku zrozumiałym dla adresata, tj. w jednym z języków powszech-nie przyjętych w stosunkach międzynarodowych.

Dlatego też w doborze języka korespondencji dyplomatycznej należypamiętać o pewnych ogólnych zasadach. Język odpowiedzi na otrzymanąkorespondencję powinien być dostosowany do przyjętej miejscowej prak-tyki. W służbie konsularnej korespondencja może być redagowana w języ-ku państwa przyjmującego, co znakomicie ułatwia kontakty z władzami lo-kalnymi danego kraju, jednak w korespondencji kierowanej do minister-stwa spraw zagranicznych kraju akredytacji stosuje się język przyjęty w sto-sunkach dyplomatycznych z danym państwem. Jeśli otrzymane pismo jestzredagowane w jednym z tzw. języków światowych, np. angielskim, fran-cuskim lub hiszpańskim, wówczas odpowiedź powinna być zredagowanaw tymże języku. Kwestia stosowania własnego języka lub języka państwatrzeciego w korespondencji dyplomatycznej może być uregulowana w for-mie porozumienia między ministerstwami spraw zagranicznych zaintereso-wanych państw.

Powszechnie obowiązuje w korespondencji zasada nakazująca by nakażde pismo udzielić odpowiedzi. Jeśli nie można udzielić jej natychmiastnależy potwierdzić otrzymanie pisma i poinformować o podjęciu działańzmierzających do załatwienia sprawy, z zapewnieniem udzielenia później-szej odpowiedzi o uzyskanym wyniku. Brak odpowiedzi lub jej opóźnianiemoże zostać przyjęte jako wyraz lekceważenia partnera lub sprawy. Oczy-wiście nie wymaga odpowiedzi pismo z podziękowaniem za okazaną przy-sługę, gościnę lub przesłany upominek. Nie należy również oczekiwać od-powiedzi na pismo, przy którym przesyłamy żądany dokument czy wyja-śnienie sprawy.

71

Forma odpowiedzi powinna być dostosowana do formy otrzymanegopisma. Jeżeli treść pisma jest nie do przyjęcia wówczas należy udzielić od-powiedzi zawiadamiającej o odrzuceniu treści pisma, podając zwięźle swo-je argumenty. W przypadku kiedy treść pisma nie pozwala na jego przyję-cie z poważnych przyczyn merytorycznych praktykuje się zwrócenie pisma(z krótkim uzasadnieniem zajętego stanowiska). Natomiast jeśli treść pismabądź jego forma jest obraźliwa, zwracamy pismo bez komentarza. Redagu-jąc pismo urzędowe czy odpowiedź na list należy mieć na uwadze fakt, żemoże ono stanowić dowód rzeczowy w konkretnej sprawie. Niewłaściwielub niezręcznie zredagowane pismo w sprawach prawno-konsularnych możewywołać także określone skutki prawne lub narazić na poniesienie dodat-kowych kosztów.

Należy pamiętać, że korespondencja nie może być ujawniona bez wy-raźnej zgody nadawcy, co oznacza, że również nie może być podana dopublicznej wiadomości (do prasy). Niezależnie od ewentualnych skutkówprawnych, a w dyplomacji także politycznych, byłoby to naganne moralnienaruszenie zasady prywatności.

Szczególną kategorię stanowią w dyplomacji pisma tajne lub poufne,których treść nie powinna być ujawniana i komentowana dla dobra spra-wy. Pisma poufne to takie, których istnienie może być znane ale nie ichtreść, natomiast nawet samo istnienie pism tajnych nie powinno być ujaw-niane publicznie. Omawiane zasady dotyczą naturalnie także kontaktówhandlowych, negocjacji czy uzgadniania warunków współpracy z partnera-mi zagranicznymi.

W korespondencji dyplomatycznej wyróżnia się następujące rodzaje pism:Listy uroczyste, podpisane przez prezydenta i adresowane do głowy

innego państwa z okazji ważnego wydarzenia (wyboru na stanowisko, jubi-leuszu pełnienia funkcji itp.), pisane są na wysokogatunkowym papierzedużego formatu ł zaopatrzone wielką tłoczoną pieczęcią państwową. Cza-sami, o ile dotyczą stosunków międzypaństwowych, kontrasygnowane sąprzez ministra spraw zagranicznych. Mogą one służyć zawiadomieniu oobjęciu funkcji przez nowo wybranego prezydenta lub uwierzytelnieniu przed-stawiciela dyplomatycznego (np. listy akredytujące ambasadora).

Listy gabinetowe stosuje się w przypadkach oficjalnych ale nie uro-czystych. Tytulatura może być w wersji skróconej, stosowana jest mniejszapieczęć państwowa. Kontrasygnata ministra spraw zagranicznych nie jestregułą. Listy stosowane są dla przedstawienia jakiegoś problemu politycz-

7 2 . • -

nego, zajęcia osobistego stanowiska wobec wydarzeń, przekazania lub przy-jęcia zaproszenia, podziękowania za otrzymane gratulacje lub życzenia.

Listy odręczne nie koniecznie są pisane własnoręcznie przez głowępaństwa. Własnoręczne pismo ogranicza się do odezwy i końcowych słówformuły grzecznościowej. Listy takie są mniej oficjalne i bardziej osobiste,Wykorzystywane są dla przedstawienia nieoficjalnego stanowiska lub po-glądu na dana sprawę. Mogą być także formą nieoficjalnej interwencji.

Patenty i orędzia nie maja określonego adresata, kierowane są urbiet orbi („miastu i światu" czyli „do wszystkich i każdego"). Do nich zaliczasię tzw. listy komisyjne o mianowaniu konsula, które nie są bezpośrednioadresowane i przekazywane są notą do MSZ. Orędzie stanowi na ogół pu-bliczne zajęcie stanowiska wobec znaczącego wydarzenia lub publiczne po-informowanie o wydarzeniu. Jest ono adresowane do ogółu.

Nota osobista jest formą stosowaną przez ambasadorów w korespon-dencji z ministrem w sprawach większej wagi lub w okolicznościach uro-czystych. Redagowana jest w pierwszej osobie i podpisana. Tekst noty po-winien być odpowiednio rozmieszczony. Najczęściej pisana jest na blankie-tach osobistych, z nadrukiem (Ambasador RP, Minister Spraw Zagranicz-nych RP), adresowana jest osobiście i zawiera datę. Nie stosuje się pieczę-ci. Nota osobista ma często charakter listu osobistego. Pismo dyploma-tyczne mające cechy noty osobistej jest także stosowane w kontaktach han-dlowych, między oficjalnymi przedstawicielami dwu państw, przy zawiera-niu porozumienia czy uzgadnianiu jego szczegółów (np. terminów płatno-ści, wysokości kontraktu, etc.). Posiada zazwyczaj charakter poufny, a za-warte w nim porozumienia mają charakter wiążący dla obu stron.

Nota oficjalna (werbalna) jest najczęściej stosowana w koresponden-cji ambasady z MSZ i innymi ambasadami. Zredagowana jest w trzeciejosobie, na tzw. notowym papierze, z wydrukowanym lub wytłoczonym wnagłówku godłem państwa oraz nazwą ministerstwa lub misji, włącznie znazwą państwa. Nota dyplomatyczna ma stałą formułę początkową: Mini-sterstwo Spraw Zagranicznych Rzeczypospolitej Polskiej (lub Ambasa-da Rzeczypospolitej Polskiej w ) przekazuje wyrazy szacunkuAmbasadzie (lub Ministerstwu ... w innym kraju) i ma zaszczytpoinformować, że ... (zakomunikować, że ...). Każda nota dyplomatycz-na kończy się rutynową formułą: Ministerstwo Spraw Zagranicznych Rze-czypospolitej Polskiej korzysta z okazji, aby ponowić Ambasadziewyrazy głębokiego poważania. Odstąpienie od tych grzecznościowych for-muł stosowane jest czasami jedynie w ostrych notach protestacyjnych. Nota

73

werbalna nie zawiera odezwy i nie jest podpisywana, zawiera natomiastmiejsce i datę wystawienia. Poniżej tekstu przykłada się okrągłą pieczęćurzędu z godłem państwa (tuszową), na której lub obok której, można przy-łożyć parafę.

Nota werbalna jest stosowana zarówno w sprawach ważnych, nawetzasadniczych (np. protest ambasady wobec dyskryminacji), jak i w bieżą-cych sprawach rutynowych (powiadomienie o przybyciu na placówkę no-wego dyplomaty, prośba o zarejestrowanie samochodu, wydanie zwolnie-nia celnego na wwożone mienie przesiedlenia itp.). Przekazuje się ją wrazz kopią, na której może być parafa.

Nota okólna wysyłana jest przez MSZ do wszystkich misji dyploma-tycznych w danej stolicy celem poinformowania ich, lub za ich pośrednic-twem ich rządów, o jakimś fakcie lub stanowisku zajętym w określonej spra-wie (np. o nominacjach w rządzie lub MSZ, w celu podania miejsca i czasuskładania życzeń albo kondolencji itp.). Noty okólne adresowane do wszyst-kich misji dyplomatycznych w danej stolicy wysyłają także placówki dyplo-matyczne informując o wyjeździe szefa placówki, zmianach w składzie per-sonalnym placówki, zmianie adresu, godzin urzędowania itp. Podobnie jaknota werbalna jest ona redagowana w trzeciej osobie, zawiera formy grzecz-nościowe, nie jest podpisywana a jedynie parafowana oraz posiada pie-częć.

Nota zbiorowa na ogół wysyłana jest łącznie przez przedstawicieli kil-ku państw celem przedstawienia ich wspólnego stanowiska w określonejsprawie. Sporządzona w jednym egzemplarzu w układzie analogicznym jaknota osobista lecz podpisana przez wszystkich współautorów. Jest ona wrę-czana adresatowi, np. ministrowi lub zastępcy, przez wszystkich współau-torów, lub w ich imieniu przez dziekana CD.

Nota identyczna jest analogiczna do noty zbiorowej, ma jednak mniejuroczysty charakter i każda ambasada wysyła ją oddzielnie we własnym imie-niu. Noty wysyłane są równocześnie i dotyczą tej samej sprawy, wobecktórej zajmuje się wspólne stanowisko (np. sprawa bezpieczeństwa dyplo-matów w danym kraju)

Memorandum jest to pismo dyplomatyczne służące do przedstawie-nia stanowiska w sprawie o dużej wadze politycznej. Zawiera zwykle daneo stanie faktycznym sprawy, argumenty oraz uzasadnienie polityczne, eko-nomiczne bądź prawne (w zależności od rodzaju sprawy) i jest zakończonewnioskami. Nie zawiera adresata, formuł grzecznościowych, podpisu ipieczęci. Data umieszczana jest na początku lub na końcu tekstu. Na ogół

74

jest wręczane przez ministra ambasadorowi, lub odwrotnie, z ustnym ko-mentarzem i rozwinięciem tematu. Memorandum może również zostać prze-słane przy nocie osobistej lub werbalnej.

Aide - mémoire służy jako pisemne potwierdzenie ustnie przekazane-go stanowiska czy oceny stanu faktycznego sprawy, dla uniknięcia niepo-rozumienia lub niewłaściwej interpretacji. Pod względem formy jest onozbliżone do memorandum (brak adresata, form grzecznościowych i podpi-su). Datę umieszcza się na dole, w lewym rogu. Redaguje się w formiebezosobowej, na zwykłym papierze lub na blankiecie urzędowym, umiesz-czając w nagłówku napis aide - mémoire. Wręcza się po zakończeniu roz-mowy, a odbiorca ma obowiązek odnotować przez kogo i w jakich okolicz-nościach zostało wręczone.

Pro memoria, inaczej notatka dla pamięci, zawiera streszczenie ust-nego oświadczenia. Wręcza się bezpośrednio po odbyciu rozmowy, albowkrótce po niej, dla potwierdzenia i utrwalenia tego co było powiedziane.Nie zawiera adresata, podpisu ani pieczęci. Datę umieszcza się w kolejnymwierszu po ostatnim zawierającym tekst. Redagowana jest bezosobowo, tytułumieszcza się w nagłówku nad tekstem.48 Osoba, która otrzymała tego ro-dzaju notatkę sama odnotowuje na niej okoliczności i datę wręczenia, włą-czając ją jako dokument do akt sprawy.

List osobisty, półoficjalny lub prywatny jest formą szeroko stosowanąwśród dyplomatów. Pisany jest na arkuszu mniejszym niż notowy, na pa-pierze z nadrukiem (Ambasador RP, Konsul Generalny RP, Radca Han-dlowy). Datę umieszcza się w prawym górnym rogu pierwszej strony, ad-res w dolnym lewym rogu. List jest podpisany tylko nazwiskiem. Najczę-ściej dotyczy spraw protokolarnych lub osobistych - zaproszenia, podzię-kowania, informacji o wyjeździe.

Deklaracja (oświadczenie) jest stosowana rzadko. Zazwyczaj stosu-je się ją jako akt jednostronny, stwarzający prawa i obowiązki dla innychpaństw (np. ogłoszenie blokady Kuby przez USA) lub oświadczenie zawie-rające zespół postanowień umownych, na mocy których sygnatariusze zo-bowiązują się utrzymywać pewną linię postępowania (np. deklaracja o neu-tralności czy moratorium na dokonanie prób nuklearnych). Deklarację możestanowić oświadczenie państwa lub państw, skierowane do wszystkichpaństw i narodów, wyjaśniające przyjęte sposoby postępowania lub poglą-dy, stanowiska i postanowienia w określonych sprawach (np. Karta Atlan-tycka z 1941 r.). Forma ta jest stosowana również podczas spotkań szefów

Amerykanie taki dokument określają coraz powszechniej stosowaną nazwa - talking points.

75

państw lub rządów dla wyrażenia stanowiska czy opinii w konkretnej spra-wie bądź wobec określonego wydarzenia międzynarodowego. Nie zawszewywołuje ona międzynarodowe skutki prawne. Najczęściej stanowi jedyniewyraz politycznej woli.

W służbie zagranicznej (MSZ) w kontaktach placówki z ministerstwemnależy wyróżnić następujące formy korespondencji urzędowej:Q claris - zwięzła forma informacji przekazywana drogą radiową, otwar-

tym nie szyfrowanym tekstem, dot. wydarzeń w stosunkach dwustron-nych lub mogących mieć wpływ na te stosunki. Może dotyczyć takżespraw administracyjnych lub innych związanych z funkcjonowaniem pla-cówki. Szczególnie konsulaty wykorzystują tą formę kontaktów. Clarisypodpisuje szef placówki lub upoważniony kierownik wydziału.

Q fax - jest coraz popularniejszym sposobem bezzwłocznego przekazy-wania korespondencji urzędowej. W przypadku gdy ma ona charakterosobisty (życzenia, zaproszenia) lub finansowy, w ślad za faksem kore-spondencję przesyła się pocztą lub przez doręczyciela.

Q e-mail (poczta elektroniczna) - wykorzystywana jest przesyłania domateriałów informacyjnych i instrukcyjnych. Przesyłanie informacji tądrogą jest dogodne dla ich dalszego rozsyłania, przetwarzania lub wpro-wadzania do bazy danych.

Q depesza (szyfrogram) - informacja polityczna tajna lub poufna w tre-ści, pilna, mogąca mieć wpływ na wzajemne stosunki polityczne lub han-dlowe, zawierająca komentarz, wnioski, propozycje działań. Jest zaszy-frowana i adresowana zazwyczaj do dyrektora odpowiedniego departa-mentu, podpisywana przez ambasadora (szefa placówki). Wyjątkowomoże być adresowana do ministra lub premiera, ze względu na wagęsprawy i potrzebę bezpośredniego poinformowania o niej, bądź uzy-skania decyzji. Depesze są przekazywane w tym samym dniu, podczasłączności radiowej, a w sprawach pilnych - natychmiast. Depeszą prze-syła się informacje tajne lub poufne, wyłącznie do wiadomości adresa-ta. Upoważniony pracownik rozpisujący depesze decyduje o rozszerze-niu rozdzielnika na inne osoby. W obu wyżej wspomnianych formachkorespondencji pisze się zwięźle, podając nazwisko adresata z pominię-ciem jego tytułu i funkcji.

Q notatka informacyjna - omawiająca problem czy sytuację w danymkraju, zawierająca ocenę stanu faktycznego i wnioski. Adresowana jestnajczęściej do odpowiedniego departamentu i podpisywana przez oso-

76

bę, która ją opracowała. Przesyłana jest przy piśmie ambasadora (cooznacza jej akceptację) i wysyłana pocztą kurierską.

Q raport okresowy lub roczny - zawierający kompleksową informację iocenę sytuacji społeczno-politycznej i gospodarczej w danym kraju, stanwzajemnych stosunków oraz wnioski dla ich rozwoju, opracowywanyjest przez zespół merytorycznych pracowników, a podpisuje go szef pla-cówki. Raport wysyłany jest jako poufny materiał pocztą kurierską doMSZ.W korespondencji urzędowej stosowana jest zasada, że pisma adreso-

wane do premiera podpisuje minister, do ministra, wiceministrów i dyrek-torów departamentów - ich odpowiednicy, a na placówce ambasador, dokierowników niższego szczebla - upoważniony pracownik ambasady.

W korespondencji urzędowej zalecane jest zachowywanie i przestrzega-nie zasad stosowanych w korespondencji dyplomatycznej, w szczególnościtych, które pozwalają na wyrażenie szacunku dla adresata. Nie mają nato-miast powszechnego zastosowania tradycyjne formy i zwroty grzecznościowecharakterystyczne dla not dyplomatycznych.

Poczta elektroniczna (e-mail) pozwala na szybkie i łatwe komunikowa-nie się z partnerem. Poczta komputerowa, podobnie jak inne rodzaje ko-respondencji, wymaga stosowania określonych reguł jej redagowania.

Starannie napisana informacja dobrze świadczy o nadawcy. Należy do-kładnie sprawdzić adresy osób do których wysyłamy wiadomość. Jeśli tensam list wysyłamy do kilku osób warto je poinformować, że nie są jedyny-mi adresatami. Biorąc udział w dyskusji nie należy marnować czasu innychwysyłając informacje nie wnoszące niczego nowego do sprawy. Warto teżpisać zwięźle i jasno precyzować temat korespondencji. Pisanie tekstu du-żymi literami na ogół nie ułatwia zrozumienia zawartej w nim treści, nato-miast wygląda mało elegancko.

77

VI

Organizacja oficjalnej wizytydelegacji zagranicznej

l W służbie państwowej rozróżnia się wizyty oficjalne, robocze i prywat-kę. W biznesie i administracji państwowej przeważają wizyty robocze. Nie-póre z nich mają bardziej oficjalny charakter, inne zaś bardziej prywatny.l Zasadniczym celem wizyt oficjalnych jest przeprowadzenie rozmów dwu-tronnych lub też udział w spotkaniach i konferencjach wielostronnych. WBiznesie zazwyczaj mamy do czynienia z rokowaniami handlowymi lubjiczestnictwem w międzynarodowych imprezach wystawienniczych i han-|lowych. W dużych firmach organizację wizyt o charakterze służbowymUpewniają wydziały zajmujące się stosunkami z zagranicą lub public rela-lons.

Organizacją oficjalnych wizyt głów państwa, szefów rządów i ministrówpraw zagranicznych zajmuje się protokół dyplomatyczny MSZ. Za przygo-bwanie wizyt przewodniczących parlamentów, wicepremierów, ministrówidpowiedzialne są, zgodnie ze swoimi kompetencjami, instytucje zaprasza-jce.

Od 1995 roku polski protokół przy organizacji wizyt zagranicznych kie-|je się zasadami przyjętymi w państwach Unii Europejskiej. Szefowie pro-jkołu dyplomatycznego ministerstw spraw zagranicznych krajów członkow-(ich Unii spotykają się dwa razy w roku celem omówienia interesującychfoblemów oraz ujednolicenia praktyki protokolarnej. Jednym z rezulta-ty tych spotkań jest przyjęcie jednolitych zasad zalecanych przy organiza-: wizyt zagranicznych na najwyższych szczeblach władzy państwowej.O protokolarnej oprawie wizyty decyduje jej charakter. Zasadniczą sprawą

it ustalenie z czyjej inicjatywy i na czyje zaproszenie będzie się ona odby-iła. Przyjazd osobistości może mieć miejsce na zaproszenie odpowiedni-

79

ka (prezydenta lub monarchy innego kraju w przypadku głowy państwa,premiera lub rządu w przypadku wizyty rządowej lub ministra). Charakterwizyty jest określony w zaproszeniu.

Wyjazd do innego kraju osobistości oficjalnej może nastąpić również nazaproszenie organizacji międzynarodowej, organizacji pozarządowej, wy-ższej uczelni, instytutu naukowego itp. W takich przypadkach władze krajuprzyjmującego angażują się w zorganizowanie pobytu gościa w bardzo ogra-niczonym zakresie.

Zaproszenie może obejmować także małżonkę(a). Zakłada się również,że osobom zapraszanym towarzyszą delegacje. Zgodnie z zasadami UniiEuropejskiej w czasie wizyt państwowych składanych przez prezydentówlub monarchów gospodarze przyjmują na swój koszt delegację 15-osobo-wą, w czasie oficjalnych wizyt premierów 10-osobową, a w czasie wizytministrów spraw zagranicznych 5-osobową.

Warto podkreślić, że zostaje zachowana ciągłość zobowiązań. Dotyczyona zarówno stosunków oficjalnych jak i w znacznej mierze zobowiązańfirm i instytucji o charakterze publicznym. Jeżeli następuje zmiana na sta-nowisku premiera, ministra, wojewody, rektora uczelni czy prezesa firmy,to nowo mianowani przejmują wszystkie zobowiązania swoich poprzedni-ków zarówno w zakresie wizyt wyjazdowych jak i przyjazdowych. Protokółzaleca ponowienie zaproszenia przy okazji pierwszej korespondencji. Za-zwyczaj jest to odpowiedź na otrzymane gratulacje z okazji objęcia stano-wiska.

Zaproszenia oficjalne z reguły nie określają terminu wizyty. Stosuje sięw nich formułę: termin wizyty zostanie ustalony kanałami dyplomatyczny-mi. Oznacza to, że w ramach swoich planów działalności zagranicznej nadany rok jedna ze stron sonduje nieoficjalnie (z reguły poprzez MSZ i swo-ją ambasadę) możliwość zrealizowania wizyty. Po pozytywnym sondażunastępuje ustalanie tymi samymi kanałami dogodnego terminu. Kalenda-rze polityków z reguły wypełniane są z dużym wyprzedzeniem i dlatego teżplanowanie wizyt wymaga odpowiednio wczesnych działań. Wizyty pań-stwowe w monarchiach i monarchów za granicą planowane są z co naj-mniej dwuletnim wyprzedzeniem. W krajach republikańskich zasady te sąznacznie bardziej liberalne. Terminy wizyt premierów i ministrów sprawzagranicznych ustalane są z kilkumiesięcznym, a nawet kilkutygodniowymwyprzedzeniem.

Przyjmuje się, że wizyta nie powinna trwać dłużej niż jest to potrzebne izgodne z miejscowymi zwyczajami. W Polsce wizyty państwowe i oficjalne

80

trwają w zasadzie trzy dni. Pierwsze dwa poświęcone są na rozmowy i spo-tkania oficjalne, trzeci dzień gość spędza w jednym z miast Polski. W Niem-czech czas trwania wizyt oficjalnych wynosi na ogół 2-3 dni w Berlinie iBonn oraz 1-3 dni w jednym lub kilku krajach związkowych (landach). WWielkiej Brytanii wizyta państwowa rozpoczyna się we wtorek rano i koń-czy w piątek po południu. Z uwagi na fakt, że w Polsce coraz powszech-niejszy jest 5-dniowy tydzień pracy wizyty służbowe powinny być realizo-wane od poniedziałku do piątku. To samo dotyczy terminów wizyt wyjaz-dowych. W krajach zachodnich bardzo ściśle przestrzega się zasady nie przyj-mowania wizyt gości zagranicznych w czasie weekendu. W krajach muzu-łmańskich dniem świątecznym jest piątek, a weekend obejmuje piątek i so-botę. W Izraelu nie przyjmuje się delegacji w czasie szabasu, który rozpo-czyna się w piątek po południu i trwa przez całą sobotę. Przestrzeganietych zasad jest niezbędne, aby nie utrudniać pracy gospodarzom wizyty inie narażać się na kłopotliwe sytuacje.

Po ustaleniu terminu wizyty drogą dyplomatyczną następuje uzgodnie-nie programu oficjalnego ł towarzyszącego (np. zwiedzanie miasta, teatr,wizyta w terenie). Odrębny program jest przygotowywany dla pani, o ileszefowi delegacji towarzyszy małżonka.

Dla przygotowania programu niezbędne jest precyzyjne ustalenie ramczasowych wizyty, a więc dokładnej godziny i miejsca przybycia i wyjazdudelegacji. W dzisiejszych czasach najczęściej oznacza to przylot i wylot de-legacji. Politycy z reguły podróżują obecnie samolotami specjalnymi. Ozna-cza to konieczność wcześniejszego uzyskania w drodze dyplomatycznej zgodyna przelot, lądowanie i start danego samolotu. Dotyczy to nie tylko krajudocelowego, ale również krajów tranzytowych. Coraz częściej z samolo-tów prywatnych korzystają również biznesmeni. Trzeba wówczas ustalić najakim lotnisku będzie lądować samolot.

Osobistościom oficjalnym towarzyszą na ogól delegacje. Skład delegacjizależy od charakteru wizyty i jej merytorycznego celu. Delegację oficjalnąstanowią politycy i urzędnicy wysokiego szczebla. Z reguły delegacji oficjal-nej towarzyszą doradcy i eksperci, personel techniczny oraz służby ochro-ny. Często politycy zabierają ze sobą także grupę biznesmenów i dzienni-karzy. Organizator wizyty musi każdorazowo ustalić z przedstawicielami gościłączną liczbę przyjeżdżających osób, zakwalifikowanie ich do poszczegól-nych grup oraz precedencję, czyli kolejność na liście członków delegacji.Każda strona samodzielnie określa precedencję w ramach swojej delegacji.

81

Dla strony przyjmującej ma to praktyczne znaczenie przy planowaniu za-kwaterowania gości, transportu, a także rozsadzania przy rozmowach, naspotkaniach i przyjęciach.

Program wizyty ustalany jest w drodze korespondencyjnej (noty, faxy)oraz telefonicznej. Zasadą jest, że wizytę uzgadnia się poprzez ambasadę wwizytowanym kraju Oznacza to, że dla polskiego protokołu partnerem przyustalaniu szczegółów wizyty prezydenta RP we Francji jest ambasada RP wParyżu, a przy przygotowaniu wizyty premiera Hiszpanii w Polsce - amba-sada Królestwa Hiszpanii w Warszawie.

Wizyty głów państw (w wyjątkowych przypadkach również szefów rzą-dów) poprzedza zazwyczaj przyjazd grupy przygotowawczej złożonej z przed-stawicieli protokołu dyplomatycznego, kancelarii prezydenta lub premiera,służb prasowych i odpowiedzialnych za bezpieczeństwo osobiste głównegogościa. Ustala się z nimi szczegóły protokółu w zależności od charakteruwizyty, zapoznaje się z przebiegiem ceremoniału powitania, ewentualnegoskładania wieńców, wizyt protokolarnych, a także pożegnania. Omawiaformułę rozmów dwustronnych, skład uczestników rozmów i spotkań pod-czas wizyty, a także liczbę uczestników oficjalnego przyjęcia. Ustala się tak-że obsługę wizyty przez tłumaczy, zasady akredytacji dziennikarzy i ich udziałuw poszczególnych punktach programu. Szczegółowo omawia się także spra-wy dotyczące bezpieczeństwa głównego gościa, a także organizację trans-portu i zakwaterowania delegacji.

W przypadku powitania na granicy, w pociągu lub na granicy wód tery-torialnych, gościa wita dyrektor protokołu dyplomatycznego i ambasadorkraju gościa. Większość wizyt rozpoczyna się jednak na lotnisku. W War-szawie gości oczekuje ł wita minister reprezentujący prezydenta RP lub pre-miera, szef protokołu dyplomatycznego, ambasadorowie kraju gospodarzai kraju gościa oraz wyżsi urzędnicy MSZ. Jest to tzw. powitanie nieoficjal-ne. Ceremoniał oficjalnego powitania ma miejsce przed Pałacem Prezy-denckim lub Kancelarią Prezesa Rady Ministrów. Ze względów praktycz-nych, aby oszczędzić politykom czasu przejazdu na lotnisko, oczekiwania idrogi powrotnej, praktyka ta jest coraz powszechniej stosowana na całymświecie. Wyjątek stanowi tradycja oficjalnego witania Ojca Świętego na lot-nisku, bezpośrednio po przylocie.49

491 Wyjątkiem była jednodniowa pielgrzymka Ojca Świętego w Polsce 22 maja 1995 roku, kiedy wramach swojej wizyty w Czechach Jan Paweł II przybył do Skoczowa i powrócił do Czech z Żywca.Na wyraźne życzenie Ojca Świętego na lądowiskach helikopterowych witali go i żegnali jedynie:biskup diecezji bielskiej, nuncjusz apostolski i dyrektor protokołu MSZ.

82

Ceremoniał powitania z honorami wojskowymi różni się w poszczegól-nych krajach kolorystyką strojów, drylem musztry i wojskowego kroku. Mająone jednak pewne cechy wspólne: meldunek dowódcy o gotowości do po-witania, odegranie hymnów państwowych, oddanie hołdu sztandarowi iprzegląd kompanii reprezentacyjnej (gwardii honorowej). Przy wizytach główpaństw wystawia się trzy rodzaje broni (wojska lądowe, lotnictwo i mary-narka wojenna). Przy wizytach premierów - tylko wojska lądowe. W nie-których krajach na cześć głowy państwa oddawane są saluty armatnie (21salw). Stałym elementem ceremonii powitania jest również prezentacja go-ściowi czołowych osobistości państwowych uczestniczących w powitaniuoraz prezentacja gospodarzowi delegacji towarzyszącej gościowi. W Polsceoraz na uroczystość powitania głowy państwa w czasie wizyty państwowejzaprasza się szefów misji dyplomatycznych (na powitanie premierów jedy-nie dziekana korpusu dyplomatycznego) oraz szefów władz cywilnych i woj-skowych stolicy.

W niektórych krajach przy okazji oficjalnej wizyty głowy państwa proto-kół przewiduje prezentację szefów misji dyplomatycznych jako oddzielnypunkt programu.. Może ona mieć miejsce w rezydencji gościa lub innympomieszczeniu reprezentacyjnym.

Uczestnicząc w programie oficjalnej wizyty należy pamiętać, że ubiórpowinien być dostosowany do okoliczności i pory dnia: uroczyste powita-nie, rozmowy, śniadanie, obiad, składanie wieńców itp. W zaproszeniu naoficjalny obiad na ogół określa się rodzaj ubioru.

Planując rozmowy delegacji należy przewidzieć jaki łączny czas będziepotrzebny na ten cel i w jakiej formule powinny przebiegać rozmowy. Roz-różniamy następujące formy rozmów:• rozmowa w cztery oczy - oznacza spotkanie jedynie dwóch polityków,

lub tylko z tłumaczami i ew. osobami zapisującymi przebieg rozmów(tzw. notetakers);

• rozmowy w wąskim gronie - prowadzone są z udziałem jednego do-radcy (lub ministra) i ambasadora każdej ze stron. Mogą także uczestni-czyć tłumacze i protokolanci;

• rozmowy plenarne - z udziałem całych delegacji. Mogą się rozpocząćjuż w trakcie trwania rozmów w cztery oczy lub w wąskim gronie. Doczasu przyjścia szefów delegacji rozmowom przewodniczą najstarsi ran-gą członkowie delegacji;

• rozmowy w grupach tematycznych - prowadzone w czasie rozmów wcztery oczy lub w wąskim gronie, bądź też przed rozpoczęciem rozmów

83

plenarnych. Przy rozmowach w tej formule przewodniczący grup refe-rują na rozmowach plenarnych ustalenia przyjęte w grupach tematycz-nych.Przed wizytą należy ustalić skład uczestników poszczególnych rozmów.

Podobnie ustala się skład osób biorących udział w innych spotkaniach or-ganizowanych dla gości. Przyjmuje się zasadę zachowywania równowagiliczbowej po obu stronach stołu.

Na stole rozmów, który może być nakryty zielonym suknem jeśli niejest odpowiednio elegancki, umieszcza się kartoniki z nazwiskami uczestni-ków. Kartoniki te powinny być odpowiedniej wielkości i należy je wype-łniać dwustronnie. Pozwala to osobom zasiadającym z przeciwnej stronystołu na łatwe identyfikowanie rozmówców. Można także przygotować irozłożyć notesy (najlepiej firmowe) oraz długopisy lub dobrze zatempero-wane ołówki. Na stole nie stawia się proporczyków. Można natomiast wsali obrad umieścić flagi krajów gościa i gospodarza.

W czasie rozmów podaje się tylko napoje chłodzące (woda mineralna isoki) oraz kawę lub herbatę. Nie powinno się serwować słodyczy, cracker-sów, paluszków itp. Jeżeli rozmowy trwają dłużej można przygotować wsąsiedniej sali bufet z małymi przekąskami by zaprosić uczestników w cza-sie przerwy w rozmowach. W trakcie trwania rozmów nie wypada palić, wzwiązku z czym na stole nie stawia się popielniczek. W Polsce palenie wsalach obrad jest ustawowo zabronione.

Delegacji gości oferuje się honorowe miejsca tzn. po prawej stronie, jeśliwejście jest od szczytu stołu lub też vis a vis okien, jeżeli w sali stół jest usta-wiony wzdłuż głównego okna. Jeżeli na jednej ze ścian wzdłuż stołu jest umiesz-czone godło narodowe, to gospodarz zajmuje miejsce na jego tle.

Odrębny problem stanowi przygotowanie dokumentów związanych zwizytą, jak: materiały do rozmów, oficjalne toasty, ich tłumaczenie i druk wjęzyku gości (ew. wymiana tekstów toastów przed ich wygłoszeniem). Pro-jekty dokumentów przygotowuje na ogół MSZ i przekazuje je do kancelariigospodarza wizyty. Przed wizytą organizuje się konferencję prasową, bre-e/ing dla prasy dla poinformowania o szczegółach programu i oczekiwa-niach merytorycznych związanych z wizytą..

Ważną kwestią jest ustalenie języka rozmów. Często stosuje się język oj-czysty każdej ze stron, co wynika z zasady suwerenności państw. W rozmo-wach handlowych stosowane są zazwyczaj języki: angielski, niemiecki, rosyj-ski, zależnie od uzgodnienia. Istotną sprawą jest zapewnienie własnego tłu-macza. Zazwyczaj tłumacz przekłada wystąpienie swojego przewodniczące-

go delegacji na język obcy. Wystąpienie gościa tłumaczy jego tłumacz. Cza-sami czyni się wyjątki od tej zasady, kiedy tłumacze wolą przekładać na swójjęzyk ojczysty. Optymalnym rozwiązaniem jest zapewnienie tłumaczenia sy-multanicznego (tłumacze w kabinach). Jeżeli nie pozwalają na to warunki,stosuje się tłumaczenie konsekutywne przy stole. Tłumacze siadają po lewejstronie przewodniczących delegacji i ich miejsce nie jest liczone przy rozsa-dzaniu uczestników rozmów wg precedencji. Klasycznym sposobem rozsa-dzania przy stole rozmów jest wykorzystanie zasady prawa - lewa. Najstar-szy rangą członek delegacji siada po prawej stronie przewodniczącego, na-stępny w kolejności po jego lewej ręce, i dalej przemiennie.

Rozmowy prowadzą szefowie delegacji. Gospodarz po słowach powita-nia, jeżeli uczestnicy się nie znają, powinien przedstawić towarzyszących muwspółpracowników, wymieniając funkcje, imię i nazwisko oraz ewentualniedodając kilka słów charakterystyki. To samo powinien uczynić gość. Po za-kończeniu kurtuazyjnych powitań i prezentacji, zgodnie z ogólnie przyjętązasadą, gospodarz udziela najpierw głosu gościowi. Od tej zasady mogą byćwyjątki jeśli inicjatorem rozmów i tematów jest strona przyjmująca. Wów-czas ona dokonuje wprowadzenia do tematyki rozmów. Członkowie delega-cji zabierają głos jedynie wówczas, gdy są o to imiennie poproszeni, z regułydla zreferowania szczegółowej kwestii z zakresu swoich kompetencji.

W trakcie prowadzenia rokowań, gdy nie ma zgodności poglądów lubwystępują różnice zdań, można wstępnie przemilczeć sprawę i powrócićdo tematu w kolejnej części rozmów (... rozumiemy że, ... ale ...), nie za-mykając dyskusji i pozostawiając szansę jej kontynuacji. Można też zapro-ponować, aby temat sporny został uzgodniony w trybie roboczym, przezupoważnionych członków obu delegacji. Jak już-wspomniano - odpowie-dzi na określone pytania lub wyjaśnień mogą udzielać także osoby uczest-niczące w rozmowach, jeśli zostaną do tego upoważnione przez przewod-niczącego delegacji.

Podpisywanie umów (przy wizytach gospodarczych kontraktów) jest czę-stym elementem wizyt. Powinno się temu nadać szczególnie uroczysty cha-rakter.

Przy sporządzaniu umów obowiązuje reguła alternatu. Umowy bilate-ralne są z reguły sporządzane w językach umawiających się stron. Każdama swój alternat (łac. alternate - czynić coś na przemian). W przypadkuumowy sporządzanej w językach polskim i niemieckim, w egzemplarzu prze-znaczonym dla strony polskiej na pierwszym miejscu będzie: Polska, na-

85

zwą polskich instytucji, miejscowości, nazwiska polskiej delegacji itd., na-tomiast w alternatach niemieckich na pierwszym miejscu: znajdą się: Niem-cy, nazwy instytucji niemieckich itp. Wynika to z zasady równości państw,a tym samym umawiających się stron. Każda ze stron sprawdza swój tekst,tłumaczenie na swój język. Każdą stronę umowy parafuje przewodniczącydelegacji negocjującej, co równocześnie oznacza uzgodnienie tekstu i jegorobocze przyjęcie. Tekst przedkładany do ostatecznego podpisu powinienbyć wcześniej w trybie roboczym parafowany. Reguła alternatu obowiązujerównież przy podpisach i pieczęciach (z lewej strony - pierwsza). Tak trak-towana lewa strona nazywana jest także prawicą heraldyczną (na rysunkupostaci en face prawa ręka znajduje się po lewej stronie obrazu).

Umowa międzypaństwowa pisana jest na papierze traktatowym (polskima obwódkę bialo-czerwoną), spięta albo przeszyta wstążeczką lub sznurkiemw barwach narodowych, umieszczona w specjalnej obwolucie z godłem pań-stwowym. Stół do podpisania umowy (przykryty zielonym suknem, bądź gład-ki, mahoniowy) przygotowuje się na środku sali umieszczając na nim pro-porczyki flag narodowych. Zarówno proporczyki, jak i ewentualnie ustawio-ne z tyłu flagi ustawia się wg następującej zasady: flaga i proporczyk gościapo prawej stronie flagi i proporczyka gospodarza, tak aby były po tej samejstronie co odpowiednie osoby podpisujące umowę. Jeżeli podpisanie umo-wy odbywa się w obecności przełożonych (np. prezydentów lub premierów),to z reguły stają oni za krzesłami osób podpisujących.50

Najpierw każda ze stron podpisuje własny alternat, a następnie - dru-giej strony. Po podpisaniu umowy, co na ogół następuje w obecności obudelegacji i zaproszonych osobistości, tekst polski wręcza Polakowi drugastrona - i vice versa. Teczkę z umową podaje się prawą ręką do lewej rękipartnera, odbierając w tym samym czasie teczkę od partnera lewą ręką. Wten sposób każdy po wymianie ma dokument w lewej ręce, a prawą wolnądo uścisku dłoni. Obserwacja dowodzi, że bardzo często podpisujący nieznają tej prostej zasady.

W przypadku kilku umów można je podpisywać kolejno, rozpoczynającod najważniejszej (zwłaszcza jeżeli następne niejako z niej wynikają) lub teżod najmniej ważnej, kończąc na tej, która jest podpisywana przez prezy-dentów lub premierów i stanowi ukoronowanie uroczystości. W umowie

501 Podpisanie umowy obsługuje dwóch pracowników, którzy podają egzemplarze umowy do podpi-sania i wymieniają je celem podpisania przez drugą osobę. Strony na których składa się podpisypowinny być założone zakładką lub spinaczem, aby ułatwić ich przekładanie do podpisu. Organiza-torzy powinni przygotować pióra do podpisywania umów i suszki, którymi osoby obsługujące wy-suszają atrament, trudno wchłaniający się na dobrym kredowym papierze.

86

wielostronnej przyjmuje się kolejność wymieniania państw podpisującychsię, składu ich delegacji oraz podpisywania - w porządku alfabetycznym, wjęzyku w jakim została ona sporządzona. Nie narusza to zasady suweren-ności państw uczestniczących w danej umowie.

Jeżeli podpisywanie następuje w obecności przełożonych, to osoby pod-pisujące odbierają następnie gratulacje od swoich przełożonych. Uroczy-stości podpisania umów mogą również towarzyszyć krótkie przemówieniaprzewodniczących delegacji oraz lampka szampana.

Po zakończeniu uroczystości goście pierwsi opuszczają salę a gospo-darz odprowadza ich do drzwi. Do samochodów gościom towarzyszy oso-ba z protokołu lub wyznaczona przez gospodarza, która wcześniej wpro-wadzała gości i opiekowała się nimi przy stole. Gospodarz, chcąc okazaćgościowi szczególny szacunek, może odprowadzić go do samochodu. Wów-czas powinien zaczekać do jego odjazdu.

Program wizyty gościa czy też delegacji zagranicznej może przewidy-wać także inne rozmowy i spotkania. Gościowi organizuje się na ogół tak-że wizyty u innych rozmówców: politykowi - u przedstawicieli parlamentuczy partii politycznych, naukowcowi - w innych instytutach naukowych,akademii nauk, ministerstwie edukacji, biznesmenowi - w izbie handloweji przemysłowej, instytucjach gospodarczych, finansowych itp.

W czasie wizyty głowy państwa organizowane są spotkania w parlamen-cie z marszałkami obu izb. Wyrazem szczególnego wyróżnienia gościa jestzaproszenie go do wygłoszenia przemówienia na forum obu izb parlamen-tu. Niższą rangę mają wystąpienia polityków na forum komisji spraw za-granicznych. Proponowane one są niektór-ym premierom i ministrom sprawzagranicznych.

Głowa państwa w czasie państwowej wizyty w innym kraju przyjmujezazwyczaj w swojej rezydencji premiera oraz ewentualnie ministra sprawzagranicznych. Może również w swojej rezydencji spotkać się z innymi po-litykami, w tym także opozycyjnymi. Spotkania takie organizowane są za-wsze za wiedzą gospodarzy. Umawia je protokół dyplomatyczny gospoda-rzy albo ambasada gościa.

W czasie oficjalnych wizyt szefów rządów i ministrów spraw zagranicz-nych przewiduje się wizytę u przewodniczącego parlamentu i inne spotka-nia z politykami. Minister spraw zagranicznych składa wizytę kurtuazyjnąpremierowi.

Na ogół podczas wizyt organizuje się program mający zaprezentowaćdorobek dwustronnej współpracy oraz umożliwić lepsze wzajemne pozna-nie się partnerów, a także promocję wzajemnych kontaktów gospodar-

87

czych, naukowych, kulturalnych itp.. Tym celom służą wystawy, semina-ria, konferencje okrągłego stołu, występy artystyczne, imprezy gastrono-miczne i inne. Gość, zazwyczaj w towarzystwie gospodarza wizyty bierzeudział w takich imprezach, pozdrawia uczestników, wygłasza wykład, od-powiada na pytania lub uczestniczy w wydanym z tej okazji przyjęciu.

Podczas oficjalnych wizyt głowy państwa, szefa rządu i ministra sprawzagranicznych stałym elementem programu w Warszawie jest składaniewieńca na Grobie Nieznanego Żołnierza. Program ceremonii przewiduje:odegranie hymnu gościa, złożenie wieńca, chwilę ciszy, odegranie hym-nu polskiego, dokonanie wpisu do księgi pamiątkowej oraz wysłuchanieinformacji o historii grobu. Głowie państwa oddają honory trzy rodzajebroni, a wieniec niosą oficerowie. W pozostałych przypadkach kompa-nia złożona jest tylko z wojsk lądowych, a wieniec niosą żołnierze. W uro-czystości uczestniczą przedstawiciele władz wojewódzkich i stołecznych.Przy składaniu wieńców lub kwiatów pod innymi pomnikami w Warsza-wie (np. pod Pomnikiem Powstania Warszawskiego lub Pomnikiem Bo-haterów Getta) na ogół wystawiana jest tzw. mała asysta wojskowa.

Stały elementem programu wizyt jest oficjalne przyjęcie wydawane nacześć gościa. W przypadku wizyt państwowych jest to obiad oficjalny (statebanquet lub state dinner). Z reguły obowiązuje przybycie w strojach wie-czorowych, (w Polsce smoking i długa suknia; w monarchiach frak orazodznaczenia). Przed wejściem na salę bankietową gospodarze i goście usta-wiają się w tak zwanej linii powitania (receiving line) w kolejności: go-spodarz, gość, małżonka gościa i małżonka gospodarza. Szef protokołulub mistrz ceremonii przedstawia wszystkich gości.51 Przed rozpoczęciemobiadu grane są hymny narodowe (w niektórych krajach nie ma tego zwy-czaju, lub też hymny grane są po toastach). Na początku obiadu (lub podaniu głównym) wygłaszane są oficjalne toasty. Są to kilkuminutowe prze-mówienia na tematy związków łączących oba kraje, spraw politycznych,rezultatów wizyty, zakończone toastem. Wygłaszane są one w językachnarodowych. Tłumaczenia tekstu toastów ułożone są na stołach dla każ-dego gościa w odpowiednim języku.

W niektórych krajach istnieje zwyczaj wydawania przez gościa przyjęciarewanżowego na cześć gospodarza. Czasami jest ono połączone z narodo-wym programem artystycznym.511 W czasie aperitifu rozdaje się gościom karty do prezentacji zawierające imię. nazwisko i stanowisko

gościa. Kartę tą goście wręczają przed prezentacją pracownikowi protokołu, który podaje ją osobiedokonującej prezentacji. Goście otrzymują również karteczki ze wskazaniem swojego miejsca przystole.

88

Przyjęcia oficjalne (obiady lub śniadania) organizuje się także przy wizy-tach na szczeblu premiera i ministra spraw zagranicznych. Z reguły nie prze-widuje się wówczas przyjęć rewanżowych. Jeżeli gościowi nie towarzyszymałżonka, to zazwyczaj organizuje się na jego cześć śniadanie (lunch).

Podczas wizyt państwowych może nastąpić wymiana odznaczeń. Na ogółszefowie państw wymieniają między sobą najwyższe odznaczenia przewi-dziane do nadawania cudzoziemcom. Wymiany odznaczeń dokonuje sięsymbolicznie, wręczając odznaczenie lub wpinając jego baretkę. W zależ-ności od uzgodnień stron i od obowiązującego stroju (pełne odznaczenianosi się tylko do fraka) na wieczornym przyjęciu nosi się odznaczenia, ichminiaturki lub baretki (rozetki). W większości krajów do smokingów nie za-kłada się odznaczeń. Protokół brytyjski praktykuje jednak noszenie minia-tur odznaczeń do smokingu. W czasie wizyty (a także podczas rewizyty) dogarnituru zakłada się baretkę (lub rozetkę) odznaczenia. Niektóre z histo-rycznych odznaczeń mają limitowaną liczbę orderów i po śmierci kawalerapodlegają one zwrotowi do kapituły.

Czasami dokonuje się również odznaczenia członków delegacji i innychosób zaangażowanych w stosunki dwustronne i przygotowanie wizyty. Zgod-nie z międzynarodowym zwyczajem strona przyjeżdżająca przywozi ze sobądwu lub trzykrotnie więcej odznaczeń niż przyznają ich gospodarze. Bilanswyrównuje się przy rewizycie.

Wręczanie upominków przy okazji wizyt ma swoją długą tradycję. Nie-gdyś ściśle przestrzegano zasady (stosowanej jeszcze w niektórych krajach),że prezenty przywozi gość, a gospodarze się rewanżują. W Polsce przyjęłasię praktyka, że strona goszcząca wręcza upominek, a gość się rewanżuje.Upominki powinny mieć charakter raczej symboliczny.

Program pobytu gości .zagranicznych obejmuje zazwyczaj zwiedzaniemiasta, najbardziej charakterystycznych atrakcji turystycznych, zabytków,a także imprezy kulturalne (recital, koncert, opera, teatr). W zależności odzainteresowań gościa można także zorganizować partię tenisa, golfa, węd-kowanie lub polowanie.

Zakwaterowanie delegacji może być organizowane przez stronę przyj-mującą lub też przez samych gości (w zależności od charakteru wizyty). Przedprzyjazdem delegacji należy precyzyjnie ustalić kto za co płaci, aby nie byłopod tym względem żadnych wątpliwości. Regułą jest, że pokrywane przezgospodarzy koszty hotelu obejmują jedynie zakwaterowanie (oraz śniada-nie, jeżeli jest wliczone w cenę hotelu). Wszelkie dodatkowe usługi, jak roz-mowy telefoniczne, mini bar, płatna telewizja, pranie i prasowanie pokry-wają goście we własnym zakresie. Wyjątek od tej zasady może dotyczyć

89

tylko szefa delegacji - jeżeli tak zostało wcześniej ustalone. Koszty dodat-kowej łączności specjalnej (tzw. sztywne łącze) mogą być instalowane nakoszt gościa.

Jeżeli zapraszając delegację przewiduje się również pokrycie kosztówwyżywienia, to należy dać zlecenie restauracji hotelowej (otwarte lub limi-towane), albo też można organizować każdy posiłek indywidualnie.

Transport powinien być zaplanowany tak, aby wszyscy przemieszczają-cy się goście i towarzyszące im osoby miały zapewnione wygodne miejsca.W zależności od szczebla delegacji i jej liczebności mogą to być samochodyosobowe, mikrobus, a nawet odpowiedniej klasy autokar. Celowym jest za-planowanie rozsadzenia gości w poszczególnych samochodach oraz zapew-nienie osobnego samochodu dla przewiezienia bagażu delegacji.

Protokół dyplomatyczny przygotowuje książeczki (formatu kieszonkowe-go) ze szczegółowym programem oficjalnej wizyty. Są one drukowane wpolskim języku dla gospodarzy i osób biorących udział w programie wizytyoraz w języku gościa, dla osób uczestniczących w delegacji. Goście przy-jeżdżają także ze swoimi książeczkami zawierającymi program. Dobra or-ganizacja wizyty wymaga, aby wszystkie wspomniane książeczki zawierałyidentyczne dane dotyczące terminów (godzin, minut), składu osobowego iopisów poszczególnych punktów programu.

Omawiana książeczka powinna zawierać następujące informacje:Q skład delegacji oficjalnej i osób towarzyszących;Q informację dot. zakwaterowania (nr pokoi) i transportu (nr samocho-

dów);Q minutowe rozpisane wszystkie punkty programu (ze scenariuszem i skła-

dem osób uczestniczących w poszczególnych spotkaniach);Q opisy ceremonii powitania i składania wieńców (ze szkicem sytuacyjnym);Q wykaz telefonów i adresów oraz osób odpowiedzialnych za realizację

wizyty.Jeżeli gościowi towarzyszy małżonka, to książeczka zapiera również opis

odrębnego programu dla pań. Obejmuje on, zależnie od zainteresowańgościa, wizyty w instytucjach opieki społecznej, szkołach, szpitalach, muze-ach itp.

Uroczystość pożegnania z ceremoniałem wojskowym ma miejsce tylkoprzy zakończeniu wizyty państwowej. W pozostałych przypadkach poże-gnanie ma charakter nieformalny.

Na zakończenie wizyty wskazane jest przekazanie gościowi albumu zezdjęciami z pobytu. Po powrocie delegacji do kraju należy wysłać list z po-

90

dziękowaniem. Analogiczne listy przekazują od siebie także ambasadoro-wie i ew. szefowie protokołu.

Odmienny jest protokół oraz organizacja wizyty delegacji handlowej,przyjeżdżającej na zaproszenie ministerstwa lub przedsiębiorstwa. Obowią-zuje wówczas znacznie uproszczony protokół lecz wiele działań organiza-cyjnych jest podobnych.

Przyjazd delegacji zagranicznej (handlowej) poprzedza szereg dzia-łań:Q korespondencyjne uzgodnienie terminu i okresu pobytu delegacji, usta-

lenie jej składu osobowego, warunków pobytu (np. kto ponosi kosztyhotelowe itp.), życzeń odnośnie programu pobytu, wizyt kurtuazyjnych,etc.

Q uzyskanie akceptacji swego kierownictwa dla założeń programowychwizyty i własnych sugestii, a następnie przekazanie ich gościom (należyrównież poinformować o warunkach pobytu, pogodzie, etc.).

Q dokonanie rezerwacji hotelu oraz przygotowanie programu towarzyszą-cego (wizyty kurtuazyjne, teatr, oficjalna kolacja, zwiedzanie kraju itp.).

Q opracowanie szczegółowego programu z podaniem godzinowego roz-kładu zajęć, od momentu przylotu (powitania) delegacji aż do jej odjaz-du oraz informacji, kto z gospodarzy i kiedy będzie towarzyszyć delega-cji. W programie zamieszcza się także nazwisko tłumacza, numery tele-fonów w biurze (dla ew. kontaktu) oraz adresy hotelu, rezydencji i od-powiednie numery telefonów.Jeżeli delegacja korzysta z transportu lotniczego wskazana jest obec-

ność osób witających na lotnisku ok.15 minut przed przylotem. Po powi-taniu można gości zapoznać z programem wizyty oraz omówić sprawy or-ganizacyjne związane z pobytem i przewidywanymi spotkaniami. Bardziejpraktyczne jest zapoznanie gości z programem po przyjeździe do rezyden-cji (hotelu), przy powitalnej kawie lub drinku. Członkowie delegacji na ogółspożywają śniadania we własnym gronie. Często mają one charakter robo-czych narad i nie należy krępować gości swoją obecnością. Podczas lun-chu gościom może towarzyszyć ktoś z gospodarzy. Najczęściej w lunchuuczestniczy główny gospodarz (przewodniczący) lub opiekun delegacji. Obiad(kolacja) może mieć bardziej uroczysty charakter i często odbywa się z udzia-łem także innych członków delegacji. Menu, w przypadku pobytu gości nakoszt gospodarzy, jest z góry ustalone.

Podpisanie zawartego porozumienia, umowy bądź kontraktu odbywasię uroczyście z zachowaniem form stosowanych podczas wizyt oficjalnych.

91

Obiad pożegnalny delegacji odbywa się z udziałem przewodniczącego iosób, które uczestniczyły w rozmowach. Można także zaprosić osobistości,którym goście składali kurtuazyjne wizyty. Należy pamiętać o właściwymrozsadzeniu gości przy stole, zgodnie z ich rangą.

Podczas obiadu wygłasza się toasty. Są one nie tylko kurtuazyjną formąpodziękowania za pobyt lecz stanowią zwięzłe podsumowanie rozmów czyrokowań, a także stwarzają okazję do wyrażenia zadowolenia z przebieguwizyty.

Przyjęty jest zwyczaj, że na początku toastu wyraża się zadowolenie zespotkania i dziękuje za zaproszenie. W części merytorycznej toastu doko-nuje się krótkiego podsumowania wzajemnych stosunków i przeprowadzo-nych rozmów, podkreślając szczególnie zbieżne dążenia i zadania łączącepartnerów. Dla ożywienia toastu można przytoczyć anegdotę lub nawiązaćdo jakiegoś wydarzenia we wzajemnych stosunkach w przeszłości. Prakty-kowane jest także przekazanie w toaście oceny współpracy czy też sugestiikontynuowania jej w przyszłości. Oficjalny toast kończy się zwrotem kurtu-azyjnym, życzeniami oraz podziękowaniem dla wszystkich, którzy przyczy-nili się do sukcesu wizyty. Toast powinien być pełen kurtuazji lecz jedno-cześnie zwięzły i nie trwający dłużej niż kilka minut.

Wygłaszając toast należy najpierw zwrócić się w stronę honorowegogościa, jeśli uczestniczy w uroczystości, a następnie - gospodarza spotka-nia. Goście przy stole (uczestnicy uroczystości) w czasie wygłaszania toa-stów powinni przerwać konwersację, jedzenie lub picie, aby móc wysłu-chać toastów z należną uwagą.

Po toastach może mieć miejsce wręczanie upominków. Bardziej prak-tyczne jest natomiast dostarczenie upominków do pokoi hotelowych z wi-zytówką gospodarza w przeddzień odjazdu, tak aby ułatwić gościom ichzapakowanie.

Jeśli program wizyty przewiduje zwiedzanie miasta, muzeum, wyjściedo teatru itp., wówczas gościom towarzyszą jedna lub dwie osoby ze stro-ny gospodarzy (ew. z małżonkami). W programie należy także zaplanowaćczas wolny - na zakupy, prywatne wizyty oraz odpoczynek.

Delegację z hotelu odwozi się na lotnisko w tym samym składzie osób,które uczestniczyły w powitaniu. Jeśli wizyta była szczególnie udana prze-wodniczący (chociaż sam nie witał gości na lotnisku) może towarzyszyć de-legacji aż do odlotu. Przed wyjazdem z hotelu należy sprawdzić godzinęodlotu, aby w przypadku zakłóceń komunikacyjnych nie przebywać zbytdługo na lotnisku. Powinno się także zaczekać aż samolot wystartuje.

92

Należy pamiętać o przygotowaniu i uzgodnieniu z partnerami komuni-katu dla prasy o pobycie i przebiegu rozmów. Komunikat może być wspól-ny, lub każda ze stron publikuje własny. Obecnie często stosowaną formą- zastępującą komunikat prasowy - jest konferencja prasowa, organizowa-na po zakończeniu rozmów.

93 i11

VII

Protokółna konferencji międzynarodowej

Wszechstronny rozwój stosunków międzynarodowych w XX wieku przy-czynił się do rozwoju dyplomacji wielostronnej, która przejawia się w for-mie konferencji międzynarodowych, spotkań szefów państw, ministrówspraw zagranicznych itp. Powstanie organizacji międzynarodowych (LigaNarodów -1919 r., ONZ - Organizacja Narodów Zjednoczonych -1945 r.) wyspecjalizowanych (WHO - Światowa Organizacja Zdrowia, FAO- Organizacja ds. Wyżywienia i Rolnictwa, UNESCO - Organizacja Na-rodów Zjednoczonych ds. Szkolnictwa, Nauki i Kultury, itp.) oraz regio-nalnych (KBWE - Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie -1975 r., przekształcona w 1995roku w OBWE - Organizację Bezpieczeń-stwa i Współpracy w Europie, ASEAN, OJA, OPA), czy też strefy wolnegohandlu (NAFTA - Północno Atlantyckie Stowarzyszenie Wolnego Handlu,CEFTA - Środkowo Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu), ugru-powania subregionalne (IŚE - Inicjatywa Środkowo Europejska), RPMB -Rada Państw Morza Bałtyckiego) czy wreszcie funkcjonowanie takich strukturintegracyjnych jak Unia Europejska czy sojusz polityczno-wojskowy jakimjest NATO, rozwinęło dyplomację wielostronną, angażującą tysiące osób.

Współpraca międzynarodowa państw obejmuje różne dziedziny życiai wymaga zgodnego współdziałania przedstawicieli rządów, parlamentów,misji dyplomatycznych oraz organizacji i instytucji gospodarczych, nauko-wych i kulturalnych.

Polska aktywnie uczestniczy w pracach takich organizacji międzynaro-dowych jak: ONZ, WHO, FAO, MOP (Międzynarodowa Organizacja Pra-cy), UNESCO, OBWE i regionalnych, poprzez udział delegacji resortowychlub delegacji MSZ z udziałem przedstawicieli innych resortów. Na ogół prze-

95

wodniczącym delegacji jest przedstawiciel resortu wiodącego (w MOP -minister pracy i spraw socjalnych), a uczestniczą w nich przedstawicieleinnych ministerstw lub instytucji.

Przed wyjazdem istnieje potrzeba uzgodnienia stanowiska jakie zajmiedelegacja na konferencji oraz podziału ról w komisjach i podkomisjach. Wtym celu naradę zwołuje resort wiodący. Należy opracować instrukcję wyjaz-dową zatwierdzaną przez premiera lub ministra. Rolę koordynacyjną przy jejopracowaniu spełnia MSZ lub resort wiodący. W składzie delegacji zazwyczajuczestniczą przedstawiciele placówki dyplomatycznej: szef misji, zastępca lubradca, pomagając w uzyskaniu rozeznania sytuacji podczas konferencji orazzabezpieczeniu strony prawnej i protokolarnej. W przypadku podpisywaniaumowy zobowiązującej państwo wymagane jest pełnomocnictwo podpisaneprzez Prezesa Rady Ministrów. Istotnym zadaniem jest także uczestnictwo wopracowaniu dokumentu końcowego konferencji.

Przygotowanie wyjazdu na konferencję lub sesję wymaga uzgodnienia skła-du osobowego delegacji, który następnie pisemnie zgłaszany jest organizato-rom. Na podstawie zgłoszenia organizatorzy przygotowują dla uczestnikówprzepustki (identyfikatory), miejsce na sali obrad, udział w komisjach itp.

Niezbędne jest notyfikowanie składu delegacji przez placówkę państwuzapraszającemu, albo w sekretariacie organizacji międzynarodowej, orazokreślenie rangi dyplomatycznej przewodniczącego. Organizator zwyklepublikuje skład poszczególnych delegacji, co ułatwia wzajemne kontakto-wanie się uczestników.

Należy ustalić, jaki będzie obowiązywał język bądź języki konferencji.Wyjeżdżających obowiązuje znajomość jednego z nich (tłumaczenie kabi-nowe). Np. w ONZ obowiązują: angielski, francuski, rosyjski, hiszpański,chiński oraz arabski.

Ważną rolę spełnia sekretarz delegacji, który pełni także funkcje proto-kolarne (umawia spotkania przewodniczącego delegacji, zawiadamia o po-siedzeniach plenarnych komisji, odbiera materiały z sekretariatu konferen-cji, załatwia sprawy organizacyjne). Przy ważniejszych konferencjach możeon pełnić rolę rzecznika prasowego, osoby upoważnionej do informowa-nia dziennikarzy o przebiegu konferencji i pracach delegacji. Do jego obo-wiązków należy także zbieranie materiałów do sprawozdania. Może to rów-nież być obowiązkiem wyznaczonego członka delegacji.

Na konferencji obowiązuje jedno wspólnie uzgodnione stanowisko.Przedstawiciele resortów uczestniczący w konferencji dbają o interesy re-sortowe lecz nie powinni indywidualnie ich prezentować. Służą temu we-

96

wnętrzne narady delegacji podczas których uzgadnia się stanowiska, zgła-sza zastrzeżenia, ustala kto wystąpi w imieniu delegacji, kto i w jakiej bę-dzie pracował komisji itp. Głos decydujący ma przewodniczący delegacji ion w zasadzie występuje na sesjach plenarnych. Doradcy oraz eksperci to-warzyszący delegacji uczestniczą w pracach wewnętrznych, mogą być obecnina sesjach plenarnych lecz zabierają głos jedynie w zespołach roboczychbądź komisjach, prezentując wcześniej uzgodnione stanowisko.

Można uczestniczyć w konferencji także w charakterze obserwatora. Jeston upoważniony do przysłuchiwania się obradom, ale nie ma prawa czyn-nego udziału. Obserwator może zostać poproszony o przedstawienie w spo-sób ogólny stanowiska swego rządu. Oficjalny obserwator nie posiada teżpełnomocnictw do podejmowania zobowiązań. Często obserwatorem bywaambasador akredytowany w danym państwie.

Podczas konferencji międzynarodowej wielostronnej obowiązuje prece-dencja. Wszyscy uczestnicy zgodnie z zasadą suwerenności i równości każ-dego kraju, korzystają z tych samych uprawnień i mają takie samo prawogłosu. Dla uniknięcia sporów proceduralnych i prestiżowych na ogół stosu-je się rozsadzanie delegacji na sali obrad. O ile jest ona niezbyt liczna zaj-muje miejsca wokół okrągłego bądź prostokątnego stołu, co oznacza iż każdadelegacja zajmuje pierwsze miejsce. W przypadku większej ilości osób, przystole zajmują miejsce szefowie delegacji a pozostali członkowie w tyle zanimi. Przy większej ilości uczestników stosuje się losowanie pierwszeństwa,a kolejność państw ustala się wg. alfabetu języka jaki został przyjęty nadanej konferencji. Drogą losowania ustala się zarówno rozsadzanie delega-cji na sali obrad jak i kolejność wystąpień na sesji plenarnej ich przedstawi-cieli, a także kolejność przewodniczenia obradom, o ile wcześniej nie przy-jęto, że konferencji przewodniczy przedstawiciel kraju gospodarzy albo prze-wodniczący lub sekretarz generalny danej organizacji międzynarodowej.

Także precedencja przy podpisywaniu dokumentów przyjętych na kon-ferencji oraz kolejność wymieniania uczestników jest ustalana w porządkualfabetycznym wg języka w jakim konferencja obradowała. (Często jednakstosuje się opublikowanie dokumentu końcowego bez jego podpisywania.Stanowi on wówczas podsumowanie obrad albo przyjęcie rezolucji wyra-żającej intencje, bez nadawania jej charakteru prawnie obowiązującego).

Konferencję międzynarodową zazwyczaj otwiera przedstawiciel państwana obszarze którego została ona zwołana. W trybie roboczym, na spotka-

97

niu przewodniczących delegacji, uzgadnia się procedurę i sprawy organiza-cyjne. Może również zostać uzgodniony inny niż wspomniany wyżej trybprzewodniczenia konferencji. Biuro lub sekretariat konferencji odpowiedzial-ny jest za stronę organizacyjną konferencji: prowadzi sekretariat, gromadzidokumentację, zapewnia tłumaczenia (kabinowe, tekstowe), ułatwia kon-takty między delegacjami, z prasą oraz przygotowuje regulamin pracy (przyj-mowany przez wszystkie delegacje na pierwszym posiedzeniu). Organizujetakże program towarzyszący, załatwia sprawy protokolarne i administra-cyjne (np. transport, pomoc w rezerwacji hotelu, legitymacje dla uczestni-ków, dba o sprawę bezpieczeństwa).

Delegacja na międzynarodową konferencję rządową lub sesję ONZ ko-rzysta z przywilejów i immunitetów dyplomatycznych, tj. nietykalności oso-bistej i immunitetu jurysdykcyjnego na terenie państwa, gdzie odbywa siękonferencja. Osoby nie będące dyplomatami (personel pomocniczy) są nimiobjęte tylko w czasie wykonywania czynności służbowych. Zapewniona jestrównież nienaruszalność archiwów, korespondencji i dokumentów urzędo-wych. Dyplomaci korzystają również z ochrony dokumentów osobistych(np. notatek), nienaruszalności poczty kurierskiej - dyplomatycznej orazprawa posługiwania się szyfrem.

Delegacja korzysta ze zwolnienia z obowiązujących w danym państwieprzepisów imigracyjnych (meldunkowych) oraz zwolnienia od podatków iopłat, w tym także celnych (dla potrzeb delegacji i osobistych). Dyplomacisą zwolnieni z kontroli celnej.

Delegaci na konferencję międzynarodową są zobowiązani do przestrze-gania miejscowych przepisów i zwyczajów. Nie powinni ingerować w sprawywewnętrzne kraju pobytu. Nie wolno im zajmować się handlem lub działal-nością przynoszącą osobiste korzyści materialne. Osoby naruszające pra-wo mogą być poproszone o opuszczenie kraju pobytu przed zakończeniemkonferencji.

W ostatnich latach przyjęta została praktyka podejmowania decyzji przezkonferencje międzynarodowe nie drogą głosowania lecz swobodnego uzgod-nienia stanowiska, jest to tzw. zasada consensusu. Takie uzgodnienie wspól-nego stanowiska wymaga wielu nieformalnych spotkań delegacji lub ichprzewodniczących. Odbywają się one często podczas „roboczych" lunchówczy dinnerów i wówczas nie zawsze stosowany jest protokół czy preceden-cja przy zajmowaniu miejsca przy stole. Gospodarz takiego spotkania po-zostawia swobodę doboru partnerów przy stole tak, by w niekrępującej roz-

98

mowie mogli oni łatwiej porozumieć się, wyjaśnić rozbieżności i uzgodnićwspólne stanowisko. Honorowe miejsce przy stole jest rezerwowane dlareprezentanta kraju gospodarzy konferencji, jej aktualnego przewodniczą-cego lub przedstawiciela organizatorów.

Delegacja może prowadzić ożywioną działalność poza konferencyjną:organizować spotkania, cocktail (w ambasadzie, hotelu), lunch, kolacje itp.Pomocą może tu służyć placówka dyplomatyczna (jest to rola przedstawi-ciela ambasady - członka delegacji). Na te cele należy przewidzieć odpo-wiednie środki finansowe, a także przygotować papier firmowy, zaprosze-nia „in blanco", wizytówki itp.

Przygotowując wyjazd własnej delegacji za granicę należy odpowiedniowcześniej ustalić jej termin, rodzaj środków transportu, dokonać rezerwacjiprzelotu, hotelu, powiadomić gospodarzy o dacie przylotu i linii lotniczej, atakże przekazać życzenia odnośnie programu (np. zwiedzanie zakładu, spo-tkania w instytucji). Przed wyjazdem trzeba zapoznać się z proponowanymprogramem wizyty czy konferencji, przygotować się do uczestnictwa (refe-rat, wystąpienie). Wskazane jest także posiadanie wiedzy o kraju bądź mie-ście do którego się udaje się delegacja, zebranie informacji o osobach któ-re spotka (w tym także dotyczących zainteresowań i upodobań gospoda-rza), co powinno ułatwić nawiązywanie przyszłych kontaktów Warto rów-nież pamiętać o przygotowaniu upominków, o ile delegacja wyjeżdża nazaproszenie gospodarzy.

Ważną sprawą jest uzgodnienie warunków pobytu delegacji (kto będziepokrywał koszty hotelu, wyżywienia etc.) i zabezpieczenie na ten cel odpo-wiednich środków finansowych.

Po przyjeździe do kraju wizytowanego zalecane jest powściągliwe za-chowanie, szczególnie na granicy w kontaktach z celnikami i służbą imi-gracyjną. Osoby delegowane obowiązuje przystosowanie się do zwycza-jów miejscowych, podporządkowanie się programowi konferencji i spo-tkań, przestrzeganie niepisanych norm prawnych (np. w Libii, Arabii Sau-dyjskiej obowiązuje zakaz wwożenia i picia alkoholu). W przypadku wąt-pliwości warto zapytać opiekuna delegacji, osobę witającą bądź recep-cjonistę w hotelu.

W wypowiedziach, rozmowach, ocenach zaleca się zachowanie ostroż-ności, wstrzemięźliwości i życzliwość. Nie należy krytykować miejscowychzwyczajów, polityków, głowy państwa w którym przebywamy - nawet jeśligospodarze wygłaszają krytyczne uwagi.

99

Wypada także pozytywnie wypowiadać się o własnym kraju, instytu-cji, delegacji - pozostawiając prowokacyjne pytania bez odpowiedzi. Au-torytet delegacji oparty jest na autorytecie kraju, instytucji którą się re-prezentuje oraz na sposobie zachowania wszystkich członków delegacji.W dyskusji należy pozwolić wypowiedzieć się innym. W rozmowie towa-rzyskiej polemizować trzeba taktownie, przemilczając drażliwe tematy istosując zasadę „gospodarz ma zawsze rację".

Zaproszenie do domu przez gospodarza jest wyróżnieniem, wyrazemprzyjaźni. Punktualne przybycie jest obowiązujące. Można przynieść kwiatylub drobny upominek dla pani domu. Wskazany jest staranny ubiór (wie-czorem ciemny garnitur), uprzejme słowa o mieszkaniu, obrazach, wie-czorze. Podczas wizyty nie powinno się poruszać tematów dotyczącychspraw bardzo osobistych.

Przy spożywaniu posiłków warto obserwować i naśladować zachowa-nie gospodarzy. To oni właśnie powinni inicjować jedzenie, picie, toasty,wstanie od stołu itp. Nie należy też przeciągać wizyty w domu do póź-nych godzin wieczornych. Po wizycie, następnego dnia, należy listownielub telefonicznie podziękować gospodarzom za przyjęcie.

Istotną sprawą jest właściwy dobór ubrania oraz rzeczy osobistych dowyjazdu. Zestaw garderoby winien być dostosowany zarówno do progra-mu, jak i klimatu kraju pobytu. Dla panów na pewno konieczne będądwa garnitury, koszule na zmianę, odpowiednie krawaty, płaszcz, a naweekend strój sportowy. Panie niezależnie od kostiumu powinny zapa-kować suknię wizytową. Suknię wieczorową zabieramy wówczas, gdy takapotrzeba wynika z programu wizyty.

W przypadku bardziej oficjalnych wizyt zagranicznych należy poinfor-mować o niej polskie przedstawicielstwo dyplomatyczne, ew. złożyć wi-zytę w Ambasadzie RP, Biurze Radcy Handlowego czy w Konsulacie, za-leżnie od charakteru i rangi delegacji. Udział w programie wizyty przed-stawicieli ambasady podnosi znaczenie delegacji. W przypadku kłopotównatury organizacyjnej czy protokolarnej można zwrócić się o pomoc doplacówki dyplomatycznej lub konsularnej.

Poniżej podano przykład ramowego programu organizacyjnego wizy-ty delegacji banku w Sztokholmie. Podobny program przed wyjazdemotrzymują wszyscy członkowie delegacji.

100

PROGRAM ORGANIZACYJNY WIZYTYDELEGACJI BANKU

W KRÓLESTWIE SZWECJIw dniach 12-13 września 1999 roku.

SKŁAD DELEGACJI:Hotel Sergei Plaza

Pan Prezes Banku apt.2Pan Dyrektor Biura pokój 110Pan Naczelnik Wydziału pokój 112Pan Doradca Prezesa (sekretarz delegacji) pokój 114

Niedziela. 12 wrześniaProgram wizyty

12.10

12.20

12.3012.40

16.00

16.40

17.00-1818.30

ok. 22.00

.00

Przyjazd członków delegacji na lotnisko Okęcie,załatwianie formalności związanych z odlotemPrzyjazd Prezesa Banku Panana lotnisko OkęcieOdprawa paszportowaOdlot samolotu rejsowego SK-752 z Warszawydo Sztokholmu via KopenhagaPrzylot na lotnisko Arlanda,powitanie przezObecny będzie przedstawiciel BRH w SztokholmiePrzyjazd do hotelu Sergei Plaza,lampka szampana i omówienie programu pobytuCzas do dyspozycji własnejWyjazd z hotelu do Restauracjina kolację nieoficjalną wydaną przezuczestniczą wszyscy członkowie delegacji, (strój wyjściowy)Powrót do hotelu Sergei Plaza

Poniedziałek, 13 września8.0 0-9.0 O Śniadanie w hotelu w gronie własnym9.15 Wyjazd na rozmowy do siedziby Skanska-Bank9.30-12.00 Rozmowy w banku poprzedzone spotkaniem obu prze-

wodniczących delegacji w Gabinecie Prezesa Skanska-Bank12.30-14.00 Lunch w hotelu Sergei Plaza, w gronie własnym

101

15.00-16.00 Wizyta Prezesa Banku Pana ,u Radcy Handlowego RP w SztokholmieTowarzyszy doradca prezesa PanW tym czasie pozostali członkowie delegacji udają się doSkanska-Bank w celu przygotowania wspólnegodokumentu-porozumienia o współpracy obu banków

16.30-18.30 Czas wolny - zwiedzanie miasta18.30 Wyjazd z hotelu na oficjalną kolację wydaną przez

Prezesa Skanska-Bank Panaz udziałem obu delegacji i zaproszonych gości(strój wieczorowy)

19.00-22.00 O ficjalna kolacja, przewidziane toasty obu delegacjiok.22.00 Powrót do hotelu

Wtorek. 16 września8.00-9.00 Śniadanie w hotelu w gronie własnym10.00 Wizyta Prezesa Banku Pana

w Ambasadzie RPPozostali członkowie delegacji udają się do Skanska-Bankcelem ostatecznego zredagowania porozumienia

11.30-12.00 Spotkanie obu przewodniczących delegacji w Skanska-Bankcelem parafowania przygotowanego dokumentu.

12.00-12.30 Uroczyste podpisanie porozumienia o współpracy obubanków,uczestniczą obie delegacje.Obecny Radca Handlowy RP w Sztokholmie.

13.00-15.00 Lunch w restauracji Berghof wydany przez WiceprezesaSkanska-Bank Panaz udziałem Radcy Handlowego RP w Sztokholmie.(toasty nieformalne, wręczenie upominków).

16.00 Powrót do hotelu17.00 Wyjazd z hotelu na lotnisko Arlanda

Delegację żegna Wiceprezes Skanska-BankPan oraz Radca Handlowy RPw Sztokholmie

18.30 Odlot samolotu rejsowego LOT LO-352 do Warszawy20.30 Przylot na lotnisko Okęcie

102

ADRESY I TELEFONYHotel Sergei Plaza w Sztokholmie, ul tel.Ambasada RP w Sztokholmie, ul tel.Biuro Radcy handlowego w Sztokholmie, ul tel.Konsulat Generalny RP w Sztokholmie, ul tel.

103

VIII

Protokół w NATOi Unii Europejskiej

Przystąpienie Polski do Paktu Północno-Atlantyckiego (NATO) w mar-cu 1999 roku i prowadzone rokowania o przyjęcie do Unii Europejskiej(UE) wymagają od dyplomatów i działaczy gospodarczych dokładniejszegozapoznania się z zarówno z funkcjonowaniem tych organizacji jak i stoso-wanym tam protokołem. Organizacje te zatrudniają tysiące pracowników idyplomatów reprezentujących państwa członkowskie. Ostatnio także i Pol-ska obsadza w nich należne jej stanowiska przedstawicielskie i urzędnicze.

Zapoczątkowanie u progu lat 90-tych pierwszych kontaktów politycz-nych Polski z NATO zaowocowało członkostwem naszego kraju w spe-cjalnym NATO-wskim programie Partnerstwo dla Pokoju. Na tym etapiesprawy były prowadzone przez ambasadora RP w Belgii, który wraz zkilkoma dyplomatami został notyfikowany w głównej kwaterze NATO wBrukseli.

W lipcu 1997 roku, w wyniku Madryckiego szczytu NATO, na którymPolska, Republika Czech i Węgry zostały zaproszone do negocjacji o przy-stąpienie do sojuszu, stworzone zostały możliwości dla krajów partner-skich otwarcia w Brukseli odrębnych dyplomatycznych przedstawicielstwprzy NATO, na zasadach określonych w tzw. Porozumieniu Brukselskimz 14 września 1994 roku w sprawie statusu Misji i Przedstawicielstwpaństw trzecich przy NATO.

W listopadzie 1997 roku, z chwilą delegowania przez Polskę swojegoPrzedstawiciela przy NATO w randze ambasadora nadzwyczajnego i pe-łnomocnego, po złożeniu przez niego listów uwierzytelniających RadzieNATO (stanowili ją stali przedstawiciele 16 krajów członkowskich) zosta-ło utworzone Przedstawicielstwo RP przy NATO w Brukseli. Po przyjęciu

105

Polski do NATO w marcu 1999 roku zostało ono przekształcone w StałePrzedstawicielstwo.

Akredytację szefa stałego przedstawicielstwa danego kraju w NATO po-przedza wystąpienie do Sekretarza Generalnego NATO notą informującą ozamiarze powołania określonej osoby i przedstawienie jej curriculum vitae.Oznacza to konieczność uzyskania zgody na daną osobę (swego rodzajuagrément) wszystkich krajów członkowskich Paktu. Kopię takiego wystąpie-nia kieruje się równolegle do Szefa Protokołu w Ministerstwie Spraw Zagra-nicznych Belgii.

Po przybyciu do Brukseli szef przedstawicielstwa składa Radzie Północ-no-Atlantyckiej listy uwierzytelniające. Z reguły wygłasza z tej okazji krótkieprzemówienie, na które odpowiada Przewodniczący Rady.5*Ambasador przyNATO ma oficjalny tytuł Stałego Przedstawiciela RP przy NATO. Aktualniepolski ambasador przy NATO pełni jednocześnie funkcję Przedstawiciela RPprzy UZE (Unia Zachodnio-Europejska), której siedziba jest też w Brukseli iw której Polska ma status członka stowarzyszonego.53

Również nominacja pozostałych członków personelu dyplomatycznegoprzedstawicielstwa wymaga uprzedniej notyfikacji (wraz z curriculum vitae) uSekretarza Wykonawczego, a w przypadku personelu wojskowego także wKomitecie Wojskowym. Objęcie funkcji możliwe jest dopiero po zaakcepto-waniu danej kandydatury.

Jak już wspomniano, w Brukseli, stolicy Belgii, zostały ulokowane zarów-no główna kwatera NATO jak i siedziba Unii Europejskiej. Powoduje to, żeniektóre czynności protokolarne związane z akredytacją członków misji dy-plomatycznych przy obu tych organizacjach muszą, zgodnie z prawem mię-

521 Rada Pólnocno-Atlantycka ma swojego Honorowego Przewodniczącego (Président d'Honneur).18 września br. funkcję tę objął Wicekanclerz i Minister Spraw Zagranicznych Niemiec, a po rokuprzejmie ją Minister Spraw Zagranicznych Francji.

531 Unia Zachodnio Europejska (Western European Union), założona W 1948 roku przez 7 krajówzachodnioeuropejskich na mocy Traktatu Brukselskiego, zrzesza obecnie 21 państw europejskich,które są członkami Unii Europejskiej i /lub NATO, a także 7 krajów Europy Środkowej. UZE sta-nowi dla tych 28 państw płaszczyznę dialogu i współpracy w dziedzinie bezpieczeństwa i sprawobronnych. UZE ma 4 kategorie członków: kraje członkowskie UE i NATO (Belgia, Francja.Niemcy, Grecja, Włochy, Luksemburg, Niderlandy, Portugalia, Hiszpania i Zjednoczone Królestwo,członkowie stowarzyszeni (członkowie NATO: Republika Czeska, Węgry, Islandia, Norwegia,Polska, Turcja), obserwatorzy (członkowie UE: Austria, Dania, Finlandia, Irlandia, Szwecja) i part-nerzy stowarzyszeni (kraje posiadające układy o stowarzyszeniu z UE: Bułgaria. Estonia, Łotwa,Litwa, Rumunia, Słowacja, Słowenia).Głównymi organami UZE są: międzyrządowa Rada, funkcjonująca na szczeblu ministerialnym lubstałych przedstawicieli (w Brukseli) oraz Zgromadzenie Parlamentarne UZE zbierające się w Paryżu.Decyzje Rady podejmowane są w drodze consensusu przez 10 państw członkowskich. PrezydencjaUZE przechodzi rotacyjnie co pól roku na inny kraj członkowski, alfabetycznie wg nazw 10 krajówczłonkowskich w języku angielskim.

106

• "3*8.' :

dzynarodowym, być dokonane także w MSZ Królestwa Belgii, jako kraju-gospodarza. Protokół dyplomatyczny belgijskiego MSZ wydaje członkom per-sonelu przedstawicielstwa przy NATO legitymacje potwierdzające ich statusw Belgii. Odbywa się to zgodnie z kategoriami przewidzianymi w wiedeń-skiej konwencji dyplomatycznej, tj. analogicznie jak w odniesieniu do korpu-su dyplomatycznego i personelu ambasad akredytowanych przy głowie pań-stwa (dyplomaci, członkowie personelu administracyjnego i technicznego orazczłonkowie personelu służby). Przysługują im także przyznawane odpowied-nim kategoriom przywileje i immunitety.

Polskie stałe przedstawicielstwo przy NATO składa się z personelu dele-gowanego przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych oraz Ministerstwo ObronyNarodowej. Struktura wydziałów w przedstawicielstwie dostosowana jest doobsługi kontaktów z poszczególnymi pionami i komitetami NATO.

Obrady Rady Póbocno-Atlantyckiej (NAĆ) na szczeblu ambasadorskimodbywają się regularnie co tydzień, lub w razie potrzeby (np. w czasie kryzy-su w Kosowie) częściej, nawet codziennie. Przynajmniej dwa razy do rokuRada zbiera się na szczeblu Ministrów Spraw Zagranicznych. PosiedzeniaRady na szczycie na szczeblu szefów państw i rządów odbywają się, wg od-dzielnych uzgodnień, jeżeli zachodzi potrzeba omówienia szczególnie waż-nych spraw.

Posiedzeniom Rady na szczeblu ambasadorów przewodniczy SekretarzGeneralny NATO. Ambasadorowie zajmują miejsca wokół stołu konferen-cyjnego w porządku alfabetycznym języka angielskiego.54 Spotkaniom naszczeblu ministerialnym przewodniczy jeden z ministrów. Przewodnictwo po-szczególnych państw zmienia się rotacyjnie wg alfabetu angielskiego.

Decyzje w NATO na wszystkich szczeblach politycznych uzgadniane sąna bazie jednomyślności i wspólnego porozumienia. Wymaga to nierzadkodelikatnych uzgodnień dyplomatycznych.

Najwyższym międzynarodowym funkcjonariuszem NATO jest SekretarzGeneralny powoływany przez państwa członkowskie. Pełni on jednocześniefunkcje Przewodniczącego Rady Północno-Atlantyckiej (NAĆ), Komitetu Pla-nowania Obronnego (DPC), Grupy Planowania Nuklearnego (NPG) jak i in-nych ważniejszych Komitetów. Reprezentuje NATO za granicą i w czasiewizyt przyjmowany jest z wysoką oprawa protokolarną. Zastępuje go cywil-ny Zastępca Sekretarza Generalnego NATO (Deputy SG).

Kolejność jest następująca: Belgia, Kanada. Republika Czeska. Dania. Francja, Niemcy, Grecja,Węgry. Islandia, Wiochy. Luksemburg. Niderlandy, Norwegia, Polska. Portugalia. Hiszpania. Tur-cja, Zjednoczone Królestwo. Stany Zjednoczone.

107

Poszczególnymi pionami działalności NATO kierują asystenci Sekreta-rza Generalnego (Assistant Secretary General). Aktualnie w SekretariacieGeneralnym NATO jest pięciu asystentów Sekretarza Generalnego, którzyodpowiadają za następujące działy:Q spraw politycznych; ,Q polityki i planowania obronnego;Q wsparcia obronnego;Q infrastruktury, logistyki i planowania cywilnych operacji nadzwyczajnych;Q spraw naukowych.

Ponadto wyższymi urzędnikami NATO są Sekretarz Wykonawczy, Dy-rektor Gabinetu SG, Dyrektor Biura Informacji i Prasy oraz Rzecznik NATO.

NATO jest strukturą polityczno-wojskową. Poczesne miejsce zajmuje wniej personel wojskowy. Organem wojskowym NATO jest Komitet Woj-skowy. Posiedzenia tego komitetu obsługują Przedstawiciele Wojskowi usta-nawiani przez właściwych Szefów Sztabu krajów członkowskich. W naszymprzedstawicielstwie (MILREP) zatrudnieni są oficerowie skierowani do pra-cy przez Sztab Generalny WP.

NATO ma dwóch najwyższych dowódców wojskowych. Są to zawszegenerałowie amerykańscy: Najwyższy Dowódca Sojuszu w Europie (SA-CEUR) i Najwyższy Dowódca Sojuszu na Atlantyku (SACLANT).

NATO nie ma specjalnie wydzielonych służb protokolarnych, ale w or-ganizacji swoich spotkań i posiedzeń międzynarodowych jego służby admi-nistracyjno-logistyczne kierują się powszechnie przyjętymi zasadami proto-kołu dyplomatycznego.

Dyplomaci, liczni funkcjonariusze wojskowi i cywilni, zatrudnieni w NATOutrzymują między sobą ożywione kontakty towarzyskie, również prywatne.Uczestniczą w wielu imprezach, konferencjach, spotkaniach i przyjęciachorganizowanych przez instytucje belgijskie, jak i przez korpus dyplomatycznyakredytowany przy Królu Belgów. Obowiązują na nich ubiory cywilne. Woj-skowi poza posiedzeniami urzędowymi występują w mundurach na przyję-ciach z okazji świąt narodowych i wojskowych. Często wymaganym ubio-rem na wieczornych obiadach organizowanych przez wyższych dyploma-tów i wojskowych jest smoking. W czasie weekendu powszechnie przyjętyjest strój swobodny, określany w zaproszeniach na nieformalne przyjęciajako casual.55

551 W kręgach NATO-wskich do dobrego tonu wśród cywilów, a do służbowych standardów wśródwojskowych, należy dbanie o swoją sportową sylwetkę. Licznie uprawiający biegi w dzielnicachrezydencyjnych Brukseli (choćby w czasie krótkiej przerwy śniadaniowej) to z reguły dyplomaci lubfunkcjonariusze międzynarodowi.

108

Obsługa delegacji przybywających na posiedzenia NATO spoczywa wy-łącznie na placówkach danego kraju, które zabezpieczają transport, zakwa-terowanie, ochronę osobistą i logistykę. Jedynie przy wizytach szefówpaństw belgijski protokół i służby specjalne zabezpieczają pancerne samo-chody i ochronę osobista. Spotkania ograniczają się do roboczych posie-dzeń i posiłków, konferencji prasowych, ewentualnie indywidualnie aran-żowanych rozmów dwustronnych i wreszcie, przy spotkaniach na wyższymszczeblu do wspólnej fotografii (family photo). Program dodatkowy (np.koncert) organizowany jest jedynie przy wyjątkowych okazjach.

Unia Europejska.Polskie kontakty ze wspólnotami europejskimi rozpoczęte na przełomie

dekady lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych podejmowane były za po-średnictwem ambasady RP w Brukseli. Już w roku 1991 utworzone zostałoprzedstawicielstwo RP przy UE w Brukseli, kierowane przez ambasadora nad-zwyczajnego i pełnomocnego. Obsługuje ono liczne kontakty z instytucjamieuropejskimi związane z negocjacjami polskiego członkostwa w Unii Euro-pejskiej. Dziś nosi ono nazwę Przedstawicielstwa RP przy Unii Europejskiej.

Akredytowanie stałego przedstawiciela danego kraju w randze ambasa-dora odbywa się po wyrażeniu zgody przez wszystkie kraje członkowskie.Składa on wówczas list akredytacyjny Przewodniczącemu Komisji Europej-skiej. Do kompetencji ambasadora kierującego przedstawicielstwem należąkontakty z Komisją Europejską56 i Radą Europejską57 w Brukseli, a także zParlamentem Europejskim58 urzędującym w Brukseli i Strassburgu.

Dyplomaci akredytowani przy Unii Europejskiej otrzymują legitymacjedyplomatyczne belgijskiego Protokołu Dyplomatycznego i przysługują imprzywileje i immunitety określone przez wiedeńską konwencję dyploma-tyczną. Choć stanowią oni oddzielny korpus dyplomatyczny w Brukseli, tojednak utrzymują kontakty nie tylko w swoich kręgach, ale także ze środo-wiskami belgijskimi, NATO-wskimi i korpusem bilateralnym.

Warto wspomnieć, że w Brukseli są cztery korpusy dyplomatyczne. Pozatrzema już wspomnianymi wyżej: przy królu Belgów, Unii Europejskiej i

Komisja składa się z 20 przedstawicieli wszystkich 15 krajów członkowskich. Pięć większych kra-jów Unii: Niemcy, Francja, Wielka Brytania, Włochy i Hiszpania mają po 2 członków Komisji.Przewodniczącego Komisji powołuje Rada Europejska a zatwierdza Parlament Europejski. Komisjaspełnia rolę najwyższego organu wykonawczego UERadę Europejską tworzą przedstawiciele 15 krajów członkowskich (na szczeblu szefów państw irządów). Na szczeblu Ministrów Spraw Zagranicznych spotyka się Rada ds. Ogólnych, a regularnespotkania na ambasadorskim szczeblu odbywają stali przedstawiciele (COREPER). Radzie Europej-skiej przewodniczy rotacyjnie co pół roku kolejny kraj członkowski.Parlament Europejski składa się z 626 deputowanych wybieranych raz na 5 lat w wyborach po-wszechnych w liczbach proporcjonalnych do wielkości poszczególnych krajów

109

NATO, istnieje także mniej liczny korpus złożony ze stałych przedstawicieli (iczłonków ich misji) akredytowanych przy Unii Zachodnio Europejskiej. Wpraktyce występuje łączenie przez niektórych ambasadorów dwu a nawettrzech funkcji (zwłaszcza w przypadku mniejszych krajów). Dziś w Brukselijest ponad 280 szefów misji dyplomatycznych w randze ambasadorów.

Przekształcenie Brukseli w centrum międzynarodowej dyplomacji zwie-lokrotniło liczbę międzynarodowych spotkań, konferencji i wizyt zagranicz-nych delegacji. Nie pozostało to bez wpływu na ceremoniał i wymagałodostosowania protokołu dyplomatycznego do nowych warunków. Ozna-cza to przede wszystkim jego uproszczenie.

W odróżnieniu od Francji, czy Hiszpanii, Belgia nie ma oficjalnej listyprecedencji. Protokół miejscowy kieruje się „Zaleceniami" opracowanymiw 1992 roku. Ich niewiążący charakter pozwala stosować go elastycznie,co jest szczególnie ważne z uwagi na federalny charakter państwa. W pre-cedencji tej określone jest również miejsce międzynarodowych funkcjona-riuszy i zagranicznych dyplomatów.

Bardzo wysoko w precedencji usytuowany jest Nuncjusz Papieski (dzie-kan CD akredytowanego przy Królu Belgów), bezpośrednio po rodziniekrólewskiej i kardynałach. Po Nuncjuszu znajduje się Przewodniczący/aParlamentu Europejskiego. Potem są przewodniczący obu izb parlamentubelgijskiego, premier i wicepremierzy. Kolejnym w precedencji jest Prze-wodniczący Komisji Europejskiej i Sekretarz Generalny NATO. Ich wza-jemne pierwszeństwo wymienia się co roku. Następni w kolejności są mi-nistrowie, ambasadorowie akredytowani przy głowie państwa, Prezes Mię-dzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości i Komisarze Europejscy.

Parlamentarzyści europejscy mimo bardzo wysokiej pozycji protokolar-nej swojego przewodniczącego plasowani są za parlamentarzystami belgij-skimi. Kolejno zajmują miejsca stali przedstawiciele przy Unii Europejskieji przy NATO. Jak zaznaczono powyżej ich precedencja zmienia się na prze-mian corocznie. Precedencja w gronie stałych Przedstawicieli przy NATOoparta jest na zasadzie starszeństwa. Natomiast wśród stałych przedstawi-cieli przy Unii Europejskiej ambasadorowie krajów „15" są umieszczeni wporządku alfabetycznym poczynając od kraju sprawującego w danym pó-łroczu prezydencję, czyli przewodnictwo Unii Europejskiej.

Od lipca 1995 roku prezydencję przebiegają wg. następującego porząd-ku: Hiszpania; 1996: Włochy, Irlandia; 1997: Holandia, Luksemburg;1998: Zjednoczone Królestwo, Austria; 1999: Niemcy, Finlandia; 2000:Portugalia, Francja; 2001: Szwecja, Belgia; 2002: Dania, Grecja. Jest to

110

zmodyfikowana kolejność alfabetyczna pozwalająca uniknąć następującychpo sobie prezydencji nowych członków, ł rozkładająca w czasie prezyden-cje największych członków.

Porządek alfabetyczny obowiązujący w Unii Europejskiej oparty jest naporządku alfabetycznym oryginalnych nazw państw w swoich własnych ję-zykach. Dlatego też wygląda on następująco: Belgia, Dania, Niemcy, Gre-cja, Hiszpania, Francja, Irlandia, Włochy, Luksemburg, Holandia, Austria,Portugalia, Finlandia, Szwecja, Zjednoczone Królestwo.

Unia Europejska nie ustanowiła własnych pisanych reguł protokolarnychi precedencyjnych, ale opracowała pewne wskazówki, którymi się kieruje,choć ulegają one modyfikacjom w zależności od okazji, gospodarza wyda-rzenia, czy też od tego, czy ma ono narodowy, czy też europejski wymiar.Precedencja instytucji europejskich przedstawia się następująco:1. Parlament Europejski2. Rada Unii Europejskiej3. Komisja Europejska4. Trybunał Sprawiedliwości5. Trybunał Obrachunkowy6. Trybunał Pierwszej Instancji7. Europejski Bank Inwestycyjny8. Komitet Ekonomiczno-Społeczny9. Komitet Regionów.

Precedencja funkcjonariuszy międzynarodowych ustalona przez UE jestnastępująca:1. Przewodniczący Parlamentu Europejskiego2. Prezydent Rady Unii Europejskiej3. Prezydent Komisji Europejskiej4. Prezydent Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości5. Prezydent Trybunału Obrachunkowego6. Ministrowie Spraw Zagranicznych7. Inni Ministrowie zasiadający w Radzie UE.

Na 16 miejscu w tej precedencji znajdują się Stali Przedstawiciele kra-jów członkowskich UE, na 17 szefowie przedstawicielstw innych krajówprzy UE, na 24 ministrowie pełnomocni, a na 27 radcy - ministrowie pe-łnomocni przedstawicielstw przy UE.

W Radzie Unii Europejskiej pierwszym jest Przewodniczący Rady, dru-gim - przyszły Przewodniczący Rady, trzecim - poprzedni Przewodniczą-cy, a następnie ministrowie, członkowie Rady UE w porządku odpowiada-jącym cyklowi przewodnictwa.

111

W Komisji Europejskiej precedencja określona jest przez jesacze inne za-sady. Po Przewodniczącym Komisji idą wiceprzewodniczący wg starszeństwawieku. Starszeństwo pozostałych komisarzy jest ustalane przez Komisję pojej wyborze z zachowaniem zasad, że komisarze, którzy zostają z poprzedniejkadencji mają pierwszeństwo stosownie do daty nominacji i wieku. Porządekprecedencyjny pozostałych komisarzy ustalany jest wg wieku.

Aktualna flaga europejska została przyjęta 8 grudnia 1955 roku przezRadę Ministrów Rady Europy dla tej organizacji. Zgromadzenie Parlamen-tarne Rady Europy zobowiązało w tym czasie swojego Sekretarza General-nego do podjęcia negocjacji z innymi instytucjami europejskimi aby rów-nież one przyjęły tę samą flagę.59 Ostatecznie na posiedzeniu Rady Euro-pejskiej w Mediolanie w 1985 roku postanowiono przyjąć flagę Rady Eu-ropy jako flagę unijną. Flaga europejska, to 12 złotych, pięcioramiennychgwiazd rozmieszczonych symetrycznie na okręgu na tle błękitno-niebieskim.Liczba gwiazd nie przedstawia, ani krajów, ani państw, ani ras, ale symbo-lizuje doskonałość i obfitość.

Przyjęto zasadę, że flaga będzie wywieszana przed budynkami zajmo-wanymi przez instytucje wspólnotowe, a w określonych datach także przedbudynkami publicznymi w krajach członkowskich. Flaga powinna równieżpowiewać na zewnętrznych granicach Unii Europejskiej. Zasady te nie sąjednakowo stosowane przez kraje członkowskie, które mają różne uregulo-wania prawne co do prezentowania flag narodowych i innych. Generalnązasadą jest, że flaga unijna ustępuje flagom narodowym.

Ta sama Rada w Mediolanie 1985 roku przyjęła również jako hymneuropejski Odę do Radości z Dziewiątej Symfonii Ludwika van Beethove-na, która w tym charakterze została zainaugurowana w czasie opisanej po-wyżej uroczystości wciągnięcia flagi europejskiej w Brukseli.

Nie ma określonych reguł, kiedy powinien być wykonywany hymn unij-ny. Zakłada się, że powinno się to odbywać w czasie uroczystości o cha-rakterze unijnym. W niektórych krajach, nawet poza unijnych, w tym wPolsce hymn unijny grany jest w czasie uroczystości składania listów uwie-rzytelniających ambasadora UE, a także w czasie oficjalnych wizyt Prze-wodniczącego Komisji Europejskiej.

591 29 maja 1986 roku na placu przed budynkiem Berlaymont w Brukseli, ówczesny przewodniczącyKomisji Europejskiej Jacques Delors, w obecności przewodniczących innych instytucji europejskich,funkcjonariuszy europejskich i studentów szkól europejskich, dokonał uroczystego wciągnięcia fla-gi. Uroczystość odbyła się w deszczowy dzień; ale na czas uroczystości miedzy godziną 12 a 13zaświeciło piękne słońce. Tego właśnie dnia wymyślono parasol europejski, który jest jednym znajpopularniejszych gadgefów z unijnym logo.

112

IX

Przyjęciaw dyplomacji i biznesie

W życiu zawodowym każdego dyplomaty oraz biznesmena uczestnic-two w przyjęciach i rożnego rodzaju spotkaniach należy do obowiązków istanowi istotny element pracy zawodowej. Przyjęcia pozwalają nawiązywaćnowe znajomości, a także służą budowaniu więzi i zacieśnianiu znajomościw określonym kręgu towarzyskim. Stwarzają one okazję do swobodnej wy-miany poglądów oraz umożliwiają przekazywanie i formowanie opinii watmosferze nieformalnych kontaktów.

Zapraszając gości na przyjęcie mamy sposobność zarówno wyrażeniaim podziękowania jak i uhonorowania poprzez okazanie gościnności. Mamyteż okazję dla budowania i umacniania swego prestiżu zawodowego po-przez prezentację upodobań i zainteresowań. Wydawanie przyjęć wymagaszeregu umiejętności: znajomości protokołu, wiedzy jak należy zapraszaćgości, jak właściwie ich rozsadzić przy stole z zachowaniem zasady prece-dencji, jak dobierać menu itp. Znajomość tych zasad oraz reguł zachowa-nia towarzyskiego jakie obowiązują zarówno gospodarzy jak i gości jest nie-zwykle przydatna i ułatwia wzajemne współżycie.

W przyjęciach organizowanych z okazji święta narodowego lub oficjal-nej wizyty osobistości z danego kraju udział dyplomaty, o ile otrzymał za-proszenie, jest obowiązkowy. W przypadku niemożności przybycia należyswą nieobecność usprawiedliwić. Szef placówki prosi wówczas o wzięcieudziału w uroczystości swego zastępcę, który przy powitaniu ponowi uspra-wiedliwienie.

Dyplomata, który przyjął zaproszenie na przyjęcie, nie może bez waż-nego powodu nie przybyć lub wycofać się w ostatniej chwili. Uczestnictwozobowiązuje go także do rewanżu, zaproszenia na przyjęcie wydawane we

113

własnej ambasadzie lub w domu. Zasada wzajemności znajduje powszech-ne zastosowanie zarówno w kontaktach oficjalnych jak i towarzyskich.

Podczas wszystkich przyjęć dyplomatycznych bezwzględnie przestrzegasię protokołu i precedencji.

Do najczęściej stosowanych form oficjalnych przyjęć dyplomatycznychnależą:Q cocktail - rodzaj przyjęcia na stojąco, dla większej ilości osób. Organi-

zowany jest w salach ambasady lub w hotelu, w godzinach popołudnio-wych i trwa zazwyczaj około 2 godzin (na zaproszeniach podaje się go-dzinę rozpoczęcia i zakończenia np.: ...od godz.1800 ...do godz.2000),nie obowiązuje punktualne przybycie. Serwuje się napoje i drobne prze-kąski. Wydawany bywa z różnych okazji: pożegnania i powitania dyplo-maty, obchodu rocznicy, wydarzeń kulturalnych (np. wystawa) lub go-spodarczych (promocja).

Q przyjęcie (reception) typu cocktailowego, na stojąco, o bogatszym menuprzekąsek i dań gorących, nie rzadko typu bufetowego. Organizowanebywa w godzinach 1830-2030lub 19°°-2100. Ta forma często stosowa-na jest przez ambasadorów do wydawania przyjęć z okazji święta naro-dowego, pobytu delegacji itp.

Q śniadanie (lunch) - organizowane w godzinach południowych, między1230 a 15°°. Można je rozpocząć o godzinie 13°°, ale nie później niż o14°°. Jest to przyjęcie na siedząco, dla małej ilości osób, często w re-stauracji lub rezydencji ambasadora. Gości obowiązuje punktualne przy-bycie. Ta forma przyjęcia może mieć zarówno charakter oficjalny jak i„roboczy", często służy nieformalnej wymianie poglądów.

Q obiad (dinner) - zwykle rozpoczyna się o godz. 2O00. Czasami, ze wzglę-dów organizacyjnych lub klimatycznych, stosuje się inny czas rozpoczę-cia obiadu (19°°-2100). Przyjęcie organizowane jest dla ściśle określonejliczby gości. Obowiązuje punktualne przybycie i ubiór określony w za-proszeniu. Jest to najbardziej uroczysta forma przyjęcia dyplomatycz-nego. Wydawany bywa z okazji oficjalnej wizyty osobistości, pożegna-nia ambasadora itp.60

Q przyjęcie bufetowe - może być wydawane w porze kolacji (buffet din-ner), rządzie] w porze lunchu (buffet lunch), na ogół w restauracji lub

601 Do dobrego zwyczaju należy wystanie na kilka dni przed obiadem wszystkim zaproszonym gościomlisty uczestników obiadu. Na liście takiej zaznacza się, że jest ona sporządzona w porządku alfabe-tycznym, podaje imiona i nazwiska zaproszonych gości oraz funkcję. Pozwala to uczestnikom obia-du lepiej przygotować się do spotkania.

114

hotelu. Zaproszone osoby przychodzą o oznaczonej godzinie. Gościeobsługują się sami. Jest to swobodna forma przyjęcia, w czasie aperitifuna stojąco, pozwalająca na wymianę poglądów „każdego z każdym",często wykorzystywana podczas rozmów handlowych. Przyjęcie bufeto-we można organizować planując rozsadzenie gości i wskazując gościomstół, bez wyznaczania przy nim miejsca. Na przyjęciach bufetowych za-zwyczaj goście siedzą przy kilkuosobowych stołach.

Q poranne śniadanie robocze rozpoczyna się zazwyczaj między godzinąy so a gao j frwa Okoj0 godziny. Okazją może być spotkanie polityka zkilku wybranymi publicystami, biznesmenami, politykami. Zwyczaj poran-nych śniadań roboczych przyszedł do Europy ze Stanów Zjednoczonych.Często podczas takiego śniadania główny gość występuje z odczytem dlazaproszonych gości. W czasie konsumpcji rozmowa ma zazwyczaj cha-rakter towarzyski, a dopiero po spożyciu śniadania, przy kawie, przecho-dzi się do zasadniczej rozmowy z uczestnikami spotkania.

Q lampka wina - organizowana jest przy okazji wystawy artystycznej,wernisażu, pokazu filmowego itp. Trwa od 15 do 30 minut i nie zobo-wiązuje do podawania żadnych przekąsek.

Q garden party - rodzaj przyjęcia organizowanego w ogrodzie, dla więk-szej ilości osób. Wydawane może być np. przez ambasadora (w amba-sadzie, rezydencji) z okazji rocznicy lub święta narodowego.

Gości na przyjęcie można zapraszać osobiście, telefonicznie, listownielub korzystając z kart zaproszeniowych. Wskazane jest jak najwcześniejszezapraszanie gości, nawet na dwa do trzech tygodni przed proponowanymterminem.

Karty zaproszeniowe na imprezy i przyjęcia dyplomatyczne mają naogół format pocztówki. Tekst zaproszenia jest drukowany lecz imię i na-zwisko osoby zapraszanej oraz data i godzina przyjęcia wpisywane są za-zwyczaj odręcznie. Taka forma uważana jest za bardziej elegancką, niż dru-ki zaproszeń wypełnione na maszynie do pisania lub komputerze. Uwagata dotyczy także kopert.61

Zaproszenie powinno zawierać następujące dane:Q imię i nazwisko oraz tytuł osoby zapraszającej,

611 Jaką wagę przypisuje się do pisma ręcznego w protokole może świadczyć fakt, że w Departamen-cie Protokołu Republiki Federalnej Niemiec jest Biuro Kaligraficzne, które oprócz przygotowywa-nia dyplomatycznej korespondencji ceremonialnej (np. listów uwierzytelniających) zajmuje się wy-pisywaniem zaproszeń, menu i kartek z nazwiskami na stoły przyjęć.

115

Q imię i nazwisko osoby zapraszanej,Q datę, godzinę i miejsce przyjęcia,Q informację o formie przyjęcia (obiad, cocktail, lampka wina, pokaz fil-

mowy etc.),G określenie okazji z jakiej wydawane jest przyjęcie; do mniej formalnych

kart zaproszeniowych dopina się w lewym górnym rogu pasek z infor-macją o okazji z jakiej wydawane jest przyjęcie (np. To say good-bye, Zokazji pobytu delegacji parlamentarnej itp.).W prawym dolnym rogu karty zaproszeniowej (w USA - w lewym) za-

mieszcza się skrót francuski R.S.V.P. (repondez s'il vous plait - proszęodpowiedzieć). Poniżej podaje się także numer telefonu. Skrót R.S.V.P.zobowiązuje osobę zapraszaną do potwierdzenia czy przyjmuje zaprosze-nie, czy też nie. Stosowany jest również skrót P.M. (pour mémoire, promemoria - dla pamięci), gdy osoba wcześniej zaproszona (np. telefonicz-nie) przyjęła zaproszenie.

U dołu zaproszenia mogą znajdować się dopiski: regrets only lub encas d'empêchement (w przypadku niemożności przybycia). Zobowiązująone osobę zapraszaną do powiadomienia osoby zapraszającej jedynie o nie-możności przyjęcia zaproszenia. Tę formułę stosuje się przy zapraszaniudużej liczby gości na przyjęcia stojące.62

Zaproszenie na przyjęcia urządzane wieczorem często zawierają infor-mację o rodzaju stroju jaki będzie obowiązywać na danym przyjęciu: Whi-te tie (frak), Black tie (smoking), Informal (strój wizytowy), dark suit (ciem-ny garnitur). Frak noszony przez panów zobowiązuje panie do noszeniadługiej sukni. Długa suknia może także być wymagana u partnerek towa-rzyszących panom w smokingu, wówczas na zaproszeniu dopisuje się longdress. W pozostałych przypadkach uniwersalnym strojem dla kobiety nawieczór jest suknia wizytowa, a na przyjęcia popołudniowe i wczesne wie-czorne - garsonka lub sukienka koktajlowa.

Na wszelkie przyjęcia i imprezy dyplomatyczne przychodzi się wyłącz-nie po otrzymaniu zaproszenia.

Punktualność przybycia na przyjęcie obowiązuje wszystkich gości. Spóź-nienie jest traktowane jako wyraz braku obycia i lekceważenia gospodarza.Jeśli gościem honorowym jest wybitna osobistość, np. minister spraw zagra-

Bardzo często stosowane jest za granicą, m.in. w europejskiej stolicy Brukseli przysyłanie przy zapro-szeniach na przyjęcia, spotkania, koncerty, seminaria itp. kartoników z prośbą o odpowiedź. Takaodpowiedź negatywna lub potwierdzenie przyjścia (samemu lub z małżonką) jest bardzo pomocnegospodarzom przy ocenie spodziewanej frekwencji. W Polsce nie jest to jeszcze powszechne i jestbez żadnego uzasadnienia odczytywane czasami jako dowód braku szacunku dla zapraszanej osoby.

116

nicznych, gości zaprasza się 10-15 minut wcześniej, aby gość honorowyzastał wszystkich na miejscu. Jemu też przedstawia się pozostałe zaproszoneosoby. W niektórych krajach, np. w Niemczech, osoby zaproszohe na więk-sze oficjalne przyjęcia przybywają kilkanaście minut przed podaną na zapro-szeniu godziną; jedynie najwyżsi rangą goście przybywają punktualnie.

Ta generalna zasada nie dotyczy przyjęć na stojąco. Na przyjęcia z oka-zji świąt narodowych organizowane przez ambasady nierzadko zapraszasię kilkaset, a nawet ponad tysiąc osób. Przybycie tak dużej liczby gości ojednej porze nie tylko utrudnia dojazd, ale także powoduje tworzenie siędługich kolejek gości czekających na przywitanie się z gospodarzami. Wtakich przypadkach przybycie na przyjęcie w ciągu pierwszych 45 minutjest jak najbardziej prawidłowe. Jeśli w karcie zaproszeniowej podano go-dzinę rozpoczęcia i zakończenia przyjęcia (...od ...do) wówczas bezwzględ-nie obowiązuje gości termin jego zakończenia. Przyjęcie opuszcza się przedgodziną oznaczoną w zaproszeniu.

Podczas przyjęć oficjalnych przy drzwiach wejściowych wita gości go-spodarz z małżonką. Jeśli okazją do wydania przyjęcia jest wizyta np. mini-stra, wówczas towarzyszy on gospodarzom przy witaniu gości przez pierw-sze 15-20 minut. Często na przyjęciu na cześć ważnej osobistości stosujesię praktykę witania przybywających gości przez starszych rangą dyploma-tów ambasady, natomiast gość honorowy w towarzystwie gospodarza (am-basadora) przebywa w sali głównej, gdzie przedstawiani mu są ważniejsiuczestnicy przyjęcia.

Przyjęcie w domu lub salach recepcyjnych ambasady wymaga zawszebardzo starannego przygotowania. Należy dokładnie ustalić skład gości, któ-rych chcemy zaprosić, odpowiednio wcześnie (dwa do trzech tygodni przedplanowanym terminem przyjęcia) wysłać zaproszenia i uzyskać potwierdzenieobecności. Należy ustalić menu (tak by nie powtarzało się i było atrakcyjnedla gości), odpowiednio dobrać napoje, przygotować stół, nakrycia etc. Przy-jęcie oficjalne wymaga zapewnienia obsługi kelnerskiej.

Stół należy przygotować ze szczególną starannością, zwracając uwagęzwłaszcza na jego estetyczny wygląd. W zależności od liczby gości i możli-wości lokalowych aranżacje stołu lub stołów mogą być różne. Najprostszymprzykładem jest stół podłużny. Rozsadzanie wg. tzw. stołu francuskiego,rozpowszechnione również w Polsce polega na tym, że dwie główne oso-by (gospodarz i jego gość) zajmują miejsca w centrum stołu, naprzeciw sie-bie. Pozostałych gości należy odpowiednio rozsadzić pamiętając, że miej-

117

sea przy stole mają różną rangę, zawsze jednak wymagane jest przestrze-ganie zasady pierwszeństwa (precedencji). Poniżej podano przykład rozsa-dzania pięcioosobowej delegacji.

(4) (A) (D (B) (5)

(D) (3) (G) (2) (C)

Główny gość (1) zajmuje przy stole miejsce honorowe naprzeciw go-spodarza (G), gość nr (2) - po jego prawej stronie, nr (3) - po lewej, agoście najmłodsi rangą (4) i (5) na końcu stołu. Osoby strony podejmującejdelegację zajmują odpowiednio miejsca (A), (B), (C) i (D). Jeśli gościowi (1)towarzyszy małżonka wówczas zajmuje ona miejsce po prawej stronie go-spodarza.

Tzw. stół angielski polega na tym, że główne osoby zajmują miejscana szczytach stołu. W ambasadzie miejsca te będą zarezerwowane dla am-basadora i jego małżonki. Po prawej ręce małżonki ambasadora zajmie -miej-sce najważniejszy gość, a po lewej - drugi co do precedencji. Ich małżonkizostaną odpowiednio posadzone po prawej i lewej ręce ambasadora.

Pan B Pani D Pan C Pani A

Gospodyni Gospodarz

Pan A Pani C Pan D Pani B

W niektórych krajach m.in. na dworze brytyjskim i norweskim panujezwyczaj, że przy podłużnym stole honorowy gość zajmuje miejsce po pra-wej stronie monarchy. Stwarza to lepszą możliwość bezpośredniej rozmo-wy w czasie posiłku.

Stoły prostokątne można również ustawiać w różne kształty: podkowy,litery T, E lub grzebienia. Coraz powszechniej używa się też stołów okrą-głych. Na przyjęciu organizowanym przy okrągłych stołach dla wielu osóbstół główny może być większy, mieć kształt owalny, może też stać na pod-wyższeniu, co jest szczególnie wygodne wówczas gdy przewiduje się wystą-pienia siedzących przy nim osobistości.

118

Inne, często wykorzystywane przykłady rozsadzania gości przedstawio-no poniżej. We wszystkich przypadkach obowiązuje alfabetyczna precedencjagości.

4 osoby:Gospodarz Gospodarz

Pani A

Pan E

Pan A Gość B Gość C

Gc^podyni Gos'c honoroioy

6 osób:Pan B Pani A

Gospodyni Gospodarz

Pan A Pani B

Pan B

8 osób:Pani A Gospodarz Pani B

Pan C

Pani C Pan A Gospodyni

12 osób:(z udziałem młodych dyplomatów: Pana E i Pana F)

Pan C Pani A Gospodarz Pani B Pan D

Pan F

Pani D Pan B Gospodyni Pan A Pani C

W celu ułatwienia gościom zajęcia miejsca umieszcza się na stole kar-teczki (format biletu wizytowego) zawierające imię i nazwisko, bez tytułów(Pan ..., Pani..., Mr..., Mrs ...) wyróżniając tytułem tylko przewodniczące-go delegacji. Stosuje się je na uroczystych przyjęciach gdy liczba gości prze-kracza 8 osób.

119

Często przy większych przyjęciach siedzących, w holu wykłada się planstołu (patrz rysunek) ze wskazaniem gdzie każdy z zaproszonych gości bę-"dzie miał miejsce. Należy się z nim zapoznać, a także zorientować kto bę-dzie siedział obok, by łatwiej nawiązać konwersację podczas posiłku.

Talerze i sztućce muszą być odpowiednio dobrane do każdej potrawy istanowić komplet. Talerz główny stawia się zwykle na platerowanej pod-stawce (underplate) nakrytej małą serwetką. Niektóre serwisy zawierająodpowiedniej wielkości talerze, używane jako podstawki pod talerz, na któ-rym podaje się danie. Serwetkę przeznaczoną dla gości układa się na głów-nym talerzu. Wyszukany sposób układania serwetek (stosowany często wrestauracjach) nie powinien mieć miejsca na oficjalnych przyjęciach. Nale-ży je układać w możliwie prosty sposób. Złożone serwetki umieszcza się natalerzu lub po jego lewej stronie, zwinięte w specjalnej ozdobnej obrączce.Po prawej stronie kładziemy wydrukowane menu. Talerzyki do pieczywaustawia się po lewej stronie nakrycia, podobnie jak talerzyki do sałaty.

Noże, widelce i łyżki układa się według kolejności użycia. Zewnętrzne,ułożone najdalej od talerza, używane są pierwsze. Wszystkie sztućce musząbyć z tego samego kompletu. Najbardziej eleganckie są srebrne lub plate-rowane. W Polsce i w Anglii sztućce do deseru układa się powyżej główne-go talerza. We Francji oraz w Stanach Zjednoczonych kładzie się je na sto-le dopiero po spożyciu głównego dania, przed podaniem deseru. We Fran-cji łyżkę do zupy oraz widelce układa się stroną wypukłą do góry, nato-miast w Polsce, Wielkiej Brytanii oraz Stanach Zjednoczonych powszech-niejszy jest zwyczaj odwrotnego układania sztućców.

Napoje podaje się w odpowiednio dostosowanych kieliszkach i szklan-kach (patrz rysunek), umieszczonych obok nakrycia na stole. Dla każdegonapoju przeznaczony jest oddzielny rodzaj szkła. Najczęściej napoje podajesię w białym, kryształowym szkle. Ozdobą kieliszków może być monogramlub herb gospodarza. Kolorowe kieliszki, kobaltowe lub złocone, nie są wzasadzie używane w europejskiej dyplomacji.63

Ważnym elementem dekoracji stołu są kwiaty i świece. Kompozycjekwiatowe zdobiące stół powinny być ułożone w niskich wazach lub pła-skich naczyniach szklanych tak, aby nie przesłaniały rozmówców siedzą-cych po drugiej stronie stołu. Lichtarze i dobre gatunkowo świece (w zasa-dzie w białym kolorze) są nie tylko ważnym elementem dekoracji, ale także

631 Wyjątek stanowią kieliszki z zielonego szklą, na niskiej nóżce, używane m.in. w krajach skandy-nawskich i Wielkiej Brytanii do białych win reńskich.

120

oświetlenia stołu wieczorem. Lichtarze (a także spotykane we wnętrzachpałacowych wysokie, bardzo ozdobne, nawet ponad metrowej wysokościstawiane na stole kandelabry) powinny być ustawione w sposób nie prze-szkadzający siedzącym przy stole gościom. Świeczniki mogą stać na stoleo każdej porze dnia. Zapalamy je jednak dopiero do posiłków wieczornych.

Wszystko należy przewidzieć i sprawdzić przed przyjęciem tak, by at-mosfera przyjęcia nie została zepsuta bądź przez niewłaściwy dobór towa-rzystwa, bądź też przez nieodpowiedni dobór menu lub podawanie alkoho-lu w nadmiarze.

Goście przy stole powinni pamiętać o obowiązku bawienia osób siedzą-cych obok. Można wymieniać poglądy z osobą zajmującą miejsce naprze-ciwko, niewskazane jest natomiast włączanie się do rozmowy szefów, bądźgości zajmujących odległe miejsca. Gospodarz zajmuje się przede wszyst-kim głównym gościem oraz jego małżonką, pozostali współgospodarze -innymi osobami.

W restauracji gości może rozsadzać gospodarz bądź osoba zajmującasię organizacją spotkania. Wszyscy siadają dopiero wtedy gdy główny gośćzajmie swoje miejsce; wstają od stołu - gdy gospodarz wstanie. Osoba pe-łniąca rolę szefa protokołu dyskretnie informuje gospodarza o zbliżającymsię zakończeniu przyjęcia, rozlicza rachunki, ostatnia opuszcza salę.

W domu gospodyni dba o porządek przy stole, podawanie potraw i na-pojów przez kelnerów. Serwowanie poszczególnych dań rozpoczyna się zgod-nie z zasadą pierwszeństwa. Gospodarz i gospodyni obsłużeni są na końcu.Wszystkie dania podawane na półmiskach lub w wazach serwowane są zlewej strony gościa. Z prawej strony podaje się miseczki lub talerze z zupąoraz dania główne porcjowane i serwowane na talerzu, a także nalewa sięwszystkie napoje. Alkohol nalewa się do wysokości 2/3 kieliszka i nie dole-wa, jeśli gość upił niewiele bądź dziękuje przy następnym nalewaniu. Talerzezmieniane przez kelnerów są podawane z lewej strony, a zabierane z prawej.

Toasty, przemówienia, wygłasza gospodarz spotkania (ew. osoba naj-starsza rangą) na ogół przy kawie lub koniaku. Można też krótki toast wy-głosić na początku spotkania, przy pierwszym kieliszku, witając gości. Nabardziej oficjalnych przyjęciach toasty wygłasza się na początku (aby umoż-liwić środkom przekazu transmisję lub zarejestrowanie wystąpień) lub pogłównym daniu, serwując szampan. Na toast odpowiada gość honorowy.

Kawa może być podana przy stole lub w innym pokoju (salonie, bibliote-ce). Wówczas można ją pić na stojąco. Do kawy serwuje się likiery, koniak,można podać czekoladki, a także cygara i cygaretki; nie podaje się ciasta.

121

W trakcie trwania przyjęcia warto pamiętać o pewnych powszechnieprzyjętych zasadach dobrego wychowania. *

Nie zasiada się do stołu dopóki gość honorowy i gospodarze nie zajmąmiejsc. Sąsiadce przy stole odsuwa się krzesło by ułatwić jej zajęcie miej-sca. Jeśli wcześniej nie było okazji poznania osób mających miejsca obokto należy im się przedstawić wymieniając nazwisko i tytuł służbowy (możnaprzekazać swą wizytówkę). Osobę siedzącą naprzeciw wita się lekkim ski-nieniem głowy, podobnie jak i inne osoby jeśli wcześniej się ich nie powi-tało.

Siedząc przy stole nie powinno się nakładać na talerz zbyt wiele danejpotrawy pamiętając, że trzeba będzie zjeść wszystko. Należy jeść małymikęsami, cicho, by nie zwracać uwagi, w tempie równym z gospodarzami isąsiadami tak, by nie czekano na nas z podaniem kolejnego dania. Mającw ustach jedzenie - nie prowadzi się rozmowy, jedynie w przerwach po-między poszczególnymi kęsami można prowadzić towarzyską konwersacjęz sąsiadami, nie przekrzykując i nie przerywając innym wypowiedzi. Po za-kończeniu jedzenia sztućce złożone równolegle składa się na talerzu (jest toinformacja dla kelnera, że może zabrać nakrycie).

Warto pamiętać o właściwym posługiwaniu się sztućcami. Dania mię-sne, drób, jemy posługując się nożem i widelcem. Ryby wędzone i śledzietakże spożywa się przy pomocy zwykłego widelca i noża. Do innych dańrybnych używa się specjalnych sztućców: szerokiego widelca i noża o tę-pym, skośnym ostrzu. Małże, ostrygi i inne owoce morza, a także ślimakiwymagają podania specjalnie dostosowanych do tego celu sztućców. Dospaghetti na ogół podaje się widelec i łyżkę która, trzymana w lewej ręce,pomaga w nawijaniu na widelec makaronu i oddzielaniu niewielkich por-cji.64 Podanego na stół pieczywa nie kroi się nożem lecz łamie, a następ-nie małe kęsy smaruje masłem i spożywa. Z podanej przy stole wędliny nierobi się kanapek ale kroi na talerzu korzystając z pomocy widelca i noża.Podanym do potraw mięsnych sosem polewa się mięso, a nie ryż, kartofleczy jarzyny, a resztę sosu pozostawia się na talerzu. Kompot podany wkompotierce je się łyżeczką i przy jej pomocy odkłada się pestki na pod-stawkę. Owoce - gruszki, jabłka - dzieli się na części a następnie obieraprzy pomocy specjalnego nożyka. Banany po odkrojeniu i zdjęciu skórki jesię nożem i widelcem. Cytrynę podaną w plasterkach, jako dodatek dodania, należy przytrzymać widelcem i wycisnąć nożem a następnie odłożyć641 Warto jednak wiedzieć, że na eleganckich obiadach we Włoszech do spaghetti podaje się tylko

widelec, którym na talerzu okręca się makaron.

122

na brzeg talerza. Jeśli cytryna podana jest w ćwiartkach można wycisnąć jąręką, ujmując za skórkę. Sałatę nakłada się na specjalnie w tym celu przy-gotowany talerzyk i je się widelcem, bez pomocy noża. W sytuacjach, gdypodano egzotyczną, mało znaną potrawę, warto naśladować gospodarzy,co zawsze spotka się ze zrozumieniem.

Nie należy przejawiać nadmiernej inicjatywy w zachęcaniu sąsiadów przystole do picia alkoholu. Generalna zasada zaleca nie wyróżniać się z oto-czenia lecz przystosować się do zachowania domowników.

Gość nie powinien demonstrować, że czegoś nie lubi lub coś mu niesmakuje. Nie należy też przymuszać gościa do picia, dolewać do nadpitegokieliszka, ale trzeba czuwać by kieliszki nie były puste. Jeść powoli, tak abynie narzucać tempa, a raczej dotrzymywać towarzystwa gościowi. Jedze-niu powinna towarzyszyć swobodna pogawędka, chyba że gość sam po-dejmie tematy zawodowe. Na ogół omawia się je przy kawie, w groniezainteresowanych osób, bez udziału pań.

Nie wychodzi się przed zakończeniem imprezy (przed podaniem kawy).Jeśli istnieje konieczność wcześniejszego wyjścia należy dyskretnie uprze-dzić i przeprosić gospodarza. Nie wstaje się od stołu dla załatwienia spra-wy, telefonu, chyba że poprosi o to gospodarz. Wcześniejsze opuszczeniestołu, sali, może zostać potraktowane jako wyraz niezadowolenia, obrażagospodarza, staje się incydentem.

Na przyjęciu w ambasadzie lub rezydencji ambasadora czy też w hotelulub restauracji należy pamiętać, że zawsze pierwszeństwo mają goście. Wy-socy urzędnicy państwowi ustępują pierwszeństwa tylko ambasadorom in-nych państw (reprezentują oni głowę państwa), a ambasadorowie ustępująpierwszeństwa ministrowi spraw zagranicznych danego kraju.

Dyplomaci placówki, której ambasador wydaje przyjęcie, ustępują pierw-szeństwa dyplomatom z innych ambasad i pomagają ambasadorowi w wy-konywaniu jego funkcji gospodarza. Jako ostatni opuszczają przyjęcie.

Zaproszeni lub „służbowo" uczestniczący w większych przyjęciach za-granicą współpracownicy i podwładni gospodarza, winni poczuwać się donieformalnej roli współgospodarzy przyjęcia (nawet wtedy, gdy gospodarzim tego wprost nie zlecił). Powinni oni przybyć co najmniej kilkanaście mi-nut przed oznaczoną godziną i zapytać gospodarza jak mogą być przydatni

. podczas przyjęcia. Nie powinni oni w żadnym razie gromadzić się i rozma-wiać we własnym gronie. Ich rola polega na taktownym zajmowaniu sięzaproszonymi gośćmi, zgodnie z intencją gospodarza lub jego małżonki (np.

123

dotrzymanie towarzystwa wskazanemu gościowi, przywołanie kelnera, ustą-pienie miejsca przy bufecie lub stoliku itp.). *

Przyjęcie w ambasadzie kończy się gdy gość honorowy pożegna się zgospodarzem. Wówczas inni goście zaczynają powoli opuszczać salę. Na-leży pożegnać się z gospodarzami, dziękując za zaproszenie i miłe przyję-cie. Pozostałe osoby można ogólnie pożegnać skinieniem głowy.

Warto pamiętać, że nie powinno się przeciągać pobytu ani domagaćsię podania dodatkowo kawy czy drinka.

Jeśli gospodarz będzie zainteresowany naszym pozostaniem po wyjściuinnych gości, by omówić pewne kwestie - uprzedzi nas o tym wcześniej.Wówczas pani domu żegna się nie czekając aż wszyscy opuszczą ambasadę(rezydencję), a ambasador pozostaje z gościem sam dla odbycia rozmowy.

Po przyjęciu należy gospodarzom przesłać pisemne podziękowanie bądźpodziękować telefonicznie lub ustnie przy okazji najbliższego spotkania.

Spotkania przy roboczym śniadaniu (business lunch) pozwalają w swo-bodnej i niezobowiązującej atmosferze omówić tematy interesujące obie strony.Termin spotkania i miejsce uzgadnia się telefonicznie lub podczas okoliczno-ściowej rozmowy w biurze czy na cocktailu, kilka dni wcześniej. Strona ini-cjująca proponuje lokal i czas, zazwyczaj w południe (godz. 1230-14°°), za-mawia stolik, pamiętając by była to restauracja znana i o dobrej renomie.

Zapraszający powinien przybyć do lokalu 10-15 minut wcześniej bysprawdzić rezerwację stolika i wstępnie ustalić menu, ostateczną decyzjępozostawiając gościowi. Należy zwrócić uwagę by stolik był oddalony odwejścia i kuchni, aby ruch w lokalu nie przeszkadzał w rozmowie. Gośćzajmuje miejsce bardziej wygodne i honorowe, pozwalające na obserwacjęsali (np. przy oknie, na kanapce pod ścianą itp).

Udając się na spotkShłe należy być ubranym wyjściowo (nie wieczoro-wo) aby czuć się swobodnie i wyglądać elegancko. Stanowi to wyraz sza-cunku dla gościa.

Przed lunchem proponujemy aperitif (cocktail, gin z tonikiem, piwo).Ze względu na porę dnia nie proponuje się mocnego alkoholu. Do daniamięsnego można zaproponować wino, a do kawy koniak lub likier. Należyumożliwić gościowi wybór potraw z karty, nie narzucając mu własnychupodobań. Gospodarz rozpoczyna jedzenie i kończy dostosowując się dogościa. Gość nie powinien wybierać zbyt drogich i obfitych dań pamięta-jąc, że lunch jest formą spotkania roboczego w sprawach zawodowych, anie okolicznościową ucztą.

124

Do merytorycznej rozmowy można przystąpić po wstępnej wymianiezdań i zaspokojeniu głodu, najlepiej po spożyciu głównego dania lecz przeddeserem i kawą. Niezależnie od wyniku rozmowy należy do końca być uprzej-mym i grzecznym.

Rachunek płaci osoba zapraszająca, co może mieć miejsce w obecnościgościa jeśli razem opuszczają lokal.

Dobór menu i napojówStarannie i trafnie dobrane menu oraz właściwie dostosowane do niego

napoje dobrze świadczą o gospodarzach65 i w istotny sposób wpływają naatmosferę przy stole. Są też odbierane jako miara poważania i wyraz sza-cunku dla gości, których podejmujemy. Zasadą jest, ze o menu i zestawienapojów decydują osobiście gospodarze i w żadnym przypadku nie mogło-by ich tłumaczyć wyręczanie się w tym względzie kimś trzecim. Oczywiściew razie potrzeby powinni korzystać z rad doświadczonych osób.

Menu planuje się możliwie wcześnie, najlepiej jednocześnie z ustaleniem^listy gości i wystosowaniem zaproszeń. Optymalny dobór menu zależnyjest od rożnych okoliczności i kryteriów: charakteru organizowanego przy-jęcia, składu i ilości zaproszonych osób, a także pory roku oraz klimatu, wktórym wypadło wydawać przyjęcie.

Układając menu trzeba przestrzegać powszechnie przyjętej kolejnościserwowania dań: przystawka zimna, przystawka gorąca, zupa, danie głów-ne, sery (ale raczej na mniejszych prywatnych obiadach), deser, owoce, kawa.

Liczba dań przewidzianych zależy od rodzaju przyjęcia. Menu śniadańjest skromniejsze, obiadów - bardziej wystawne. Na uroczystym obiedziemenu musi zawsze być wydrukowane (patrz załączniki) i ułożone na stolepo lewej stronie nakrycia przygotowanego dla gościa. Nie dotyczy to „ro-boczego" lunchu, podobnie jak i obiadu w małym gronie.

Ustalając menu należy orientować się w preferencjach, a zwłaszcza wzastrzeżeniach kulinarnych zaproszonych gości, by nie częstować ich po-trawami lub napojami, których ze względów np. zdrowotnych lub religij-

651 Przez określenie gospodarz przyjęcia rozumiemy zapraszającego i jednocześnie wydającego iuczestniczącego w przyjęciu. Gospodarzem przyjęcie nie jest więc np. właściciel restauracji, w któ-rej przyjęcie jest organizowane.Zwyczajowo, w opinii gości, gospodarz odpowiada za należyta jakość podawanych napojów, po-traw, deserów, a nawet serwowanych na końcu cygar czy papierosów. Gospodarz winien też upewnićsię odpowiednio wcześnie co do kwalifikacji i estetyki kelnerów. Odnosi się to tak do przyjęć urzą-dzanych we własnym domu jak i wydawanych w restauracji. W razie jakiegoś niedopatrzenia lubniezręczności ze strony personelu, gospodarz powinien, bez wskazywania i karcenia winnego, prze-prosić gości.

125

nych, czy choćby z powodu jakiś szczególnych uprzedzeń nie zechcą skosz-tować. Przyzwyczajenia kulinarne wielu krajów są dość powszechnie |nanei wiele z nich można poznać z publikacji. Wiadomo że mahometanie niejedzą wieprzowiny, Hindusi zaś wołowiny. Jeśli gość ze względów religij-nych nie używa alkoholu to wypada wcześniej zapytać, czy nie będzie gorazić podanie do posiłku alkoholowego trunku. Obok wina kelnerzy pro-ponują wówczas napoje bezalkoholowe: soki, wodę mineralną itp. Jeśli gośćma specjalne życzenia lub ograniczenia dietetyczne to należy je koniecznieuwzględnić.

Menu powinno być urozmaicone zarówno pod względem smakowymjak i kolorystycznym. Należy je tak układać aby tym samym zestawem dańnie częstować powtórnie przyjmowanych gości.66

Dania rybne lub „owoce morza" często serwowane są jako przystawka.Może to być np. łosoś wędzony, sandacz w jarzynach, sałatka z krewetek,pstrąg wędzony, ryba w galarecie, avocado z krewetkami itp. Jeśli nato-miast planujemy podanie gorącej przystawki rybnej, to możemy ją poprze-dzić zimną przystawką mięsną w postaci: pasztetu z zająca, szynki parmeń-skiej z melonem, schabu po warszawsku, szparagów w szynce, carpaccio zpolędwicy z czarnymi truflami czy też „półmiska polskich wędlin".

Podczas oficjalnych przyjęć dyplomatycznych na ogół nie podaje się mięsmielonych, dań z podrobów, flaków, a także kurczaków (z wyjątkiem wy-kwintnych przystawek jak np. pierś drobiowa z bazylią, galantyna z kurcza-ka itp.). Można natomiast serwować indyki, kaczki, bądź dzikie ptactwo jaknp. kuropatwy lub bażanty. Eleganckie dania można przygotować z mięswołowych (pieczeń, polędwica), cielęciny lub dziczyzny. Te ostatnie serwu-je się zazwyczaj jesienią lub zimą. Podczas kolacji czasami serwuje się dwaróżne rodzaje mięs - do wyboru.

Menu nie powinno być zbyt obfite, ale urozmaicone dodatkiem różnychwarzyw, sałaty itp. Uzupełnieniem dania głównego jest zazwyczaj ryż lubpodawane w rożnej postaci ziemniaki. Nie jest przyjęte podawanie kasz imakaronów o ile tego nie wymaga specjalna potrawa.

Podawane na stół dania powinny być przygotowane do jedzenia, tzn. zryb usunięte ości, jajka obrane ze skorupek, a mięso pozbawione kości iniejadalnych części. Pieczywo i masło powinny znajdować się na stole.

Danie główne na ogół serwuje się dwukrotnie, o czym warto pamiętaćnabierając potrawy na talerz. Gość zazwyczaj sam nakłada z półmiska, tyleile chce zjeść, aby nie pozostawić na talerzu jedzenia. Gość nie składa sam

By uniknąć takich przypadków dobrze jest prowadzić na ten temat notatki czy nawet kronikę.

126

znajdujących się na stole talerzy i talerzyków. Tego rodzaju czynności po-zostawia się kelnerom.

Do każdego dania podajemy odpowiednio dobrane napoje. Podczasprzyjęć podaje się zazwyczaj następujące rodzaje napojów alkoholowych:Q aperitif: sherry, porto, campari, vermouth (Cinzano, Martini), whisky

(szkocka, irlandzka, kanadyjska, burbon amerykański), wódka (śliwowi-ca, gin, grappa, maotaj) i inne. Służą one pobudzaniu apetytu;

Q cocktaile najbardziej popularne to: martini dry, wódka z sokiem pomi-dorowym, gin z tonikiem i plasterkiem cytryny, campari z sokiem po-marańczowym itp., serwuje się zanim goście zasiądą do stołu, (cocktailmożna podać też bez alkoholu, np. sok owocowy lub połączone różnesoki);

Q wina zajmują szczególne miejsce wśród serwowanych napoi. Wiedza nt.gatunków win, ich produkcji, przechowywania, sposobu serwowania itp.jest ogromna. Poniżej podano kilka podstawowych informacji, którychznajomość powinna ułatwić właściwy dobór win do menu;

Q likiery i koniak serwowane są zazwyczaj do kawyNapoje bezalkoholowe: soki owocowe oraz woda mineralna podawane

są w każdej sytuacji.

Posiadanie wiedzy podstawowej o rodzajach win oraz ich właściwymdoborze do serwowanych potraw świadczy o kulturze kulinarnej i obyciutowarzyskim gospodarza.

O jakości wina decydują: gatunek i klasa winogron, region z jakiegoono pochodzi, rocznik zbiorów oraz sposób dojrzewania i przechowywa-nia. Istnieje wiele różnych gatunków i rodzajów win. Dość miarodajnymwskaźnikiem ich jakości jest cena.

Podstawowym wskaźnikiem jakości win francuskich są następujące in-formacje na etykietach butelek: Grand Cru, Premier Cru (oznacza spe-cjalną klasyfikację i kontrolę winnicy), Appelation d'origine contrôlée (mar-ka strzeżona, na ogół oznacza region i/lub gatunek wina), millésime (rocz-nik produkcji) oraz Mis en bouteille a... (rozlane do butelek w ...) - powin-na tu być podana miejscowość we Francji i nazwa zarnku lub posiadłościproducenta. Wina bez takich gwarancji mogą skompromitować częstujące-go. Należy pić i oferować wyłącznie wina rozlewane u producenta.

W produkcji win wyróżniają się kraje południowe: Francja, Wiochy, Hisz-pania, Portugalia, a także Węgry, Jugosławia, Bułgaria i Rumunia, ze wzglę-

127

du na odpowiedni klimat, tradycje sięgające starożytności i wieków śred-nich oraz powszechne spożycie wina (również na wsi, przez ludność mniej.,zamożną). Francuzi rozpowszechnili winnice i produkcję win także w kra-jach Maghrebu (Maroko, Algieria, Tunezja), a Hiszpanie w Ameryce Ła-cińskiej.

Znane i wysoko cenione są wina znad Renu (reńskie) i Mozy (mozelskie),a także kalifornijskie, dokąd winorośl przywieźli pierwsi osadnicy z Europy.Podobny rodowód mają wina australijskie. W Europie najbardziej znane icenione są wina z Burgundii oraz regionu Bordeaux we Francji. Francja jestrównież głównym producentem szampana i koniaku. Ich nazwy, prawnie za-strzeżone, wywodzą się z regionów, w których są produkowane.

Wina dzielą się na stołowe - wytrawne i pół-wytrawne - oraz deseroweczyli słodkie. Podział ten zależy od stopnia fermentacji, tj. proporcji niesfermentowanego cukru gronowego w winie. Zawartość alkoholu w winiewynosi 8 do 15 stopni. Najważniejsze walory win wyrażają się w kolorze,klarowności, aromacie i smaku. Opinia, iż wino im starsze tym lepsze od-nosi się jedynie do najszlachetniejszych gatunków win, zwłaszcza czerwo-nych i szampanów. Francuskie bordeaux może nawet przez ponad 20 latdojrzewać i podnosić swą jakość (oczywiście w odpowiednich warunkachprzechowywania). Inne zaś wina, jak np. reńskie czy alzackie dojrzewająszybciej i już po kilku latach zaczynają się starzeć.

Wina wytrawne rozróżnia się m.in. w zależności od gatunku szczepuwinnego z jakiego są zrobione. Niektóre z nich są rozpowszechnione wróżnych regionach produkcji win. Np. wina typu cabernet sauvignon (białelub czerwone), chardonnay (białe), riesling (białe), chablis, chablisienne (białe),pinot gris (białe), pinot noir (czerwone), merlot (czerwone) produkowanesą zarówno we Francji jak i w krajach bałkańskich, w Kalifornii, AfrycePołudniowej i wielu innych regionach. Natomiast takie wina jak reńskie(białe), alzackie (głównie białe), burgundy (białe i czerwone), bordeau (białei czerwone), beaujolais (czerwone), czy też champagne są winami produ-kowanymi w konkretnych regionach geograficznych i nie można używaćtych nazw do win produkowanych gdzie indziej.67

W Polsce sprzedaje się właściwie wyłącznie wina importowane. Spro-wadzane są bądź w firmowo zakorkowanych butelkach, bądź w beczkachczy cysternach, z których rozlewane są do butelek dopiero przez krajowych

671 O wadze sprawy może świadczyć fakt. że w Traktacie Pokoju z Niemcami podpisanym 28 czerwca1919 roku w Wersalu (tzw. Traktat Wersalski) w art.275 Francja zabroniia Niemcom używanianazw francuskich win i napojów alkoholowych jak „champagne", czy „cognac", a następnie umo-wami z innymi państwami uzyskała wyłączne prawo do tych nazw.

128

dystrybutorów.68 Oczywiście jakość wina rozlanego do butelek przez produ-centa jest nieporównanie pewniejsza aniżeli w przypadku win butelkowanychw krajowych rozlewniach. W swoim czasie niektórzy dystrybutorzy, by unik-nąć odpowiedzialności za mieszanie rożnych rodzajów win, nadawali takimmieszankom nic nie znaczące, choć atrakcyjnie brzmiące nazwy.

Przed podaniem wina do stołu, zaraz po odkorkowaniu butelki należyzwrócić uwagę na stan wyciągniętego korka. Wewnętrzna strona korka niepowinna być przebarwiona ani przemoczona winem69, co najczęściej wska-zuje na skwaśniałą, zepsutą zawartość butelki. Oznacza to, że do butelkiwlano wino niedojrzałe, będące jeszcze w trakcie fermentacji lub też, żebutelka była zamknięta wadliwym korkiem przepuszczającym powietrze. Nié'należy nigdy ryzykować podawania wina z takiej butelki. Oczywiście korekod wina czerwonego zawsze będzie w pewnym stopniu zabarwiony, jed-nak zabarwienie pochodzące od wina zdrowego będzie dość słabe, równe iniegłębokie. Wino należy więc sprawdzać i ewentualnie próbować bezpo-średnio po otwarciu butelek (na zapleczu). Można tę czynność powierzyćdoświadczonemu kelnerowi.

Niezależnie od wcześniej opisanej ostrożności utrzymuje się, zwłaszczapodczas śniadań i obiadów w mniejszym gronie, stary zwyczaj próbowaniawina przez gospodarza w obecności gości przy stole. Wino z pierwszej ser-wowanej butelki, przed napełnieniem kieliszków gości, kelner nalewa w małejilości (dosłownie łyk) do kieliszka gospodarza. Ten smakując aprobuje lubodrzuca daną butelkę odpowiednim gestem. W przypadku odrzucenia, kel-ner winien w nowym kieliszku podać gospodarzowi do spróbowania winoz następnej butelki. Gdy posiłek w wąskim gronie odbywa się w domo-wych warunkach, bez kelnera, gospodarz sam też wpierw sobie nalewa łykwina do spróbowania. Przy podawaniu drugiej butelki można poprosić głów-nego gościa aby zechciał dokonać degustacji.

Wina podaje się do potraw według tradycyjnie przyjętych reguł, którychnaruszenie może zostać potraktowane jako przejaw ignorancji i braku oby-cia towarzyskiego. Do przystawek, w zależności od wybranego menu od-powiednie są wina wytrawne, białe lub czerwone lub też czysta wódka. Dodań z ciemnego mięsa (wołowina, dziczyzna, wieprzowina) podaje się wy-

Od szeregu już lat rozróżnianie napojów alkoholowych importowanych w oryginalnych butelkachod tychże rozlewanych do butelek w Polsce, jest ułatwione paskami akcyzy obowiązkowo nakleja-nymi na korku lub zakrętce. Alkohole, także więc wina, importowane w oryginalnych butelkachposiadają naklejkę akcyzy w kolorze ciemno-niebieskim lub też czerwonym, zaś alkohole wlewanedo butelek w Polsce mają akcyzę w kolorze zielonym.Chyba, że ma się do czynienia z bardzo starym rocznikiem.

129

trawne czerwone wino o temperaturze pokojowej (16-18° C). Do ryb,ostryg, raków i dań z białego mięsa (drobiu) podaje się wytrawne białe wino,schłodzone, o temperaturze l O-14° C.

Należy pamiętać, że wina nie wolno mrozić (w przeciwieństwie do wód-ki) ponieważ traci swój bukiet. Nie można również przechowywać wina wzbyt wysokiej temperaturze. Jest to szczególnie ważne w krajach o gorą-cym klimacie. Wina powinno się przechowywać w pozycji leżące], w po-mieszczeniach pozbawionych światła dziennego.

Sherry (Jerez) wytrawne lub pół-wytrawne podawane jest przed posi-łkiem. Porto, ciężkie słodkie wino serwowane bywa po jedzeniu, przed kawą

Wina deserowe, półsłodkie i słodkie podaje się do deseru. Można je takżepodać do ciast (np. przy podwieczorku, przed herbatą). Natomiast winaziołowe, mogą być serwowane jako aperitif, lub do cocktaili, w połączeniuz sokiem, wódką lub wodą sodową.

Wina rosę, wytrawne, schłodzone, można podawać do każdej potrawy.Podobnie szampan wytrawny można pić o każdej porze i przy każdej oka-zji. Różnorodność smaków szampana (pół-wytrawny, wytrawny, bardzowytrawny, pół słodki) sprawia, że można go serwować na przyjęciu od ape-ritifu aż do deseru. Cenione gatunki szampana to: Veuve Clicquot, PiperHeidsieck, Krug, Dom Pérignon, Moët et Chandon.

Warto również poświęcić nieco uwagi innym wytrawnym napojom al-koholowym jak whisky i koniak.

Whisky najwyżej ceniona to szkocka lub irlandzka, produkowana z jęcz-mienia i oryginalnie butelkowana przez producenta. W Szkocji znanych jestkilkaset różnych gatunków. Whisky z napisem blended (mieszana) jest naj-bardziej popularną mieszanką różnych gatunków, które zwykle leżakowałyco najmniej trzy lata. Do najbardziej popularnych należą Johnny Walker:Red Label (3-letnia) oraz Black Label (12-letnia), Haig, Balantine's, J&B,Black & White, czy też 12-letnia i starsza Chivas Regal, Dimple, Old Parr.Malt (lub single malt) whisky jest jednorodna, pochodzi z określonej zwy-kle niewielkiej destylarni, leżakowana co najmniej przez 8 lat w specjal-nych dębowych beczkach, co decyduje o jej specyficznym aromacie (bukie-cie) i smaku. Najbardziej znane gatunki single malt to: Glenfiddich, Glenli-vet, Cardhu.

Whisky amerykańska (burbon) jest produkowana z kukurydzy, wyróż-nia się specyficznym, odrębnym smakiem. Znane gatunki to: Kentucky JimBeam, Jack Daniels, Four Roses.

130

Stół nakryty do lunchu dla czterech osób.

Stół nakryty dla dwóch osób.

Strój do biura• Garnitur w średnio

nasyconych lub jasnychbarwach (np. szary,

jasny granat),jednobarwna kolorowa

koszula, kolorowykrawat z większymi

wzorami niż na wieczór,w kolorach

stonowanych z całymubraniem, buty

sznurowane, mogą byćszare, wiśniowe, ciemno

"brązowe lub czarne• Kostium, garnitur,

sukienka w neutralnychbarwach, upięte włosy,

gładka fryzura,minimalna ilość

biżuterii, czółenka,zawsze rajstopy

Strój sportowy elegancki- na codzień lub nasłużbowe spotkania

w weekend• Garnitur o sportowym

kroju, w jasnychodcieniach barw

neutralnych albo jasnespodnie, lekka, nieco

ciemniejsza marynarka,sportowa koszula, krawat,lekkie obuwie sznurowane

lub mokasyny• Sportowa bluzka lub

żakiet, spodnie lubspódnica, sportowe

skórzane buty lub sandały,mało biżuterii, stonowane

kolory

Obecnie wiele krajów produkuje whisky (m.in. Japonia i Polska), niedorównują one jednak szkockiej i irlandzkiej, które są najwyżej cenionewśród znawców tego napoju. Wyjątkowe miejsce zajmuje mająca ponadstuletnią tradycję whisky Suntory, produkowana w Japonii i dostarczananawet na potrzeby dworu cesarskiego. Prestiżową kanadyjską whisky jestCrown Royal.

Whisky pije się zazwyczaj z lodem i wodą sodową. Whisky na lodzie (onthe rocks) podaje się w niskich, szerokich szklankach, natomiast z lodem iwodą serwuje się w szklankach wysokich i wąskich. Whisky bez wody ilodu (straight) podaje się w takich samych szklankach jak na lodzie. Wielo-letnią whisky lub dobrą single malt podaje się także w koniakowych kielisz-kach. Whisky jest zwykle serwowana przed posiłkiem lecz można także po-dać ją po kolacji, wieczorem. (Whisky time, any time).

Koniak, którego ojczyzną jest Francja jest wytrawnym mocnym alko-holem. Nazwa Cognac pochodzi od regionu o tej samej nazwie we Fran-cji. Powszechnie znane koniaki to: Martell, Courvoisier, Remy Martin, Bi-squit, Hennessy, Salignac. W rejonie Armagnac w Gaskonii na podobnejrecepturze co koniak produkowane są armaniaki. W innych regionach Fran-cji można produkować jedynie napoje pod nazwą brandy (np.Napoleon).Podobnie i w innych krajach odpowiednikiem koniaku jest brandy; w Pol-sce - winiak.

Liczba gwiazdek na etykiecie butelki informuje ile lat był leżakowany idojrzewał u producenta. W przypadku koniaku wysokiej klasy stosuje się ozna-czenia: V.O.P. (Very Old Product) co oznacza leżakowanie od 5 do 10 latlub V.S.O.P. (Very Superior Old Pale) - leżakowanie powyżej 10 lat.

Koniak serwowany jest w specjalnych kieliszkach o szerokim dnie, mocnozwężających się ku górze. Zazwyczaj podaje się go po posiłku, do kawy.

W czasie przyjęcia należy także zachować odpowiednią kolejność poda-wania napoi. Nie podaje się wina słodkiego przed wytrawnym. Wino czer-wone serwuje się po białym, lecz nie odwrotnie. Szampan z kolei możebyć podany na początku i na zakończenie przyjęcia, lecz nie „pomiędzy"innymi napojami. Nie zachowanie właściwej kolejności szkodzi zarównoetykiecie jak i zdrowiu.

135

X

Dobre obyczajew kontaktach towarzyskich

W wydanej na początku tego wieku w Krakowie książce pod tytułem„Zwyczaje towarzyskie w ważnej okoliczności życia przyjęte" nieznany au-tor pisze: „Grzeczność mieści w sobie wszystkie towarzyskie cnoty, bezktórych obejść się nie możemy chcąc być użytecznym i przyjemnymdla osób, z którymi żyć musimy. Obowiązuje ona w stosunkach towa-rzyskich, w interesach i we wszystkich relacjach życia, łagodzi obycza-je, nie dozwolą powstać zwadom, u k raca i uspokaja zatargi i nienawi-ści, sprawia, że przełożeni nasi nas lubią i że podwładni nas szanują."Mimo upływu lat wszystkie stwierdzenia są nadal aktualne, a uprzejmy spo-sób bycia i poprawne zachowanie, zarówno w kontaktach służbowych jak itowarzyskich, pomaga w pozyskiwaniu partnerów i ich życzliwości. W co-dziennym użyciu każdego, a szczególnie dyplomaty czy biznesmena, po-winny być słowa: proszę, dziękuję, przepraszam - co znakomicie ułatwiawspółżycie i usuwa zarzewie konfliktów.

Jedną z zasad protokołu dyplomatycznego jest dobre wychowanie. Wy-nika z niego poprawne zachowanie w różnych sytuacjach, zarówno ofi-cjalnych jak i towarzyskich. Często oceniani jesteśmy na podstawie pierw-szego wrażenia i sposobu bycia. Zajmowane stanowisko i pełniona funk-cja nakładają na nas szczególny obowiązek przestrzegania powszechnieprzyjętych norm postępowania i zachowania, zarówno w kontaktach zpartnerami handlowymi jak i wobec osób, z którymi łączą nas kontaktytowarzyskie.

Przestrzeganie tych norm wiąże się z tym co potocznie nazywamy do-brym wychowaniem. Obejmuje ono zachowanie w życiu codziennym, przypowitaniu, przedstawianiu się, prowadzeniu rozmowy, a także sposób by-

137

cia w biurze, odnoszenia się do podwładnych i przełożonych, jak i spo-sób przyjmowania interesantów, który zawsze powinien być uprzejmy iżyczliwy.

Punktualność i słowność to cechy, które powinny wyróżniać każdegopracownika służby zagranicznej i biznesmena, ponieważ są podstawą wia-rygodności i pozyskania zaufania partnera. Oczekuje się od nich uprzej-mości, powściągliwości i delikatności w stosunku do drugich osób, unika-nia zaś szorstkości i zniecierpliwienia, które są wyrazem braku szacunkudla człowieka. Niezwykle przydatne są także umiejętność opanowania nie-chęci, uprzedzeń, nie ujawniania złego humoru oraz zachowanie dyskrecji,umiejętność słuchania innych,70 uszanowanie poglądów drugiej strony, niepodnoszenie głosu w dyskusji oraz unikania w polemikach emocjonalnegozaangażowania.

We wszystkich sytuacjach trzeba zachowywać umiar, rozsądek, i takt.Nie należy przerywać osobie mówiącej lecz zaczekać aż sama zrobi pauzę idopiero wtedy można wypowiedzieć swoją kwestię. Mając odrębne zdanieniekoniecznie trzeba polemizować, można pominąć milczeniem lub jedy-nie zaznaczyć, że nie podziela się wyrażonego poglądu. W towarzystwiepowinno się okazywać zainteresowanie dla spraw rozmówcy, a nie opo-wiadać wiele o sobie i swoich sprawach, by nie znudzić słuchaczy.

Sposób witania się świadczy o kulturze i dobrym wychowaniu. Zwyczajpodawania rąk przy powitaniu pochodzi z najdawniejszych czasów. Celemjego było okazanie, że nie posiada się broni. Zwyczaj ten ukształtował sięjako symbol zaufania i wzajemnej życzliwości. Jednak nie we wszystkichkrajach jest on dziś powszechnie stosowany.71

Przy powitaniu pierwsza wyciąga rękę osoba starsza do młodszej, ko-bieta do mężczyzny. W zimie możemy witać się w rękawiczkach lecz naogół nie podajemy sobie rąk w rękawicach narciarskich. Na Zachodzie pa-nowie nie mają zwyczaju całowania pań w rękę przy powitaniu. Panie, przy-zwyczajone do takiego gestu, powinny powstrzymywać się od mimowol-nego podnoszenia wysoko ręki przy powitaniu z mężczyzną. Mężczyznakłaniając się zdejmuje nakrycie głowy. Wyjątek stanowi beret lub czapkanarciarska, wówczas wystarcza tylko pochylenie głowy. Mężczyzna idąc ulicąw towarzystwie kobiety nie powinien palić papierosa, jak również trzymać

701 Angielski pisarz G. K. Chesterton mawiat, że doskonałym testem na grzeczność jest wysłuchiwaćwywodów na dobrze nam znany temat od kogoś, kto jest zupełnym ignorantem w przedmiocie.

711 W Anglii bardzo często wita się i żegna bez podawania rąk, jedynie skinieniem głowy.

138

ręki w kieszeni. Palenie papierosa na ulicy zwłaszcza przez kobietę nie na-leży do dobrego tonu.

Osoba wchodząca do lokalu, pokoju lub innego pomieszczenia zamknię-tego pierwsza wita spotkane osoby, nawet jeśli jest ich przełożoną. Męż-czyzna zawsze pierwszy kłania się kobiecie lecz ona pierwsza wyciąga rękę,do powitania, nie musi też wstawać. Mężczyzna zawsze wstaje-witając-się zkobietą, także jeśli pracuje przy stole lub za biurkiem w urzędzie. Na ulicypierwszy kłania się kobiecie, również kiedy idzie on w towarzystwie innejnieznajomej osoby.

Również w przypadku napiętych stosunków towarzyskich należy się ukło-nić, a nie oczekiwać na ukłon, dając tym wyraz kurtuazji i wyrobienia to-warzyskiego. Zaniechanie tego gestu oznacza, że dążymy do zerwania wszel-kich stosunków jakie nas łączyły z daną osobą. Jeśli kogoś spotykamy kil-kakrotnie w tym samym dniu, lecz w różnych miejscach, należy także sięukłonić. Nie czynimy tego spotykając kogoś ponownie w tym samym miej-scu (np. w biurze, na uczelni itp.).

Wchodząc do mieszkania najpierw witamy się z panią domu i panemdomu, a dopiero później z pozostałymi paniami i panami, wyróżniając ro-dziców gospodarzy a także przełożonych, jeśli znajdują się w towarzystwie.O ile jest większe grono osób witamy je w kolejności jak stoją.

Kobietę, a także mężczyznę w starszym wieku, prowadzi się zawsze poprawej stronie i przepuszcza jako pierwszą. Wyjątek stanowi sytuacja kiedypani towarzyszy mężowi, który jest zaproszony z tytułu funkcji i jako pierw-szy jest witany przez gospodarza; wówczas on przy powitaniu przedstawiaswoją żonę. Również podczas większych przyjęć (np. na cocktailu) mąż witasię pierwszy, a następnie przedstawia swoją żonę. Przywitanie nie koniecz-nie wymaga podania ręki, szczególnie gdy druga osoba ma ją zajętą (np.trzymając szklankę lub kieliszek). Należy natomiast wyraźnie wymienić swojenazwisko, można podać funkcję, zawód, a jeśli nawiąże się rozmowa i chce-my podtrzymać kontakt, wymienić wizytówki. W przypadku małego gronazaproszonych osób gospodarz lub gospodyni dokonuje prezentacji, w trak-cie przybywania kolejnych gości.

Taktowne zachowanie gości, w podobnym stopniu jak gościnna serdecz-ność gospodarzy, decydują o dobrej atmosferze spotkania. Zapraszając dodomu osoby, które chcemy gościć, powinniśmy uwzględniać zbieżność ichzainteresowań zawodowych bądź upodobań. W miarę możliwości należyunikać jednoczesnego podejmowania osób o nazbyt znacznych różnicach

139

poglądów politycznych jak i bardzo rożnych cechach charakterologicznych.Zaproszenie do wspólnego stołu osób skłóconych ze sobą (np. byłych wspó-łmałżonków - nawet jeśli z obojgiem utrzymujemy przyjazne kontakty) możespowodować niepotrzebne napięcia i zepsuć atmosferę najstaranniej przy-gotowanego spotkania. Jeśli jednak osoby takie znajdą się w towarzystwie,na gospodarzach będzie ciążył obowiązek czuwania, by w rozmowie niebyły poruszane drażliwe tematy, a skłóceni goście nie zajmowali sąsiednichmiejsc przy stole. Umiejętność rozładowywania niezręcznych sytuacji jesttrudną sztuką, warto jednak ją posiąść i stosować.

Do dobrego tonu nie należy krytykowanie gospodarzy, gdy jesteśmyprzez nich przyjmowani, ani też głośne wypowiadanie swoich uwag czyokazywanie dezaprobaty wobec innych zaproszonych gości. Nadmiernedemonstrowanie poufałości lub przesadne okazywanie szacunku mogą oka-zać się podobnie krępujące dla gospodarzy i otoczenia. Trzeba być grzecz-nym i usłużnym wobec pań i osób starszych lecz jednocześnie zachowywaćumiar, by nikogo nie urazić okazywaniem nadmiernej troski.

Domowników nie wypytuje się o sprawy i stosunki domowe, a jeśli samipodejmą temat nie należy być nadmiernie dociekliwym. Warto pamiętać,że poruszanie spraw związanych z sytuacją materialną, dotyczącą uposa-żeń itp. jest w towarzystwie tematem „tabu".

Na przyjęcie nie przyprowadza się dzieci a także osób nie zaproszo-nych, nawet bliskich. W sytuacji skomplikowanej należy gospodarzy o tymuprzedzić i uzyskać ich zgodę. W żadnym przypadku nie należy tego czynićjeśli planowane jest przyjęcie przy stole.

Przyniesiony upominek wręczamy dyskretnie przy powitaniu lub po wej-ściu zostawiamy go w przedpokoju wraz z wizytówką. Ten drugi sposóbjest wygodny w sytuacjach, kiedy nie chcemy zwracać uwagi innych zapro-szonych osób. Kwiaty - odpakowane - wręczamy pani domu przy powita-niu. Można także, dołączając kartę wizytową, przesłać gospodyni kwiatyprzed przyjęciem lub po, jako wyraz podziękowania za zaproszenie.

Bezwzględnie powinniśmy dbać o własny estetyczny wygląd, co wiążesię z dbałością zarówno o higienę osobistą jak i ubiór. Kostium czy garniturpowinien być zawsze odprasowany i wyglądający świeżo. Koszula zawszeczysta, na wieczór obowiązkowo zmieniana. Strój powinien być dobranykolorystycznie, raczej stonowany, harmonizujący z dodatkami: krawatem,obuwiem, torebką, parasolką czy nakryciem głowy. Kapelusz jest w wielusytuacjach niezbędnym uzupełnieniem stroju pań.

140

Elegancja ubioru jest nie tylko sprawą mody. Strój zawsze powinien byćdostosowany do sylwetki osoby która go nosi, jej walorów zewnętrznych,wieku, a także okoliczności. Inaczej będziemy ubrani w czasie weekendti,na wycieczce, a inaczej do biura, na spotkanie towarzyskie czy~ofic]alneprzyjęcie. Także pora dnia i pora roku decyduje o naszym ubiorze i wyglą-dzie. Należy przy tym pamiętać, że zarówno pełniona funkcja jak i zajmo-wane stanowisko wymagają stosownego stroju. Nie należy wyróżniać sięswoim wyglądem, a więc ubiór nie powinien być ekstrawagancki i szokują-cy otoczenie. Elegancja w stroju - to także dobry smak, wygoda i pewienindywidualizm wynikający z osobowości.

Dobre maniery, których oczekuje się u ludzi biznesu nie uznają non-szalancji w sposobie bycia, a w ubiorze ekstrawagancji. W biurze zawszenależy być zadbanym, schludnym i eleganckim pamiętając, że swoim wy-glądem zewnętrznym budujemy nie tylko autorytet osobisty lecz także fir-my, którą reprezentujemy. W biurze w dzień, podczas konferencji, spo-tkań, rozmów czy lunchu mężczyźni noszą klasyczny garnitur, w różnychodcieniach koloru granatowego i szarego. Panie - zazwyczaj suknię, gar-sonkę lub kostium. „Mini" jest strojem odpowiednim dla młodych osób.W biurze, na przyjęciu czy spotkaniu zawsze należy nosić pończochy iodpowiednio dobrane pantofle, pamiętając o starannym uczesaniu i dys-kretnym makijażu. Niezależnie od funkcji - sekretarki, asystentki czy sze-fowej - kobieta powinna budzić sympatię i szacunek zarówno swym wy-glądem jak i zachowaniem.

Wieczorem panowie noszą jednolite ciemne garnitury, białą koszulę, sta-rannie dobrany krawat oraz czarne skarpetki i obuwie. Panie noszą sukniewyjściowe, bądź elegancki kostium z dobraną odpowiednio torebką, biżu-terią i obuwiem. O ile na karcie zaproszeniowej zaznaczono, że obowiązu-je „black tie", należy przybyć w smokingu; panie - w długich sukniach.Jest to strój, który nosi się wieczorem i podczas bardzo oficjalnych przyjęćbądź bankietów. Frak i długa balowa suknia obowiązują jedynie wówczasgdy w zaproszeniu znajdujemy określenie „white tie". Będzie to zaprosze-nie na uroczysty koncert lub bal. Udając się na oficjalne przyjęcie, możnaprzypiąć do klapy garnituru po lewej stronie baretkę, bądź miniaturę po-siadanego orderu najwyższej rangi, nadanego przez rząd kraju urzędowa-nia bądź własny. Praktyka przypinania wszystkich odznaczeń - bądź ichbaretek jest stosowana jedynie przez attache wojskowych występujących wmundurze, zgodnie z obowiązujących ich regulaminem. Nie stosuje się na-tomiast noszenia posiadanych odznaczeń krajów trzecich, można jedynie

141

przypiąć je wówczas gdy oficjalnie jesteśmy zaproszeni do ambasady dane-go kraju. Na ogół przypina się tylko jedno odznaczenie najwyższej ?angi.

Strój sportowy dla panów to najczęściej ciemna marynarka i jasnespodnie. Noszone są podczas weekendu, ew. do biura, o ile nie ma w pro-gramie dnia spotkań oficjalnych. Można w takim ubraniu udać się do re-stauracji, na business lunch. Udając się na wycieczkę, na piknik poza mia-stem czy spacer najlepiej ubrać się w sportową koszulę i spodnie, sweterbądź tweedową marynarkę. Można być w bluzie i dżinsach, tak popular-nych obecnie również wśród starszego pokolenia. Obuwie powinno byćwygodne, dostosowane do sportowego stroju.

Przyjmując gości w domu dbamy także o odpowiedni strój dla podkre-ślenia rangi przyjęcia czy spotkania oraz szacunku dla gości. W żadnymprzypadku nie można przyjmować gości w niedbałym stroju, domowymobuwiu. Swoboda ubioru i zachowania nie powinna nigdy oznaczać lekce-ważenia konwenansów.

Warto dodać, że stroje plażowe nosi się wyłącznie na plaży. Upalna isłoneczna pogoda nie usprawiedliwia ich noszenia w miejscach publicznychpoza plażą. Udając się do restauracji na lunch czy drinka, o ile nie jest onabezpośrednio usytuowana przy plaży - wskazane jest noszenie okrycia, takaby nasz strój kąpielowy nie przeszkadzał innym biesiadnikom. Niedopusz-czalne jest spacerowanie po mieście w kostiumie kąpielowym nawet w miej-scowości letniskowej.

W czasie pierwszej wizyty obowiązują określone formy zachowania.Pierwsza wizyta nie powinna trwać dłużej niż pół godziny. Gospodarze po-dejmują gości zwykle drinkiem, kawą lub herbatą. Określają też tematy roz-mowy, zazwyczaj nie poruszając żadnych konkretnych spraw zawodowychani bardzo osobistych (np. dot. spraw zdrowia). Można wspomnieć ogólnieo swojej karierze naukowej, zawodowej, sytuacji rodzinnej, zainteresowa-niach czy upodobaniach, komentować ostatnie wydarzenia kulturalne itp.Nie podejmuje się rozmów o osobach trzecich i nie przekazuje zasłysza-nych i nie sprawdzonych opinii.

Pierwsza wizyta nie powinna trwać zbyt długo. Gospodarze rezerwująna nią czas około pół godziny i nie powinno się go przekraczać. Gość skła-dający pierwszą wizytę powinien przed pożegnaniem wyrazić życzenie pod-trzymania kontaktu, zaprosić do siebie. Jeśli zamiast rewizyty otrzyma biletwizytowy danej osoby będzie to oznaczało, że potraktowała ona wizytę kur-tuazyjnie i nie pragnie podtrzymania kontaktów. Wówczas nie należy prze-

142

jawiąc dalszych inicjatyw. Jeśli jednak bardzo zależy nam na kontaktach zdaną osobą, szukamy okazji za pośrednictwem innych znajomyehosób, naspotkaniach bądź przyjęciach, czekając na sprzyjające okoliczności.

Popularną formą spotkań, nie tylko na placówce dyplomatycznej, jestherbatka dla pań. Śluzy ona nawiązywaniu bliższych kontaktów towa-rzyskich pań, które zazwyczaj dysponują wolnym czasem w większym stop-niu niż ich mężowie. Spotkanie tego rodzaju może być poświęcone jakie-muś konkretnemu celowi, np. zorganizowaniu imprezy charytatywnej, czypożegnaniu jednej z pań opuszczających placówkę.

Na spotkanie, o ile jesteśmy zaproszeni po raz pierwszy, można przy-nieść i wręczyć pani domu kwiaty lub symboliczny upominek. Obowiąz-kiem gospodyni jest dokonanie prezentacji nowo przybyłej osoby.

Jeśli spotkanie organizowane jest w rezydencji, to herbatą czy kawę ser-wuje się w salonie, a nie w jadalni, by panie mogły swobodniej się rozsiąśćwokół stolików. Przygotowane są filiżanki na spodeczkach, talerzyki, cu-kiernica, cytryna, dzbanuszek z mlekiem.72 Herbatę podaje się w czajniku;można oddzielnie podać gorącą wodę, by każda osoba miała sposobnośćpić taką jaką lubi. Do herbaty podaje się tartinki, ciasteczka lub ciasto. Dlaosób nie pijących herbaty, lecz uczestniczących w spotkaniu, należy zapew-nić kawę, soki i wodę. Jeśli w spotkaniu uczestniczy niewiele osób wów-czas pani domu sama obsługuje gości.

Inną okazją do nieformalnych spotkań jest brunch. Ta forma posiłku,spożywanego w godzinach przedpołudniowych (11-12) w niedziele lub dzieńświąteczny, bardzo rozpowszechniona jest w USA, skąd przywędrowała doEuropy. Do dyspozycji gości jest zimny bufet, czasami uzupełniany jakimślekkim ciepłym daniem, oraz kawa i herbata. Zaproszeni goście tworzą naogół niezbyt liczne grono i obsługują się sami.

W wielu krajach, również i w Polsce, funkcjonują kluby dyplomatyczneotwarte także dla biznesmenów, polityków i parlamentarzystów kraju urzę-dowania. Stanowią one nieformalną płaszczyznę kontaktu dyplomatów zpolitykami, działaczami gospodarczymi i wyższymi urzędnikami państwo-wymi. Kluby te organizują różnego rodzaju imprezy i bale, uczestniczeniew których pozwala na nawiązywanie i podtrzymywanie kontaktów towa-rzyskich. Uczestnicząc w spotkaniach klubowych należy podporządkowaćsię panującym w klubie zwyczajom i regulaminowi.721 W krajach anglosaskich pije się herbatę z mlekiem: do filiżanki wlewa się odrobinę mleka, a na-

stępnie dopełnia się herbatą.

143

W życiu zawodowym ważną rolę odgrywają różnorodne kontakty to-warzyskie i związane z tym umiejętności, które możemy zaprezentowaćpodczas spotkań prywatnych. Umiejętność gry w tenisa, a w niektórychkrajach także w golfa, są bardzo popularne wśród dyplomatów. Podczasspotkań na kortach tenisowych lub polu golfowym często prowadzi sięrozmowy na tematy zawodowe i załatwia się w sposób nieformalny róż-ne sprawy. Uzyskuje się nieraz cenne informacje, które nie są ujawnianepublicznie.

Rozpowszechnione są także spotkania przy stoliku brydżowym. Nato-miast uprawianie hazardu czy też częste odwiedzanie kasyna i lokali roz-rywkowych jest źle widziane i niewskazane zarówno dla dyplomaty jak ibiznesmena. Powinni oni unikać sytuacji stwarzających ryzyko różnego ro-dzaju prowokacji czy incydentów mogących ich skompromitować w opiniipublicznej.

Nadal modną formą życia towarzyskiego dyplomatów są polowania. Ist-nieją koła łowieckie skupiające obok pracowników ministerstwa także człon-ków korpusu dyplomatycznego. W niektórych krajach organizowane sąprzez głowę państwa, premiera lub ministra, specjalne polowania dla dy-plomatów. Uczestniczą w nich zazwyczaj inni członkowie rządu i osobisto-ści polityczne. Ten rodzaj spotkań również stwarza okazję do rozmów nie-oficjalnych i pozwala na omówienie wielu spraw. Udział w polowaniu wy-maga naturalnie posiadania odpowiednich umiejętności, sprzętu i specjal-nego stroju..

Działają także kluby pań zrzeszające żony dyplomatów. Organizują oneróżnego rodzaju spotkania i imprezy, z których dochód bardzo często prze-znacza się na cele dobroczynne. W inicjatywach dyplomatycznego klubupań uczestniczą także panie z kół biznesu oraz środowisk kulturalnych iartystycznych. Wszystkie wspomniane formy życia towarzyskiego wyma-gają odpowiedniego sposobu bycia, zachowania, ubioru stosownego dookoliczności, jak również wkładu finansowego uczestników.

We współczesnym świecie dyplomacji i biznesu coraz częściej spotyka-my kobiety pełniące funkcje dawniej jakoby zastrzeżone dla mężczyzn. Sąone premierami rządów, działają w parlamencie, pełnią funkcje ambasado-rów, są prezesami banków i wielkich korporacji handlowych.

Wobec kobiet pełniących funkcje oficjalne obowiązuje oczywiście zawszestosowanie protokołu lecz ponadto trzeba zachować należną paniom kur-tuazję. Wyraża się ona między innymi w sposobie bycia: wstajemy by przy-

144

witać kobietę, siadamy dopiero gdy ona usiądzie, przepuszczamy przy wej-ściu do lokalu, podajemy płaszcz w szatni, pomagamy^wysiąść z auta czypociągu, przenieść bagaż (gdy nie ma bagażowego) itp.

Panie na eksponowanych stanowiskach obowiązuje określony ubiór izachowanie stosowne do okoliczności - takie, by nie obniżało autorytetuwynikającego z pełnionych przez nie funkcji.

Współczesna kobieta menedżer nie wymaga by wyróżniano ją z tytułujej kobiecości. Chce być partnerem, a więc zapraszając do lokalu w spra-wach służbowych - płaci rachunek, inicjuje spotkania czy rozmowę w spra-wach zawodowych, itp. Jest zawsze zadbana i elegancka, nie prowokujezbytnią ekstrawagancją. Dostosowuje strój zarówno do pełnionej funkcji,zawodu, jak i swego wieku oraz sylwetki.

Sposób bycia i zachowania są szczególnie ważne dla osób pełniącychfunkcje sekretarek oraz asystentek dyrektorów czy prezesów wielkich kor-poracji handlowych. W urzędach są one pierwszymi osobami z jakimi spo-tyka się klient czy przyszły partner w biznesie. Zawsze powinny być zadba-ne, uśmiechnięte, uprzejme, dyskretne wobec szefa i gości, usłużne leczjednocześnie zachowujące godność, budzące autorytet i szacunek.

Przebywając w obcym kraju warto poznać cechy charakterologiczne da-nego narodu i jego obyczaje aby stosując się do nich unikać niepotrzeb-nych zadrażnień, niezręcznych zachowań czy po prostu gaf towarzyskich.Wiele informacji można znaleźć w powszechnie dostępnych podręcznikachoraz różnego rodzaju publikacjach. Poniżej przytoczono tylko kilka wybra-nych uwag dla przybliżenia problemu.

W świecie znana jest powściągliwość Anglików w wyrażaniu uczuć i sym-patii, która rzutuje na ich sposób bycia. Nie należy więc oczekiwać od nie-dawno poznanych osób wylewności i serdeczności, nawet w sytuacjach kiedyje nimi obdarzamy. Dlatego też zaproszenie do angielskiego domu jest wy-różnieniem. Anglicy nie nadużywają tytułów ale także nie uznają poufało-ści. W pubach zachowują się swobodniej ale i tu w rozmowach należy uni-kać zwierzeń, tematów osobistych i komentowania zachowania osób trze-cich. Odmienne jest też poczucie humoru Anglików.

Niemcy są bardziej otwarci, często rubaszni, a w lokalach bywają hała-śliwi. Zarówno w Niemczech, Szwajcarii jak i w Austrii powszechnie uży-wane są tytuły naukowo i zawodowe. Zwracając się do drugiej osoby posłowie pan lub pani obowiązkowo należy wymieniać nazwisko, bądź w przy-padku bliższej znajomości imię rozmówcy.

145

Na południu Europy, w Hiszpanii, Włoszech czy Grecji można oczeki-wać powszechnej gościnności i serdeczności tubylców. Chętnie będą* tu przyj-mowane komplementy i spontaniczny sposób bycia. Należy jednak pamię-tać aby zachowaniem nie urazić uczuć religijnych mieszkańców.

W Stanach Zjednoczonych A.P. cudzoziemcy spotykają się z serdecz-nym zainteresowaniem i życzliwością. Jest to najprawdopodobniej wyni-kiem wielokulturowości tego społeczeństwa. Jednocześnie jednak obcokra-jowiec nie jest osobą uprzywilejowaną. O jego pozycji decyduje status za-wodowy oraz majątkowy. Kobiety w tym kraju wyróżniają się samodzielno-ścią i niezależnością.

W krajach muzułmańskich czy arabskich, gdzie emancypacja kobiet niejest posunięta tak daleko jak w Europie czy Ameryce, a zwyczaje religijne itradycja dominują w życiu publicznym, należy mieć na uwadze i uszanowaćmiejscowe obyczaje, zachowując szczególną ostrożność w kontaktach za-wodowych i towarzyskich. Kobiecie zawsze powinien towarzyszyć mężczy-zna zarówno na ulicy, jak i w lokalu, restauracji czy kawiarni.

Rozmowy z partnerami arabskimi trwają długo, a do tematu zasadni-czego przechodzą oni zwykle po dłuższej, luźnej rozmowie. Podczas roz-mowy należy patrzeć w oczy i nie unikać wzroku partnera, by nie budzićpodejrzeń o nieufność. Trzeba być spokojnym, cierpliwym i wytrwałym.Należy też unikać zbędnej gestykulacji. Nie zaleca się także nadmiernegokomplementowania partnera jak również rozbawiania go opowiadaniemdowcipów, które na ogół nie zostaną zrozumiane.

W krajach azjatyckich, takich jak Indie czy Tajlandia, należy być szcze-gólnie ostrożnym by nie urażać uczuć religijnych tubylców. Wchodząc doświątyni trzeba być odpowiednio ubranym (szorty i koszule bez rękawówsą niedopuszczalne). Nie dozwolone jest również fotografowanie się na tleposągów Buddy.

Azjatycki system wartości dotyczący religii, autorytetów, zachowania iseksu jest różny od europejskiego, dlatego też nie powinno się krytykowaćreligii, należy kontrolować emocje, nie gestykulować, a także pamiętać, żeprzejawy czułości w miejscach publicznych nie są mile widziane! Zawszetrzeba być uprzejmym, uśmiechniętym, zapomnieć o pośpiechu. W prze-ciwnym razie szansa na porozumienie się z miejscowym partnerem będzieniewielka. Ludzie o wysokim poczuciu godności własnej nie tolerują mani-festowanej czasem przez przybyszów z Europy wyższości i zarozumialstwa.Szanują oni własną etykietę opartą na poważaniu innych i wrażliwi są naszanowanie ich obyczajów.

146

Bilety wizytowe stanowią jedną z form kontaktów i odgrywają istotnąrolę w życiu dyplomaty, konsula czy też pracownika-łTańalu zagranicznego.Są wymieniane przy różnych okazjach, podczas przyjęć, cocktaili, spotkańitp., celem nawiązania i podtrzymania znajomości. Stosowane są różne ro-dzaje kart wizytowych: urzędowe, prywatne i wspólne.

Na kartach wizytowych urzędowych członka misji dyplomatycznej opróczimienia i nazwiska umieszcza się tytuł służbowy (np. Radca Ambasady RP).Na kartach wizytowych ambasadorów i wyższych funkcjonariuszy państwo-wych może być umieszczone godło państwowe (na ogół tłoczone). Wizy-tówki oficjalne małżonek przedstawicieli dyplomatycznych ł urzędnikówkonsularnych zawierają tylko imię i nazwisko.

Karty wizytowe powinny być wykonane na dobrym gatunkowo białymkartonie, czcionką drukowaną lub tzw. italikiem. Za eleganckie uważa sięwizytówki drukowane czcionką wypukłą. Należy jednak unikać zbyt ozdob-nej czcionki, ponieważ może ona okazać się mało czytelna. Jest to ważnew szczególności w krajach nie posługujących się alfabetem łacińskim, gdziepowszechnie znane są jedynie łacińskie litery drukowane. W krajach tychużywa się wizytówek dwustronnych: tekst po jednej stronie w pisowni miej-scowej, a po drugiej np. w języku angielskim.

Rozmiary kart wizytowych są różne. Typowe wymiary używane w pol-skiej dyplomacji to 5 cm x 10 cm (lub 5 cm x 9,5 cm).

Urzędowe bilety wizytowe nie dyplomatów oprócz imienia i nazwiska za-wierają szereg praktycznych informacji dotyczących stanowiska, stopnia na-ukowego, numeru telefonu, adresu itp. Handlowcy zamieszczają na oficjal-nej wizytówce wszystkie dane niezbędne w kontaktach: adres, nr faxu, e-mail itp. Nie umieszcza się na nich prywatnego adresu i telefonu, lecz o ilezachodzi potrzeba, dopisuje się je odręcznie przy wręczaniu karty wizytowej.

Bilety wizytowe w pewnych przypadkach zastępują złożenie wizyty. Dlaułatwienia operowania wizytówkami w praktyce dyplomatycznej przyjął sięzwyczaj posługiwania się następującymi zwrotami z języka francuskiego:p. r. - pour remercier, z podziękowaniemp. f. - pour féliciter lub pour fete, z życzeniamip.f.f.n. - z życzeniami z okazji święta narodowego,p.f.n.a.-pour féliciter Nouvel An, z życzeniami noworocznymip.p. -pour présentation, dla przedstawienia osobyp./.c. - pour faire connaissance, dla zapoznania sięp.c. - pour condolence, kondolencjep.p.c. - pour prendre congé, pożegnanie (w związku definitywnym wy-

jazdem).

147

Skróty te w zależności od okazji wypisuje się małymi literami, zwykłymołówkiem, w lewym dolnym rogu karty wizytowej. W praktyce tę formękorespondencji stosuje się coraz rzadziej, głównie w celu podziękowania(p. r.) lub złożenia życzeń noworocznych (p.f.n.a.).

Bilety wizytowe zastępują niejednokrotnie listy. Dołączamy je do prze-syłanych kwiatów lub upominków oraz wysyłamy dziękując za prezent czyoddaną przysługę.

Telefon stał się obecnie najbardziej powszechnym środkiem komuni-kowania się osób zarówno w sprawach zawodowych, jak i prywatnych.Właściwe posługiwanie się telefonem świadczy o kulturze użytkownika i jegoobyciu towarzyskim.

Rozpoczynając rozmowę telefoniczną przedstawiamy się wymieniającnazwisko. Jeśli jest to rozmowa urzędowa podajemy także funkcję i stano-wisko. Jeśli nie wiemy kto jest naszym rozmówcą, możemy zapytać „z kimmamy przyjemność"? Jeśli zaszła pomyłka w połączeniu - przepraszamy.Rozmowę prowadzimy krótko, rzeczowo, tak by nie zakłócać porządku dniadrugiej osoby. Jeśli ktoś do nas telefonuje, a właśnie jesteśmy zajęci ważnąrozmową, przepraszamy informując, że oddzwonimy w krótkim czasie, byomówić sprawę.

Nie należy telefonować w sprawach służbowych do domu przełożonego,bądź podwładnego, po godzinie 20-tej i przed 8-mą, chyba, że sprawa jestpilna i zostaliśmy wcześniej do tego upoważnieni. Na ogół nie telefonujemydo domu również w godzinach posiłków, lunchu (13-15) i kolacji (18-20).W krajach południowych, tropikalnych - także w godzinach sjesty.

Rozmowa telefoniczna, zarówno ze zwierzchnikiem jak i podwładnym,powinna być rzeczowa, zwięzła oraz prowadzona uprzejmym tonem. Nale-ży pamiętać, że telefon służy do pilnego omawiania spraw, a nie długichdyskusji, które lepiej jest przeprowadzić w bezpośrednim kontakcie. W roz-mowie telefonicznej nie porusza się spraw poufnych, a w żadnym przy-padku tajnych, ze względu na możliwość mimowolnego ujawnienia ich oso-bom trzecim.

Z ważnej rozmowy telefonicznej, w sprawie służbowej, sporządza sięnotatkę, odnotowując z kim i kiedy się odbyła (data, godzina), jakich uży-wano argumentów, jakie zajęliśmy stanowisko, oraz czy i jakie zapadły de-cyzje. Notatkę z rozmowy przedstawia się przełożonemu lub włącza się doakt sprawy.

148

Korzystanie z telefonu komórkowego w miejscu publicznym/w towa-rzystwie, podczas przyjęcia lub wizyty, jest szczególniejlaganne, ponieważprzeszkadza innym. O ile zaistnieje konieczność pilnej rozmowy telefonicz-nej należy udać się od miejsca, gdzie będziemy mogli odbyć ją w warun-kach nie krępujących obu stron. Wymaga tego zarówno dyskrecja wobecnaszego rozmówcy jak i uszanowanie i nie zakłócanie spokoju mimowol-nych słuchaczy.

149

UWAGI KOŃCOWE

W dobie rozwiniętych kontaktów międzynarodowych, likwidowania ba-rier dzielących poszczególne kraje, szerokiej międzynarodowej współpracygospodarczej i wkraczania obcego kapitału do Polski, a także przygotowańdo wejścia Polski do struktur Unii Europejskiej - poznanie zasad protokołudyplomatycznego i jego funkcji w realizacji zadań polityki zagranicznej orazkontaktach międzynarodowych staje się nieodzowna dla każdego, kto chceuczestniczyć w tych przemianach.

Protokół dyplomatyczny ma charakter międzynarodowy lecz uwzględ-nia także tradycje narodowe i miejscowe obyczaje, których poznanie i usza-nowanie obowiązuje w kontaktach z przedstawicielami danego kraju czyregionu. Są różnice w stosowaniu oficjalnego protokołu przez poszczegól-ne państwa, wynikające ze zwyczajów narodowych czy ustrojowych, któ-rym należy im się podporządkować zarówno przy ustalaniu programu wi-zyty gościa z danego kraju, jak też podczas pobytu za granicą. W WielkiejBrytanii, Francji czy krajach skandynawskich podstawowe zasady protoko-łu przestrzegane są rygorystycznie. Bardziej swobodnie są one interpreto-wane w USA czy krajach Ameryki Łacińskiej. Natomiast kraje arabskiewnoszą do niego wiele zwyczajów wynikających z kultury muzułmańskiej.Poznanie miejscowych zwyczajów i stosowanego protokołu, zasad obowią-zujących na danej konferencji, podczas spotkania czy imprezy - jest pierw-szą powinnością jej uczestnika, a w szczególności dyplomaty.

Protokołu nie powinno stosować się mechanicznie lecz należy zawszeuwzględniać okoliczności w jakich przychodzi nam działać. Wątpliwości naj-lepiej rozproszą organizatorzy bądź gospodarze spotkania. Zastosowaniesię do ich rad może znakomicie ułatwić nie tylko kontakty lecz i realizacjęzamierzonych celów.

151

INDEKS HASEŁ PODSTAWOWYCH

Agrément: 57, 59-60, 1.06Alternat: 13, 85-86Akredytacja: 60, 64-65, 109, 110Ambasada: 48-50, 117Ambasador: 10, 45, 47-48, 57-66, 105,107Bilety wizytowe: 147-148Chargé d'affaires: 13, 45, 60, 65, 66Dyplomacja: 7-13, 17-19Delegacja zagraniczna: 91-93, 98, 100-103Exequatur: 12, 66Kluby dyplomatyczne: 143-144Komitet Integracji Europejskiej: 43-45Konferencja międzynarodowa: 95-98Kongres Wiedeński: 12-13Koniak: 135Konsul: 12, 45, 49-53, 66Konsul honorowy: 53, 66Konwencja Wiedeńska z 1961 r.: 13, 24, 27-35Korespondencja dyplomatyczna: 67-77Korespondencja urzędowa (MSZ): 76-77Korpus dyplomatyczny (CD): 45-47Listy uwierzytelniające: 9, 60-62, 106-107Menu: 125-127Ministerstwo Gospodarki: 41-43Ministerstwo Spraw Zagranicznych (MSZ):NATO: 95, 105-109

152

Noty dyplomatyczne: 73-76Nuncjusz: 11, 13,64,110Persona non grata: 24, 30, 33Poczta dyplomatyczna: 31-32, 98Precedencja: 10, 15, 97, 110, 112Protokół dyplomatyczny: 5, 7, 13-16, 40, 54, 60, 90, 95, 105, 109, 136Przyjęcia dyplomatyczne: 88, 113-127Przywileje i immunitety: 24-35, 109Radca Handlowy: 53-54Rozmowy - negocjacje: 19-23, 83-85Stopnie dyplomatyczne i konsularne: 13, 45-53Stoły (rozsadzanie gości): 117-122Toast: 88, 121Telefon: 148Ubiór: 106, 116, 140-142Unia Europejska: 109-112Umowy (podpisywanie): 85-87Whisky: 130-135Wina: 127-130Wizyty oficjalne: 79-91Zaproszenia: 115-116

153

BIBLIOGRAFIA

1. Stanisław E. Nahlik - Narodziny nowożytnej dyplomacji,Wyd. Ossolineum, 1971.

2. Edward Pietkiewicz: Protokół dyplomatyczny, Wyd.Prawnicze, 1990.3. Edward Pietkiewicz: Etykieta menedżera, Wyd.Twój Styl, 1993.4. Julian Sutor: Prawo dyplomatyczne i konsularne, Wyd. PWN, 1996.5. Julian Sutor: Korespondencja dyplomatyczna, Warszawa, 1992.6. Jacques Gandouin: Guide du protocole et des usages; Editions Stock,

1993.7. Satow ' s Guide to Diplomatie Practice Longman, London & New York,

1979.

Dokumenty.1. Konwencja Wiedeńska o stosunkach dyplomatycznych z 18 kwietnia

1961r, (Dz. U. zał. do nr 17, póz. 232, z 8.09.1965 r.).2. Konwencja Wiedeńska o stosunkach konsularnych z 24 kwietnia 1963r.,

(Dz. U. nr 13, póz. 98, z 17.05.1982 r.).3. Ustawa o funkcjach konsulów PRL z 13 lutego 1984 r. (Dz. U. nr 9,

poz.34,zl7.02.1984r.)

154

Wzory pismi not dyplomatycznych

Wzór listu uroczystego Prezydenta

PREZYDENTRZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

doJEGO EKSCELENCJI PANA LUISA ALBERTO LACALLE HERRERA

PREZYDENTA WSCHODNIEJ REPUBLIKI URUGWAJU

PANIE PREZYDENCIE,

Pragnąc uczcić tak uroczysty dla Wschodniej Republiki Urugwaju aktobjęcia wysokiego urzędu Prezydenta Republiki przez Jego Ekscelencję Pana

"7.:. postanowiłem akredytować przyWaszej Ekscelencji, w celu reprezentowania mnie na uroczystościach, jakie odbędąsię z tej okazji, Pana Ambasadora Nadzwyczajnego iPełnomocnego Polski we Wschodniej Republice Urugwaju jako PrzedstawicielaRzeczypospolitej Polskiej w Misji Specjalnej.

W nadziei, że ta Misja specjalna przyczyni się do dalszego zacieśnieniawięzów przyjaźni, szczęśliwie istniejących między Polskąa Urugwajem, przesyłam Waszej Ekscelencji wyrazy mojego wysokiego poważa-nia oraz życzenia pomyślności dla narodu urugwajskiego.

W Warszawie, dnia lutego 1995 roku.

MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH

156

Wzór listów uwierzytelniających ambasadora

PREZYDENTRZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

doJEGO EKSCELENCJI PANA MOHAMEDA HOSNI MUBARAKA

PREZYDENTA ARABSKIEJ REPUBLIKI EGIPTU

PANIE PREZYDENCIE,Pragnąc utrzymać i stale rozwijać stosunki przyjaźni szczęśliwie istniejące

między Polską i Egiptem postanowiłem akredytowaćPana w charakterze AmbasadoraNadzwyczajnego i Pełnomocnego przy Waszej Ekscelencji.

Zalety osobiste i zasługi Panasą dla mnie rękojmią, że pełniąc swą wysoką misję nie zaniedba on niczego, byprzyczynić się do umocnienia więzów przyjaźni między naszymi krajami.

W tym przeświadczeniu proszę Waszą Ekscelencję, aby zechciał przyjąćgo życzliwie i okazać całkowitą wiarę i ufność wszelkim oświadczeniom, jakiebędzie miał zaszczyt złożyć Muw imieniu Prezydenta i Rządu Rzeczypospolitej Polskiej, a szczególnie gdyzapewni Go o moim wysokim poważaniu oraz życzeniach szczęścia osobistegodla Waszej Ekscelencji i pomyślności dla narodu egipskiego.

W Warszawie, dnia grudnia 1994 roku.

MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH

157

Wzór listów odwołujących ambasadora

PREZYDENTRZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

doJEGO KRÓLEWSKIEJ MOŚCI MOSHOESHOE II

KRÓLA LESOTHO

WASZA KRÓLEWSKA MOŚĆ,

Mam zaszczyt powiadomić Waszą Królewską Mość, że uznałemza konieczne położyć kres misji, jaką Panpełnił przy Waszej Królewskie Mości w charakterze AmbasadoraNadzwyczajnego i Pełnomocnego.

W przeświadczeniu, że Panzdołał w czasie pełnienia swej misji przyczynić się do zacieśnieniastosunków przyjaźni, szczęśliwie istniejących między Polską i Lesotho, pragnęwyrazić podziękowanie za wszystkie oznaki życzliwości,okazane mu w toku jego misji i proszę Waszą Królewską Mość o przyjęcie zapew-nienia o moim wysokim poważaniu oraz życzeń szczęściaosobistego dla Waszej Królewskiej Mości i pomyślnościdla narodu Lesotho.

W Warszawie, dnia marca 1995 roku.

MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH

158

Wzór listów komisyjnych konsula generalnego

PREZYDENTRZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

WIADOMYM CZYNI, że uznając za słuszne i pożytecznew interesie utrzymania i rozwoju stosunków przyjaźni i współpracy handlowej,szczęśliwie istniejących między Polską i Zjednoczonym Królestwem, mianowaniei ustanowienie Pana , Ministra Pełnomocnego, Konsu-lem Generalnym Rzeczypospolitej Polskiej w Londynie, z jurysdykcją na Zjedno-czone Królestwo Wielkiej Brytaniii Północnej Irlandii, oprócz terytorium Szkocji, jak również na wszystkie teryto-ria, za których stosunki międzynarodowe odpowiedzialny jest Rząd Jej Brytyj-skiej Królewskiej Mości w Zjednoczonym Królestwie,

z tych względów i w tym celu postanawia niniejszym mianować go iustanowić w tym urzędzie i prosi wszystkich tych, których to dotyczy, a wszczególności Władze Kraju, w którym powołany jest przebywać, aby darzonogo życzliwością i zaufaniem potrzebnym przy wykonywaniu jego czynności orazzarządza obywatelom polskim okazywanie mu szacunku i posłuszeństwa,należnych na mocy obowiązujących praw i przepisów.

Na dowód czego niniejsze Listy zostały podpisanei opatrzone pieczęcią Rzeczypospolitej Polskiej.

W Warszawie, dnia lipca 1994 roku.

MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH

159

fWzór exequatur

\

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

MINISTERSTWO SPRAW ZAGRANICZNYCH wiadomym czyni, żeutrzymawszy Listy Komisyjne wystawione w Manili dnia15 października 1993 roku, którymi Ministerstwo Spraw Zagranicznych Repu-bliki Filipin mianowało i ustanowiło Pana jako General-nego Konsula Honorowego Republiki Filipin na obszar całej RzeczypospolitejPolskiej, z siedzibą w Warszawie,

uznało i uznaje Panaw charakterze Generalnego Konsula Honorowego Republiki Filipinw Warszawie, z jurysdykcją na wyżej określony okręg konsularny, Jego Listom

Komisyjnym udziela EXEQUATUR, polecając zarazem Władzom Polskimokazywanie Mu należnych względów i użyczanie wszelkiej pomocy przy pełnie-niu Jego obowiązków.

W Warszawie, dnia października 1994 roku.

MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH

160

Wzór pisma dyplomatycznego

Ambasada

Warszawa, 30 marca 19

Ekscelencjo,

W imieniu mojej żony i moim własnym pragnę gorąco podziękować zapożegnalne śniadanie wydane dla nas przez Pana Ministrai Panią z okazji zakończenia mojej misji w Polsce.

Miła i serdeczna atmosfera oraz wiele ciepłych i łaskawych słów skierowa-nych do nas w czasie tego spotkania pozostaną w naszej pamięci jako przyjaznygest, z którym tak wiele razy mieliśmy okazję się spotykać w czasie naszegopobytu w Pana pięknym Kraju.

Przy tej okazji pragniemy jeszcze raz podziękować za wspaniały podaru-nek, który będzie nam zawsze najmilszą pamiątką z Polski.

Proszę przyjąć, Ekscelencjo, wyrazy mego najwyższego poważania.

(podpis)

Jego EkscelencjaMinister Spraw Zagranicznych RPWarszawa

161

Wzór noty okólnej MSZ

NOTA OKÓLNA

Protokół Dyplomatyczny Ministerstwa Spraw Zagranicznych Rzeczypo-spolitej Polskiej przesyła wyrazy szacunku Panom Szefom PrzedstawicielstwDyplomatycznych akredytowanych w Polsce i uprzejmie informuje, że wizytySzefów Przedstawicielstw Dyplomatycznychu przedstawicieli centralnej i terenowej administracji państwowej odbywać siębędą według następujących nowych zasad:

1. Za pośrednictwem Protokołu Dyplomatycznego Ministerstwa SprawZagranicznych załatwiane będą:

- wizyty wstępne nowo przybyłych Ambasadorów u Dyrektora ProtokołuDyplomatycznego i Ministra Spraw Zagranicznych lub Podsekretarza Stanu wMinisterstwie Spraw Zagranicznych;

- wizyty protokolarne nowo akredytowanych Ambasadorówu Premiera, Marszałka Sejmu i Senatu, Ministra Spraw Zagranicznychi Prezydenta Warszawy;

- wizyty merytoryczne u Prezydenta, Premiera i Ministra Spraw Zagra-nicznych;

2. Wszelkie inne wizyty Przedstawicielstwa Dyplomatyczne proszone sąustalać bezpośrednio z Gabinetami lub Sekretariatami przedstawicieli zaintere-sowanych resortów i instytucji.

Ministerstwo Spraw Zagranicznych Rzeczypospolitej Polskiej korzysta zokazji, by ponowić Panom Szefom Przedstawicielstw Dyplomatycznych akredy-towanych w Polsce wyrazy wysokiego poważania.

Warszawa, dnia 19.... roku.

( pieczęć okrągła MSZ)

Panowie SzefowiePrzedstawicielstw Dyplomatycznych,akredytowanych w Polsce

162

Wzór noty osobistej

Ambasador Rzeczypospolitej Polskiejw :

,dnia 19...r.

Panie Ministrze,

Mam zaszczyt powiadomić Waszą Ekscelencję, że w dniuudaję się na kilkudniowy pobyt do

W czasie mojej nieobecności funkcję Chargé d'affaires ad interim będziepełnił Pan , Radca Ambasady.

Proszę przyjąć, Panie Ministrze, wyrazy mojego najwyższego poważania.

Jego EkscelencjaPanMinister Spraw Zagranicznychw

163

Wzór noty osobistej

Ambasador Rzeczypospolitej Polskiejw

,dnia 19...r.

Panie Ministrze,

Mam zaszczyt zawiadomić Waszą Ekscelencję, że w dniu wczorajszympowróciłem z podróży służbowej do Warszawy i objąłem kierownictwo Ambasa-dy.

Proszę przyjąć, Panie Ministrze, wyrazy mojego najwyższego poważania.

Jego EkscelencjaPanMinister Spraw Zagranicznychw

164

Wzór noty werbalnej

Ministerstwo Spraw ZagranicznychNr

Nota Werbalna

Ministerstwo Spraw Zagranicznych przesyła wyrazy szacunku Ambasadziei ma zaszczyt powiadomić, że w związku z propozycją

Rządu w sprawie rozpoczęcia rokowań natemat spłaty zaciągniętych przez długów, Rząd

pragnie niniejszym przekazać zgodę na rozpoczęcie wspo-mnianych rokowań w zaproponowanym przez Rządterminie.

Ministerstwo Spraw Zagranicznych korzysta z okazji, by ponowić Amba-sadzie wyrazy najwyższego poważania.

Warszawa, dnia 19... roku.

(pieczęć okrągła MSZ)

Ambasada

w Warszawie

165

Wzory kart zaproszeniowychi przykłady menu

PrezydentRzeczypospolitej Polskiej

Aleksander Kwaśniewskj z Matynkąproszą

łcma ana W o i c i e c n a KeKarskieao

o przybycie na obiad wydany na cześć

Króla NorwegiiJego Królewskiej Mości Haralda Vi Królowe j Sonji

w poniedziałek, 14 października 1^6 roku o godzinie 20.00

Pałac Prezydencki Strój: smokingKrakowskie Przedmieście 48/50 długa suknia

> Merrill Lynch

t-Set"

er

168

CUTTY SARK TALL SHIPS RACE 1966

(COUNCILLOR AND MRS. J. P LAING)

The. Coniul General o£ Poland and Mi*. Ibonouucz

4986 a£7 .00 fi*-7 .30 fc.

R.S-V.P.LORD MAYOR'S SECRETARY

UNIFORM OR ôf»sr SUPPORTED av civic CENTREOINNERJACKET U-̂ U NORTHERN ENGINEERING INDUSTRIES PLC NEWCASTLE UPONTYNE

of Qsnclia

fAe, /UeaAuve of the comjtanu ofl / f o i

^Kecci"!""

at ISO°

Business f"cn(rc Club. PI./cla/iiei iVaniv - ? _a-,' ' &êt.Wf470, 49508!

169

On the occasion of the birthday of Her Majesty the Queen,

the Ambassador of the Kingdom of the Netherlands

and Mrs. E.C.S.E. Cosses - van Simmeren van der Weerd

request the honour of your company at a reception

on Thursday, 20 April, 1994

from 76.00 to 19.30 hours

Królikarnia Palaceul. Pulawska 113 a

Regrets onlytel. 49.23.5I

(PW (ne occaMon offne ttSthiyioaevt <3JcAaman

of a 'SfrecefiOon on

ff.00-8.00fm.

10(6, -1995,

170

l

s^

I

1

i8

Peace Messenger Initiatidedicated (o [heUnited Nations

request? tfieffeasureoftfie company of

J }\

thes an

88

prA Better Wor

iXaXum) ccftfîér-

At }2- w iwan,arri

JcrAlkaïrWorleb

ot-4&74(,34-

171

Luncheongiven in honour of

the (President of Irelandyfer'E^cefkncy Madame Mary (Robinson

andMr. Nicholas (Robinson

by the(president of the (RepuSRc of'Poland'

Jus <Exce[[ency Mr. Ąteksander T^vasniewsand

Madame Jolanta Kjvasniewsf(a.

Wednesday 26th March 1997

'The (Berkeley Court HoteC

MENU

rish Salmon with <Du6Kn (Bay (Prawns,

Marie (Rgse Sauce

(Polish (Barszcz with (Dump tings

traditional (Polish Zrazy ((Beef<Kfl[s)Selection of Sautéed Spring Vegetables

<Roast (Potatoes

Irish Coffee Meringue with a (Baikys Cream

andJfouse Ice Cream

(PoRsh Vodka Metro-pods

Macon Lugny 1995Louis Latour

fleurie (Domaine de (Poncereau 1995Louis Jadot

Przykłady menu

MENUM E N U

Zrazy zawijane z polędwicy

Wódka Wyborowa

Chateau Sénailhac /białe/

Château Se'nailhac /czerwone/

Carskoje Igristoje

^Warszawa, 29 października 1993

Pasjans z cielęciny na musie ..„z tuńczyka

Chłodnik staropolski

Łosoś zapiekany w ziołach : •

Tarta owocowa z truskawkami :

i z bita śmietaną • >

Wódka "Wyborowa" ,-,

"Sutler Hone" 1992 /białe/ : ;'

"Sutter Hone"!992 /czerwone/ .'-.

"Schlumberger sec" •";

Warszawa, 7 lipca 1994 r.

172

Konwencja wiedeńskao stosunkach dyplomatycznych

Państwa będące Stronami niniejszej Konwencji,Pomne, że od najdawniejszych czasów uznają status przedstawicieli dyplo-matycznych,Świadome celów i zasad Karty narodów zjednoczonych suwerennej rów-ności państw, utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa orazrozwoju przyjaznych stosunków między narodami,Przeświadczone, że międzynarodowa konwencja o stosunkach, przywile-jach i immunitetach dyplomatycznych przyczyni się do rozwoju przyjaznychstosunków między państwami bez względu na różnorodność systemów ustro-jowych i społecznych,Rozumiejąc, że celem tych przywilejów i immunitetów nie jest zapewnieniekorzyści poszczególnym osobom, lecz zabezpieczenie skutecznego wyko-nywania funkcji przez misje dyplomatyczne reprezentujące ich państwa,Potwierdzając, że normy międzynarodowego prawa zwyczajowego zostaływyraźnie uregulowane postanowieniami niniejszej Konwencji,

Uzgodniły do następuje:

Artykuł lDla celów niniejszej Konwencji następujące wyrażenia mają niżej okre-

ślone znaczenie:a) wyrażenie „szef misji" oznacza osobę powołaną przez państwo wysyła-

jące do działania w tym charakterze;b) wyrażenie „członkowie misji" oznacza szefa misji oraz członków perso-

nelu misji;

175

c) wyrażenie „członkowie personelu misji" oznacza członków personeludyplomatycznego, personelu administracyjnego i technicznego orazpersonelu służby misji;

d) wyrażenie „członkowie personelu dyplomatycznego" oznacza członkówpersonelu misji posiadających stopień dyplomatyczny;

e) wyrażenie „przedstawiciel dyplomatyczny" oznacza szefa misji lub członkadyplomatycznej misji;

f) wyrażenie „członkowie personelu administracyjnego i technicznego"oznacza członków personelu misji zatrudnionych w administracyjnej itechnicznej służbie misji;

g) wyrażenie „członkowie personelu służby" oznacza członków personelumisji zatrudnionych w służbie domowej misji;

h) wyrażenie „prywatny służący" oznacza osobę zatrudnioną w służbie do-mowej członka misji, która nie jest pracownikiem państwa wysyłające-go;

i) wyrażenie „pomieszczenia misji" oznacza budynki lub części budynkówi tereny przyległe do nich, niezależnie od tego kto jest ich właścicielem,użytkowane dla celów misji, łącznie z rezydencją szefa misji.

Artykuł 2Ustanowienie stosunków dyplomatycznych pomiędzy państwami oraz

wysyłanie stałych misji dyplomatycznych następuje za wzajemną zgodą.

Artykuł 31. Funkcje misji dyplomatycznych obejmują między innymi:

a) reprezentowanie państwa wysyłającego w państwie przyjmującym;b) ochronę w państwie przyjmującym interesów państwa wysyłającego i

jego obywateli, w granicach ustalonych przez prawo międzynarodowe;c) prowadzenie rokowań z rządem państwa przyjmującego;d) zaznajamianie się wszelkimi legalnymi sposobami z warunkami panują-

cymi w państwie przyjmującym i z rozwojem zachodzących w nim wy-darzeń oraz zdawanie z tego sprawy rządowi państwa wysyłającego;

e) popieranie przyjaznych stosunków pomiędzy państwem wysyłającym apaństwem przyjmującym oraz rozwijanie pomiędzy nimi stosunków go-spodarczych, kulturalnych i naukowych.2. Żadne z postanowień niniejszej Konwencji nie może być interpreto-

wane jako uniemożliwiające pełnienie funkcji konsularnych przez misję dy-plomatyczną.

176

Artykuł 41. Państwo wysyłające powinno się upewnić, że osoba, którą zamierza

akredytować jako szefa misji w państwie przyjmującym otrzymała agrémenttego państwa.

2. Państwo przyjmujące nie jest zobowiązane do podania państwu wy-syłającemu przyczyn odmowy agrément.

Artykuł 51. Państwo wysyłające po dokonaniu należytej notyfikacji zaintereso-

wanym państwom przyjmującym, może stosownie do okoliczności akredy-tować szefa misji lub wyznaczyć członka personelu dyplomatycznego w wię-cej niż jednym państwie, chyba że którekolwiek z państw przyjmującychwyraźnie się temu sprzeciwia.

2. Jeżeli państwo wysyłające akredytuje szefa misji w jednym lub kilkupaństwach, może ono ustanowić misję dyplomatyczną, kierowaną przezchargés d'affaires ad intérim, w każdym z państw, gdzie szef misji nie maswojej stałej siedziby.

3. Szef misji lub członek personelu dyplomatycznego misji może repre-zentować państwo wysyłające wobec każdej organizacji międzynarodowej.

Artykuł 6Dwa lub więcej państw może akredytować tę samą osobę jako szefa

misji w innym państwie, chyba że państwo przyjmujące sprzeciwia się temu.

Artykuł 7Z zastrzeżeniem postanowień artykułów 5, 8, 9 i 11, państwo wysyła-

jące może mianować według swego uznania członków personelu misji. Wprzypadku attachés wojskowych, morskich i lotniczych państwo przyjmu-jące może żądać, aby ich nazwiska były mu uprzednio przedłożone celemwyrażenia na nie zgody.

Artykuł 81. Członkowie personelu dyplomatycznego misji będą mieć w zasadzie

obywatelstwo państwa wysyłającego.2. Członkowie personelu dyplomatycznego misji mogą być mianowani

spośród osób posiadających obywatelstwo państwa przyjmującego jedynieza zgodą tego państwa, które może ją cofnąć w każdym czasie.

177

3. Państwo przyjmujące może zastrzec sobie to samo prawo w odnie-sieniu do obywateli państwa trzeciego, którzy nie są zarazem obywatelamipaństwa wysyłającego.

Artykuł 91. Państwo przyjmujące może w każdym czasie i bez obowiązku uza-

sadnienia swej decyzji zawiadomić państwo wysyłające, że szef misji bądźktórykolwiek z członków personelu dyplomatycznego misji jest persona nongrata, albo że którykolwiek inny z członków personelu misji jest osobą nie-pożądaną.

Państwo wysyłające odpowiednio do okoliczności bądź odwoła danąosobę bądź położy kres jej funkcjom w misji. Dana osoba może być uzna-na za non grata albo za niepożądaną przed przybyciem na terytorium pań-stwa przyjmującego.

2. Jeżeli państwo wysyłające omawia lub nie wykonuje w rozsądnym ter-minie swych obowiązków wynikających z ustępu l niniejszego artykułu, pań-stwo przyjmujące może odmówić uznania danej osoby za członka misji.

Artykuł 101. Ministerstwo Spraw Zagranicznych państwa przyjmującego lub inne

ministerstwo uznane za właściwe będą zawiadamiane o:a) mianowaniu członków misji, ich przybyciu i ostatecznym wyjeździe lub

też o zakończeniu ich funkcji w misji;b) przybyciu i ostatecznym wyjeździe osoby należącej do rodziny członka

misji oraz zależnie od okoliczności o tym, że jakaś osoba staje się lubprzestaje być członkiem rodziny członka misji;

c) przybyciu i ostatecznym wyjeździe prywatnych służących zatrudnionychu osób wymienionych wyżej w punkcie a) oraz zależnie od okolicznościo fakcie opuszczenia przez nie służby u tych osób;

d) zatrudnieniu i zwolnieniu osób zamieszkałych w państwie przyjmującymbądź jako członków misji bądź jako prywatnych służących uprawnionychdo korzystania z przywilejów i immunitetów.2. Przybycie i ostateczny wyjazd powinny być w miarę możliwości rów-

nież notyfikowane uprzednio.

Artykuł 111. W braku wyraźnego porozumienia co do liczebności misji państwo

przyjmujące może żądać aby liczebność ta była utrzymywana w granicach

178

uznanych przez nie za rozsądne i normalne, uwzględniając okoliczności iwarunki panujące w państwie przyjmującym oraz potrzeby misji.

2. Państwo przyjmujące może również, w tych samych granicach i bezdyskryminacji, odmówić przyjmowania urzędników określonej kategorii.

Artykuł 12Państwo wysyłające nie może, bez uprzedniej wyraźnej zgody państwa

przyjmującego, zakładać biur stanowiących część misji w miejscowościachinnych niż te, w których ustanowiona została sama misja.

Artykuł 131. Uważa się, że szef misji objął swoje funkcje w państwie przyjmują-

cym gdy złożył swoje listy uwierzytelniające, bądź gdy notyfikował o swoimprzybyciu, a wierna kopia jego listów uwierzytelniających została złożonaw Ministerstwie Spraw Zagranicznych państwa przyjmującego lub w innymministerstwie uznanym za właściwe, zgodnie z praktyką panującą w pań-stwie przyjmującym, która powinna być stosowana w jednolity sposób.

2. Kolejność składania listów uwierzytelniających lub ich wiernych kopiijest ustalana według daty i godziny przybycia szefa misji.

Artykuł 141. Szefowie misji dzielą się na trzy klasy, a mianowicie:

a) ambasadorów i nuncjuszów, akredytowanych przy głowach państw orazszefów misji równorzędnego stopnia;

b) posłów, ministrów i internuncjuszów, akredytowanych przy głowachpaństw;

c) chargés d'affaires akredytowanych przy ministrach spraw zagranicznych.2. Poza sprawami pierwszeństwa i etykiety nie będzie się czyniło żad-

nych różnic między szefami misji w zależności od ich klasy.

Artykuł 15Państwa uzgodnią między sobą klasę, do której powinni należeć człon-

kowie ich misji.

Artykuł 161. Szefowie misji korzystają z pierwszeństwa w obrębie swej klasy w

kolejności godzin i dat objęcia swych funkcji zgodnie z artykułem 13.

179

2. Zmiany w listach uwierzytelniających szefa misji nie powodujące zmia-ny klasy nie wpływają na jego pierwszeństwo.

3. Niniejszy artykuł nie stoi na przeszkodzie w stosowaniu praktyki, którajest lub mogłaby być przyjęta przez państwo przyjmujące w odniesieniu dopierwszeństwa przedstawiciela Stolicy Apostolskiej.

Artykuł 17Pierwszeństwo członków personelu dyplomatycznego misji będzie no-

tyfikowane przez szefa misji Ministerstwu Spraw Zagranicznych lub inne-mu ministerstwu uznanemu za właściwe.

Artykuł 18Przy przyjmowaniu szefów misji powinno się przestrzegać w każdym

państwie jednolitego trybu postępowania w odniesieniu do każdej klasy.

Artykuł 191. Jeżeli stanowisko szefa misji nie jest obsadzone lub jeżeli szef misji

nie może pełnić swoich funkcji, chargé d'affaires ad interim będzie działałprzejściowo jako szef misji. Nazwisko charge d'affaires ad interim będziepodane do wiadomości bądź przez szefa misji bądź, w przypadku gdy niemoże on tego uczynić, przez Ministra Spraw Zagranicznych państwa wy-syłającego, Ministerstwu Spraw Zagranicznych państwa przyjmującego lubinnemu ministerstwu uznanemu za właściwe.

2. W przypadku gdy żaden członek personelu dyplomatycznego nie jestobecny w państwie przyjmującym, wówczas dla załatwienia bieżących sprawadministracyjnych misji może być wyznaczony przez państwo wysyłająceczłonek personelu administracyjnego i technicznego - za zgodą państwaprzyjmującego.

Artykuł 20Misja i jej szef mają prawo do używania flagi i godła państwa wysyłają-

cego na pomieszczeniach misji łącznie z rezydencją szefa misji i na jegośrodkach transportu.

Artykuł 211. Państwo przyjmujące powinno zgodnie ze swym ustawodawstwem

ułatwić na swym terytorium nabycie przez państwo wysyłające pomiesz-

180

czeń koniecznych dla jego misji bądź pomóc mu w uzyskaniu takich po-mieszczeń w inny sposób.

2. Powinno ono również pomóc misjom w razie potrzeby w uzyskaniuodpowiednich mieszkań dla ich członków.

Artykuł 221. Pomieszczenia misji są nietykalne. Funkcjonariusze państwa przyj-

mującego nie mogą do nich wkraczać, chyba że uzyskają na to zgodęszefa misji.

2. Państwo przyjmujące ma szczególny obowiązek przedsięwzięcia wszel-kich stosownych kroków dla ochrony pomieszczeń misji przed jakimkol-wiek wtargnięciem lub szkodą oraz zapobieżenia jakiemukolwiek zakłóce-niu spokoju misji lub uchybieniu jej godności.

3. Pomieszczenia misji, ich urządzenia i inne przedmioty, które się wnich znajdują oraz środki transportu misji nie podlegają rewizji, rekwizycji,zajęciu lub egzekucji.

Artykuł 231. Państwo wysyłające oraz szef misji są zwolnieni od wszelkich opłat i

podatków państwowych, regionalnych lub komunalnych dotyczących po-mieszczeń misji, zarówno własnych jak i wynajętych, z wyjątkiem opłat ipodatków należnych za konkretnie wyświadczone usługi.

2. Zwolnienie od podatków przewidziane w niniejszym artykule nie sto-suje się do tych opłat i podatków, które na podstawie ustawodawstwa pań-stwa przyjmującego ciążą na osobach zawierających umowy z państwemwysyłającym lub z szefem misji.

Artykuł 24Archiwa i dokumenty misji są nietykalne w każdym czasie niezależnie

od miejsca, w jakim się znajdują.

Artykuł 25Państwo przyjmujące udzieli wszelkich ułatwień w pełnieniu przez misję

jej funkcji.

Artykuł 26Z zastrzeżeniem swoich ustaw i innych przepisów dotyczących sfer, do

których wstęp jest zakazany lub ograniczony ze względu na bezpieczeń-

181

stwo państwa, państwo przyjmujące zapewni wszystkim członkom misjiswobodę poruszania się i podróżowania na swoim terytorium.

Artykuł 271. Państwo przyjmujące dopuszcza i ochrania swobodne porozumiewa-

nie się misji dla wszelkich celów urzędowych. W porozumiewaniu się z rzą-dem oraz innymi misjami i konsulatami państwa wysyłającego, bez wzglę-du na miejsce ich siedziby, misja może używać wszelkich odpowiednichśrodków, łącznie z kurierami dyplomatycznymi oraz korespondencją ko-dem lub szyfrem. Misja może jednak zainstalować i używać nadajnika ra-diowego tylko za zgodą państwa przyjmującego.

2. Korespondencja urzędowa misji jest nietykalna. Wyrażenie korespon-dencja urzędowa oznacza wszelką korespondencję odnoszącą się do misji ijej funkcji.

3. Poczta dyplomatyczna nie powinna być otwierana ani zatrzymywana.4. Przesyłki stanowiące pocztę dyplomatyczną powinny posiadać wi-

doczne znaki zewnętrzne określające ich charakter i mogą zawierać jedy-nie dokumenty dyplomatyczne lub przedmioty przeznaczone do użytku urzę-dowego.

5. Kurier dyplomatyczny, który powinien być zaopatrzony w urzędowydokument określający jego charakter i liczbę przesyłek stanowiących pocz-tę dyplomatyczną, będzie chroniony przez państwo przyjmujące w czasiepełnienia swych funkcji. Korzysta on z nietykalności osobistej oraz nie pod-lega aresztowaniu lub zatrzymaniu w żadnej formie.

6. Państwo wysyłające lub misja mogą wyznaczać kurierów dyploma-tycznych ad hoc. W takich wypadkach postanowienia ustępu 5 niniejszegoartykułu będą miały również zastosowanie, z tym jednak, że wymienionetam immunitety przestaną być stosowane z chwilą, gdy kurier taki doręczyodbiorcy powierzoną sobie pocztę dyplomatyczną.

7. Poczta dyplomatyczna może być powierzona kapitanowi powietrz-nego statku, który ma lądować w dozwolonym porcie wejściowym. Powi-nien on być zaopatrzony w urzędowy dokument określający liczbę przesy-łek stanowiących pocztę, lecz nie będzie on jednak uważany za kuriera dy-plomatycznego. Misja może wysłać jednego ze swych członków w celu bez-pośredniego swobodnego odbioru poczty dyplomatycznej od kapitana statkupowietrznego.

182

Artykuł 28Opłaty i należności pobierane przez misję za dokonanie czynności urzę-

dowych są zwolnione od wszelkich podatków i opłat.

Artykuł 29Osoba przedstawiciela dyplomatycznego jest nietykalna. Nie podlega ona

aresztowaniu ani zatrzymaniu w żadnej formie. Państwo przyjmujące bę-dzie traktować go z należytym szacunkiem i przedsięweźmie wszelkie od-powiednie kroki, aby zapobiec wszelkiemu zamachowi na jego osobę, wol-ność lub godność.

Artykuł 301. Rezydencja prywatna przedstawiciela dyplomatycznego korzysta z

takiej samej nietykalności i ochrony jak pomieszczenia misji.2. Z nietykalności korzystają również dokumenty i korespondencja oraz

z zastrzeżeniem postanowień ustępu 3 artykułu 31, jego mienie.

Artykuł 311. Przedstawiciel dyplomatyczny korzysta z immunitetu od jurysdykcji

karnej państwa przyjmującego. Korzysta on również z immunitetu od ju-rysdykcji cywilnej i administracyjnej tegoż państwa, z wyjątkiem:a) powództw z zakresu prawa rzeczowego dotyczących prywatnego mie-

nia nieruchomego położonego na terytorium państwa wysyłającego dlacelów misji;

b) powództw dotyczących spadkobrania, w których przedstawiciel dyplo-matyczny występuje jako wykonawca testamentu, administrator, spad-kobierca lub zapisobiorca w charakterze osoby prywatnej, a nie w imie-niu państwa wysyłającego;

c) powództw dotyczących wszelkiego rodzaju zawodowej lub handlowejdziałalności wykonywanej przez przedstawiciela dyplomatycznego wpaństwie przyjmującym poza jego funkcjami urzędowymi.2. Przedstawiciel dyplomatyczny nie jest obowiązany do składania ze-

znań w charakterze świadka.3. W stosunku do przedstawiciela dyplomatycznego nie mogą być przed-

sięwzięte żadne środki egzekucyjne, z wyjątkiem przypadków przewidzia-nych w punktach a), b) i c) ustępu l niniejszego artykułu, z zastrzeżeniem

183

jednak, że odnośne środki muszą być przedsięwzięte bez naruszania niety-kalności jego osoby lub rezydencji.

4. Immunitet przedstawiciela dyplomatycznego od jurysdykcji państwaprzyjmującego nie uchyla w stosunku do niego jurysdykcji państwa wysyła-jącego.

Artykuł 321. Państwo wysyłające może zrzec się immunitetu jurysdykcyjnego swo-

ich przedstawicieli dyplomatycznych oraz osób korzystających z immunite-tu na podstawie artykułu 37.

2. Zrzeczenie się powinno być zawsze wyraźne.3. Jeżeli przedstawiciel dyplomatyczny lub osoba korzystająca z immu-

nitetu jurysdykcyjnego na podstawie artykułu 37 wszczyna postępowanie,nie będzie już dopuszczalne powoływanie się na immunitet jurysdykcyjnyw stosunku do powództw wzajemnych bezpośrednio związanych z powódz-twem głównym.

4. Zrzeczenie się immunitetu jurysdykcyjnego w postępowaniu cywil-nym lub administracyjnym nie jest uważane za domniemane zrzeczenie sięimmunitetu w stosunku do wykonania wyroku, co wymaga oddzielnego zrze-czenia się.

Artykuł 331. Z zastrzeżeniem postanowień ustępu 3 niniejszego artykułu przed-

stawiciel dyplomatyczny nie podlega w zakresie usług świadczonych na rzeczpaństwa wysyłającego przepisom o ubezpieczeniach społecznych, któremogą obowiązywać w państwie przyjmującym.

2. Zwolnienie przewidziane w ustępie l niniejszego artykułu obejmująrównież osoby pozostające wyłącznie w służbie prywatnej przedstawicieladyplomatycznego, pod warunkiem:

a) że nie są one obywatelami państwa przyjmującego ani nie posiadajątam stałego miejsca zamieszkania;

b) że objęte są przepisami o ubezpieczeniu społecznym, które mogąobowiązywać w państwie wysyłającym lub w państwie trzecim.

3. Przedstawiciel dyplomatyczny zatrudniający osoby, w stosunku doktórych nie mają zastosowania zwolnienia przewidziane w ustępie 2 niniej-szego artykułu, powinien przestrzegać obowiązków, jakie nakładają na pra-codawców przepisy państwa przyjmującego o ubezpieczeniach społecznych.

184

4. Zwolnienia przewidziane w ustępach l i 2 niniejszego artykułu niewykluczają dobrowolnego uczestnictwa w systemie ubezpieczeń społecznychpaństwa przyjmującego, jeżeli uczestnictwo takie dozwolone jest przez topaństwo.

5. Postanowienia niniejszego artykułu nie naruszają zawartych poprzed-nio dwustronnych lub wielostronnych umów w sprawach ubezpieczeń spo-łecznych i nie stoją na przeszkodzie zawieraniu takich umów w przyszłości.

Artykuł 34Przedstawiciel dyplomatyczny jest zwolniony od wszelkich opłat i po-

datków, osobistych i rzeczowych, zarówno państwowych, regionalnych jakkomunalnych, z wyjątkiem:a) podatków pośrednich tego rodzaju, które zazwyczaj wliczane są w cenę

towarów lub usług;b) opłat i podatków dotyczących prywatnego mienia nieruchomego poło-

żonego na terytorium państwa przyjmującego, chyba że posiada on jew imieniu państwa wysyłającego dla celów misji;

c) należności spadkowych pobieranych przez państwo przyjmujące, z za-strzeżeniem postanowień ustępu 4 artykułu 39;

d) opłat i podatków dotyczących prywatnego dochodu mającego swe źró-dło w państwie przyjmującym oraz podatków dotyczących kapitału za-inwestowanego w przedsiębiorstwach handlowych znajdujących się wpaństwie przyjmującym;

e) opłat i podatków należnych z tytułu wyświadczonych usług;f) należności rejestracyjnych, sądowych, hipotecznych oraz stemplowych

dotyczących mienia nieruchomego, z zastrzeżeniem postanowień arty-kułu 23.

Artykuł 35Państwo przyjmujące powinno zwolnić przedstawicieli dyplomatycznych

z wszelkich świadczeń, z wszelkiego rodzaju służby publicznej oraz z obcią-żeń wojskowych, takich jak rekwizycje daniny wojskowej i zakwaterowanie.

Artykuł 361. Państwo przyjmujące, zgodnie z ustawami i innymi przepisami, jakie

może wydać, zezwoli na wywóz oraz udzieli zwolnienia z wszelkich opłatcelnych, podatków i innych pokrewnych należności, z wyjątkiem opłat zaskładowanie, przewóz i podobne usługi w odniesieniu do:

185

a) przedmiotów przeznaczonych do użytku urzędowego misji;b) przedmiotów przeznaczonych do osobistego użytku przedstawiciela dy-

plomatycznego lub członków jego rodziny pozostających z nim wewspólnocie domowej łącznie z przedmiotami związanymi z jego urzą-dzeniem się.2. Osobisty bagaż przedstawiciela dyplomatycznego jest zwolniony od

rewizji, chyba że istnieją poważne podstawy do przypuszczenia, że zawieraon bądź przedmioty nie podlegające zwolnieniom określonym w ustępie lniniejszego artykułu, bądź przedmioty których wwóz lub wywóz jest zabro-niony przez ustawodawstwo państwa przyjmującego lub podlega przepi-som tegoż państwa dotyczącym kwarantanny. W takich wypadkach rewi-zja powinna być przeprowadzona w obecności przedstawiciela dyploma-tycznego lub osoby przez niego upoważnionej.

Artykuł 371. Członkowie rodziny przedstawiciela dyplomatycznego pozostający z nim

we wspólnocie domowej, o ile nie są obywatelami państwa przyjmującego,korzystają z przywilejów i immunitetów wymienionych w artykułach 29-36.

2. Członkowie personelu administracyjnego i technicznego misji, łącz-nie z członkami ich rodzin pozostającymi z nimi we wspólnocie domowej,o ile nie są obywatelami państwa przyjmującego lub nie mają tam stałegomiejsca zamieszkania, korzystają z przywilejów ł immunitetów wymienio-nych w artykułach 29-35, z tym jednak, że immunitet od jurysdykcji cywil-nej i administracyjnej państwa przyjmującego, wymieniony w ustępie l ar-tykułu 31, nie stosuje się do czynności dokonanych poza pełnieniem ichobowiązków służbowych. Korzystają oni również z przywilejów i immunite-tów wymienionych w ustępie l artykuł 36 w odniesieniu do przedmiotówwwiezionych w okresie pierwszego urządzania się.

3. Członkowie personelu służby misji którzy nie są obywatelami pań-stwa przyjmującego lub nie mają tam stałego miejsca zamieszkania korzy-stają z immunitetu w odniesieniu do aktów dokonanych w toku pełnieniaich funkcji oraz ze zwolnienia od opłat i podatków od wynagrodzeń, jakieotrzymują z tytułu zatrudnienia, jak również ze zwolnienia przewidzianegow artykule 33.

4. Prywatni służący członków misji, o ile nie są obywatelami państwaprzyjmującego lub nie mają tam stałego miejsca zamieszkania, są zwol-nieni z opłat i podatków od wynagrodzeń, jakie otrzymują z tytułu zatrud-

186

nienia. Pod wszelkimi innymi względami mogą oni korzystać z przywile-jów i immunitetów jedynie w zakresie przyznanym przez państwo przyj-mujące. Państwo przyjmujące powinno jednak wykonywać jurysdykcję nadtymi osobami w taki sposób, aby zbytnio nie zakłócać wypełniania funk-cji przez misję.

Artykuł 381. Poza wypadkami kiedy dodatkowe przywileje i immunitety zostały

przyznane przez państwo przyjmujące, przedstawiciel dyplomatyczny bę-dący obywatelem tego państwa lub mający tam stałe miejsce zamieszka-nia korzysta jedynie z immunitetu jurysdykcyjnego i z nietykalności w od-niesieniu do aktów urzędowych dokonywanych w toku pełnienia swychfunkcji.

2. Inni członkowie personelu misji oraz prywatni służący będący oby-watelami państwa przyjmującego lub mający w nim stałe miejsce zamiesz-kania korzystają z przywilejów i immunitetów jedynie w zakresie przyzna-nym przez państwo przyjmujące. Państwo przyjmujące powinno jednakwykonywać jurysdykcję nad tymi osobami w taki sposób, aby zbytnio niezakłócać wypełniania funkcji przez misję.

Artykuł 391. Każda osoba uprawniona do przywilejów i immunitetów korzysta z

nich od momentu wjazdu na terytorium państwa przyjmującego w celu ob-jęcia swojego stanowiska lub, jeżeli już się znajduje na tym terytorium, odchwili notyfikacji tej nominacji Ministerstwu Spraw Zagranicznych lub in-nemu ministerstwu uznanemu za właściwe.

2. Gdy funkcje osoby korzystającej z przywilejów i immunitetów dyplo-matycznych dobiegły końca, przywileje i immunitety te wygasają w nor-malnym trybie z chwilą opuszczenia przez nią kraju lub z upływem rozsąd-nego terminu w którym mogłaby ona to zrobić, z tym że do tego czasutrwać będą nawet w razie konfliktu zbrojnego. Immunitet trwa jednak na-dal w odniesieniu do aktów dokonywanych przez taką osobę w toku peł-nienia jej funkcji jako członka misji.

3. W razie śmierci członka misji, członkowie jego rodziny korzystają na-dal z przywilejów i immunitetów, do których są uprawnieni, aż do upływurozsądnego terminu pozwalającego im na opuszczenie państwa przyjmują-cego.

187

4. W razie śmierci członka misji nie będącego obywatelem państwa przyj-mującego ani nie mającego tam stałego miejsca zamieszkania lub członkarodziny pozostającego z nim we wspólnocie domowej, państwo przyjmują-ce zezwoli na wywóz ruchomego mienia osoby zmarłej, z wyjątkiem mie-nia nabytego w kraju, którego wywóz był zabroniony w chwili śmierci tejosoby. Należności spadkowe nie będą pobierane w odniesieniu do mieniaruchomego, które znalazło się w państwie przyjmującym jedynie w skutekprzebywania w tym państwie osoby zmarłej w charakterze członka misjilub członka rodziny członka misji.

Artykuł 401. Jeżeli przedstawiciel dyplomatyczny przejeżdża przez terytorium lub

znajduje się na terytorium państwa trzeciego będąc w podróży celem obję-cia swego stanowiska lub powrotu na nie albo też wracając do swojegowłasnego kraju, państwo trzecie, które udzieliło mu wizy w wypadku gdywiza taka była wymagana, przyzna mu nietykalność oraz wszystkie inneimmunitety, niezbędne dla zapewnienia mu przejazdu i powrotu. To samostosuje się również do wszystkich członków jego rodziny korzystających zprzywilejów i immunitetów, którzy bądź towarzyszą przedstawicielowi dy-plomatycznego, bądź podróżują oddzielnie w celu połączenia się z nim lubpowrotu do swego kraju.

2. W okolicznościach podobnych do określonych w ustępie l niniejsze-go artykułu państwa trzecie nie powinny utrudniać przejazdu przez ich te-rytorium członkom personelu administracyjnego i technicznego lub perso-nelu służby misji oraz członkom ich rodzin.

3. Państwa trzecie przyznają korespondencji urzędowej i innym formomurzędowego porozumiewania się, łącznie z przesyłkami zredagowanymi ko-dem i szyfrem znajdującymi się w tranzycie na ich terytorium, tę samą swo-bodę i ochronę, jaka jest przyznawana przez państwo przyjmujące. Przy-znają one kurierom dyplomatycznym, którym udzielono wizy w wypadkugdy taka wiza była wymagana, a także poczcie dyplomatycznej w tranzycietaką samą nietykalność i ochronę, jaką obowiązane jest przyznawać pań-stwo przyjmujące.

4. Obowiązki państw trzecich przewidziane w ustępach l, 2 i 3 niniej-szego artykułu stosują się również do osób wymienionych odpowiednio wtych ustępach, jak również do korespondencji urzędowej i poczty dyplo-matycznej, które znalazły się na terytorium państwa trzeciego na skutekdziałania siły wyższej.

188

Artykuł 411. Bez uszczerbku dla ich immunitetów i przywilejów obowiązkiem

wszystkich osób korzystających z tych przywilejów i immunitetów jest sza-nowanie ustaw i innych przepisów państwa przyjmującego. Mają one rów-nież obowiązek nie mieszać się do spraw wewnętrznych tego państwa.

2. Wszystkie sprawy urzędowe powierzone misji przez państwo wysyła-jące do załatwienia z państwem przyjmującym będą przez nią załatwiane zMinisterstwem Spraw Zagranicznych państwa przyjmującego lub za jegopośrednictwem bądź innym ministerstwem uznanym za właściwe.

3. Pomieszczeń misji nie wolno użytkować w jakikolwiek sposób nie-zgodny z funkcjami misji określonymi bądź w niniejszej Konwencji, bądź winnych normach powszechnego prawa międzynarodowego lub w specjal-nych umowach obowiązujących między państwem wysyłającym a państwemprzyjmującym.

Artykuł 42Przedstawiciel dyplomatyczny nie będzie wykonywał w państwie przyj-

mującym żadnej działalności zawodowej lub handlowej mającej na celu zyskosobisty.

Artykuł 43Funkcje przedstawiciela dyplomatycznego kończą się między innymi:

a) gdy państwo wysyłające notyfikuje państwu przyjmującemu, że funkcjeprzedstawiciela dyplomatycznego dobiegły końca;

b) gdy państwo przyjmujące notyfikuje państwu wysyłającemu, że zgodniez ustępem 2 artykułu 9 odmawia ono uznawania przedstawiciela dyplo-matycznego jako członka misji.

Artykuł 44Państwo przyjmujące powinno nawet w wypadku konfliktu zbrojnego,

przyznać ułatwienia w celu umożliwienia wyjazdu ze swego terytorium wmożliwie najkrótszym terminie osobom korzystającym z przywilejów i im-munitetów, oprócz tych, które są obywatelami państwa przyjmującego, jakrównież członkom rodzin takich osób niezależnie od ich obywatelstwa. Po-winno ono w szczególności w razie potrzeby oddać od ich dyspozycji ko-nieczne środki transportu dla nich samych i dla ich mienia.

189

Artykuł 45Jeżeli stosunki dyplomatyczne między dwoma państwami zostały zerwane

lub też jeżeli misja została na stałe lub czasowo odwołana:a) państwo przyjmujące obowiązane jest, nawet w wypadku konfliktu zbroj-

nego, szanować i ochraniać pomieszczenia misji wraz z jej mieniem iarchiwami;

b) państwo wysyłające może powierzyć pieczę nad pomieszczeniami misjiwraz z jej mieniem i archiwami państwu trzeciemu, które jest do przyję-cia dla państwa przyjmującego;

c) państwo wysyłające może powierzyć ochronę swych interesów oraz in-teresów swych obywateli państwu trzeciemu, które jest do przyjęcia dlapaństwa trzeciego.

Artykuł 46Państwo wysyłające może, za uprzednią zgodą państwa przyjmującego

i na prośbę państwa trzeciego nie reprezentowanego w państwie przyjmu-jącym, podjąć się czasowej ochrony interesów tego państwa trzeciego ijego obywateli.

Artykuł 471. Przy stosowaniu postanowień niniejszej Konwencji państwo przyj-

mujące nie będzie stosować dyskryminacji wobec poszczególnych państw.2. Nie będzie jednak uważane za posunięcie dyskryminacyjne:

a) restrykcyjne stosowanie przez państwo przyjmujące jakiegokolwiek zpostanowień niniejszej Konwencji z powodu restrykcyjnego stosowa-nia tegoż postanowienia do jego misji w państwie wysyłającym;

b) wzajemne traktowanie się przez państwa, na podstawie zwyczaju lubumowy, bardziej korzystne niż to, jakie jest wymagane przez postano-wienia niniejszej Konwencji.

Artykuł 48Dla wszystkich państw będących członkami Organizacji Narodów Zjed-

noczonych lub też będących stronami Statutu Międzynarodowego Trybu-nału Sprawiedliwości, jak również dla każdego państwa, które zostało za-proszone przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych,aby stało się stroną Konwencji, niniejsza Konwencja będzie otwarta do pod-pisu w następujący sposób: do dnia 31 października 1961 roku w Federal-

190

nym Ministerstwie Spraw Zagranicznych Austrii, a następnie do dnia 31marca 1962 roku w siedzibie Organizacji Narodów Zjednoczonych w No-wym Jorku.

Artykuł 49Niniejsza Konwencja podlega ratyfikacji. Dokumenty ratyfikacyjne będą

składane Sekretarzowi Generalnemu Organizacji Narodów Zjednoczonych.

Artykuł 50Niniejsza Konwencja pozostanie otwarta do przystąpienia dla każdego

państwa należącego do którejkolwiek z czterech kategorii wymienionychw artykule 48. Dokumenty przystąpienia będą składane Sekretarzowi Ge-neralnemu Organizacji Narodów Zjednoczonych.

Artykuł 511. Niniejsza Konwencja wejdzie w życie trzydziestego dnia od daty zło-

żenia Sekretarzowi Generalnemu Organizacji Narodów Zjednoczonychdwudziestego drugiego dokumentu ratyfikacyjnego lub dokumentu przystą-pienia.

2. Dla każdego z państw, które ratyfikuje Konwencję lub do niej przy-stąpi po złożeniu dwudziestego drugiego dokumentu ratyfikacyjnego lubdokumentu przystąpienia, Konwencja wejdzie w życie trzydziestego dniapo złożeniu przez to państwo dokumentu ratyfikacyjnego lub dokumentuprzystąpienia.

Artykuł 52Sekretarz Generalny Organizacji Narodów Zjednoczonych będzie zawia-

damiał wszystkie państwa należące do którejkolwiek z czterech kategoriiwymienionych w artykule 48:a) o składaniu podpisów pod niniejszą Konwencją oraz o składaniu doku-

mentów ratyfikacyjnych lub dokumentów przystąpienia zgodnie z arty-kułami 48, 49 i 50;

b) o dniu, w którym Konwencja wejdzie w życie zgodnie z artykułem 51.

Artykuł 53Oryginał niniejszej Konwencji, której tekst angielski, chiński, francuski,

hiszpański i rosyjski są jednakowo autentyczne, będzie złożony u Sekreta-

191

rza Generalnego Organizacji Narodów Zjednoczonych, która prześleuwierzytelnione jego podpisy wszystkim państwom należącym do której-kolwiek z czterech kategorii wymienionych w artykule 48. Na dowód cze-go podpisani niżej Pełnomocnicy należycie upoważnieni przez ich odno-śne rządy podpisali niniejszą Konwencję.

Sporządzono w Wiedniu dnia osiemnastego kwietnia tysiąc dziewięćsetsześćdziesiątego pierwszego roku.

192

jednak, że odnośne środki muszą być przedsięwzięte bez naruszania niety-kalności jego osoby lub rezydencji.

4. Immunitet przedstawiciela dyplomatycznego od jurysdykcji państwaprzyjmującego nie uchyla w stosunku do niego jurysdykcji państwa wysyła-jącego.

Artykuł 321. Państwo wysyłające może zrzec się immunitetu jurysdykcyjnego swo-

ich przedstawicieli dyplomatycznych oraz osób korzystających z immunite-tu na podstawie artykułu 37.

2. Zrzeczenie się powinno być zawsze wyraźne.3. Jeżeli przedstawiciel dyplomatyczny lub osoba korzystająca z immu-

nitetu jurysdykcyjnego na podstawie artykułu 37 wszczyna postępowanie,nie będzie już dopuszczalne powoływanie się na immunitet jurysdykcyjnyw stosunku do powództw wzajemnych bezpośrednio związanych z powódz-twem głównym.

4. Zrzeczenie się immunitetu jurysdykcyjnego w postępowaniu cywil-nym lub administracyjnym nie jest uważane za domniemane zrzeczenie sięimmunitetu w stosunku do wykonania wyroku, co wymaga oddzielnego zrze-czenia się.

Artykuł 331. Z zastrzeżeniem postanowień ustępu 3 niniejszego artykułu przed-

stawiciel dyplomatyczny nie podlega w zakresie usług świadczonych na rzeczpaństwa wysyłającego przepisom o ubezpieczeniach społecznych, któremogą obowiązywać w państwie przyjmującym.

2. Zwolnienie przewidziane w ustępie l niniejszego artykułu obejmująrównież osoby pozostające wyłącznie w służbie prywatnej przedstawicieladyplomatycznego, pod warunkiem:

a) że nie są one obywatelami państwa przyjmującego ani nie posiadajątam stałego miejsca zamieszkania;

b) że objęte są przepisami o ubezpieczeniu społecznym, które mogąobowiązywać w państwie wysyłającym lub w państwie trzecim.

3. Przedstawiciel dyplomatyczny zatrudniający osoby, w stosunku doktórych nie mają zastosowania zwolnienia przewidziane w ustępie 2 niniej-szego artykułu, powinien przestrzegać obowiązków, jakie nakładają na pra-codawców przepisy państwa przyjmującego o ubezpieczeniach społecznych.

184

4. Zwolnienia przewidziane w ustępach l i 2 niniejszego artykułu niewykluczają dobrowolnego uczestnictwa w systemie ubezpieczeń społecznychpaństwa przyjmującego, jeżeli uczestnictwo takie dozwolone jest przez topaństwo.

5. Postanowienia niniejszego artykułu nie naruszają zawartych poprzed-nio dwustronnych lub wielostronnych umów w sprawach ubezpieczeń spo-łecznych i nie stoją na przeszkodzie zawieraniu takich umów w przyszłości.

Artykuł 34Przedstawiciel dyplomatyczny jest zwolniony od wszelkich opłat i po-

datków, osobistych i rzeczowych, zarówno państwowych, regionalnych jakkomunalnych, z wyjątkiem:a) podatków pośrednich tego rodzaju, które zazwyczaj wliczane są w cenę

towarów lub usług;b) opłat i podatków dotyczących prywatnego mienia nieruchomego poło-

żonego na terytorium państwa przyjmującego, chyba że posiada on jew imieniu państwa wysyłającego dla celów misji;

c) należności spadkowych pobieranych przez państwo przyjmujące, z za-strzeżeniem postanowień ustępu 4 artykułu 39;

d) opłat i podatków dotyczących prywatnego dochodu mającego swe źró-dło w państwie przyjmującym oraz podatków dotyczących kapitału za-inwestowanego w przedsiębiorstwach handlowych znajdujących się wpaństwie przyjmującym;

e) opłat i podatków należnych z tytułu wyświadczonych usług;f) należności rejestracyjnych, sądowych, hipotecznych oraz stemplowych

dotyczących mienia nieruchomego, z zastrzeżeniem postanowień arty-kułu 23.

Artykuł 35Państwo przyjmujące powinno zwolnić przedstawicieli dyplomatycznych

z wszelkich świadczeń, z wszelkiego rodzaju służby publicznej oraz z obcią-żeń wojskowych, takich jak rekwizycje daniny wojskowej i zakwaterowanie.

Artykuł 361. Państwo przyjmujące, zgodnie z ustawami i innymi przepisami, jakie

może wydać, zezwoli na wywóz oraz udzieli zwolnienia z wszelkich opłatcelnych, podatków i innych pokrewnych należności, z wyjątkiem opłat zaskładowanie, przewóz i podobne usługi w odniesieniu do:

185

a) przedmiotów przeznaczonych do użytku urzędowego misji;b) przedmiotów przeznaczonych do osobistego użytku przedstawiciela dy-

plomatycznego lub członków jego rodziny pozostających z nim wewspólnocie domowej łącznie z przedmiotami związanymi z jego urzą-dzeniem się.2. Osobisty bagaż przedstawiciela dyplomatycznego jest zwolniony od

rewizji, chyba że istnieją poważne podstawy do przypuszczenia, że zawieraon bądź przedmioty nie podlegające zwolnieniom określonym w ustępie lniniejszego artykułu, bądź przedmioty których wwóz lub wywóz jest zabro-niony przez ustawodawstwo państwa przyjmującego lub podlega przepi-som tegoż państwa dotyczącym kwarantanny. W takich wypadkach rewi-zja powinna być przeprowadzona w obecności przedstawiciela dyploma-tycznego lub osoby przez niego upoważnionej.

Artykuł 371. Członkowie rodziny przedstawiciela dyplomatycznego pozostający z nim

we wspólnocie domowej, o ile nie są obywatelami państwa przyjmującego,korzystają z przywilejów i immunitetów wymienionych w artykułach 29-36.

2. Członkowie personelu administracyjnego i technicznego misji, łącz-nie z członkami ich rodzin pozostającymi z nimi we wspólnocie domowej,o ile nie są obywatelami państwa przyjmującego lub nie mają tam stałegomiejsca zamieszkania, korzystają z przywilejów ł immunitetów wymienio-nych w artykułach 29-35, z tym jednak, że immunitet od jurysdykcji cywil-nej i administracyjnej państwa przyjmującego, wymieniony w ustępie l ar-tykułu 31, nie stosuje się do czynności dokonanych poza pełnieniem ichobowiązków służbowych. Korzystają oni również z przywilejów i immunite-tów wymienionych w ustępie l artykuł 36 w odniesieniu do przedmiotówwwiezionych w okresie pierwszego urządzania się.

3. Członkowie personelu służby misji którzy nie są obywatelami pań-stwa przyjmującego lub nie mają tam stałego miejsca zamieszkania korzy-stają z immunitetu w odniesieniu do aktów dokonanych w toku pełnieniaich funkcji oraz ze zwolnienia od opłat i podatków od wynagrodzeń, jakieotrzymują z tytułu zatrudnienia, jak również ze zwolnienia przewidzianegow artykule 33.

4. Prywatni służący członków misji, o ile nie są obywatelami państwaprzyjmującego lub nie mają tam stałego miejsca zamieszkania, są zwol-nieni z opłat i podatków od wynagrodzeń, jakie otrzymują z tytułu zatrud-

186

nienia. Pod wszelkimi innymi względami mogą oni korzystać z przywile-jów i immunitetów jedynie w zakresie przyznanym przez państwo przyj-mujące. Państwo przyjmujące powinno jednak wykonywać jurysdykcję nadtymi osobami w taki sposób, aby zbytnio nie zakłócać wypełniania funk-cji przez misję.

Artykuł 381. Poza wypadkami kiedy dodatkowe przywileje i immunitety zostały

przyznane przez państwo przyjmujące, przedstawiciel dyplomatyczny bę-dący obywatelem tego państwa lub mający tam stałe miejsce zamieszka-nia korzysta jedynie z immunitetu jurysdykcyjnego i z nietykalności w od-niesieniu do aktów urzędowych dokonywanych w toku pełnienia swychfunkcji.

2. Inni członkowie personelu misji oraz prywatni służący będący oby-watelami państwa przyjmującego lub mający w nim stałe miejsce zamiesz-kania korzystają z przywilejów i immunitetów jedynie w zakresie przyzna-nym przez państwo przyjmujące. Państwo przyjmujące powinno jednakwykonywać jurysdykcję nad tymi osobami w taki sposób, aby zbytnio niezakłócać wypełniania funkcji przez misję.

Artykuł 391. Każda osoba uprawniona do przywilejów i immunitetów korzysta z

nich od momentu wjazdu na terytorium państwa przyjmującego w celu ob-jęcia swojego stanowiska lub, jeżeli już się znajduje na tym terytorium, odchwili notyfikacji tej nominacji Ministerstwu Spraw Zagranicznych lub in-nemu ministerstwu uznanemu za właściwe.

2. Gdy funkcje osoby korzystającej z przywilejów i immunitetów dyplo-matycznych dobiegły końca, przywileje i immunitety te wygasają w nor-malnym trybie z chwilą opuszczenia przez nią kraju lub z upływem rozsąd-nego terminu w którym mogłaby ona to zrobić, z tym że do tego czasutrwać będą nawet w razie konfliktu zbrojnego. Immunitet trwa jednak na-dal w odniesieniu do aktów dokonywanych przez taką osobę w toku peł-nienia jej funkcji jako członka misji.

3. W razie śmierci członka misji, członkowie jego rodziny korzystają na-dal z przywilejów i immunitetów, do których są uprawnieni, aż do upływurozsądnego terminu pozwalającego im na opuszczenie państwa przyjmują-cego.

187

4. W razie śmierci członka misji nie będącego obywatelem państwa przyj-mującego ani nie mającego tam stałego miejsca zamieszkania lub członkarodziny pozostającego z nim we wspólnocie domowej, państwo przyjmują-ce zezwoli na wywóz ruchomego mienia osoby zmarłej, z wyjątkiem mie-nia nabytego w kraju, którego wywóz był zabroniony w chwili śmierci tejosoby. Należności spadkowe nie będą pobierane w odniesieniu do mieniaruchomego, które znalazło się w państwie przyjmującym jedynie w skutekprzebywania w tym państwie osoby zmarłej w charakterze członka misjilub członka rodziny członka misji.

Artykuł 401. Jeżeli przedstawiciel dyplomatyczny przejeżdża przez terytorium lub

znajduje się na terytorium państwa trzeciego będąc w podróży celem obję-cia swego stanowiska lub powrotu na nie albo też wracając do swojegowłasnego kraju, państwo trzecie, które udzieliło mu wizy w wypadku gdywiza taka była wymagana, przyzna mu nietykalność oraz wszystkie inneimmunitety, niezbędne dla zapewnienia mu przejazdu i powrotu. To samostosuje się również do wszystkich członków jego rodziny korzystających zprzywilejów i immunitetów, którzy bądź towarzyszą przedstawicielowi dy-plomatycznego, bądź podróżują oddzielnie w celu połączenia się z nim lubpowrotu do swego kraju.

2. W okolicznościach podobnych do określonych w ustępie l niniejsze-go artykułu państwa trzecie nie powinny utrudniać przejazdu przez ich te-rytorium członkom personelu administracyjnego i technicznego lub perso-nelu służby misji oraz członkom ich rodzin.

3. Państwa trzecie przyznają korespondencji urzędowej i innym formomurzędowego porozumiewania się, łącznie z przesyłkami zredagowanymi ko-dem i szyfrem znajdującymi się w tranzycie na ich terytorium, tę samą swo-bodę i ochronę, jaka jest przyznawana przez państwo przyjmujące. Przy-znają one kurierom dyplomatycznym, którym udzielono wizy w wypadkugdy taka wiza była wymagana, a także poczcie dyplomatycznej w tranzycietaką samą nietykalność i ochronę, jaką obowiązane jest przyznawać pań-stwo przyjmujące.

4. Obowiązki państw trzecich przewidziane w ustępach l, 2 i 3 niniej-szego artykułu stosują się również do osób wymienionych odpowiednio wtych ustępach, jak również do korespondencji urzędowej i poczty dyplo-matycznej, które znalazły się na terytorium państwa trzeciego na skutekdziałania siły wyższej.

188

Artykuł 411. Bez uszczerbku dla ich immunitetów i przywilejów obowiązkiem

wszystkich osób korzystających z tych przywilejów i immunitetów jest sza-nowanie ustaw i innych przepisów państwa przyjmującego. Mają one rów-nież obowiązek nie mieszać się do spraw wewnętrznych tego państwa.

2. Wszystkie sprawy urzędowe powierzone misji przez państwo wysyła-jące do załatwienia z państwem przyjmującym będą przez nią załatwiane zMinisterstwem Spraw Zagranicznych państwa przyjmującego lub za jegopośrednictwem bądź innym ministerstwem uznanym za właściwe.

3. Pomieszczeń misji nie wolno użytkować w jakikolwiek sposób nie-zgodny z funkcjami misji określonymi bądź w niniejszej Konwencji, bądź winnych normach powszechnego prawa międzynarodowego lub w specjal-nych umowach obowiązujących między państwem wysyłającym a państwemprzyjmującym.

Artykuł 42Przedstawiciel dyplomatyczny nie będzie wykonywał w państwie przyj-

mującym żadnej działalności zawodowej lub handlowej mającej na celu zyskosobisty.

Artykuł 43Funkcje przedstawiciela dyplomatycznego kończą się między innymi:

a) gdy państwo wysyłające notyfikuje państwu przyjmującemu, że funkcjeprzedstawiciela dyplomatycznego dobiegły końca;

b) gdy państwo przyjmujące notyfikuje państwu wysyłającemu, że zgodniez ustępem 2 artykułu 9 odmawia ono uznawania przedstawiciela dyplo-matycznego jako członka misji.

Artykuł 44Państwo przyjmujące powinno nawet w wypadku konfliktu zbrojnego,

przyznać ułatwienia w celu umożliwienia wyjazdu ze swego terytorium wmożliwie najkrótszym terminie osobom korzystającym z przywilejów i im-munitetów, oprócz tych, które są obywatelami państwa przyjmującego, jakrównież członkom rodzin takich osób niezależnie od ich obywatelstwa. Po-winno ono w szczególności w razie potrzeby oddać od ich dyspozycji ko-nieczne środki transportu dla nich samych i dla ich mienia.

189

Artykuł 45Jeżeli stosunki dyplomatyczne między dwoma państwami zostały zerwane

lub też jeżeli misja została na stałe lub czasowo odwołana:a) państwo przyjmujące obowiązane jest, nawet w wypadku konfliktu zbroj-

nego, szanować i ochraniać pomieszczenia misji wraz z jej mieniem iarchiwami;

b) państwo wysyłające może powierzyć pieczę nad pomieszczeniami misjiwraz z jej mieniem i archiwami państwu trzeciemu, które jest do przyję-cia dla państwa przyjmującego;

c) państwo wysyłające może powierzyć ochronę swych interesów oraz in-teresów swych obywateli państwu trzeciemu, które jest do przyjęcia dlapaństwa trzeciego.

Artykuł 46Państwo wysyłające może, za uprzednią zgodą państwa przyjmującego

i na prośbę państwa trzeciego nie reprezentowanego w państwie przyjmu-jącym, podjąć się czasowej ochrony interesów tego państwa trzeciego ijego obywateli.

Artykuł 471. Przy stosowaniu postanowień niniejszej Konwencji państwo przyj-

mujące nie będzie stosować dyskryminacji wobec poszczególnych państw.2. Nie będzie jednak uważane za posunięcie dyskryminacyjne:

a) restrykcyjne stosowanie przez państwo przyjmujące jakiegokolwiek zpostanowień niniejszej Konwencji z powodu restrykcyjnego stosowa-nia tegoż postanowienia do jego misji w państwie wysyłającym;

b) wzajemne traktowanie się przez państwa, na podstawie zwyczaju lubumowy, bardziej korzystne niż to, jakie jest wymagane przez postano-wienia niniejszej Konwencji.

Artykuł 48Dla wszystkich państw będących członkami Organizacji Narodów Zjed-

noczonych lub też będących stronami Statutu Międzynarodowego Trybu-nału Sprawiedliwości, jak również dla każdego państwa, które zostało za-proszone przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych,aby stało się stroną Konwencji, niniejsza Konwencja będzie otwarta do pod-pisu w następujący sposób: do dnia 31 października 1961 roku w Federal-

190

nym Ministerstwie Spraw Zagranicznych Austrii, a następnie do dnia 31marca 1962 roku w siedzibie Organizacji Narodów Zjednoczonych w No-wym Jorku.

Artykuł 49Niniejsza Konwencja podlega ratyfikacji. Dokumenty ratyfikacyjne będą

składane Sekretarzowi Generalnemu Organizacji Narodów Zjednoczonych.

Artykuł 50Niniejsza Konwencja pozostanie otwarta do przystąpienia dla każdego

państwa należącego do którejkolwiek z czterech kategorii wymienionychw artykule 48. Dokumenty przystąpienia będą składane Sekretarzowi Ge-neralnemu Organizacji Narodów Zjednoczonych.

Artykuł 511. Niniejsza Konwencja wejdzie w życie trzydziestego dnia od daty zło-

żenia Sekretarzowi Generalnemu Organizacji Narodów Zjednoczonychdwudziestego drugiego dokumentu ratyfikacyjnego lub dokumentu przystą-pienia.

2. Dla każdego z państw, które ratyfikuje Konwencję lub do niej przy-stąpi po złożeniu dwudziestego drugiego dokumentu ratyfikacyjnego lubdokumentu przystąpienia, Konwencja wejdzie w życie trzydziestego dniapo złożeniu przez to państwo dokumentu ratyfikacyjnego lub dokumentuprzystąpienia.

Artykuł 52Sekretarz Generalny Organizacji Narodów Zjednoczonych będzie zawia-

damiał wszystkie państwa należące do którejkolwiek z czterech kategoriiwymienionych w artykule 48:a) o składaniu podpisów pod niniejszą Konwencją oraz o składaniu doku-

mentów ratyfikacyjnych lub dokumentów przystąpienia zgodnie z arty-kułami 48, 49 i 50;

b) o dniu, w którym Konwencja wejdzie w życie zgodnie z artykułem 51.

Artykuł 53Oryginał niniejszej Konwencji, której tekst angielski, chiński, francuski,

hiszpański i rosyjski są jednakowo autentyczne, będzie złożony u Sekreta-

191