Radyoterapide Ana Ekibin Fonksiyonu ve İş Bölümü

Dr. Dilek KÖSEHAN

Kanser tedavisi onkoloji uzmanı doktorlar tarafından yapılır. Birçok merkezde Onkoloji Hastaneleri mevcuttur. Kanser tedavileri 3 çeşit yolla yapılır:

Cerrahi (Kanserli dokuyu ve çevresindeki invazyon riski taşıyan bir miktar sağlıklı dokuyu alıp çıkartmak. Bazı durumlarda kanserli dokuyu cerrahi müdahale ile çıkartmak imkansız olabilir.)

Radyoterapi (ışın) tedavisi (Uygun dozda ışın uygulayarak kanser hücrelerinin öldürülmesi)

Kemoterapi (kanser hücrelerini öldürmek üzere ilaçlar kullanılması

Radyasyon Onkologu

Kanser hastalarının radyasyonla tedavisinde uzmanlaşmış kişidir.

Görevi; hastaya ve tümöre bağlı tüm durumları değerlendirmek, teşhis ve evreleme işlemlerine olan ihtiyacını sistematik olarak gözden geçirmek ve diğer onkologlarla işbirliği içinde en iyi tedavi stratejisini belirlemektir.

Radyasyon Onkologu, kanserli hasta grubunda tanı, ayaktan ve yatarak radyasyon ve her türlü ilaçla öncül ve destek tedavisinden, hastaların izlem ve kayıtlarının tutulması, analiz ve yayınlanmasından sorumlu ve yetkilidir.

Kanser tedavisinde disiplinler arası çalışma ilkelerini, radyoterapinin yanısıra cerrahi ve kemoterapinin tedavi endikasyonlarını ve yan etkilerini bilen, takip eden ve tedavisini üstlenen uzman hekimdir.

Radyasyon onkologları, medikal onkologlar ve cerrahi onkologlarla bir ekip olarak çalışırlar.

4 yıllık ayrı bir ihtisas alanıdır. Eğitimleri süresince onkoloji,

iyonizan radyasyon fiziği ve biyolojisi ile kanser hastalarının radyasyon ile tedavisi konularında eğitim alırlar.

Radyoterapinin amacı; çevre sağlam dokuya en az zararla, dikkatlice ölçülmüş radyasyon dozunun, belirlenmiş tümör hacmine verilmesidir. Bu sayede, en az morbidite ile tümör eradikasyonu, yüksek hayat kalitesi, uzamış sağ kalım süresi, ağrı gibi kansere bağlı pek çok semptomun etkili palyasyonu veya önlenebilmesi, luminal devamlılık, kemik bütünlük ve organ fonksiyonunun korunması sağlanabilmektedir.

Tedavinin başında tedavinin amacı tanımlanmalıdır.

Küratif: yeterli tedavi sonrası uzun dönem sağ kalım şansı vardır. Tedaviye bağlı bazı yan etkiler, istenmediği halde kabul edilebilir.

Palyatif: uzun dönem sağ kalım ümidi yoktur. Rahatsızlık yaratan semptomlar ya da hasta konforunu ve kendine yeterliliği bozabilecek durumlar tedavi gerektirir. Tedaviye bağlı major yan etkiler görülmemelidir. Hastanın yaşam süresi içinde, tümör kontrolü için nispeten yüksek doz ışınlanmalar (bazen küratif dozun %75-80’i kadar) gereklidir.

Hasta ile tümörün karakteri, prognozu, yapılacak işlemler ve tedavinin muhtemel yan etkilerini tartışmak için zaman ayırması çok önemlidir.

Tedavi detaylarını hasta yakınlarıyla (özellikle çocuk ve yaşlı olgularda), hasta tarafından da kabul edilmek kaydı ile tartışmalıdır.

En az haftada bir radyasyon onkologu tarafından, tedavi etkilerini ve yan etkilerini değerlendirmek için, tedavi boyunca hastanın devamlı takibi ve desteklenmesi zorunludur. Psikolojik güçlendirme, ilaçlar, diyet danışmanı, ağız içi ve cilt bakımı eğitimi bu hastaların tedavisinin önemli bir parçasıdır.

Radyasyon onkologu, hayat kalitesini ve sağlık durumunu etkileyecek risk faktörlerinin tespitinde, morbiditeyi azaltmada, tümör kontrol ve sağ kalımını arttırmada aktif rol almalıdır.

Hastalıkların tanı ve tedavisinde fiziğin yöntem ve kavramlarının uygulamalı olarak kullanıldığı bilim dalıdır.

Radyoterapi, radyoloji ve nükleer tıp alanlarında ihtiyaç duyulur.

Medikal Fizikçi

Dört ana konudan sorumludur; dozimetre, radyasyon güvenliği, kalite kontrolü, tedavi planlaması.

Radyoaktif kaynakların keşfi Radyasyon kaynaklarının kullanıldığı

cihazların AR-GE hizmetleri Cihazlardan çıkan radyasyonun

ölçülmesi Uygulama dozlarının hesaplanması Radyasyon dozlarının alt limitlerinin

belirlenmesi, radyasyon korunma önlemlerinin alınmasında

Radyoterapide tedavi planlanması doktor-fizikçi işbirliği ile yapılır.

Hastaya minimal zararla en uygun tedavinin seçilebilmesi için fizikçi hastanın istenilen dozu alması için gerekli süreyi hesaplar, doktor tarafından istenilen tedavi şekline göre hangi organın ne kadar doz alacağını gösteren izodoz eğrilerini bilgisayarda tedavi planlama programını kullanarak çizer.

Lisans düzeyinde fizik mühendisliği ya da temel fizik bölümü eğitiminden sonra radyasyon fiziği ve medikal uygulamalarla ilgili teorik ve pratik eğitim yapmış kişilerdir.

Radyasyon onkolojisinde kullanılan aletlerin kalite kontrolü ve hastaya verilen dozun doğruluğundan sorumludurlar.

Cihazların kalibrasyon ve fiziksel verilerinin doğruluğundan ve belirli aralıklarla kontrolünden sorumludur.

Bütün personel ve hastaların radyasyondan korunması, bunun için gerekli önlemlerin alınması fizikçinin sorumluluğundadır.

RT merkezi açılması ve çalıştırılması için TAEK lisansı zorunludur, TAEK lisansı alabilmek için sorumlu RT fizikçisi bulundurmak şarttır.

Sorumlu RT fizikçisi olarak başvuracak kimselerin fizikçi, fizik mühendisi, sağlık fizikçisi ya da nükleer enerji mühendisi ünvanına sahip,

Üniversitelerin fen bilimleri, sağlık bilimleri veya nükleer bilimler enstitülerinden en az birinden eğitim almak suretiyle bilim uzmanı, yüksek mühendis veya doktora derecesine sahip olanlardan;

Lisans üstü eğitimini nükleer fizik, temel onkoloji, klinik onkoloji veya radyasyon onkolojisi bilim dallarından konuya ilişkin birinde yapmış olmak veya,

Lisans üstü eğitimini belirtilen bilim dallarının dışında yapmış olanlardan bir radyoterapi merkezinde en az 1 yıl çalışmış olup

Hasta dozimetrisi, Tedavi planlaması, Optimizasyon, Kalite kontrol-kalite temini Radyasyondan korunma

konusunda yeterli bilgi ve deneyime sahip olmalıdır.

Radyoterapi fizikçisinin görev ve sorumlulukları Yeni alınmış cihazlar ile bakım ve

onarımdan geçmiş cihazları kullanıma sokmak üzere gerekli ölçümleri yapmak

Tüm tedavi koşulları için hasta dozu ile ilgili gerekli ve yeterli bilgileri elde ederek doz hesaplamaları yapmak

Tedavi planının en doğru şekilde uygulanamsı ve hastanın radyasyon güvenliği için gerekli yöntem ve düzeneklerin teminini ve kullanılmasını sağlamak

Radyoterapi fizikçisinin görev ve sorumlulukları

Kalite teminin programlarının protokollere uyun olarak düzenli bir şekilde yürütülmesini sağlamak

Radyasyon tehlikesi olan alanlardaki çalışmalarda radyasyon güvenliğini sağlamak

Radyoterapi fizikçisinin görev ve sorumlulukları Radyasyon korunması görevlisi ile

birlikte her cihazın olası kaza durumuiçin tehlike durumu planını hazırlamak ve tehlike durumunda planda belirtilen yükümlülükleri yerine getirmek

Yeni cihazların seçimi ve yeni tesislerin planlanmasında radyasyon güvenliğine ilişkin hususlarda görüş ve önerilerde bulunmak

Radyoterapi fizikçisinin görev ve sorumlulukları

Tesiste çalışanların eğitiminde görev almak

Çalışan kişiler, kaynaklar ve kalite kontrolü hakkında kayıtları tutmak

Medikal fizikçi ünvanını alacak kişilerin yüksek lisans eğitim programları içinde RT merkezlerinde en az 3ay süreyle staj yapmış olmaları gerekir.

İlgili radyoaktivite bilgisinin yanı sıra tıbbi terim ve kavramları da öğrenmeleri gerekir.

RT fizikçisi yetiştirmek üzere açılan bir programın içeriğinde temel olarak Sağlık Fiziği, Radyoterapi Fiziği, Radyasyon Deteksiyon ve Ölçüm Elektroniği, Radyobiyoloji dersleri bulunmalıdır.

MEDİKAL FİZİK DALINDA YÜKSEK LİSANS EĞİTİMİ VEREN ÜNİVERSİTELER

İ. Ü. Sağlık Bilimleri Enstitüsü H.Ü. Onkoloji Enstitüsü DEÜ. Sağlık Bilimleri Enstitüsü EÜ. Sağlık Bilimleri Enstitüsü U.Ü. Sağlık Bilimleri Enstitüsü AÜ. Fen Fakültesi, Fizik Mühendisliği

Bölümü EÜ. Sağlık Bilimleri Enstitüsü İstanbul Ticaret Üniversitesi

Radyasyon Onkolojisi Teknikerleri

Teknikerler tedavi sırasında doğru pozisyonu verip, radyasyon üreten cihazları kullanmakla sorumludur. Tedavi bölgesinde oluşabilecek yan etkileri izler ve gerektiğinde radyasyon onkologuna haber verirler. Planlama sırasında simülatör cihazının kullanımı, hasta vücudunu masaya fikse eden ve tedavi sırasında hareket edilmesini engelleyen maskelerin yapımı ve tedavi alanlarının belirlenmesi de teknikerlerin sorumluluğundadır. Tedavi planının günlük kaydını tutar.

Teknikerler lise eğitimi sonrasında Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu Radyoterapi ve/veya Radyoloji Ön Lisans programı mezunu olmalıdırlar. Radyoloji Bölümünden gelecek kişilerin Radyoterapi ders ve staj notu 75 ve üzeri olmalıdır.

Tedavinin ilk kurulumunda doktor ve medikal dozimetrist ile birlikte ilk gün kontrollerini yapar.

Tedavi cihazının kullanımı ile ilgili basit günlük kontrollerin takibini yapar, meydana gelen arıza durumlarını sorumlu fizikçiye iletir.

Tedavide hasta için kullanılacak olan aksesuarları (maske, vakumlu yatak vb.) hazırlar.

İmhası gereken artık malzemenin bertaraf edilmesine nezaret eder, çevreye zararlı olmasını önlemek için gerekli tedbirleri alır.

Tedavi planına bağlı kalarak doktorun tedavi alanını hasta üzerine işaretlenmesine yardımcı olur.

Konvansiyonel ve CT simülatör, Cobalt 60, lineer hızlandırıcı özellikli cihazları kullanır, basit günlük kontrollerini yapar.

Bilgisayar (office) kullanmayı bilmesi tercih sebebidir.

SB Görev Tanımı

Radyoterapi teknisyeni, radyoterapi uzmanının direktifi ve radyasyon fizikçisinin (yoksa uzmanın) ölçü ve hesaplarına göre, iyonizan ışınlı tedaviyi uygulamakla yükümlüdür.

Hasta ışınlamasını radyoterapi fizikçisi ve hekimden aldığı talimatlara uygun şekilde yapmak,

Işınlama süresince odada hasta dışında kimsenin bulunmamasını sağlamak,

Işınlama süresince oda kapısının kapalı olmasını sağlamak,

Kumanda odasında görevliler dışında kimsenin olmamasını sağlamak,

Işınlama süresince kumanda odasında bulunarak tedavi için önceden ayarlanmış değerleri kontrol altında tutmak,

Işınlama süresince hastayı gözlemek ve beklenmeyen bir durum olması halinde radyasyon fizikçisine haber vermek,

Bir tehlike anında planda belirtilen yükümlülükleri derhal yerine getirmek

Poliklinik ve protokol defterini düzenli olarak tutar, servis ve laboratuarın tıbbi istatistiklerini hazırlar. Cihazların bakım, muhafaza ve en uygun şekilde çalışmasını sağlar. Gördüğü arızaları en kısa zamanda şef veya uzmana haber verir.

Görevini, kalite yönetim sistem politikası, hedefleri ve prosedürlerine uygun olarak yürütür.

Dozimetrist

Radyoterapinin yanı sıra fizikte uzmanlaşmıştır.

Medikal fizikçi ve radyasyon onkologu ile birlikte doz dağılım ve hesaplamalarına katkıda bulunur, cihazlar ve araçlar hakkında genel bilgi sahibidir.

Radyasyon onkologu tanımlanmış bir tümör hacmine belli bir doz radyasyon verilmesini planlar.

Daha sonra dozimetrist bilgisayar ve/veya elle sağlıklı dokuları da göz önüne alarak hedeflenen dozun hastaya verilebileceği bir plan hazırlar.

Dozimetrist verilmesi gereken doz ile hastanın sağlıklı organlarının zarar görmemesi arasında hassas bir denge kurmak zorundadır. Bu amaçla birden fazla tedavi planı hazırlar ve doktor+fizikçi ile birlikte hangisinin tümörün yeterli RT’yi alması için en uygunu olduğuna karar verir.

Radyasyon Onkolojisi Hemşiresi

1980lerden beri ekibin etkin bir parçası haline geldiler.

İlk zamanlarda aynı zamanda radyoterapi teknisyeni olarak da eğitilmekte ve kullanılmaktaydılar.

İdari ve/veya danışman pozisyonunda ya da hasta ve aile eğitimi, hasta bakımı ve araştırma alanlarında çalışmaları mümkündür.

Hastanın tedavi öncesi değerlendirmesinde ekibin bir parçasıdırlar.

Hastalara tedavinin genel seyrini ve olası yan etkilerini açıklar ve görülmesi durumunda ne yapılması gerektiği hakkında ilk bilgileri verir.

RT süresinde haftada bir ya da daha sık olarak hastaların kontrolünü yaparlar.

Özellikle adjuvan ve neoadjuvan KT ve RT alan hastalarda bilgili hemşireler kritik önem taşır.

Her iki tedavinin de bağımsız yan etkileri olmakla beraber birlikte kullanıldıklarında sinerjistik etki yapabilir ya da birbirlerinin etkisini alevlendirebilirler.

Akut toksisite ve geç etkiler konusunda deneyimli ve bilgili olmaları gerekir.

Önerilen en az 2 yıllık genel tıbbi-cerrahi hemşirelik+1yıl onkoloji hemşireliği deneyimi olan kişilerin bu pozisyonda görev almasıdır.

Hastane bilgi yönetim sistemlerini ve bilgisayarı pratik şekilde kullanabiliyor olmaları beklenir.

Radyasyon onkologu gerekli gördüğünde ekibe yardımcı olacak bir diyetisyen psikolog hazır bulunmaktadır.

Sosyal Hizmetli

Hasta ve ailesine pratik anlamda yardım ve danışmanlık yaparlar.

Gerektiğinde evde verilebilecek bazı bakım hizmetlerinin sağlanabilmesi için gerekli organizasyonu yaparlar.

Lisans derecesi olan kişiler olmaları gerekir.

Diyetisyen

Hastanın ağırlığını ve beslenme durumunu takip ederler.

Tedavi öncesi ve sonrasında ayrıca tedavi süresince uygun ve yeterli beslenebilmeleri için gerekli listeler oluştururlar.

Lisans dereceleri olması gerekir.

Türkiye’de Radyasyon Onkolojisi Merkezlerinin Coğrafi Bölgelere Göre Dağılımı, Kullanılan Radyasyon Verici Cihazlar ve İnsan Gücü

Türk Onkoloji Dergisi, cilt 19, sayı3, 2004, 87-96

Faal 50 adet RT merkezi 216 uzman doktor, 125 araştırma

görevlisi doktor 77 uzman fizikçi, 30 sertifikalı

fizikçi 220 YO mezunu RT teknikeri, 39

sertifika sahibi RT teknikeri

Radyasyon onkologu: 17-5 RT teknikeri: 28-3.8 Dozimetrist yok Fizikçi:1.4

Etik Değerlendirmeler

RT ekibi hasta haklarını kabul etmek ve tıbbi bakım kalitesine direkt etki eden sorumluluklarını bilmek, RT çalışanları ve hasta arasında en iyi ilişkiyi kurmada yardımcı olmak zorundadırlar.

Hasta Hakları

Cinsiyet, ırk, milliyet, din gözetilmeden saygı ve ilgi ile insan olarak tedavi edilme hakkı

Sağlık bakım programı sayesinde emniyette hissetme hakkı. Hasta, hastalığının tanısı, tedavisi ve prognozu hakkında anlaşılabilir terimler ile tam ve güncel bilgi alabilmelidir.

Mahremiyet hakkı. Hastanın durumunun tartışılması, konsültasyonlarda, muayenelerde ya da tedavi kayıtlarında olduğu gibi gizlidir. Kanun tarafından şart koşulmadıkça herhangi bir bilgi verilmeden önce yazılı bildirim izni gereklidir.

Hizmet hakkı. Bütün hastaların hizmet için ricalarının kabul edilebilir sınırlar içerisinde yerine getirilmesini bekleme hakkı vardır.

Tedavilerin maliyetlerini bilme hakkı. Eğer mali problemler gelişirse ödeme için uygun ayarlamalar yapılabilmelidir.

Eğitim ve araştırma faaliyetlerinden haberdar edilme hakkı.

Tedavinin etki ve sonuçları ile ilgili olarak hastanın danışma hakkı.

Dışarda tanı almış patoloji preparatlarının tekrar incelenmesi dahil olmak üzere histolojik tanı tedavi edilen enstitüde doğrulanmalıdır.

Özel tedavi araçlarının kullanımı gibi günlük tedavi detayları, tedavi cihazına ilişkin problemler ve gerçekleştirilen tüm işlemler tedavi kartına kayıt edilmelidir.

Bütün tedavi parametreleri ve hesaplamaları tam kayıt edilmeli ve radyasyon onkolgunun yanı sıra, fizikçi ya da dozimetrist tarafından doğrulanmalıdır.

Tedavi için bilgilendirilmiş muvafakat yetişkin hasta ise kendisinden değilse velisinden alınmalıdır.

Bilgilendirme formunda olası yan etkiler, kritik hastalar için istatistiksel hayat beklentisi gibi bilgiler yer almalıdır.

Eğer tedavi planını değiştirmek zorunluğu doğarsa hastaya açık ve detaylı bilgi verilmeli, gerekirse ikinci bir muvafakat alınmalıdır.