PULAREEJE

Gaynaako paa¥ianndi laÿooru.

2

Les proverbes on langue peuhl2004, Bamako. Mali2014, Kayes, Mali

3

1. Ɗemngal e ñiiƴe koɗdi, kono inakaɓa sahaa e sahaa fof.

2. Ɗemngal ina waawi leɓtude joommum.

3. Ɗemngal, so ñallinaani wallinaani,maa haal ko ina wi’ee “ittu!” (Walla:Ɗemngal, so ñallinaani wallinaani,maa haal ko ina yoola joomum.)

4. Ɗo jaambaraagal nawi mbaroodi fof,maa yiɗde ñaamde naw toon fowru.

5. Ɗo mbaroodi naatata ɗoo yalta soyiɗii ɗoon ne heɓataa.

6. Ɗoo mbalndi baaba am wonnoo,addantaa neɗɗo jullude.

7. Ɓe mbii jungo wooto foɓɓataa.

4

8. Ɓittee ɓiree ko mbeewa, so naggesaliima ɓireede waaldat e kosammum.

9. Ɓuri e ɓurani-mi wonaa gootum.10. Ɓuri luuɓde e aduna ko neɗɗo

kutaaɗo.11. Ɓuri muñde e aduna ko leydi.12. Abbere heñiinde ko wakkere

laatotoo.13. Aduna bonaani ɓooy.14. Aduna wonaa kaset kono ko ari e

mum fof anndete.15. Alaa baawɗo darodaade e duɓɓi.16. Alaa mo waawi ŋaaɓodaade e

wowru.

5

17. Alaa mo waawi heɓtinde daaɗindunngu.

18. Alla anndi ko mbaɗ-mi oo Pullo,kono ko mbaɗ-mi gurel Fulɓe fof, koe maa woni.

19. Alla ina hutii jeccitagol gumɗo.20. Alla wondaaka muynam ɓoti.21. Barke nanndii e baamun.22. Batula ɓuri Joomi mum bonde.

(Walla : Laamɗo bonataa ko batulomum bonata.)

23. Bawɗi so pi’ii, pi’tii, ko ko ɗi pi’nootan ɗi pi’ata.

24. Bula jamma, bula ñalawma, waɗdebaka ɓuri fooftinde.

6

25. Capaato majjiranooma ngelooba,hippiti yulnde.

26. Cellal woni afo ngalu.27. Dañde ko sikkaano, ɓuri ɗaminaade

ko dañataa.28. Debbo so fooɓniima esum fiyii e

leydi, yaaɓanii nder suudu mum,woto naamno ko o yahanta. O woniko e yaltinde kaake makko.

29. Desndal yonii e heƴataa, kono accumi yaltina kaake am naatnaa kaakemaa.

30. Deƴƴu haa yumma maa ara yoo tawko o ƴoogoyɗo.

7

31. Doodi (kuudi) keccel accetee ko ejungo ɓesɗo. (Walla : Accu kuudi ejunŋgo ɓesɗo huwandi huwanee ndi.)

32. Doole ngañaaka ndoŋka.33. Du’aawu ko barke.34. Faaɓru wi’i ko ndiyam, kono wonaa

pasɗam.35. Gawri e ñebbe puɗdi.36. Gaynaako paaɓi anndi laƴooru.37. Gorko baroowo worɓe ko rewɓe

mbarata ɗum38. Guppoowo aandiino e hoore mum,

tuuti e juuɗe mum.39. Haɓ e gooto, Alla wallu maa.

8

40. Hade maa rokkude neɗɗo liinguñande fof, ekkitin ɗum awde.

41. Hakkillaaji so njeeyaama, lammbat.42. Hakkille soomdaama e lonngere.43. Hol ɗo rewata haa ɓuutdi ɓuuta e

hoore laamɗo, tuppee e hooremiskiino?

44. Hooleede ɓuri horsineede.45. Hoore ɓuutude, ɓuri mooƴnde.46. Hul ko ese resi, ɓooydaa e gennde.47. Jaabiiɗo gumɗo holli ɗum ko

laawol.48. Jaambaraagal ñemtinaangal ko hello

e hakkille ittata ɗum.

9

49. Jahɗo janayse, so hunuko mumfusaama toon, o haaɗaani e yo Allayurmo maayɗo oo, yaafoo ɗum.

50. Jahoowo heewaani faaydeede egaroowo.

51. Jam e boobo ko woyrude “Daa!Daa!”

52. Jamma ko gorko mawɗo.53. Jawel gootel seŋlataa.54. Jeyi gacce ko tawaaɗo e wiidnde.55. Jombaajo ndaaraaka, ndaari.56. Kala ɓiɗɗo caliiɗo ko yumma mum

haali, maa nan ko pobbi laddekaalata.

10

57. Keccel laaɓa juuɗe, ko e mawɓeñaamdata.

58. Ko ɗaatɗe tati cellinta cehilaagal:newre (ndokkondira), ɗemngal(njeewtida), teppere (njahondira).

59. Ko ɓawli e kosam fof, jeyaaka heen.60. Ko enndetee e lacciri kaangaandi

koo, enndetaake e laalo meho.61. Ko feere fenndi fedannde, kono

ɓiraɗam haaɗaani.62. Ko garaŋke sifotoo koo, nayi, beyi

wonaa ganndal yiɗi ko dañde nguruɗatira talki mum. (Walla : Ko sakkesi fotee e nayi walla ɓeyi koo wonaaganndal yiɗi ko dañde nguru.)

11

63. Ko giɗo maa tan wasiytomaa.64. Ko haaɗi warataa.65. Ko haaletee e konu koo, so goonga

yoo boofo rutto.66. Ko haaletee laawol maayo koo

yottintaake joom looɗe.67. Ko joom boru loppata boru mum

kala ko saami hocca.68. Ko nafata mbaroodi koo nafataa

fowru.69. Ko neɗɗo huli reedu koo fof, maa

dote mum keedtu caggal.70. Ko puuyɗo juɗata wiro. (Walla : Mo

anndaa goro juɗat.)71. Ko saɗ maa fof, hollu Alla.

12

72. Ko tonngu daasi fof, maa artir eteppere les koyɗe joom mum. (Walla: Ko tongu daasi fof, artira e koyɗejoomum.)

73. Ko uraa mbabba maayi, yottintaakejombaajo.

74. Ko wela ɗemngel yoolata welateppel.

75. Ko weli warata mbuubu.76. Kosam haaɗi ko e jullude e wooɓde.77. Kulol reedu daɗndataa, wakkilaare

halkataa.78. Kural ngal woorataa ma, teɗɗin

reedu maa ngal yana heen.

13

79. Laamɗo fotaani nanndude ealmuudo.

80. Ladde duñataa jibinat.81. Majjere humi mbeewa e laaci.82. Mawɗo ina anndi ko welaa.83. Mawɗo ko Alla acci ɗum.84. Mawɗo ko fetel, so a lelnaani, ɓaar.85. Mawɗo weeɓi ko liɓde, kono

weeɓaani fuuntude.86. Mbona memmaa na mettoo, so

heɓiima tan ñaamete. (Walla : Mo inamemmaa metto saa maayii ñaamete.)

87. Meere woppaani wiige e winnde.88. Meere wuppaani tuuba mawɗo

jamma.

14

89. Meere-meere mahataa huɓeere.90. Mi naataani, ɓuri mi naatii mi

ɓamaani.91. Mi woowii mi woppataa ko sawru

yaawri ɗum.92. Miɗo maa yiɗi, mi yiɗaa maa, fof ko

hebbinde haala.93. Miɗo yaha mi ara, ɗuum egginnoo

Fuuta.94. Miskiino ko buubaa, so ɓittaaka

welataa.95. Mo fitti, fottee.96. Mo fotndi ko fotaani, ko ɓuri koo

tikkat.97. Mo heppi arsuke mum, wujjoytu.

15

98. Mo taccaani ngoo too sengo emaayo fotaani jalde joolotooɗo.(Walla : Mo lummbaani, woto jaljooliiɗo.)

99. Mooro ko moorii-mi cukuli potaani,addata ko ɓoru hoore e ƴaggeregeenol.

100. Moƴƴude jikku, ɓuri moƴƴudembaadi.

101. Muñɗo jey aduna, jey laakara.102. Nawde ko yiɗi wonaa e nguyka

jeyaa.103. Naange haaju wulataa.104. Naggel malangel piiɗe ngel, hay so

maayii neh nguru nguu ko buubaa

16

waɗetee. (Walla : Naggel malangelpiggal so maayi nguru mum waɗeteeko buubaa.)

105. Ñawu bonnat innde mum kononayeewu ina yona mawɗo.

106. Ndiyam meham lammataa.107. Ndunngu alaa gaño.108. Neɗɗo ina waawi ñaamde teewu

tawa ŋolaani ƴiyal.109. Neɗɗo so nafaani tan, lorlat.110. Neene am wonnoo, Baaba am

wonnoo, wonnoode tan ɓurnoo.(Walla: Neenam ko boɗeejo, baabamko boɗeejo, wojjan hoore maa ɓuri.)

17

111. Ngorba latba kaake mum tongooɓengoɗɗoto ɗum.

112. Ngulndi waawi jiiroowo, keewngalwaawi deereero.

113. Nguurndam daañaa wonataa.114. Nii poɗ-mi heɓataa debbo.115. Penaale luumo, ko laasara njaltata.116. Pulaar wii ɗaminiiɗo maayata ko e

damal suudu penoowo.117. Rawaandu warooru kooba, laaci

mum daroto. (Walla : Rawaanduwarndu kooba diwii ƴaa toon.)

118. Roŋkere ɓiɗɗo yumma mum,muyninta ɗum e taanum. (Walla : Moroŋki yummum muyna e taanum.)

18

119. Sadak yiɗande ɗo surga sakkiimboomri cengelal gawri.

120. Sammba liɓa daroo e Sammbaliɓetaake, so kawrii e boowel yanimaaya porli keewat.

121. Seeɗa ko joote.122. Sinno ñaaƴoowel ñallatno e

goddol, maa ñaamoowo oo joftoylaakara. (Walla : Sinno ñaaƴeedeñallano e goddol maa ñaamoowowaaltoy laakara.)

123. Sinno teewu fof wa’i ko no heeñerenii, laɓi noddetaake. (Walla : Soteewu fof wayi no heeñere jammberenelantaake.)

19

124. So ɓiɗɗo fiyii jinnaaɗo mum,anndu laartaani duwaawu.

125. So a fonndii ŋguru ɗo yottotaako,maa taƴii, maa seekiima.

126. So a soggii be’i maa, haaɗnu ewasorde, woto a wi’ ko maa naatnaae gaɗa gaynaako.

127. So a tawii jaynge ina huɓɓa e ndermaayo, woodan maa tan ko ɓeydudeheen leɗɗe, kono wonaa wiyde maange ñifa.

128. So a wiyi puuyɗo miɗo nel maajango, yahata ko gila weetaani.

129. So a ƴamii debbo o reedii, oon deyhollima jikku mum.

20

130. So a yi’ii teewu, won ko maayi.131. So aɗa laartoyatnoo ko weli, so a

dañii beñuwaar njuumri aɗa haannooruttaade.

132. So aɗa yeeya baaba ma, yeey mogannduɗo baaba mum.

133. So aɗa yeeyatnoo ɓuuɓri, sojamma arii wantir.

134. So arii debbo nafaani, so ariinogorko nafata.

135. So baasal addii laamɗo haa ejeeygol goro yoo warɗum tan ɓuri.

136. So baasal naatii e nokku, yiɗdedoga yaltira oya baŋŋe.

21

137. So bone jaggiima, lummino! Soacciima, tam teppe!

138. So cumu taccitii maayo ñippirteeko ƴiiƴam sagataaɓe.

139. So duko helii paabi, so goɗɗi inamahee, ko muumɓe noddetee.

140. So feere bonii, Alla ɓaaree.141. So fowru heɓii ga’i ko teŋi, ƴakkat.142. So fowru riddii sagata yiyi ko e

jaɓɓal mum.143. So gacce natti, ko wuurdetee

weeɓat.144. So ɓiraɗam rufii, ketungol bonii,

kosam bonii, nebam bonii.145. So haala ñawii, yoo nanɗe cellu.

22

146. So hakkille jiiɓiima ko deeyreyiitata ɗum.

147. So hoddiro yontii, paddal alaa.148. So junngo ina e daande, ɗeɗɗere

yawtaani.149. So kaŋŋe waɗaama e mbeɗu ko

laaree dañaama.150. So kuljinaali ndewaani e jombaajo

potaani rewde e barɗo hoore.151. So laawol juutii, gujjo njooɓaari

anndete.152. So lootoowo aandii e hoore mum

tuutat e juuɗe mum. (Walla: Soguppoowo aandi e hoore mum tuutate juuɗe mum.)

23

153. So maayɗo wii ngaska mum inafamɗi, anndi ko nde iwata toon.

154. So maayɓe piyaaka, wuurɓekulataa.

155. So mallol sañcii jubbol tiinde,yaaɓanii hoƴƴundu, so joom mumhulaani, jaaboto.

156. So mawɗo ajjitiima soofii, yooanndu ko e becce mum artata.

157. So mawɗo jooɗiima haa ɓooyiwoyii, anndu wonaa meere woyniɗum.

158. So mawɗo leliima ko yiyata koo, sosuka ŋabbii e duɓɓe, jeeɗiɗi yiyataaɗum.

24

159. So mbabba maayii, diiɗe ngasii.160. So mbabba wiyi ina diwa ngelooba

hay so maayaani diiɗe mum ŋgasat.161. So naange fuɗii, jungo muɓɓataa.

Ɗuum firti ko so ganndal naatii ehakkille yaltataa.

162. So neɗɗo muñaani cuurki, dañataaƴulɓe.

163. So neɗɗo wi’iima yo a ñaw, huɗiima.

164. So puuyɗo arii e kelal piice, toniɓooroto.

165. So puuyɗo heɓii cengelal tekteki,ko buubi keɓtata.

166. So puuyɗo yiɗii ma, aannii ma.

25

167. So rawaandu wofaani, ŋuuraani,laaci mum yaɓɓete.

168. So reedu saawani gooto, ko e jamwoni.

169. So saati arii safaara alaa.170. So sagata remaani haa naange

muti, maa teŋku haa lewru yana.171. So sagata remaani, yaha ko ɓuri

casol mum.172. So tagoowo tagii, baylo waylataa.173. So ullundu haari, wi’a gaɗa

doomburu ina sicca.174. So waandu wiyi ina dartoo

rawaandu ko maayde mum yii.

26

175. So wi’aama colel fottataa wuro, yootaw ngel waɗaaka e boowal yimɓendaara mema.

176. Tampinta fowru ko miijaade teewu.Payɗo mbo jogoraani heɓde.

177. Tampu ndañaa, ɓuri jooɗombaasaa.

178. Tekku ko tekkere.179. Timminde aadi ɓuri fof tiiɗde.180. Tuuba njamndi, dufol ŋguru hay so

yooɗaani tiiɗii. (Walla : Tuuba nguruduhol ɓoggol hay so yooɗaani tiiɗat.)

181. Uddu haa ñaamen e uddu woto enñaame nanndaani.

27

182. Un ñaamen, wonaa mottu kaddo-ɗen.

183. Waɗnoo kufune e hoore koalsilamaagal, kono so watti ɓuucaadengaanndi yo itte.

184. Wallam mi wallu maa yoo taw kojam mbaɗɗon.

185. Wanaa foondu fof waawi ko ciilalkoo.

186. Warñeende nder toɓo yiyetaake.187. Weli jinngande ko duudotooɗo.188. Wirtata maayɗo ko ɗalde dono

bonɗo.189. Wofata nagge ceeɗu ko miijaade

guufe mum ndunngu ɗee.

28

190. Won mo ina wallu maa e coggupuccel mawna deerel, wallataa ma egubbal mum.

191. Wonaa ko ranwi kala muuɗetee.192. Woppu, mi woppataa, wonaa

jayŋge.193. Yiɗan bannda ko njiɗan-ɗaa hoore

maa koo.194. Yiitere roondotaako, kono ina

anndi ko hoore hattani.195. Yo Alla sur hunuko e yitere ɓuri so

o mawnii maa nattu. Walla – So wuurimaa naf, ɓuri so mawni maa nattu.

196. Yoo batula reeno ñamlude Laamɗomum.

29

197. Yoo haaɗi haaɗa (ma) haaɗ ɗo gurekaaɗi.

198. Yurminii ko maayiraaɗo wonaabiyɗo yiɗaa joom galle mum.

199. Yoo taw henndu ari ko sammudejaaɓe.

200. Yoo yawre ɓooy baasal leela.

So goonga haalaama,

bahe daneeje ndimmboo.

Les proverbes en langue Peulh

2004, Bamako. Mali

2014, Kayes, Mali