UNIVERSITETI I GJAKOVËS “FEHMI AGANI”

FAKULTETI I EDUKIMIT

PROGRAMI FILLOR

PUNIM DIPLOME

TEMA: Vitaminat antioksiduese, rëndësia dhe përdorimi i tyre

Udhëheqësi shkencor: Kandidatja:

Prof. Asoc. Dr. Lulzim Zeneli Alberina Rexhaj

Gjakovë, 2019

1

Ky punim diplome u mbrojt më ___/___/_____ para komisionit vlerësues në përbërje:

1. _____________________ Udhëheqësi shkencor

2. _____________________ Kryetar

3. _____________________ Anëtar

Nënshkrimet e anëtarëve të komisionit vlerësues:

1. ___________________

2. ___________________

3. ___________________

Komisioni vlerësues e vlerësoi punimin me notën (___)

Ky punim është realizuar në Fakultetin e Eukimit, me qëllim të arritjes së titullit: Bachelor i

Edukimit, Programi Fillor

2

FALENDERIM

Se pari falenderimi i takon Allahut .

“Boja e shkrimit e dijetarit është me e shenjtë se gjaku i martirit – Profeti Muhamed”

“Kush janë të diturit: Ata që praktikojnë atë që dinë – Profeti Muhamed”

Falenderoj babin tim , nënën time dhe bashkëshortin tim të cilet besuan dhe më përkrahën në

çdo sukses timin .

Një falënderim i veçant shkon për Prof.Asoc. Dr. Lulzim Zeneli, për ndihmën dhe mbështetjen

e çmuar që më ofroi përgjatë gjithë punës sime dhe për kontributin e tij në finalizimin e

punimit tim të diplomës, produkt i shumë orëve konsultim, dhe mbështetje nga ana e tij.

Mirënjohje dhe falënderim shkon për të gjithë pedagogët e Universitetit “Fehmi Agani” ku

në saj të profesionalizmit të tyre dhë përkushtimit për të përçuar njohuri, kam arritur deri në

diplomim.

3

Përmbajtja

ABSTRAKT ............................................................................................................................................ 4

Hyrje ........................................................................................................................................................ 5

1.VITAMINAT ....................................................................................................................................... 6

1.1. Definicioni, historiku dhe emërtimi ................................................................................................. 6

1.2. Llojet e vitaminave dhe ndarja e tyre ............................................................................................... 6

2. Vitaminat hidrosolubël ........................................................................................................................ 7

2.1. Vitamina B ....................................................................................................................................... 7

2.2. Vitamina C (acidi askorbik) ............................................................................................................. 8

3. Vitaminat liposolubël .......................................................................................................................... 8

3.1. Vitamina A ....................................................................................................................................... 9

3.2. Vitamina D ....................................................................................................................................... 9

3.3. Vitamina E ....................................................................................................................................... 9

3.4. Vitamina K ..................................................................................................................................... 10

4. Roli i vitaminave në organizmin e njeriut ......................................................................................... 10

4.1. Pse janë të rëndësishme dhe në cilat ushqime mund t’i gjejmë ato? .............................................. 11

4.2. Si ndikon mungesa e vitaminave në organizëm? ........................................................................... 14

5. Vitaminat antioksiduese .................................................................................................................... 15

5.1. Çfarë janë antioksidantët? .............................................................................................................. 15

5.2. Vitamina C dhe vitamina E si antioksidues.................................................................................... 17

5.3. Roli i tyre për njeriun ..................................................................................................................... 21

PËRFUNDIM ........................................................................................................................................ 25

LITERATURA ...................................................................................................................................... 26

4

ABSTRAKT

Në këtë punim diplome do të trajtohet tema: Vitaminat antioksiduese , rëndesia dhe përdorimi

i tyre. Punimi shtjellohet në pesë kapituj. Në të gjithë kapitujt synohet të sqarohet rëndesia e

vitaminave dhe ndikimi i tyre në shendetin e njeriut. Shëndeti është elementi i parë dhe me i

rëndësishëm i lumturisë. Kjo është aq e vërtetë, saqe edhe një lypës me shëndet të mirë është

më i lumtur se një mbret shëndetlig. Si term e kemi dëgjuar shumë, ndoshta gjithë dinë diçka

për to e për rëndësine që kanë por në këtë punim diplome do të flasim detajisht për çdo gjë që

ka të bëje me vitaminat, llojet dhe ndarjet e tyre. Pikërisht për këtë aryse jam munduar qe jo

vëtëm të jem e kujdesshme gjatë këtij punimi , por të përcjell informacione në një formë të

kuptueshme. Literatura e shfrytëzuar është marrë nga disa burime me qëllim qe të kemi

mundësi për më shumë llojllojshmëri dhe pikëpamje të ndryshme mbi temën.

Fjalët kyçe: vitaminat, antoksidues, llojet, rëndësia, përdorimi

Lekturoi: Prof.Xheladin Zymberi

5

Hyrje

Me shëndet çdo gjë na duket e kënaqshme, kurse kur jemi të semurë asgje nuk na kënaq!

Artur Shopenhauer

Të kesh shëndet do të thotë që në anën e ushqimit të sigurosh të gjitha vitaminat e nevojshme.

Mendoni vitaminat si një ushtri që mund të luftojnë sëmundjet e ndryshme.

Mënyra me e mirë për të krijuar këtë ushtri është të ushqehemi mire dhe në mënyrë të

shëndetshme në çdo moshë.

Në kapitullin e parë bëhet një trajtim i përgjithshëm i vitaminave, duke përfshirë definicionin,

mënyren se si janë zbuluar , bazuar në çka ëmërtohen, sa llojë janë dhe ndarjen e tyre.

Në kapitullin e dytë dhe atë të tretë flasim gjërësisht për vitaminat e tretshme në ujë dhe ato të

tretshme në yndyrë , cilat lloje përfshihen në të parin e cilat lloje në grupin tjetër.

Për rolin, ndikim e tyre në organizmin e njeriut dhe ushqimet në të cilat mund t’i gjejmë

vitaminat e caktuara mund të kuptojmë më shumë në kapitullin e katërt.

Kapitulli i pestë trajton vitaminat antioksiduese, ku dallojnë ato nga të tjerat, si ndikojnë në

jetën e përditshme dhe çfarë rëndësie kanë!

Pasi të kemi përfunduar do të kuptojmë që vitaminat nuk janë thjesht zëvendësues të ilaçeve,

nuk janë një përgjigje alternative e mjekësisë. Nuk janë produkte parandaluese të çdo lloj

sëmundjeje apo lehtësues të situatave shëndetësore të pakëndshme!

6

1.VITAMINAT

1.1. Definicioni, historiku dhe emërtimi

Vitaminat janë një grup lëndësh organike heterogjene, të cilat megjithëse të pranishme në sasi

më të vogla, janë të pazëvendësueshme për rritjen dhe rregullimin e saktë të aktiviteteve

jetësore të trupit të njeriut.1 Janë të përhapura te bimët, shtazët dhe mikroorganizmat ndërsa

njeriu i merr nëpërmjet ushqimit. Fjala vitaminë rrjedh nga fjala latine “Vita” (jetë) dhe termi

biokimik amine (përbërësit nitrogjenik). Por jo të gjitha vitaminat përmbajnë nitrogjen.

Vitaminat janë molekula të vogla joproteinike që bashkohen me enzimat në funksionin e tyre

të katalizatorit për funksionimin e mirë të organizmit. Për fat të keq, organizmi ynë nuk është

një gjendje t’i krijojë ato në mënyrë që t’i kemi në organizëm, duhet t’i marrim nga ambienti i

jashtëm, d.m.th nga ushqimet, të cilat nxirren nga bimët e ndryshme, por disa prej tyre mund

të prodhohen edhe në laborator në mënyrë sintetike.

Një biokimist polak , i quajtur Casimir Funk (1884-1967) përdori për herë të parë termin

“Vitaminë” në vitin 1911, pas zbulimit nga ana e tij të disa përbërësve thelbësorë në ushqime

që janë themelore në mirëmbajtjen e shëndetit. Trupi ynë përdor vitaminat çdo ditë gjatë

proceseve biokimike normale jetësore. Marrja e vitaminave të rekomanduara nga ushqimet

ndihmon në lirimin e energjisë nga trupi ynë dhe ndihmon në proceset e rritjes dhe

regjenerimit të indeve .

Shkencëtarët kanë identifikuar dhe i kanë emërtuar sipas shkronjës së parë të emrit latin ose

zbuluesit për shkak se emrat e tyre të vërtetë janë zakonisht të gjatë dhe të

komplikuar p.sh.: vitamina A (Akseroftoli.). Për arsye se prej një vitamine janë zbuluar edhe

nën vitamina ose brenda një vitamine janë zbuluar vitamina të tjera, ka edhe emërtime me

numra p.sh.: vitamina B1, Vitamina B2, etj.

1.2. Llojet e vitaminave dhe ndarja e tyre

Deri tani janë identifikuar 13 lloje të vitaminave: A, C, D, E, K si dhe 8 vitamina të grupit B.

Vitaminat sipas vetisë së tretshmërisë janë të ndara në dy grupe: hidrosolubël dhe liposolubël.

1 Angela Andreoli & Isabella Egidi, “Ushqimi dhe ushqyerja e njeriut, çfare duhet te dish”, fq. 60, 2016

7

2. Vitaminat hidrosolubël

Nga grupi i vitaminave hidrosolubël apo të tretshme në ujë, trupi përdor atë për të cilën ka

nevojë dhe nxjerrë pjesën tjetër përmes veshkave. Trupi i njeriut nuk mund t’i ruaj apo t’i

akumulojë këto vitamina prandaj marrja e tyre ditore është e domosdoshme për të plotësuar

nevojat. Vitamina B₁₂ bën përjashtim nga ky rregull, meqenëse melçia si organ mund ta ruaj

atë për disa muaj. Në ketë grup vitaminash bëjnë pjesë vitaminat e grupit B dhe Vitamina C.

2.1. Vitamina B

Vitaminat e grupit B përfshijnë numër të madh vitaminash, të cilat quhen B kompleks. Ato

marrin pjesë në metabolizmin e yndyrnave, karbohidrateve dhe proteinave. Mungesa e

ndonjërës prej këtyre vitaminave ose rritja e nevojave për to shkakton kërkesë më të madhe

për vitaminat e këtij grupi. Nëse simptomat e pamjaftueshmërisë së ndonjërës prej këtyre

proteinave shfaqen, atëherë duhet përdorur i gjithë kompleksi vitaminik.

Vitamina B1 (Tiamina)

Bën pjesë në grupin e vitaminave të tretshme në ujë, ndonëse disa rrjedhës të saj kanë një farë

lipofiliciteti. Funksionet themelore të tiaminës janë: metabolizmi i karbohidrateve, zhvillimi

normal i organizmit, përçimi i impulsive nervore dhe sinteza e acetilkolinës. Mungesa e

tiaminës shfaqet kur marrja e ushqimit është e papërshtatshme. Këshillohet edhe në mjekimin

e kolitit ulceroz, diarresë kronike, sindromit cerebral, polineuritit dhe nxitëse e oreksit.

Vitamina B6 (Piridoksina)

Me vitaminë B6 nënkuptohen tri komponime të ngjashme: piridoksina, piridoksali dhe

piridoksamina. Piridoksina merr pjesë në metabolizmin e aminoacideve, por edhe në

metabolizmin e karbohidrateve dhe të yndyrnave dhe është e nevojshme për formimin e

hemoglobinës. Mungesa e saj është e rrallë te njerëzit, sepse ajo është e përhapur shumë tek

ushqimet por mund të shkaktohet nga barnat, si psh: gjatë mjekimit me izoniazid, hidralazina

ose kontraceptivët që merren përmes gojës. Indikohet në trajtimin e të përzierave ose të

vjellave në periudhën e shtatëzanisë, anemisë sideroblastike dhe në helmimet me hidrazinë.

Vitamina B12 (Cianokobalamina)

Vitamina B12 është një nga 8 vitaminat B që ka një rol të rëndësishëm në mbrojtjen e

shëndetit. Ajo kryen disa funksione të rëndësishme, përfshirë edhe funksionimin se si duhet të

sistemit nervor por ndihmon edhe në prodhimin e qelizave të kuqe të gjakut që transportojnë

8

oksigjenin në të gjithë trupin. Mungesa e kësaj vitamine mund të shkaktojë çrregullim të

niveleve të qelizave të kuqe të gjakut, që nuk mund të funksionojnë siç duhet dhe çojnë në

zhvillimin e anemisë si pasojë e mangësisë së vitaminës B12. Vitamina B12 gjendet tek

produktet shtazore, prandaj vegjetarianët dhe veganët e kanë të vështirë që ta marrin këtë

vitaminë. Megjithatë, sipas ekspertëve, kjo nuk është e vetmja arsye përse njerëzit mund të

kenë mungesë të kësaj vitamine. Disa nga shkaqet e tjera janë:

Anemi e rrezikshme – kur sistemi imunitar sulmon qelizat e shëndetshme në stomak, duke

penguar trupin të absorbojë vitaminën B12 nga ushqimet që konsumohen.

Mungesa e vitaminave në dietë – kjo ndodh nëse mbani një dietë të varfër (nuk ushqeheni

mirë) për një kohë të gjatë.

Ilaçet – disa ilaçe të caktuara ndikojnë në procesin e absorbimit në trup të këtyre vitaminave.

Mungesa e vitaminës B12 është më e përhapur te të moshuarit, ku prek 1 në 10 njerëz mbi 75

vjeç, dhe 1 në 20 njerëz të moshës 65-74 vjeç.2

2.2. Vitamina C (acidi askorbik)

Vitamina C është një faktor i rëndësishëm në formimin e lidhjeve të kryqëzuara të kollagjenit

dhe mungesa e vitaminës C bën që kollagjeni mos të jetë në gjendje të shprehë funksionin e

tij cimentues. Kjo shpjegon rëndësinë e vitaminës C edhe në procesin e shërimit të plagëve.

Vitamina C është shëruesi më i mirë në luftën kundër infeksioneve, virusëve, lodhjes si dhe

lehtëson absorbimin e hekurit.

3. Vitaminat liposolubël

Vitaminat liposolubël apo të tretshme në yndyra (A, D, E dhe K) absorbohen nga ushqimet në

përgjithësi dhe ato të yndyrshme në veçanti. Ato mund të ruhen në mëlçi për një kohë të gjatë

kështu që marrja e tyre në një dozë të vetme është e mjaftueshme. Këto vitamina kanë nevojë

për mjedis yndyror për të kryer punën e tyre, prandaj ruhen në qelizat dhjamore. Shumë prej

këtyre vitaminave mund të jenë helmuese. Vitaminat e ruajtura bashkë me vitaminat të cilat i

marrim si megadozë mund të akumulohen në nivele helmuese. Në këtë grup bëjnë pjesë

vitaminat A, D, E, K, F etj.

2 Hysen Dizdari, “Vitaminat dhe mineralet në fruta dhe perime”, 2011

9

3.1. Vitamina A

Vitamina A apo beta-karoteni (Retinoli, Akseroftoli) është një vitaminë esenciale që tretet në

yndyrë dhe gjendet në ushqime me prejardhje shtazore. Kjo vitaminë ka një strukturë terpeni

dhe u takon terpeneve, por është edhe alkool. Formula e plotë e retinolit është C20H30O. Është

një substancë e fortë me ngjyrë të verdhë.

Retinoli u zbulua në vitin 1909. Paul Karrer arriti më 1931 të bëjë prodhimin e pastër të tij

nga vaji i mëlçisë së peshkut.

Vitamina A është e nevojshme për zëvëndësimin e qelizave epiteliale të plakura me qeliza

epiteliale të reja dhe ndikon në qetësimin e çrregullimeve të lëkurës, për funksionimin e

imunitetit, për shikim në errësirë etj.

3.2. Vitamina D

Vitamina D ështe ndër vitaminat e vetme që trupi ynë nuk mund ta prodhojë vetvetiu. Burimi

kryesor në prodhimin e vitaminës D janë rrezet e diellit. Vitamina D është e domosdoshme

për rregullimin e nivelit të kalciumit dhe fosforit në organizmin tonë, duke luajtur rol kyq në

mbajtjen e strukturës normale të eshtrave.

Ne kemi nevojë për vitaminë D në mënyrë që trupi ynë të absorbojë kalcium dhe fosfor nga

dieta jonë e përditshme ushqimore. Këto minerale janë të rëndësishme për të mbajtur eshtrat,

dhëmbët dhe muskujt e shëndetshëm. Te fëmijët mungesa e vitaminës D mund të shkaktojë

rakitizmin. Të të rriturit, kjo mund të çojë në osteomalacia, e cila shkakton dhimbje kockore

dhe butësi të eshtrave.

3.3. Vitamina E

Vitamina E ( α - tokoferoli ) është derivate e benzopiranit. Kjo vitaminë e pengon oksidimin e

komponimeve të pangopura në membranat qelizore dhe kështu pengon mplakjen e

organizmit. Ndërhyn në proceset e riparimit të indeve, është një nga faktorët e rregullimit të

koagulimit të gjakut.

Vitamina E siguron mbrojtjen e qelizave pasi që përmirëson shfrytëzimin adekuat të

oksigjenit në organizëm dhe mbron enët e gjakut dhe lekurën nga radikalet e lira. Përveç që

është e njohur si “vitamina e bukurisë”, kontribuon edhe në mbrojtjen nga arteroskleroza dhe

tromboza.

10

3.4. Vitamina K

Vitamina K e quajtur edhe vitamina antihemoragjike mori emrin nga inicialet e publikimit

danez “Vitamina e Koagulimit” me të cilin u identifikua një ndër këta faktorë të zbuluar në

vitin 1926. Gjendet në natyrë në formën e përbërjeve të ndryshme, të gjithë me strukturë

kimike të ngjaishme me familjen e naftokinoneve.3

Kjo vitaminë është një faktor shumë i rëndësishëm për zhvillimin normal të procesit të

koagulimit të gjakut, sepse ndërhyn në sintezën e protrombinës e cila është një proteinë

thelbësore për procesin e koagulimit dhe të faktorëve VII, IX, X.

Vitamina K kryen një sërë funksionesh, të cilat e bëjnë të domosdoshme për organizmin e

njeriut. Ajo nuk duhet të mungojë asnjëherë në ushqimet që konsumojmë, pasi ndikon

drejtpërdrejt në mbrojtjen e kockave, koagulimin e gjakut dhe kalcifikimin e enëve të gjakut.

Mungesa e vitaminës K është më e rrallë te të rriturit, por më shpesh paraqitet te fëmijët.

4. Roli i vitaminave në organizmin e njeriut

Roli i vitaminave është roli i veprimit të koenzimeve dhe kanë rëndësi për disa reaksione

biokimike që zhvillohen në organizëm. Disa vitamina, të cilat hyjnë në përbërje të enzimeve,

funksionojnë si koenzime. Si koenzime këto janë të lidhura me njësi të monosakarideve

(shpesh me ribozë) ose me estere të tyre me acid fosforik. Për shembull këtë funksion e ka

Vitamina B. Koenzimet janë komponime organike, të cilat luajnë rol vendimtar në

funksionimin e enzimeve, ato mund të ndahen lehtë nga pjesa proteinike e enzimit. Ndër

koenzimimet më të rëndësishme janë vitaminat e grupit B.

Rëndësia e tyre është në shkëmbimin e lëndëve në organizëm, në bartjen e energjisë (lipidet,

proteinat etj) dhe si lëndë mbrojtëse nga sëmundjet e ndryshme. Vitaminat nuk mund të

sintetizohen në organizmat shtazorë, por vetëm në bimë dhe në mikroorganizma. 4Për këtë

arsye duhet të merren përmes ushqimit të rregullt dhe të shumëllojshëm. Kryesisht merren

përmes ushqimit të freskët, ushqimi i konzervuar përmban më pak vitamina. Me zierje të

ushqimit, apo me tharje të tij, bëhet shpërbërja e vitaminave. Mungesa e vitaminave në

organizëm shkakton çrregullime të ndryshme (rakiti, skorbuti, beri-beri etj.)

Nevojat ditore të organizmit për vitamina janë të ndryshme. Ato mund të jenë prej disa

pikogram deri ne disa miligram p.sh. një të rrituri brenda një dite i nevojiten 75 mg vitaminë

3 Angela Andreoli & Isabella Egidi, vepra e cituar, fq. 66 4 Osman Leci, Fatmir Brovina & Rexhep Kastrati, “Kimia 9”, Prishtine

11

C. Vitaminat kanë strukturë mjaft të ndërlikuar kimike. Disa prej tyre nuk përmbajnë grupe

amine edhe pse emri vitaminë (aminë jetësore) është ruajtur.

Vitaminat vetë nuk lirojnë energji. Vitaminat ndihmojnë në konvertimin e ushqimeve në

energji të cilën trupi e ka të nevojshme për të qëndruar ngrohtë, aktiv dhe i shëndetshëm.

Kështu që njerëzit që marrin një dietë të pabalancuar mund të vuajnë nga lodhja dhe

infeksione të shpeshta virale dhe bakteriale, prandaj marrja e vitaminave dhe elementëve të

tjerë mund të ndihmojë në ruajtjen e energjisë së nevojshme.

Vitaminat nuk kanë vlera kalorike dhe nuk janë burim enegjie, sidoqoftë vitaminat ndihmojnë

trupin të përdoër ose të lirojë energjinë prezente në ushqime. Disa vitamina mund të kenë një

mbulesë sheqeri, e cila mund të japë 1 calori ose maksimum 2.

4.1. Pse janë të rëndësishme dhe në cilat ushqime mund t’i gjejmë ato?

Vitamina A është e nevojshme për funksionimin normal të syrit (veçanërisht për të parë në

errësirë), mbron lëkurën nga tharja dhe ndihmon në zhvillimin e kockave. Në ushqime

vitamina A është në dy forma: Retinoli dhe Karoteni. Retinoli është i pranishëm vetëm në

ushqimet me origjinë shtazore. Ai është i tretshëm në yndyra. Mëlçitë, peshku, veza e

qumështi me yndyrë janë të pasura me retinol. Karoteni gjendet kryesisht në ushqimet me

origjinë bimore. Karotenet janë përzierje të një substance ngjyrë të verdhë-portokalli, që

kthehet në organizëm në vitaminën A. Më të rëndësishme nga këto janë beta karotenet.

Burimet e nevojshme të karoteneve janë zarzavatet me gjethe jeshile ose të verdha. Vitamina

A është e qëndrueshme gjatë gatimit dhe nuk shkrihet në ujë. Vitamina A gjendet në

qumështin e gjirit, mëlçi, të verdhën e vezës, fruta me ngjyrë portokalli (por jo në

portokallet), mango, fruta ekzotike (sa më e errët ngjyra, aq më shumë vitaminë A ka në to),

perime me gjethe jeshile: spinaqi, brokoli, kungulli.

12

Vitaminat e grupit B

Funksionet kryesore të tyre janë kryesisht në zbërthimin e karbohidrateve gjatë prodhimit të

energjisë, në detoksifikimin e alkoolit, metabolizmin e aminoacideve, qeliza të kuqe të gjakut

të shëndetshme, funksionimin e nervave dhe në rregullimin e përdorimit të proteinave nga

trupi. Burimet ushqimore më të pasura me tiaminë, roboflavinë dhe niacinë janë mishi,

peshku, vezët, qumështi, bishtajoret, arrat, drithërat. Acidi folik dhe vitamina B 12 janë të

rëndësishme për proceset e formimit të gjakut. Ato gjenden në zarzavatet jeshile. Ato janë

pak rezistente ndaj nxehtësisë dhe janë të tretshme në ujë. Pamjaftueshmëria e vitaminës B 12

shkakton aneminë (lekopeni, trombocitopeni, neuropati).

Vitamina C

Vitamina C është e nevojshme për shumë procese në organizëm, rigjenerimin e indeve të

dëmtuara, rigjenerimin e plagëve, lidhjen e kalciumit në kocka, ndërtimin e mureve të

kapilarëve të gjakut dhe ruajtjen e elasticitetit të tyre. Vitamina C ndihmon në absorbimin e

hekurit me ushqime, sot përmendet dhe roli i saj në mbrojtjen nga infeksionet. Vitamina C

gjendet në frutat dhe zarzavatet, veçanërisht në frutat e freskëta si: portokaje, mandarina,

pjepër, pjeshkë, domate dhe speca. Në perime gjendet në ato me gjethe jeshile, si: spinaqi,

lakra, lulelakra dhe brokoli.

13

Vitamina D

Rrezet e diellit janë burimi kryesor për vitaminën D, qoftë edhe për 1-15 minuta marrje e

rrezeve të diellit në krahë apo fytyrë rreth 3 herë në javë është e mjaftueshme për të prodhuar

mjaftueshëm vitaminë D. Duhet nxitur ecja për të kombinuar efektin që ka aktiviteti fizik për

kockat, me marrjen e vitaminës D nëpërmjet rrezeve të diellit. Kjo vitaminë është e

nevojshme për të parandaluar rakitin te fëmijët. Ajo gjendet në disa ushqime dhe në një

substancë kimike të lëkurës së njeriut, e cila shndërrohet nën veprimin e dritës së diellit në

vitaminë D dhe pastaj absorbohet nga organizmi. Vitamina D është e tretshme në yndyrë.

Kohët e fundit në qumështin e nënës është gjetur dhe një tjetër formë e vitaminës D e

tretshme në ujë. Prania e vitaminës D në organizëm ndihmon depozitimin e kalciumit në

kocka dhe dhëmbë. Ajo ndihmon për të kontrolluar nivelin e kalciumit në gjak, kalciumi i

absorbuar eliminohet nëpërmjet veshkave.

Vitamina D gjendet në qumësht, gjalpë, djath e vezë. Vaji i peshkut është mjaft i pasur me

vitaminë D. Për fëmijën, mënyra më e mirë për marrjen e saj është nga rrezet e diellit në

lëkurë dhe nga qumështi i gjirit të nënës. Qumështi i nënës ka rreth 20-200 UI vitaminë D për

1 litër. Në rast se nëna ushqehet mirë, mungesa e vitaminës D është e rrallë, sidomos gjatë 4-6

muajve të parë, por megjithatë shumë autorë rekomandojnë dhënien e vitaminës D me pika te

këta fëmijë.5

Vitamina E

Anti-oksidant i fuqishëm në trup, mirëmban një lëkurë të shëndetshme, mund të ndihmojë në

ngadalësimin e procesit të plakjes, pra merr pjesë në procesin e rigjenerimit të qelizave.

Burime të mira të vitaminës E janë perimet me gjethe jeshile të errëta, farat, bajamet, lajthitë,

arrat, avokadot, etj.

5 DBMI & Dr. Besi “Vitaminat dhe Mineralet”, Londër, 2014

14

Vitamina K

Funksion i rëndësishëm në koagulimin e gjakut. Burime të mirat të kësaj vitamine janë

perimet me gjethe jeshile të errëta, , mishi, kosi, vezët.

4.2. Si ndikon mungesa e vitaminave në organizëm?

Të gjitha vitaminat kanë karakteristikë të veprojnë në sasi të vogla, maksimalisht deri në 100

miligram në ditë. Megjithatë, mungesa e një vitamine redukton shpejtësinë e proceseve

metabolike specifike, në të cilat merr pjese vitamina që mungon. Efektet kimike të një

mungese të gjatë të vitaminave në kohë, që quhen edhe sindroma e deficitit të vitaminave,

mund të jenë shumë të rënda. Miliona persona në shtetet e varfra mbeten viktima të

deformimeve neonatale, të verbërisë, paaftësisë, vonesave mendore, imunitetit të dobët,

madje deri te vdekja nëse ata nuk kanë sasi të mjaftueshme vitaminash.

Vitaminat duhet t]i marrim me bollëk, por për ata persona, të cilët kanë fatin të jetojnë në një

pjesë të pasur të planetit, mjafton vetëm të konsumojnë një dietë të pasur me plot varietet.

Buzët e çara – tregojnë mungesën e vitaminës B2, sasia e rekomanduar ditore është 1,3 mg

për meshkujt dhe 1,1 mg për femrat. Çarjet dhe plagët rreth buzëve mund të tregojnë për

15

mungesën e vitaminës B2, nutrientit të domosdoshëm për prodhimin dhe rritjen e qelizave.

Kjo vitaminë është e nevojshme edhe për shndërrimin e ushqimit në energji, ndërsa lodhja

dhe migrena po ashtu mund të tregojnë për mungesën e saj. Një gotë qumësht në ditë do ta

eliminonte këtë mungesë.

Problemet me stomakun – tregojnë mungesën e vitaminës A, sasia e rekomanduar ditore

është 0,7 mg për meshkujt dhe 0,6 mg për femrat. Shenja më e shpeshtë e mungesës së

vitaminës A është mosrezistenca në infeksionet më të dobëta, pasi që kjo vitaminë është e

nevojshme për prodhimin e sipërfaqeve mbrojtëse të cilat parandalojnë bakteret të hyjnë në

sistemin respirator dhe në zorrë. Një karrotë në ditë ose shujta e herëpashershme me mëlçi

duhet të jenë të mjaftueshme.

Dhembja në gjithë organizmin – tregon mungesën e vitaminës D, sasia e rekomanduar

ditore është 5 mcg. Eshtrat e dobëta janë shenjë e mungesës së rëndë dhe afatgjatë të

vitaminës D, derisa dhembja në tërë trupin, të ndjerit të dobët dhe lodhja janë shenjë e

mungesës së lehtë. Dhembjet e shpeshta në shputa, ije, shpinë dhe gjunjë flasin për mungesën

e vitaminës D. E rëndësishme është edhe për mbrojtjen e sistemit të imunitetit, mbron edhe

nga kanceri. Rreth gjysmë ore ekspozim në diell është e mjaftueshme për organizmin për të

siguruar sasinë e nevojshme ditore të kësaj vitamine.

5. Vitaminat antioksiduese

5.1. Çfarë janë antioksidantët?

Për të rritur jetëgjatësinë, për të ruajtur shëndetin dhe për të ruajtur të ritë, trupi i njeriut ka

nevojë për antioksidantë. Çdokush prej nesh ka antioksidantë ose radikalë të lirë të pranishëm

në trup. Disa antioksidantë janë të prodhuar nga vetë trupi, ndërkohë që të tjerët mund t’i

marrim duke ngrënë ushqime të pasura me antioksidantë.

Në terma të thjeshtë, një antioksidant është një molekulë që parandalon oksidimin e

molekulave të tjera ose që eliminojn, potencialisht, agjentët oksidativë në mënyrë që

substancat e dëmshme të mos krijohen në trupin e njeriut..

Antioksidantët përfshijnë një dyzinë substancash që bazohen në ushqim që mund t’i keni

dëgjuar më parë, si beta-karoten, likopen dhe vitamina C. Antioksidantët ekzistojnë në

formën më të pastër në fruta, perime dhe drithëra. Antioksidantët shtohen në produkte

16

ushqimore për të parandaluar oksidimin. Në procesin e luftimit të dëmtimit të radikalëve të

lirë, antioksidantët mbrojnë qelizat e shëndetshme ndërkohë që parandalojnë zhvillimin e

qelizave kanceroze pra luftojnë sëmundje kronike, si kancerin dhe sëmundjet

kardiovaskulare. Çdo gjë është e lidhur me kompleksitetin e strukturës, funksionimit dhe

ndikimit, nuk është thjesht një molekulë, por një "ndërtim" i tërë, i cili është jetik për njerëzit.

Trupi ynë inteligjent mund të prodhojë antioksidantë të brendshëm. Shumë ushqime të

shëndetshme gjithashtu i përmbajnë ato, prandaj nëse hahet ushqim i shëndetshëm,

ndihmojmë trupin për të luftuar oksidantët. Në fëmijëri dhe në moshë të re, antioksidantët

prodhohen shumë, por me kalimin e kohës, deficiti i tyre fillon të rritet, gjë që ndikon

negativisht në shëndetin e tyre, një person është gjithnjë e më i sëmurë dhe procesi i plakjes

po rritet më shpejt. Por ne mund të ndihmojmë trupin tonë duke furnizuar substanca vitale

nga jashtë, jo vetëm me ushqim, por edhe me përgatitje të ndryshme dhe vitamina. Pra,

antioksidantë janë të brendshëm dhe të jashtëm (ushqim, vitamina të ndryshme, droga).

Absolutisht, të gjithë organizmat e gjallë përdorin oksigjen për proceset e tyre metabolike.

Metabolizmi është vazhdimisht i pranishëm në trupin e njeriut. Si rezultat i këtyre proceseve

me antioksidantë, trupi merr energji për jetesën e tyre nga ushqimi. Proceset e oksidimit të

oksigjenit në trup, nxisin absorbimin e proteinave, yndyrave dhe karbohidrateve. Kjo prodhon

energji të mjaftueshme për jetën.

Trupat tanë gjithashtu prodhojnë dhe radikalë të lirë (një atom oksigjeni lirohet dhe nuk lidhet

me asnjë molekulë), si nën produkte të reagimeve qelizore. Për shembull, mëlçia prodhon dhe

përdor radikalët e lirë për të detoksifikuar trupin, ndërkohë që rruazat e bardha dërgojnë

radikalë të lirë për të shkatërruar bakteriet, viruset dhe qelizat e dëmtuara. Radikalët, sipas

natyrës së tyre, janë shumë agresivë dhe vazhdimisht përpiqen të reagojnë me molekulat e

tjera. Nuk ka molekula të lira për ta, kështu që radikalët kanë tendencë ta heqin atë nga një

kompleks tjetër. Atomet agresive të oksigjenit kërkojnë komponime të dobëta në të gjithë

trupin, duke depërtuar në të gjitha qelizat dhe membranat.

Kur niveli i antioksidantëve në trup është më i ulët se i radikalëve të lire, për shkak të

ushqyerjes së varfër, ekspozimit ndaj toksinave , dietës së varfër, duhanpirjes, përdorimit të

mjekimeve madje edhe për shkak të stresit të lartë, toksiciteti ose ekspozimi kimik ndikon në

trup, atomet e oksigjenit thyejnë molekulën dhe formojnë një përbërës të ri, të dëmshëm për

jetën.

17

Pse kemi nevojë për antioksidantët?

Burimet antioksiduese, si ushqimet antioksiduese, ilacet herbale, erëzat dhe çajërat reduktojnë

efektet e radikalëve të lirë, të cilët luajnë një rol të madh në sëmundje. Shumë sëmundje me të

cilat përballemi në ditët e sotme duke perfshirë sëmundjet e zemrës, kancerit dhe dementia,

lidhen me nivelet në rritje të dëmit oksidativ dhe inflamacionit. Studimet sugjerojnë që kur

vjen puna te jetëgjatësia dhe shëndeti në përgjithësi, disa nga benefitet që vijnë duke perdorur

antioksidues përfshijnë:

Parandalim të plakjes së parakohshme duke përfshirë lëkurën, sytë, indet, kycet, zemrën dhe

trurin

Lëkurë më të shëndetshme

Mbështetje në detoksifikim

Imunitet të forcuar dhe jetëgjatësi

Ndihmojnë në parandalimin e goditjeve dhe sëmundjeve të zemrës

Rrisk i reduktuar për humbjen e shikimit ose çrregullimeve si katarakt6

5.2. Vitamina C dhe vitamina E si antioksidues

Vitaminat C dhe E janë ushqyesit kryesorë që posedojnë veti shuarëse radikale. Të dyja janë

antioksidantë të fuqishëm dhe ndryshimi më i rëndësishëm midis këtyre dy komponimeve

buron nga tretshmëria e tyre e ndryshme në lëngjet biologjike. Vitamina C është e tretshme në

ujë dhe për këtë arsye gjendet veçanërisht në fraksionet ujore të qelizës dhe në lëngjet e trupit

ndërsa vitamina E është shumë lipofile dhe gjendet në membranat dhe lipoproteinat.7

Vitamina C

Vitamina C (L-askorbat) është një molekulë hidrofile dhe për rrjedhojë, ajo gjendet kryesisht

në lëngjet trupore. Vitamina C është e mjaftueshme në fruta dhe perime dhe ato shërbejnë si

burimi kryesor për marrjen e vitaminës C dietike. Sidoqoftë, metodat moderne të përpunimit

të ushqimit çojnë në humbjen e vitaminës C dhe shumë vitaminave dhe lëndëve ushqyese të

tjera. E izoluar në vitin 1928, vitamina C u njoh si molekula bioaktive që mungonte në dietën

6 Anila Kallashi, “Jeto shëndetshëm”, Tiranë, 2016

7 http://ëëë.|fao.org/3/a-y2809e.pdf

18

e marinarëve, duke shkaktuar skorbut. Vitamina C merr pjesë në shumë procese fiziologjike

dhe besohet të ketë një rol të dobishëm ose terapeutik në sëmundjet kardiovaskulare dhe

kancer.8

Shumë, nëse jo të gjitha tiparet biologjike të vitaminës C janë të lidhura me vetitë e saj

redoksuese. Për shembull, defektet thelbësore të skorbutit siç janë prishja e fibrave të indit

lidhës dhe dobësia muskulare janë të dyja të lidhura me reaksionet e hidroksilimit, në të cilat

askorbati mban hekur të lidhur në mënyrë të lirshme për të parandaluar oksidimin e tij në

formë ndryshku, gjë që i bën enzimat hidroksilazë joaktive. Askorbati shfaq funksione të

ngjashme redoksuese në biosintezën katekolamine dhe në aktivitetin e enzimës mikrometale

citokrom P450, megjithëse kjo e fundit mund të jetë e rëndësishme vetëm te kafshët e reja.

Vitamina C është një antioksidant i fuqishëm, sepse mund të dhurojë një atom hidrogjeni dhe

të formojë një radikal relativisht të qëndrueshëm të askorbilit. Si një pastrues i specieve

reaktive të oksigjenit (ROS), askorbati është treguar efektiv kundër superoksidit, peroksidit të

hidrogjenit, radikalit hidroksil dhe oksigjenit të vetëm. Vitamina C gjithashtu mbron llojet

reaktive të azotit për të parandaluar nitrosimin e molekulave të synuara.

Radikali i lirë i askorbilit mund të kthehet në askorbate të zvogëluar duke pranuar një atom

tjetër të hidrogjenit ose ai mund të pësojë oksidim të mëtejshëm në dehidroaskorbate.

Dehidroaskorbati është i paqëndrueshëm, por është më i tretshëm në yndyrë se askorbati dhe

merret 10-20 herë më shpejt nga eritrocitet.

Në sy, përqendrimet e vitaminës C mund të jenë 50 herë më të larta se në plazma dhe mund të

mbrojnë kundër dëmtimit oksidues të dritës. Vitamina C është gjithashtu e pranishme në

vezore, ku mund të luajë një rol kritik në pjekurinë e spermës. Spermatogjeneza përfshin

shumë më shumë ndarje qelizore se ogjeneza, duke rezultuar në një rrezik të rritur të

mutacionit.

Profesori i biokimisë, Frei Balz, gjithashtu, tregoi se vitamina C ishte superiore ndaj të gjithë

antioksidantëve të tjerë biologjikë në plazmë, në mbrojtjen e lipideve të ekspozuara “ex vivo”

ndaj një llojllojshmërie burimesh të stresit oksidativ. Rëndësia e vitaminës C në stabilizimin e

përbërësve të ndryshëm të plazmës, si: folati, homo-cistina, proteinat, mikronutrientët e tjerë

8 Deruelle, F.; Baron, B. Vitamin C: is supplementation necessary for optimal health? J. Alternative Compl. Med. 2008, 14, 1291-1298

19

nuk është vlerësuar siç duhet. Kur plazma e gjakut ndahet nga eritrocitet, vitamina C është

antioksidanti i parë që zhduket.

Vitamina C përmirëson vazodilimin e varur nga endoteli dhe zvogëlon ngjitjen e monociteve.

Plotësimi me vitaminë C (1.000 mg) dhe vitaminë E përpara ushqimit me yndyrë të lartë

është zbuluar për të rikthyer funksionimin endotelial dhe vazokonstrikcionin më pas.

Burimet dietike të vitaminës C përfshijnë agrumet, luleshtrydhet, kanellën, domatet, lakrën

dhe perimet me gjethe jeshile. Gatimi mund të shkatërrojë vitaminën C prandaj, vitamina

përftohet më së miri në ushqime të papërpunuara ose shtesa. RDA për vitaminën C është 60

mg por sasitë e rritura rekomandohen për duhanpirësit, pacientët me plagë shëruese dhe

pacientet shtatzën ose lektuese.

Vitamina E

Vitamina E është një grup prej tetë molekulash lipofilike antioksiduese, katër prej të cilave

janë tokoferolë dhe katër te tjera janë tokotrienolë, α-tokoferoli është antioksidanti më i

rëndësishëm biologjikisht. Në mostrat e plazmës, më shumë se 90 përqind është e pranishme

si α-tokoferol por mund të ketë afërsisht 10 përqind të γ-tokoferolit. Në ushqime të tilla, si:

margarina dhe produktet e sojës forma γ mund të jetë mbizotëruese dhe produktet e vajit të

palmës janë të pasura me tokotrienolet.

Ajo gjendet kryesisht në perime jeshile, arra dhe vajra të ndryshme vegjetale si dhe në vezë

dhe qumësht. Megjithëse është e njohur sot për vetitë e saj antioksiduese, roli i parë biologjik

i atribuar vitaminës E ishte domosdoshmëria e tij për mbijetesën e fetusit. Sot vitamina E

dihet se posedon shumë veti biologjike, përfshirë aktivitetin antioksidant dhe aftësinë për të

moduluar funksionin e proteinave dhe shprehjen e gjenit.

Kjo vitaminë, gjithashtu, pengon aktivizimin e trombociteve dhe ngjitjen e monociteve.

Vitamina E gjendet në perime dhe vajra farë, në mikrobe gruri dhe, në sasi më të vogla, në

mish, peshk, fruta dhe perime. Shtesa e rekomanduar dietike (RDA) e vitaminës E është 30

mg në ditë). Eshtë e vështirë të merren doza të larta të vitaminës E në dietën mesatare.

Multivitaminat zakonisht përmbajnë 30 deri 50 mg vitaminë E.

Vitamina E bie në klasën e antioksidantëve konvencionale për shkak të aftësisë së saj për të

shkatërruar radikalet lipidike dhe për të përfunduar reagimet e zinxhirit oksidativ, të cilat në

përgjithësi janë fenole ose amine aromatike. Në rastin e katërt tokoferolëve që së bashku

përbëjnë vitaminën E, hapi fillestar përfshin një transferim shumë të shpejtë të hidrogjenit

20

fenolik në radikalin e lirë marrës me formimin e një radikali fenoksil nga vitamina E. Mund

të përfundojë reagimet radikale të zinxhirit duke bashkëvepruar me peroksilin lipid radikal,

duke e lejuar atë të gjenerojë një radikal të ri dhe të përjetësojë reaksionin e zinxhirit duke

oksiduar lipidet e tjera. Kjo është për shkak të konstantes së shkallës së reaksionit midis

lipideve dhe radikalëve të peroksilit lipid, i cili është 1.000 herë më i ulët se konstanta e

normës së reaksionit midis radikalëve a-tokoferol dhe lipoksid peroksil. Nuk ka gjasa që

vitamina E të ndërhyjë në reagimin radikal të zinxhirit në faza të tjera. Reagimi radikal i

zinxhirit zakonisht fillohet nga molekula të tretshme në ujë, ku vitamina E është e rrallë për

shkak të natyrës së saj lipofile. Ndërveprimi i tij me radikalet lipidike është 100 - 1,000 herë

më e lartë në krahasim me atë të radikalëve lipidikë dhe vitaminës E.

Pas oksidimit të saj, vitamina E mund të riciklohet përsëri në formën e saj të paoksiduar nga

antioksidantë të ndryshëm të tretshëm, si vitamina C. Ky proces parandalon akumulimin e

radikaleve të vitaminës E dhe përoksidimin e tyre të mëvonshëm të lipideve dhe nga disa

konsiderohet se është kritik për aktivitetin antioksidues të vitamina E. Supozohet që të gjitha

funksionet e tjera biologjike të vitaminës E, në të vërtetë janë rezultat i aktivitetit të tij

antioksidues. Besohet se është i orientuar me strukturën e unazës kuinol në sipërfaqen e

jashtme për të mundësuar që ai të mirëmbahet në formën e tij të zvogëluar aktive duke

qarkulluar reduktues të tillë si vitamina C. 9

Vitamina E funksionon si një antioksidues i lidhur me membranë, duke bllokuar radikalet e

lira lipide peroksil të prodhuara nga acide yndyrore të pangopura në kushte të stresit oksidues.

Orientimi i vitaminës E brenda membranave qelizore duket se është kritik për funksionalitetin

e tij. Brenda membranave biologjike, vitamina E besohet se ndërhyn me fosfolipidet dhe

siguron mbrojtje për acidet yndyrore polinaturë të ngopur (PUFA). Ato janë veçanërisht të

ndjeshme ndaj oksidimit të ndërmjetësuar nga radikalet e lira për shkak të strukturës së tyre të

ndërprerë të metilenit. Sasia e tyre në membranë tejkalon sasinë e vitaminës E dhe raportet e

tokoferol-PUFAs janë më të larta në indet ku ekspozimi i oksigjenit është më i madh dhe jo

domosdoshmërisht aty ku përmbajtja e acidit yndyror është më e lartë. Oksidimi i PUFAs

shkakton çregullime në strukturën dhe funksionimin e membranës dhe është e dëmshme për

funksionimin e qelizave. Vitamina E është shumë efikase në parandalimin e autoksidimit të

lipideve dhe duket sikur roli kryesor, dhe ndoshta i vetëm, në indet biologjike është sigurimi

i këtij funksioni.

9 Packer, J.E., Slater, T.F. & Ëillson, R.L. 1979. Direct observations of a free radical

interaction betëeen vitamin E and vitamin C. Nature, 278: 737-738.

21

Në mjedisin lipidik të membranave biologjike një kombinim i karotenoideve dhe

antioksidantëve të tjerë, veçanërisht tokoferoleve, mund të sigurojë mbrojtje më të mirë

antioksiduese sesa vetëm tokoferolet. Karakteristikat antioksiduese të karotenoideve

përfshijnë ekstraktimin e radikalëve të oksigjenit unik dhe peroksil, radikalet e squfurit,

sulfonilit dhe NO2 dhe sigurojnë mbrojtje të lipideve nga superoksidi dhe sulmi radikal

hidroksil. 10

5.3. Roli i tyre për njeriun

Antioksidantët luajnë rol të rëndësishëm në shëndetin e njeriut, ato kontribuojnë në

eliminimin e radikalëve të lirë. Eshtë shumë e rëndësishme për shkak se radikalët e lirë futen

jo vetëm në qeliza dhe në membrane, por edhe në ADN dhe kjo ndikon në zhvillimin e

sëmundjeve të rënda. Ndërhyrja e radikalëve ose e atomeve te oksigjenit në proceset e

oksidimit mund të ndikojë në zhvillimin e sëmundjeve të tilla si kanceri, sëmundjet e zemrës,

zvogëlimi i funksionit të trurit, imuniteti i reduktuar. Lista e sëmundjeve është shumë më e

gjatë, mes tyre Alzheimer dhe Parkinson, artrit dhe ndryshimet në retinën e syve. Radikalët e

lirë kanë një elektron të lirë që tenton të kapet në çdo qelizë dhe të heqë një "palë". Nëse ai

arrin, krijohet një reaksion zinxhir, si rezultat i së cilës ndodh ndarja e pakontrolluar e

qelizave dhe mijëra radikale të lira formohen në pak sekonda.

Për të parandaluar reagimin e radikalëve, antioksidantë janë të domosdoshëm. Antioksidantët

mund të sigurojnë një çift të lirë me "palën" e tyre, duke neutralizuar atë, ose duke shtypur

reagimet e molekulave të lira radikale, duke i bërë ato plotësisht të sigurta. Ndihma e

antioksidantëve është e pamohueshme, duke eliminuar zbërthimin e pakontrolluar të

elektroneve të palëvizshëm dhe duke forcuar kështu sistemin imunitar.

Betacarotene është pjesë e familjes karotenoide pra është një aleat i vërtetë i lëkurës së pastër.

Ajo vjen te trupi ynë, pjesërisht i konvertuar në vitaminën A, kryesisht në perime dhe fruta, të

pikturuar me ngjyrë të verdhë (ngjyrë portokalli).

Vitamina E është një nga produktet më të mira natyrore kundër plakjes. Veprimi i saj lidhet

veçanërisht me sferën seksuale, luan një rol të rëndësishëm në mekanizmin e fertilitetit.

10 Surai P., The importance of antioxidants in poultry

22

Vitamina E stimulon rigjenerimin e qelizave dhe mbron qelizat dhe indet nga veprimi i

radikalëve të lirë. Ajo gjendet në kikirikë, bajame, spinaq, vaj ulliri, arra.

Vitamina C është thelbësore për ruajtjen e shëndetit, parandalon dhe shëron infeksionet,

lufton shërimin e plagëve, parandalon stresin dhe lodhjen. Vitamina C parandalon shfaqjen e

rrudhave. Ajo gjendet në sasi të mëdha në piper dhe speca, majdanoz, brokoli dhe në

shumicën e frutave aromatizuese: kivi, agrumet, manaferrat.

Siguria e vitaminave antioksiduese, efektet anësore

Vitaminat C, E dhe β-karoteni kanë pak efekte anësore. Asnjë toksicitet domethënës nuk

është vërejtur për vitaminën E në doza nga 800 deri në 3,200 IU në ditë. Eshtë zbuluar se

Vitamina E zgjat kohën e tromboneve të disa kafshë dhe mund të rrisë kërkesat për vitaminën

K. Prandaj, rekomandohet kujdes kur plotësimi i vitaminës E përdoret të pacientët që marrin

terapi antikoagulante. Në provat klinike të vitaminës E, nuk u vërejtën ndryshime

domethënëse në shkallën e gjakderdhjes në subjekte të plotësuara dhe të papërfunduara.

Plotësimi i vitaminës C është zakonisht jo toksik, megjithëse diarreja dhe fryerja mund të

ndodhin në doza më të mëdha se 2gr në ditë. Kapaciteti absorbues i zorrëve për vitaminën C

është afërsisht 3g në ditë. Vitamina C e tepërt ekskretohet në urinë, por nuk zmadhon acidin

oksalik urinar. Sidoqoftë, ka konfuzion në lidhje me marrjen e tepërt të vitaminës C duke

shkaktuar rritje të sekretimit të acidit oksalik (dhe kështu një rrezik ndoshta të rritur nga gurët

në veshka oksalate) pasi vitamina C urinare shndërrohet në oksalate me ekspozimin e ajrit.

Të dhëna në doza nga 30 deri në 180 mg në ditë, β-karotina ka efekte minimale anësore. Ky

karotenoid nuk është teratogjenik, megjithëse provat të pacientët me duhan sugjerojnë një

rrezik të rritur nga kanceri. Konsumimi i karotenoidit me më shumë se 30 mg në ditë

përfundimisht shkakton nivele të larta të karotenit në serum dhe zverdhjen e lëkurës. Për

shkak të thithjes joefikase të zorrëve dhe një shkalle të ngadaltë të shndërrimit në vitaminë A,

karotenoidet nuk prodhojnë hipervitaminozë A. Sidoqoftë, vitamina A është toksike në

përgjithësi.11

Synoni të reduktoni radikalët e lirë në trup duke praktikuar gjëra sic janë:

Shmangia e ndotësve në ujë

Reduktimi i ekspozimit ndaj kimikateve dhe produkteve kozmetike

11 https://www.aafp.org/afp/1999/0901/p895.html

23

Të zvogëloni konsumin e ushqimeve të përpunuara dhe të rafinuara

Të zvogëloni konsumin e ushqimeve të ndotura me pesticide

Të përdorni vajëra natyrale

Të shmangni përdorimin e mjekimeve

Të reduktoni stresin

Të ushtroheni në mënyrë të perditshme

Produktet me antioksidues Kapaciteti antioksidues për gram

Boronica e kuqe 94.66

Boronica e egër 92.50

Kumbulla e zezë 73.49

Kumbulla e bardhë 62.29

Boronica e kultivuar 62.10

Arra amerikane 179.50

Arra 135.51

Lajthia 135.51

Fistikë 79.93

24

Disa produkte me antioksidues dhe kapaciteti antioksidues për gramë12

12 https://remsantehniki.ru/sq/effective-antioxidants-oxidant-and-antioxidant-ëhat-is-it/

Bajame 44.64

Fasule të vogla 149.31

Fasule të kuqe 144.23

Fasule me gjemba 123.69

Karçofi 94.19

Fasule të zeza 80.50

Karafili 3144.56

Kanella tokësore 2675.46

Gjethja e oreganos 2001.39

25

PËRFUNDIM

E gjithë bota jonë është ndërtuar mbi unitetin dhe luftën e të kundërtave pra në rast se është e

mira, atëherë me siguri duhet të ketë gjithmonë një të keqe, drita krah për krah me errësirën

etj. Do të ishte logjike të supozojmë se nga që antioksidantët ekzistojnë në botë, kjo do të

thotë se ato janë të lidhura në mënyrë të padiskutueshme me diçka të kundërt, domethënë me

oksidantë. Por nuk është ashtu, ekziston vetëm “lufta” e vazhdueshme e së parës me të dytin.

Pas shkëputjes lirike, le të zhytemi në faktet shkencore. Studimet kanë provuar që

pjesëmarrësit e domosdoshëm në proceset metabolike të trupit tonë janë të ashtuquajturat

radikalet e lira (oksiduesit) - këto nuk janë substanca, siç besojnë gabimisht, por molekulat

janë shumë më të vogla. Çdo oksidues ka një elektron të lirë të palidhur. Dhe është kjo pronë

që u jep atyre aktivitet të lartë kimik.

Oksiduesit nuk janë as të dëmshëm, as të këqij, nevojiten nga trupi dhe janë të përfshirë në

mënyrë aktive në punën e tij. Por, nën ndikimin e faktorëve të caktuar (sëmundje, ekologji të

dobët, stres, dietë të sëmurë, pirja e duhanit), numri i tyre fillon të rritet në mënyrë të

pakontrolluar dhe këto molekula ekstra, kimikisht aktive, merren për të shkatërruar qelizat

dhe indet e shëndetshme, proceset oksiduese të dëmshme fillojnë të ndodhin. Për t'i rezistuar

shkatërrimit, ne kemi nevojë për substanca antioksiduese që mund të neutralizojnë veprimin e

molekulave të dëmshme.

Shpresoj se kam arritur të përcjell informacionet në një formë të kuptueshme. Antoksidantët

për të cilët biseduam nuk janë droga në kuptimin e plotë të fjalës. Dhe pa to, ndoshta mund të

jetojmë, por me to kurimi i shumicës së sëmundjeve ndodh shumë më shpejt dhe cilësia e

jetës edhe të njerëzve të shëndetshëm dhe të rinj është përmirësuar shumë, falë rritjes së

energjisë që ata marrin. Çkado që të zgjidhni për veten tuaj, qoftë vitamina ose vitamina me

antioksidantë, kjo sigurisht që do të jetë e dobishme, sepse një zgjedhje në vetvete do të thotë

interesim në forcimin e shëndetit tuaj.

26

LITERATURA

Andreoli, A. & Egidi, I. Ushqimi dhe ushqyerja e njeriut,çfarë duhet të dish”, Bologna, 2016.

Brewer, S. The Essential Guide to Vitamins, Minerals and Herbal Supplements, United

Kingdom, 2010.

Dasgupta, A. & Klein, K. Antioxidants in Food, Vitamins and Supplements, United States,

2014.

DBMI & Dr. Besi “Vitaminat dhe Mineralet”, Londër, 2014.

Deruelle, F.; Baron, B. Vitamin C: is supplementation necessary for optimal health, Neë

York, 2008.

Dizdari, H. Vitaminat dhe mineralet në fruta dhe perime, Tiranë, 2011.

Kallashi, A. Jeto shëndetshëm, Tiranë, 2016.

Leci, O.; Brovina, F. & Kastrati, R. “Kimia 9”, Prishtinë, 2006.

Packer, J.E., Slater, T.F. & Ëillson, R.L. Direct observations of a free radical interaction

betëeen vitamin E and vitamin C, United Kingdom, 1979.

Surai P., Karadas, F. & Sparks, N. The importance of antioxidants in poultry, United

Kingdom, 2003.

Burime nga interneti

ANGLISHT

https://ëëë.aafp.org/afp/1999/0901/p895.html

http://dairy.ifas.ufl.edu/rns/2007/McDoëell.pdf

http://ëëë.fao.org/3/a-y2809e.pdf

https://pdfs.semanticscholar.org/81f1/42118f7c7203b2c0683805d26df283270d28.pdf

SHQIP

https://remsantehniki.ru/sq/effective-antioxidants-oxidant-and-antioxidant-ëhat-is-it/

https://shkollafarmacise.ëordpress.com/vitaminat/