21

ODKRYCIE GOTYCKIEGO KOŚCIOŁA O UNIKATOWEJ, MUROWANO-SZKIELETOWEJ KONSTRUKCJI W KANIGOWIE 1

realizacjeLeszek Wawrykiewiczkonserwator zabytków, zabytkoznawca

Biuro Miejskiego Konserwatora Zabytków w Olsztynie

1. Kościół w Kanigowie – widok od południa. W głębi, po lewej budynek plebanii. Wszystkie fot. L. Wawrykiewicz, 2008 r. 1. Church in Kanigowo – view from the south. In the background, on the left: the rectory. All photos: L. Wawrykiewicz, 2008.

Zapomniany zabytek

Niewielki kościół parafialny pw. PodwyższeniaKrzyża Świętego w Kanigowie położony jest malo-wniczo w centrum wsi, w rozwidleniu dróg, przystarym, wybrukowanym trakcie, prowadzącym z Ni-dzicy na Mazowsze. Wieś w typie owalnicy, o dobrzezachowanym, średniowiecznym układzie przestrzen-nym, oddalona o 5 km na południe od Nidzicy, usy-tuowana jest po zachodniej stronie trasy Warszawa –

Gdańsk. Orientowany, salowy kościół, nie wyróżnia-jący się na pierwszy rzut oka niczym szczególnym,wzniesiony został na planie nieregularnego, wydłu-żonego prostokąta, z kwadratową kruchtą od zacho-du oraz niewielką, prostokątną zakrystią od stronypółnocnej. Ściany korpusu nawowego w narożachwzmocniono skośnie ustawionymi szkarpami. W za-chodniej ścianie nawy zlokalizowano ostrołukowy,uskokowy portal wejściowy. Podobny ostrołukowyportal znajduje się również w przejściu z nawy do

22

zakrystii. W elewacji południowej widnieje nato-miast ostrołukowa wnęka – dawny portal, obecniezamurowany. Przysadzista budowla o zwartej brylenakryta jest wysokim dachem trójspadowym, ponadktórym od strony zachodniej wznosi się niewysokawieża, zlicowana ze szczytem zachodnim kościoła i zwieńczona blaszanym hełmem. Niska zakrystianakryta jest dachem pulpitowym, kruchtę zachod-nią nakrywa natomiast niewysoki dach dwuspado-wy. Wszystkie dachy kryte są dachówką ceramicznąesówką. Przysadzistość całej budowli dodatkowopodkreślają stosunkowo niskie, a jednocześnie ma-sywne szkarpy narożne. Elewacje kościoła, rozczłon-kowane prostokątnymi, dużymi oknami, wykończo-ne są mocnym, mało estetycznym tynkiem cemen-towym. Salowe wnętrze przekryte zostało stropembelkowym, podobnie jak kruchta oraz zakrystia. W zachodniej części nawy znajduje się drewnianaempora, wsparta na czterech parach drewnianychsłupów. Opisując kościół w Kanigowie, największąuwagę należy zwrócić jednak na rzecz zupełnie inną– na jego konstrukcję.

Kościół wzniesiono przy zastosowaniu dwóchrodzajów konstrukcji. Ściany w 3/5 wysokości wy-murowane są z kamienia polnego oraz cegły cera-micznej pełnej na zaprawie wapiennej i obustronnieotynkowane. W górnej partii (ok. 2/5 całkowitej

wysokości) ściany wzdłużne wykonane są z dwóchrównoległych konstrukcji szkieletowych z użyciemdrewna sosnowego – od zewnątrz z wypełnieniemceglanym, od wewnątrz z wypełnieniem szachul-cowym. Szkieletowe partie ścian wzdłużnych stano-wią jednolitą konstrukcję ciesielską z sosnową, stor-czykową więźbą dachową kościoła i posiadają jedensystem ciesielskich znaków montażowych. Jak sięokazało w trakcie prowadzenia badań architekto-nicznych obiektu, zachowane fragmenty zdwojo-nych, szkieletowych ścian podłużnych kościołastanowią integralny element jego gotyckiej, jeszczeXIV-wiecznej konstrukcji, co jednoznacznie potwier-dziły wykonane w następnej kolejności przez prof.Marka Krąpca badania dendrochronologiczne. Naich podstawie datę budowy murowano-szkieleto-wego kościoła w Kanigowie określono na 1386 r.2

Zachowane partie szkieletowych ścian umożliwiajądość dokładne odtworzenie pierwotnej kompozycjijego północnej i południowej elewacji. Stopień za-chowania średniowiecznej więźby dachowej po-zwala z kolei na ustalenie pierwotnego kształtu da-chu. Na podstawie tych elementów można zatemokreślić formę architektoniczną gotyckiego, muro-wano-szkieletowego kościoła o zdwojonej konstruk-cji szkieletowej, czego próbą jest właśnie niniejszyartykuł.

2. Widok kościoła od stro-ny północno-zachodniej.2. View of the churchfrom the north-west.

23

Stan badań

Nieco zapomniany kościół parafialny w Kanigowienie doczekał się dotąd odrębnego opracowania.Zarówno w polsko-, jak i niemieckojęzycznej litera-turze przedmiotu zabytek ten traktowano zazwyczajhasłowo, poświęcając mu jedynie krótkie noty. Cowięcej, w większości dotychczasowych opracowańczas powstania szkieletowej konstrukcji widocznejwe wnętrzu kościoła wiązano, nie bez pewnego uporu, z XVIII-wieczną barokową przebudowąświątyni3. Najpełniejszy opis obiektu wraz ze wstęp-ną analizą jego substancji zabytkowej zawarł w swejobszernej pracy o średniowiecznej architekturze PrusChristofer Herrmann4. Krótkie opisy kościoła orazjego wyposażenia wraz z przybliżonym datowaniemznalazły się w sztandarowych katalogach zabytkówAdolfa Boettichera5 i Georga Dehio6, a także w pra-cach badaczy zajmujących się dziejami Kościołaewangelickiego w Prusach7. Krótkie wzmianki o ko-ściele oraz wsi Kanigowo znalazły się również w pol-skojęzycznych opracowaniach historycznych, doty-czących dziejów Nidzicy i jej okolic8 oraz historii die-cezji warmińskiej9. Informacje dotyczące dziejów ko-ścioła w Kanigowie zawarte w tych pracach ograni-czają się jednak jedynie do powtórzenia dotychcza-sowych ustaleń z niemieckojęzycznej literaturyprzedmiotu.

W ramach badań architektonicznych kościołaprzeprowadzono również kwerendę archiwalną, któ-rej wyniki po części zawarto poniżej10.

Słów kilka o historii

Po zajęciu i skolonizowaniu przez państwo zakonnepołożonej w samym sercu Puszczy Galindzkiej prus-kiej osady plemienia Sasinów, powstała na jej zrębiewarownia krzyżacka, którą nazwano Neidenburg –Zamek nad Nidą. Nidzica – siedziba komornika,podległego najpierw komturii dzierzgońskiej, a odpołowy XIV w. komturowi w Ostródzie, stanowiłamocno wysunięty na południe ośrodek nadgranicznysąsiadujący z Mazowszem oraz ważny punkt tran-zytowy na szlaku prowadzącym z ziemi mazowiec-kiej w kierunku Ostródy i Olsztyna. Tak jak na pozo-stałym terytorium podbitych Prus – ziemiach tzw.Oberlandu, tak i na tych terenach największy rozwójosadnictwa przypadł na 2. poł. XIV w., kiedy to lo-kowano większość wsi w obrębie tegoż komornictwa.

Wieś Kanigowo istniała już w XIV w. i po razpierwszy była wzmiankowana pod nazwą Kanegaw/Canegaw w dokumencie lokacyjnym wsi Kamionka,wystawionym w 1371 r. przez wielkiego mistrzakrzyżackiego Winricha von Kniprode. Znaczenie starej pruskiej nazwy miejscowości nie jest do końca jasne11. Dopiero w XV stuleciu, w 1420 r.,

realizacje3. Elewacja połud-niowa i wschodniakościoła w trakciewykonywania odkry-wek.3. Southern andeastern elevation ofthe church in thecourse of excava-tions.

24

w odnowionym dokumencie lokacyjnym dla Nidzicypojawia się nowa nazwa miejscowości – Candien. Powielkiej wojnie polsko-krzyżackiej, a nawet w trakciekolejnych walk z polskim i litewskim sąsiadem,Zakon prowadził nieustannie akcję kolonizacyjną,polegającą na ponownym zasiedlaniu terenów

wyludnionych w wyniku działań wojennych12. Licznepowtórne lokacje wsi na terenach podległych Zako-nowi, a zwłaszcza na jego południowych rubieżach,miały miejsce po kolejnym polsko-krzyżackim kon-flikcie zbrojnym w 1422 r., który tym razem zostałdość szybko przerwany i w tym samym roku zawartopokój nad jeziorem Melno13. W owym przeciągającymsię konflikcie polsko-krzyżackim ucierpiała zapew-ne także i niewielka wieś Kanigowo, skoro w 1426 r.wielki mistrz krzyżacki Hans von Tiefen odnowił dlaniej przywilej lokacyjny. Wieś powtórnie lokowano

oraz konstrukcyjnej średniowiecznych elementów w trakcie badań architektonicznych postawiono jed-nak hipotezę, iż murowano-szkieletowa świątyniaistniała już najprawdopodobniej w momencie po-wtórnej lokacji wsi. W związku z tym, mimo dośćskąpych źródeł archiwalnych, datowanie kościołaprzesunięto na koniec XIV w. Kościół – jak jużwspomniano – zlokalizowany jest w ścisłym, histo-rycznym centrum wsi, w rozwidleniu dróg, wokółktórych wykształcił się jej średniowieczny, owalnicowyukład przestrzenny. Biorąc pod uwagę położenie przy

na 55 łanach, na prawie chełmińskim. Na mocyprzywileju proboszcz parafii otrzymał 4 łany – tzw.wolne włóki, stanowiące uposażenie kościoła para-fialnego14. Z tym też okresem wiązano do tej pory po-wstanie budowli kościelnej w Kanigowie, datowanejogólnie na XV w. Po dokonaniu analizy stylistycznej

4. Wnętrze kościoła – widok na część prezbiterialną. W górnych partiach ścian podłużnych widoczna gotycka wewnętrzna konstrukcjaszkieletowa, która w obrębie wschodniej ściany nawy została usunięta w trakcie barokowej przebudowy.4. Interior of the church – view of the presbytery. The upper parts of the walls feature the Gothic inner skeleton construction, which inthe eastern nave wall was removed during the Baroque redesigning.

25

realizacje

Po sekularyzacji Państwa Krzyżackiego w 1526 r.powstała w Kanigowie parafia ewangelicka. KościołyZakonu stały się miejscem ewangelickich nabożeństw.W Nidzicy ewangelicki proboszcz był wzmiankowanyjuż od 1527 r., w Kanigowie natomiast – w 1649 r.15

Od 1660 r. proboszczem był tu pastor Jakub Szczupliński herbu Leliwa, wywodzący się z polskiejszlachty16.

Wprowadzenie reformacji początkowo nie przy-niosło większych zmian w sposobie urządzania i wyposażania wnętrz kościołów – gotyckie ołtarze,ambony i inne sprzęty zostały w większości zacho-wane i wykorzystane. Z reguły, w celu dostosowania

rzeźbiony gzyms zwieńczenia, przechowywany napoddaszu. Stalle te, ustawione przy południowejścianie nawy, koło ołtarza, widoczne są jeszcze naarchiwalnej fotografii wnętrza kościoła, wykonanejna pocz. XX w. przez Antona Ulbricha17. W kościeleznajdowały się wówczas jeszcze dwie gotyckie rzeź-by, stanowiące jego pierwotne wyposażenie – rzeźbabliżej nieokreślonego świętego biskupa, pochodzącaz 2. ćw. XV w. oraz figura Madonny z Dzieciątkiem,datowana na ok. 1500 r. Jak wynika z akt parafial-nych, w latach 1747-1748 wykonywano doraźne na-prawy w budynku pastorówki, nie prowadzono zaświększych prac remontowych w samym kościele.

starym trakcie z Nidzicy na Mazowsze oraz fakt, iżw 1426 r. miało miejsce jedynie odnowienie lokacjiKanigowa, przyjęto, że wzmiankowana w XIV w. wieśjuż wtedy posiadała w znacznym stopniu wykształ-cony układ przestrzenny, którego zasadniczym, cen-tralnym elementem musiała być budowla kościelna.

wnętrz kościelnych do aktualnych potrzeb, ograni-czano się jedynie do wprowadzenia solidnej, ozdob-nej ławy i empory. I tak, w 1. poł. XVII w. równieżwe wnętrzu kościoła w Kanigowie pojawiły się pro-ste, oszczędne w formie, manierystyczne stalle, z któ-rych do dnia dzisiejszego zachował się jedynie

5. Wnętrze kościoła – widok na barokową emporę z 1761 r.5. Interior of the church – view of the Baroque gallery from 1761.

26

W rachunkach kasy kościelnej z tego okresu odnoto-wano jedynie niewielkie wydatki dla stolarza za na-prawę zamków i sprzętów kościelnych18. W 1747 r.proboszczem w Kanigowie był Michael Horn,wcześniej natomiast funkcję tę sprawował najpraw-dopodobniej pastor Johann Heinrich, wymienianyjako „drugi proboszcz”19. W latach 1768-1769 od-notowany był proboszcz Georg Rumer oraz organi-sta Michael Ambrosius. Wówczas pojawia się teżwzmianka o objęciu kościoła w Kanigowie patrona-tem królewskim20. Na podstawie badań dendro-chronologicznych udało się ustalić dokładny czasbarokowej przebudowy kościoła, dokonanej przezewangelików w 1761 r., podczas której średnio-wieczna świątynia zyskała obecny kształt21.

Od 1809 r. parafia w Kanigowie była powiąza-na z parafią w Nidzicy poprzez urząd jednego z pas-torów. Kościół w Kanigowie stał się niejako filialnymparafii nidzickiej, siedzibą pastora kanigowskiego

było jednak Kanigowo. W XIX stuleciu miałymiejsce kolejne remonty świątyni, polegające m.in.na wymianie stolarki okiennej i drzwiowej oraz prze-budowie empory w związku z wprowadzeniem no-wego instrumentu organowego. Obecnie zachowa-ne, lecz zdekompletowane, sześciogłosowe organy z cynowymi piszczałkami wykonano w 1886 r.22

W 1902 r. kościół otrzymał trzy nowe dzwony – o średnicy 70, 65 i 55 cm, odlane w tymże roku23. Po1917 r. zostały one przetopione i wykorzystane przezniemiecki przemysł zbrojeniowy. Jednakże po I woj-nie światowej, w 1921 r., w wieży kościoła z po-wrotem zawisły trzy dzwony, odlane – jak głosi in-skrypcja – z „materiału wojennego” i zwrócone koś-ciołowi. Niedługo potem przy elewacji wschodniejkościoła wzniesiono z bloków ociosanego granitupomnik ku czci poległych w I wojnie światowejmieszkańców wsi i okolic. Najprawdopodobniej również po wojnie przeniesiono z kościoła do zamku

6. Rzut przyziemia – rozwarstwienie chro-nologiczne. Rys. oprac. na podkładzie wy-konanym przez arch. A. Wojciechowską--Grygo, 2008 r. Wszystkie rys. L. Wawry-kiewicz.6. Ground plan of the ground floor – chronological stratification. Drawingbased on a plan by architect A. Woj-ciechowska-Grygo, 2008. All drawings:L. Wawrykiewicz.

7. Rzut na poziomie empory – rozwarst-wienie chronologiczne. Kolorem czerwo-nym oznaczono zakres występowaniagotyckiej konstrukcji szkieletowej ścianpodłużnych nawy. Rys. oprac. na podkła-dzie wykonanym przez arch. A. Wojcie-chowską-Grygo, 2008 r.7. Ground plan upon the level of the gal-lery – chronological stratification. Redmarks the range of the Gothic skeletonconstruction of the nave walls. Drawingbased on a plan by architect A. Woj-ciechowska-Grygo, 2008.

27

realizacje

nidzickiego gotycką figurę Madonny z Dzieciątkiem,skoro w 1930 r. ówczesny prowincjonalny konser-wator zabytków, dr Richard Dethlefsen, otrzymał odewangelickiego konsystorza prowincji wschodnio-pruskiej pismo w sprawie zwrotu gotyckiej figuryMadonny, przeniesionej „bez pytania parafii o zgo-dę” z Kanigowa do muzeum na zamku nidzickim24.Jak wynika z korespondencji prowadzonej z pro-wincjonalnym konserwatorem zabytków w Królewcu,w 1936 r. planowano założenie w kościele ogrzewa-nia – sporządzono kosztorys na wykonanie ogrzewa-nia gorącym powietrzem, uzyskano też opinię orazwytyczne konserwatora25. Plany te nie zostały jednakzrealizowane. Po 1945 r. parafia ewangelicka upad-ła, a kościół przejęli katolicy. Na przełomie lat 60. i 70. XX w. prowadzone były kolejne doraźne praceremontowe. Ostatnie szerzej zakrojone prace prze-prowadzono w 1999 i 2000 r., kiedy to wykonanoremont drewnianej wieży oraz szczytu zachodniegokościoła.

Rozwarstwienie chronologiczneI faza – gotycka (1386 r.)

Jak wynika z dokonanego rozpoznania, kościół w Kanigowie od razu został wzniesiony przy zasto-sowaniu dwóch rodzajów konstrukcji – murowanej

oraz posadowionej na niej, zdwojonej konstrukcjiszkieletowej (il. 9). Ściany do wysokości ok. 3 m wy-murowano z kamienia polnego i ręcznie formowa-nej cegły ceramicznej na zaprawie wapiennej z wi-docznymi grudkami nieprzereagowanego wapna, poczym je otynkowano wewnątrz, a prawdopodobnietakże i zewnątrz. Większe partie ceglane wymuro-wano w wątku gotyckim. Jak wynika z analizy odkry-wek wykonanych na elewacjach kościoła, kamienno--ceglany (a zwłaszcza ceglany) wątek średniowiecz-nych murów obwodowych prezentuje zbyt niski poziom wykonawstwa pod względem staranności iregularności układu, aby można było stwierdzić, iżpierwotnie był on przeznaczony do ekspozycji. Nadość nieregularnej powierzchni kamienno-ceglanychmurów obwodowych zapewne od razu wykonanocienką, wapienną zacierkę, maskując większe nierów-ności i zakłócenia wątku, zwłaszcza na styku partiikamiennych oraz ceglanych (np. w obrębie portaliczy szkarp). Do stwierdzenia takiego skłania równieżfakt, iż w odkrytych partiach ceglanych muru po-szczególne warstwy cegieł nie są ze sobą zlicowane, a przesunięcia niektórych warstw względem lica mu-ru są na tyle duże, że musiały być one zamaskowanei wyrównane przynajmniej cienką warstwą wyprawy.Na odsłoniętym ceglanym licu elewacji zachodniejoraz ościeżach południowego portalu, pod wtórnymi

8. Przekrój podłużny – rozwarstwienie chronologiczne.Kolorem czerwonym oznaczono zakres występowaniagotyckiej konstrukcji więźby dachowej, niebieskim – za-kres barokowej przebudowy kościoła z 1761 r. Rys.oprac. na podkładzie wykonanym przez arch. A. Woj-ciechowską-Grygo, 2008 r.8. Cross-section – chronological stratification. Red marksthe range of the Gothic roof truss, blue – the range of theBaroque redesigning of the church in 1761. Drawing bas-ed on a plan by architect A. Wojciechowska-Grygo, 2008.

9. Przekrój poprzeczny – rozwarstwienie chronologiczne.Korpus kościoła wraz ze storczykową więźbą dachową w większości pochodzi ze średniowiecznej fazy budowla-nej, datowanej na 1386 r. Rys. oprac. na podkładzie wy-konanym przez arch. A. Wojciechowską-Grygo, 2008 r.9. Cross-section – chronological stratification. A major partof the church corps with the king-post roof truss comesfrom the mediaeval stage of the erection, dated as 1386.Drawing based on a plan by architect A. Wojciechowska--Grygo, 2008.

28

tynkami stwierdzono ponadto występowanie bezpo-średnio na cegle mocnej i dość grubej warstwy wa-piennej pobiały. Cegła gotycka użyta do murowaniaomawianych partii ścian posiada dość typowe dlatego okresu wymiary: 29-30 x 14 x 8 cm. Wewnątrzotynkowane ściany były wykończone cienką warst-wą pobiały wapiennej i – przynajmniej w obrębieściany północnej – dekorowane polichromią. W trak-cie prowadzenia badań architektonicznych przy go-tyckim portalu zakrystii odkryto bowiem fragmentgotyckiej dekoracji malarskiej w postaci polichromiiornamentalno-figuralnej (il. 15)26. Jak należy przy-puszczać, fragment ten, utrzymany w ciepłej, czer-wono-ugrowej kolorystyce, stanowi zapewne jedynieczęść większej kompozycji malarskiej, wykonanejwokół portalu zakrystii.

Stosunkowo dobry stan zachowania – tak malo-wideł, jak i niemal w całości oryginalnych tynkówwewnętrznych nawy – pozwala sądzić, iż w trakciewykonywania kompleksowych badań konserwator-skich na obecność polichromii należy spodziewać sięodkrycia kolejnych elementów pierwotnej gotyckiejdekoracji malarskiej kościoła.

Konstrukcja szkieletowaW górnej partii, od wysokości ok. 3 m wzwyż, ścianykościoła wykonano z dwóch równoległych konstruk-cji szkieletowych – zewnętrznej – z wypełnieniemceglanym (il. 17-18) oraz wewnętrznej – z wypełnie-niem szachulcowym, wykonanym na pionowychżerdziach, mocowanych w podwalinie i oczepie (il. 4i 19). Konstrukcję wypełnienia stanowią pionowe,okantowane żerdzie o zaostrzonych górnych koń-cach, zaczopowanych w oczepie, dołem wpuszczonewe wręgę w podwalinie. Są one szkieletem dla wa-piennej wyprawy szachulcowego wypełnienia przęs-ła. Szkieletowe partie ścian stanowią jednolitą kon-strukcję ciesielską z drewnianą więźbą dachową koś-cioła i posiadają jeden system ciesielskich znakówmontażowych (il. 19). Cegła gotycka użyta do wy-konania wypełnienia zewnętrznych ścian szkiele-towych posiada takie same wymiary jak cegła w dolnych partiach murów, tj.: 29-30 x 14 x 8 cm.Szkieletowe ściany zewnętrzne usztywniono jednympoziomem rygli montowanych w połowie wysokościkonstrukcji oraz parą skrzyżowanych zastrzałów w każdym przęśle (il. 17-18). Zastrzały – spinające

10. Rzut poddasza – ciesielskie znaki montażowe gotyckiej więźby dachowej. Rys. oprac. na podkładzie wykonanym przez arch. A. Wojciechowską-Grygo, 2008 r.10. Ground plan of the attic – joiners’ assembly signs on the Gothic roof truss. Drawing based on a plan by architect A. Wojciechowska--Grygo, 2008.

29

11. Płn. elewacja kościoła – zakres występowania gotyckiej konstrukcji szkieletowej. Rys. oprac. na podkładzie wykonanym przez arch.A. Wojciechowską-Grygo, 2008 r.11. Northern elevation of the church – range of the Gothic skeleton construction. Drawing based on a plan by architect A. Wojciechowska-Grygo, 2008.

realizacje

12. Płd. elewacja kościoła – zakres występowania gotyckiej konstrukcji szkieletowej. Rys. oprac. na podkładzie wykonanym przez arch.A. Wojciechowską-Grygo, 2008 r.12. Southern elevation of the church – range of the Gothic skeleton construction. Drawing based on a plan by architect A. Wojciechowska-Grygo, 2008.

30

dolne partie słupów z oczepem – zostały dodatkowopołączone na przekładkę również z ryglem, co po-zwoliło na uzyskanie bardzo sztywnej i stabilnejkonstrukcji, która – jak się okazało – jeszcze na prze-łomie XVII i XVIII w. była w na tyle dobrym stanie,że w trakcie barokowej przebudowy świątyni zostałajedynie przykryta tynkiem na podłożu trzcinowym i niemal w całości zachowana. Szkieletowa konstruk-cja została usunięta praktycznie tylko w przebudo-wywanych partiach kościoła – tam, gdzie zmianomuległa bryła – w szczycie zachodnim oraz wschod-nim (il. 11-12). Jak się wydaje, w momencie gdy z jakiegoś powodu zarzucono dalsze murowanie

ścian nawy z kamienia i cegły, zdecydowano o wyko-naniu niezwykle interesującej, zdwojonej konstruk-cji szkieletowej wyższych partii murów – konstrukcjizewnętrznej – zlicowanej z murowanymi partiamielewacji oraz wewnętrznej – zlicowanej z muramikościoła od wewnątrz. Rodzaj zastosowanego roz-wiązania konstrukcyjnego uwarunkowany był za-tem dążeniem do zachowania zaplanowanej po-czątkowo grubości ścian w celu uzyskania jednolitegoi możliwie monumentalnego charakteru wnętrzaświątyni, mimo odstąpienia w trakcie jej budowy od wykonania ścian w całości murowanych. Obie konstrukcje szkieletowe – zewnętrzna i wewnętrzna

13. Fragment zewnętrznej konstrukcji szkieletowej nad zakrystią. Dla ukazania sposobu obróbki oraz asortymentu drewna budowla-nego na przekrojach pokazano również usłojenie słupów i zastrzałów. Główne elementy konstrukcji – słupy – ciosano z „całego drzewa”(okrąglaków), podobnie jak belki wiązarowe. Zastrzały wykonano z krawędziaków połówkowych (z pozostawieniem dużych oflisów),natomiast rygle uzyskano ze znacznych rozmiarów belek ćwiartkowych (z tzw. drewna krzyżowego – belek połówkowych tartych jeszczeraz na pół). Ceglane wypełnienie zewnętrznej konstrukcji szkieletowej wykonano jedynie na grubość ½ cegły, murując je zewnątrz, bezobmurowywania zastrzałów. Rozwiązanie to zapewniało bardzo dobrą wentylację przy jednoczesnym uzyskaniu stosunkowo dobrej izo-lacyjności termicznej przedzielonych pustką powietrzną ścian szkieletowych. Aktualny dobry stan zachowania konstrukcji szkieletowejwynika właśnie z jej dostatecznej wentylacji wewnątrz. Rys. 2008 r.13. Fragment of the outer skeleton construction above the sacristy. In order to show the manner of the working and the assortment ofthe building timber, the cross-section features also the rings of the pillars and the struts. The main construction elements – the pillars –were hewn out of ”whole timber”, similarly as the truss beams. The struts were made out of half scantlings, while the noggins wereobtained from large quarter beams (so-called cross timber – half beams once again hewn in half). The width of the brick filling of theinner skeleton construction is half a brick, used from the outside and omitting the struts. This solution guaranteed excellent ventilationwith a simultaneous achievement of a thermal insulation of the skeleton walls separated by empty spaces. The present-day satisfactorypreservation of the skeleton construction stems precisely from the sufficient ventilation from the inside. Drawing 2008.

31

realizacje

– zostały stężone poprzecznie z więźbą dachowąkościoła. Wszystkie słupy szkieletowych ścian po-łączono z belkami wiązarowymi za pomocą krótkichmieczy – zewnętrznych oraz wewnętrznych – sto-sując mocne połączenia na nakładkę z zaczepami.Każde przęsło szkieletowych ścian podłużnych koś-cioła powiązano z wiązarem więźby dachowej,tworząc w efekcie jednolitą, skomplikowaną kon-strukcję ciesielską, którą – jak wynika z zachowa-nych znaków montażowych – wykonano i odwiąza-no od razu w całości – ściany szkieletowe łącznie z ustrojem dachowym.

Na szczególną uwagę zasługuje jednak formazewnętrznej konstrukcji szkieletowej ścian kościoła.Dzięki zastosowaniu dużej liczby krzyżujących sięelementów usztywniających w obrębie jednego po-wtarzalnego przęsła uzyskano dekoracyjny, niemal„ornamentalny” układ drewnianej konstrukcji, skon-trastowanej z ceglanym wypełnieniem. Rysunek ze-wnętrznej konstrukcji szkieletowej o znacznych wa-lorach estetycznych stanowił zatem swego rodzajudekoracyjne zwieńczenie murowanych elewacji

kościoła, które można by porównać do szerokiegofryzu obiegającego elewacje. Ceglane wypełnieniezewnętrznego szkieletu z opracowaną podciętąspoiną nie było tynkowane, co dodatkowo wyróż-niało tę partię elewacji na tle otynkowanych lubprzynajmniej bielonych murów kościoła w dolnejczęści (il. 14).

WnętrzeSalowe wnętrze kościoła przekryto stropem belko-wym. Przypuszczalnie kościół nie posiadał pierwotnieżadnej empory, a przynajmniej nie na całą szero-kość nawy. Na poziomie obecnej empory, na zachod-nim krańcu ściany południowej są bowiem widocz-ne w drewnianej podwalinie szkieletu 2 gniazda – najprawdopodobniej po pierwotnych schodach napoddasze. Po przeciwnej stronie nawy, na zachod-nim krańcu ściany północnej nie odnotowano takichgniazd – podwalina jest na tym odcinku zachowanaw całości, co pozwala wykluczyć istnienie drewnia-nej empory przy zachodniej ścianie nawy kościoła w jego pierwszej średniowiecznej fazie powstania.

14. Próba rekonstrukcji pierwotnego wyglądu płd. elewacji kościoła z 1386 r. XIV-wieczna salowa budowla nakryta była wysokim, dwu-spadowym dachem z pokryciem ceramicznym i szkieletowymi szczytami, stanowiącymi jednolitą konstrukcję ciesielską z więźbą dacho-wą. Oszkarpowane, murowane przyziemie nawy posiadało dwa portale wejściowe – zachodni i południowy. Zewnętrzna konstrukcjaszkieletowa z ceglanym, nietynkowanym wypełnieniem była skontrastowana z bielonymi murami przyziemia, stanowiąc główny akcentplastyczny elewacji. Nawę doświetlały trzy okna rozmieszczone w elewacji południowej. Rys. 2008 r.14. Attempted reconstruction of the original appearance of the southern church elevation in 1386. The fourteenth-century constructionwas covered with a high gable roof with ceramic covering and skeleton gables, comprising a uniform construction with the roof truss.The escarped brick ground floor of the nave possessed two entrance portals – western and southern. The outer skeleton constructionwith a brick, non-plastered filling contrasted with the whitened walls of the ground floor, comprising the prime visual accent of the ele-vation. The nave was additionally lit by three windows in the southern elevation. Drawing 2008.

32

Z kolei nawet po wykonaniu odkrywek kłopotliwestaje się ustalenie czasu powstania zakrystii, przyle-gającej do nawy kościoła od strony północnej. Jaksię wydaje, istniała ona już w średniowieczu, czegopotwierdzeniem może być forma ostrołukowego, us-kokowego portalu, dekoracyjnie opracowanego wła-śnie od strony nawy kościoła – wejścia do zakrystii,

a nie od strony zewnętrznej (il. 15). Ściany zakrystiiw części nadziemnej pochodzą natomiast z okresupóźniejszego i nie są przewiązane z murami nawykościoła (il. 6). Należy jednak przypuszczać, że przy-najmniej fundamenty zakrystii są gotyckie, aczkol-wiek wymaga to potwierdzenia w badaniach archeo-logicznych.

15. Fragment gotyckiejpolichromii odkrytej w trakcie badań archi-tektonicznych przy por-talu zakrystii.15. Fragment of theGothic polychrome dis-covered in the course ofarchitectural studies ofthe sacristy portal.

16. Płd. ściana kościoła z wtórnieobniżonym otworem okiennym.Widoczne połączenie słupa z pod-waliną na czop kryty, odkrytew wyniku wtórnego wycięcia pod-waliny.16. Southern wall of the churchwith a lowered window. The visi-ble connection of the pillar withthe foundation was discovereddue to the secondary incisions ofthe foundation.

33

Jak wynika z relacji najstarszych mieszkańcówwsi, jeszcze pod koniec lat 60. XX w. w kościele za-chowana była także stara, bardzo zniszczona, „ce-glana” posadzka – wykonana najprawdopodobniejz dużych, płaskich, kwadratowych płytek ceramicz-nych. Posadzka ta mogła pochodzić jeszcze z pier-wotnego wyposażenia kościoła.

OknaNa podstawie analizy zachowanych szkieletowychpartii ścian możliwe jest również ustalenie pier-wotnej liczby otworów okiennych w elewacjach

podłużnych kościoła. Gotyckie otwory okienne znaj-dowały się wysoko, w szkieletowych partiach ścian.W elewacji południowej zlokalizowane były jedynietrzy – w trzecim, siódmym i dwunastym przęśle konstrukcji szkieletowej, licząc od strony zachodniej(il. 12 i 14), co znajduje potwierdzenie zarówno w analizie wewnętrznej konstrukcji szkieletowej orazw odkrywkach wykonanych na elewacjach (il. 22 i 23). W elewacji północnej natomiast pierwotnie w ogóle nie było okien. Wewnątrz nawy, we wszyst-kich przęsłach w obrębie wtórnych otworów okien-nych są bowiem widoczne w belce oczepu okrągłe

realizacje17. Zewnętrzna konstrukcja szkieletowaz 1386 r. – poddasze zakrystii. Precyzyj-nie docięte zastrzały w formie krzyży św.Andrzeja stanowią dodatkowe wzmocnie-nie połączeń słupów z ramą ryglową,tworząc na styku tych elementów sztywnewęzły konstrukcyjne. W górnych polachwidoczne gotyckie wypełnienie ceglane z oryginalnie opracowanym spoinowa-niem. Dolne fachy z wtórnym wypełnie-niem barokowym.17. Outer skeleton construction from1386 – the sacristy attic. The preciselyexecuted struts in the form of St. Andrewcrosses comprise an additional reinforce-ment of the pillars with the truss frame,creating rigid construction hitches. Theupper parts feature visible Gothic brickfilling with the original binding. Thelower parts contain secondary Baroquefilling.

18. Gotycka konstrukcja szkieleto-wa – poddasze zakrystii. Uwagęzwraca dobry stan zachowania do-kładnie ociosanych, drewnianychelementów konstrukcji.18. Gothic skeleton construction – the sacristy attic. Attention isdrawn to the good condition of thepreserved carefully hewn woodenelements of the construction.

34

otwory po drewnianych żerdziach, stanowiącychpierwotną konstrukcję wypełnienia szkieletowychścian wewnętrznych. Zatem północna ściana szkie-letowa kościoła była początkowo pełna i nie posia-dała żadnych otworów okiennych. W chwili obecnejnie jest już natomiast możliwe ustalenie zakresuwystępowania ewentualnych otworów okiennych w ścianach szczytowych kościoła, choć należy przy-puszczać, iż we wschodniej ścianie (w partii szkiele-towej) mogło się znajdować jedno okno. Jak wynika z analizy otworów okiennych elewacji południowej,w obrębie jednego, dość szerokiego przęsła kon-strukcji szkieletowej pierwotnie wstawiono zapewneokno dwudzielne (drewniane oboknie z dwoma otwo-rami okiennymi), tworząc swego rodzaju okno bifo-ryjne (il. 14). Prawdopodobnie otwory okienne po-siadały także ostrołukowo wycięte nadproża, co po-twierdzałyby znane przykłady drewnianej stolarkiokiennej, pochodzącej z XV w.27 Okna te były za-pewnie stałe i szklone w ołów.

Więźba dachowaWięźbę dachową kościoła wykonano jako storczy-kową (pełną). Typ konstrukcji należy określić jakowięźbę jednostorczykową, dwujętkową, ze storczy-kiem zawieszonym na jednej parze zastrzałów

(ramion) (il. 9). Ramę storczykową ustawiono bez-pośrednio na belkach wiązarowych, stężając ją jed-nym poziomem rygli i dodatkowo zastrzałami (il. 8).Pomocnicze usztywnienie poprzeczne konstrukcjistanowią miecze stopowe wiązara. Miecze te usta-wiono dokładnie nad słupami wewnętrznych ścianszkieletowych, co w jeszcze większym stopniu za-pewniło sztywność i stabilność wiązarom więźby da-chowej (il. 9). Na wschodnim krańcu oraz w partiiszczytu zachodniego storczykowa więźba dachowazostała w późniejszym okresie wtórnie przekształco-na. Od wschodu wprowadzono dodatkowe krokwiewschodniej połaci dachowej, oparte na pochyłej ra-mie stolcowej. Od zachodu, w obrębie trzech skraj-nych wiązarów wbudowano szkieletową konstrukcjęwieży dzwonnej. Dwuspadowy dach kościoła byłpierwotnie kryty masywną, długą na 40 cm dachów-ką ceramiczną mnich-mniszką (il. 14). Fragmentyśredniowiecznych dachówek tego typu odnalezionowewnątrz zdwojonej konstrukcji szkieletowej podłuż-nych ścian kościoła. Całe dachówki, w większościmniszki, zostały ponadto wtórnie użyte do wymuro-wania ościeży okiennych w trakcie przebudowy ko-ścioła i są obecnie dobrze widoczne od strony we-wnętrznej szkieletowych ścian (il. 19). Jeszcze podkoniec XIX stulecia średniowieczne dachówki mnich-

19. Dwunasty wiązar (od wschodu),wnętrze płn. podwójnej ściany szkieleto-wej. Po prawej wewnętrzna konstrukcjaszkieletowa, po lewej zewnętrzna, z wy-pełnieniem ceglanym. Na słupie, mieczuoraz belce wiązarowej widoczne ciesiel-skie znaki montażowe („〉” i „〈” z dwo-ma dłutowanymi trójkątami). W głębi murwtórnego ościeża okiennego, wykonany z gruzu ceramicznego oraz pierwotnejdachówki ceramicznej mnich-mniszka.19. Twelfth tie beam (from the east), interior of the northern double skeletonwall. On the right: an inner skeleton con-struction, on the left: the outer one with abrick filling. On the pillar, the bracketand the truss beam: visible joiners’assembly signs (”〉” and ”〈” with two chiselled triangles). In the background:the wall of the secondary window, madeout of ceramic rubble and the originalceramic monk-nun roof tiles.

35

-mniszki widział także na części połaci dachu kościo-ła konserwator zabytków Adolf Boetticher, o czymwspomniał w swoim krótkim opisie kościoła28.

Ciesielskie znaki montażoweWięźba dachowa oraz szkieletowe ściany kościołaposiadają niemal kompletny, dobrze zachowany sy-stem ciesielskich znaków montażowych (il. 10 i 19).Zróżnicowany jest on na część północną i południo-wą konstrukcji. Poszczególne elementy ścian szkiele-towych oraz elementy wiązarów wraz z ramą stor-czykową znajdujące się po północnej stronie posia-dają ten sam rodzaj oznakowania oraz kolejną nu-merację. Krokwie, miecze stopowe oraz wszystkieelementy ścian szkieletowych po południowej stro-nie posiadają natomiast odmienny rodzaj oznako-wania. Dodatkowo system znaków montażowychzróżnicowany jest na wschodnią i zachodnią częśćkonstrukcji, co wynika ze sposobu wykonania i od-wiązywania więźby – sześć wschodnich wiązarówbyło odwiązywanych i montowanych od wschodu,podczas gdy pozostałe wiązary konstrukcji dachowejbyły odwiązywane i montowane od strony zachod-niej (jętki, zastrzały i miecze stopowe bite do krokwii storczyków od zachodu). Znaki montażowe wystę-pują przy końcach belek wiązarowych, na dolnych

częściach storczyków, krokwi i mieczy stopowych, w okolicach styków krokwi z jętkami oraz stykówstorczyków z zastrzałami, a także na słupach, mie-czach i zastrzałach konstrukcji szkieletowej ściankościoła. W obrębie pierwszych sześciu wschodnichwiązarów umieszczono je po stronie wschodniej, a w obrębie pozostałych – po stronie zachodniej po-szczególnych elementów. Numeracja odpowiada ko-lejnym wiązarom i jest ciągła od 2 do 13 (pierwotnieod 1 do 15), licząc narastająco od wschodniej ścianykościoła (il. 10).

Zarówno po północnej, jak i południowej stro-nie konstrukcji szkieletowej ścian oraz więźby da-chowej zastosowano oznaczenia symboliczne, na-wiązujące do układu cyfr rzymskich, różniące sięjednak sposobem wykonania. Po stronie północnejoraz na ramie storczykowej umieszczono znaki skła-dające się z liniowych nacięć oraz stykających się z nimi trójkątów, wyciętych dłutem. I tak: dwójkęstanowi jedno nacięcie drewna w formie poziomejlinii i stykające się z nią bokiem dwa trójkąty wyciętedłutem, trójkę – jedno nacięcie drewna i trzy trójką-ty, czwórkę – nacięcie i cztery trójkąty. Piąty wiązaroznaczony jest według tej samej zasady – nacięcie w formie linii i pięć trójkątów (nie zastosowano turzymskiej „V”). Analogicznie oznaczono następne

realizacje

20. Czwarty wiązar (od wscho-du), rama storczykowa – po-łączenie zastrzałów ze storczy-kiem na nakładkę. Widocznegotyckie znaki montażowe: porządkowe – z dłutowanymitrójkątami oraz symboliczne – kreskowe w kształcie cho-rągiewki lub grotu, wyróżnia-jące te wiązary więźby, którebyły odwiązywane od stronywschodniej.20. Fourth tie beam (from theeast), frame – the struts and the king-post have dovetail joint.Visible Gothic assembly signs:serial – with chiselled trianglesand symbolic – linear in theshape of a flag or a fluke, distin-guishing the struts of the trussfrom the east.

36

wiązary – aż do dziewiątego włącznie. Oznaczeniewiązara dziesiątego to utworzony z dwóch liniowychnacięć znak „X” w układzie poziomym, bezżadnych trójkątów. Jedenasty wiązar oznaczonoznakiem „V” w układzie poziomym oraz jednymtrójkątem, dwunasty wiązar – znakiem „V” z dwo-ma trójkątami, trzynasty – znakiem „V” z trzematrójkątami. Analogicznie zostały oznakowane słupyoraz miecze obydwu szkieletowych ścian północ-nych (zewnętrznej i wewnętrznej).

Po stronie południowej konstrukcji występująnatomiast znaki montażowe wykonane jedynie w formie liniowych nacięć (kresek) w różnych ukła-dach. I tak: dwójkę stanowią dwa nacięcia w formierównoległych linii, trójkę – trzy równoległe nacięcia,czwórkę – cztery itd. Oznaczenie dziesiątego wiąza-ra – podobnie jak po stronie północnej – stanowiznak „X”, z tym że w układzie pionowym. Jedenastywiązar oznaczono trzema nacięciami w formie sty-kających się linii, tworzących kształt trójkąta, dwu-nasty wiązar – nacięciami w formie trójkąta orazjedną dodatkową kreską, a trzynasty wiązar – nacię-ciami w formie trójkąta oraz dwoma dodatkowymikreskami.

Najciekawsze symboliczne znaki montażowe wy-stępują na pięciu wschodnich wiązarach dachowychoraz przęsłach ścian szkieletowych. Dla odróżnieniatej części konstrukcji (odwiązywanej i montowanejod strony wschodniej – przeciwnie do pozostałej

części drewnianej konstrukcji), oprócz wyżej opisa-nych znaków porządkowych zastosowano tu dodat-kowo znaki symboliczne. Wykonano je w formieliniowych nacięć w różnych układach, tworzącychciekawe kształty – inne po stronie północnej i połu-dniowej. Po stronie północnej nacięcia te tworząznaki przypominające swym kształtem chorągiewkęlub grot strzały (il. 20), natomiast po stronie połu-dniowej są jeszcze bardziej interesujące i przypomi-nają napięty łuk ze strzałą (il. 10).

Wbrew dotychczasowym ustaleniom napotyka-nym w literaturze przedmiotu należy przyjąć, iżobecna bryła kościoła w swym podstawowym za-rysie (bez wieży i wschodniej połaci dachu) pochodziz jednej fazy budowlanej, co potwierdzają równieżwyniki badań dendrochronologicznych. Kościół za-planowano i wzniesiono w takiej formie w trakciejednej, choć być może przerywanej, kampanii budo-wlanej. Zastosowanie dwóch rodzajów konstrukcjimogło być spowodowane brakiem odpowiedniegobudulca w dostatecznej ilości. Ewentualnie, już w trakcie budowy murowanej partii ścian zmienio-no pierwotną koncepcję budowli (zapewne z brakuwystarczającej ilości dobrego materiału budo-wlanego lub fachowego warsztatu murarskiego),zarzucając murowanie ścian na rzecz wykonanialżejszej, tańszej i wciąż przecież popularnej –zwłaszcza w budownictwie świeckim – konstrukcjiszkieletowej.

21. Szkieletowa konstrukcja płd.elewacji – połączenie podwaliny zesłupem oraz słupa z dwoma za-strzałami: A – gotycka konstrukcjaszkieletowa, B – wtórny tynk wa-pienny na trzcinie, C – wtórny tynkcementowy.21. Skeleton construction of thesouthern elevation – connection between the foundation and thepillar and the pillar with two struts:A – Gothic skeleton construction, B – secondary lime plaster on rushes, C – secondary cement plaster.

37

realizacje

Rozwarstwienie chronologiczneII faza – barokowa (1761 r.)

Największe piętno na bryle i formie architektonicznejkościoła wycisnęła barokowa przebudowa z 1761 r.Dość dokładnie można określić jej zakres. W trakcieprac częściowo przebudowano wschodnią i zachod-nią część dachu, wprowadzając drewnianą wieżędzwonną oraz nowy szczyt zachodni, oszalowane

deskami. Zmieniono wówczas także pierwotny kształt dachu – z dwuspadowego na trójspadowy,wprowadzając trzecią połać od wschodu. Przemuro-wano górne partie zachodniej i wschodniej elewacjiszczytowej kościoła, usuwając w tych ścianach pierwotną konstrukcję szkieletową (il. 8). Barokowepartie ścian wymurowano ze stosunkowo płaskiejcegły ceramicznej o wymiarach 28 x 13 x 6,5 cm,na zaprawie wapienno-piaskowej. Zastosowano

22. Szkieletowa konstrukcja płd.elewacji, okno nad portalem – od-krywka potwierdzająca istnieniepierwotnego otworu okiennego w tym miejscu (brak zastrzałów w przęśle, w którym występujeokno).22. Skeleton construction of thesouthern elevation, window abovethe portal – excavation confirm-ing the existence of an original window (the absence of struts inthe span featuring the window).

23. Szkieletowa konstrukcja płd.elewacji, okno nad portalem – od-krywka potwierdzająca istnieniepierwotnego otworu okiennego w tym miejscu (brak zastrzałów w przęśle, w którym występuje okno;w słupie widoczny także otwór pokołku – ślad po mocowaniu okna).23. Skeleton construction of thesouthern elevation, window abovethe portal – excavation confirmingthe existence of an original window(the absence of struts in the spanfeaturing the window; the pillaralso displays a visible opening for a cleat – a trace of installing thewindow).

38

wątek blokowy, dość niedbale – ze względu na wy-konywanie muru od razu pod tynk. W tym też cza-sie, w związku z przebudową ścian szczytowych koś-cioła, wymienione zostały również wypełnienia nie-których przęseł wewnętrznej konstrukcji szkieleto-wej. Nowe wypełnienia wewnętrznych fachów wyko-nano z pionowych żerdzi okręcanych słomą i po-lepionych gliną, między żerdziami wtykając takżefragmenty gruzu ceglanego. Kolejną zasadniczą zmianą wprowadzoną w tym czasie było zamuro-wanie południowego portalu wejściowego, wybicie wścianach dużych otworów okiennych oraz powięk-szenie (rozkucie w dół) istniejących w elewacji połud-niowej okien pierwotnych (por. il. 14 i 3). Wówczasto po raz pierwszy otynkowano szkieletowe partieścian.

O oszczędności i pomysłowości ówczesnych użyt-kowników świątyni może świadczyć dość interesu-jące rozwiązanie przez nich zastosowane, o którymwspomniano już wyżej. Do wymurowania ościeżynowych otworów okiennych w partiach pomiędzyzewnętrzną a wewnętrzną konstrukcją szkieletowąścian wykorzystano mianowicie średniowieczną da-chówkę mnich-mniszkę, zdemontowaną z przebu-dowywanych wówczas krańców dachu. Z tej samejoszczędności musiano jednak w dużej części po-zostawić stare pokrycie dachowe, skoro jeszcze podkoniec XIX stulecia dachówkę mnich-mniszkę nadachu kościoła widział Adolf Boetticher29. Z okresubarokowej przebudowy pochodzą również kamien-no-ceglane ściany kruchty zachodniej oraz analo-gicznie wykonane ściany zakrystii, choć te ostatniewymurowano zapewne od nowa na gotyckich jeszczefundamentach. Do wymurowania tych ścian użyto coprawda wtórnie gotyckiej cegły rozbiórkowej, stosu-jąc jednak równocześnie płaską cegłę barokową. Wewnętrzu świątyni wprowadzono istniejące obecnieempory.

Barokowa przebudowa kościoła – mimo iż prze-prowadzona dość oszczędnie, przy maksymalnymwykorzystaniu średniowiecznej substancji budow-lanej – zmieniła w tak znacznym stopniu jegowygląd, że w dotychczasowej literaturze zdążył sięjuż utrzeć pogląd o XVIII-wiecznym pochodzeniuzarówno korony murów, jak i całego dachu kościoła.Na podstawie niniejszego rozpoznania, potwier-dzonego wynikami badań dendrochronologicznych,ustalono jednak, iż obecna bryła budowli w swympodstawowym zarysie – bez wieży i wschodniejpołaci dachu – pochodzi jeszcze ze średniowiecznej,XIV-wiecznej fazy.

Wiek XIX i XX

W XIX stuleciu miały miejsce kolejne remonty świą-tyni, jednakże prace te – z reguły ograniczające sięjedynie do bieżących napraw i remontów – niewpłynęły już znacząco na jej wygląd. Wymienionowówczas m.in. stolarkę okienną i drzwiową, remon-towano dachy przybudówek (kruchty i zakrystii), a we wnętrzu przebudowano emporę, poszerzając jąo jedno środkowe przęsło, na którym umieszczononowy instrument organowy. Obecnie zachowane, choćzdekompletowane organy wykonano w 1886 r.30

Z 2. ćwierci XX w. pochodzi zaś pomnik ku czcipoległych w I wojnie światowej mieszkańców wsi i okolic, wzniesiony w formie obelisku przy wschod-niej elewacji kościoła z bloków ociosanego granitu.Na pomniku wykuto równoramienny krzyż z datą„1914-18”. Prace prowadzone w kościele po 1945 r.nie miały już znaczącego wpływu na jego bryłę i formę i polegały głównie na bieżących naprawachścian, wieży oraz dachu. Przyczyniły się one jednakdo niemal zupełnego zatarcia zabytkowego charak-teru obiektu, zwłaszcza w obrębie jego elewacji.

Wartość zabytkowa

Ta wyrażona powyżej opinia, być może zbyt dobit-nie sformułowana, stanowić będzie punkt wyjściado końcowej analizy. Kościół parafialny w Kanigo-wie – z zewnątrz niepozorny, z mało estetycznymi,cementowymi tynkami na elewacjach – posiadabowiem wyjątkową – tak w skali regionu, jak i kraju– wartość zabytkową. Decyduje o niej wiele elemen-tów, z pozoru drugorzędnych i nie od razu widocz-nych, ale niezmiernie istotnych z punktu widzeniahistorii sztuki i architektury – zarówno dla dziejówśredniowiecznej architektury sakralnej Prus, jak i historii technik budowlanych.

Kościół w Kanigowie stanowi prawdopodobniejedyny zachowany na terenie dawnych PrusWschodnich przykład średniowiecznej murowano--szkieletowej budowli sakralnej o zdwojonej kon-strukcji szkieletowej. Wstępne rozpoznanie upoważ-nia również do stwierdzenia, iż kościół ten nie po-siada analogii na terenie całego kraju, a być może i w Europie. Starsze kościoły z częściowo zachowanąXIV-wieczną konstrukcją szkieletową przetrwałyjedynie na Żuławach. Stosunkowo najlepiej zacho-wane fragmenty gotyckiej konstrukcji szkieletowej z 1347 r. posiada kościół św. Jerzego w Elblągu, a także – będący w stanie częściowej ruiny – kościół

39

w Gnojewie koło Malborka o jednej z najstarszychkonstrukcji szkieletowych, datowanej na okres przed1323 r. (il. 24)31. Obydwa te kościoły zostały jeszczew średniowieczu obmurowane od zewnątrz. Bardzodobrze zachowaną, choć nieco młodszą konstrukcjęszkieletową z 1403 r. posiada także kościół w Kru-pach w powiecie Sławno na Pomorzu32. Szkieletoweściany nawy, usztywnione dekoracyjnie wycinanymizastrzałami, przybrały tu już formę o znacznych wa-lorach artystycznych, w której duży nacisk położonozarówno na sztywność konstrukcji, jak i jej dekora-cyjny, maswerkowy rysunek, decydujący o odbiorzewizualnym wnętrza świątyni. Jednak i w Gnojewie, i w Elblągu – a także w Krupach – usztywnienie kon-strukcji szkieletowej za pomocą cieńszych zastrza-łów wykonano od strony wewnętrznej, co sprawiało,że pierwotnie na zewnątrz widoczne były jedyniesłupy i rygle, tworzące prosty układ kratownicowy.W Kanigowie natomiast wszystkie elementy usztyw-niające zewnętrzną konstrukcję szkieletową byłymontowane z zewnątrz. Wynikało to przede wszystkim z zastosowanego rozwiązania konstruk-cyjnego w postaci zdwojenia ścian szkieletowych.Obie ściany szkieletowe – zewnętrzną i wewnętrzną– wznoszono równocześnie, gdyż łącznie stanowiłypodbudowę pod belki wiązarów dachowych.Zewnętrzne ściany szkieletowe usztywniono więc

w jedyny możliwy w tym przypadku sposób – przy-bijając zastrzały na nakładki od strony zewnętrz-nej. Zastosowanie w Kanigowie zdwojonej kon-strukcji szkieletowej ścian przyczyniło się zatem – może nawet w sposób nie do końca niezamierzo-ny – do uzyskania wyjątkowej plastyki szkieleto-wych partii elewacji kościoła, nie mających ana-logii w znanych przykładach gotyckich kościołówszkieletowych.

Dla ukazania pełniejszego obrazu należałobyjeszcze zaznaczyć, iż pozostałości średniowiecznychkonstrukcji szkieletowych z XIV i XV w. zlokalizo-wano ostatnio także w kościołach na terenie Me-klemburgii - Pomorza Przedniego w Niemczech.Resztki średniowiecznych konstrukcji szkieletowychzachowały się we wnętrzach kościołów w Landowna Rugii, Beggerow koło Demmin oraz Japenzinkoło Anklam32. Jednak w porównaniu do omawia-nych przykładów z terenu Polski, w kościołach tychśredniowieczne konstrukcje przetrwały jedynie frag-mentarycznie, najczęściej w postaci samych słupówbądź jedynie odcisków w murze po nieocalałych ele-mentach drewnianych. Podobnie jak znane przykła-dy kościołów żuławskich, wszystkie te konstrukcjeszkieletowe zostały jeszcze w XV-XVI w. wtórnieobmurowane ceglanymi lub kamienno-ceglanymiścianami34.

realizacje

24. Gnojewo, pow. Malbork, d. kościół parafialny (ob. opuszczony) – przekrój podłużny z widokiem na płd. ścianę nawy. Widoczna częściowo przemurowana pierwotna konstrukcja szkieletowa z XIV w., składająca się z ośmiu segmentów wzmocnionych dwoma rzędami rygli oraz dwoma parami krzyżujących się zastrzałów w formie krzyży św. Andrzeja w każdym przęśle. Słupy i zastrzały dowysokości pierwszego poziomu rygli posiadają ozdobnie fazowane krawędzie. Pierwotnie na zewnątrz szkieletowego korpusu kościoławidoczne były jedynie słupy i rygle, tworzące prosty układ kompozycyjny ścian, wewnątrz natomiast można było zobaczyć wszystkie elementy konstrukcji. Rys. 2003 r.24. Gnojewo, commune of Malbork, former parish church (today: abandoned) – horizontal cross-section with a view of the southernnave wall. Visible partially re-bricked original skeleton construction from the fourteenth century composed of eight segments reinforcedwith two rows of spans and with decoratively phased edges in the shape of the St. Andrew cross. The pillars and the edges possess decorative edges up to the first level of the spans. Originally, the outside of the skeleton corps of the church showed only the pillars andthe spans, comprising a simple arrangement of the walls, while the inside featured all the construction elements. Drawing 2003.

Na tym tle kościół w Kanigowie jawi się jakoobiekt zupełnie wyjątkowy – kryjący w swoich mu-rach dobrze zachowane gotyckie ściany podłużne, w górnej partii wykonane z dwóch równoległychkonstrukcji szkieletowych. Obie konstrukcje – ze-wnętrzna i wewnętrzna – są jednorodne z więźbądachową kościoła i razem z nią pozwalają określićjego pierwotną formę architektoniczną. Stan zacho-wania średniowiecznych partii obiektu umożliwiarównież wykonanie w trakcie przyszłych prac restau-ratorskich odpowiedniej aranżacji konserwatorskiejjego elewacji bocznych, uwzględniającej wyekspono-wanie niezwykle wartościowej i stosunkowo dobrzewytrzymującej upływ czasu konstrukcji szkieletowejścian.

Na wyjątkową wartość obiektu składa się rów-nież dobrze zachowane wnętrze nawy kościoła ześredniowiecznymi tynkami oraz – jak się okazało w trakcie niniejszych badań – gotyckimi malowidła-mi, ocalałymi przynajmniej częściowo na północnejścianie kościoła. Stosunkowo dobry stan zachowa-nia tak malowideł, jak i niemal w całości oryginal-nych tynków wewnętrznych nawy pozwala przy-puszczać, iż w trakcie wykonywania kompleksowychbadań konserwatorskich odkryte zostaną kolejneelementy pierwotnej dekoracji malarskiej.

Kościół w Kanigowie – oprócz niekwestiono-wanej wartości historycznej i naukowej – posiadarównież walory artystyczne, choć zapewne w chwiliobecnej nie do końca dostrzegalne. Forma gotyckiejzewnętrznej konstrukcji szkieletowej ścian – mimo iżw większości ukryta pod tynkiem i widoczna jedyniena poddaszu zakrystii – zasługuje jednak na

szczególną uwagę. Dzięki zastosowaniu w każdympowtarzalnym przęśle krzyżujących się i jedno-cześnie przechodzących przez ramę ryglową ele-mentów usztywnienia, uzyskano niezwykle dekora-cyjny, niemal „ornamentalny” rysunek drewnianegoszkieletu, skontrastowanego z ceglanym wypełnie-niem. Układ zewnętrznej konstrukcji szkieletowejnie ogranicza się zatem w tym przypadku tylko doroli technicznej. Stanowi on jednocześnie swegorodzaju dekoracyjny fryz wieńczący murowaneściany kościoła. Z tego względu właściwe wyekspo-nowanie pierwotnej konstrukcji szkieletowej ściankościoła podczas przyszłych prac restauratorskichnależy wskazać jako zadanie priorytetowe w proce-sie rewaloryzacji tego zabytku, tak aby przywrócićwszystkie jego walory historyczne, architektoniczne i artystyczne.

40

1. Artykuł stanowi omówienie wyników badań architektonicz-nych gotycko-barokowego kościoła parafialnego w Kanigowie.Badania te zostały przeprowadzone w 2008 r. na zlecenieWarmińsko-Mazurskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabyt-ków przez autora niniejszego artykułu we współpracy z arch.Agatą Wojciechowską-Grygo, która wykonała inwentaryzację po-miarową obiektu i której w tym miejscu składam serdeczne po-dziękowania. Po zakończeniu badań architektonicznych Woje-wódzki Konserwator Zabytków sfinansował także wykonanie ba-dań dendrochronologicznych kościoła. Potwierdziły one wcześ-niejsze ustalenia i umożliwiły ich doprecyzowanie. Badania den-drochronologiczne przeprowadził prof. AGH dr hab. inż. MarekKrąpiec, dzięki uprzejmości którego miałem możliwość opubli-kowania ich wyników. Ze względu na ramy niniejszego artykułu

i próbę przedstawienia problematyki historyczno-architektonicz-nej kościoła w sposób możliwie kompleksowy, celowo pominiętezostały zagadnienia związane z problematyką konserwatorską i szczegółowymi wytycznymi konserwatorskimi, zawarte w dokumentacji badań architektonicznych.

2. M. Krąpiec, Datowanie dendrochronologiczne drewna z koś-cioła Podwyższenia Krzyża Świętego w Kanigowie, Kraków,15.01.2009 r., mpis w archiwum WUOZ w Olsztynie.

3. G. Dehio, Handbuch der deutschen Kunstdenkmäler –Deutsch-ordensland Preussen, neu bearb. von Ernst Gall,München–Berlin 1952, s. 262; W. Hubatsch, Geschichte derevangelischen Kirche Ostpreussens, Bd. II, Bilder ostpreussisch-er Kirchen, Göttingen 1968, s. 126; Nidzica. Z dziejów miasta i okolic, praca zbiorowa pod red. A. Wakar i in., Olsztyn 1976,

Przypisy

Mgr Leszek Wawrykiewicz jest absolwentem InstytutuZabytkoznawstwa i Konserwatorstwa na WydzialeSztuk Pięknych UMK w Toruniu. W 2004 r. uzyskałwyróżnienie Dziekana Wydziału i Dyrektora InstytutuZabytkoznawstwa i Konserwatorstwa za pracę magis-terską nt. Problematyka historyczno-architektonicz-na i konserwatorska klasycystycznego drewnianegokościoła p.w. św. Michała Archanioła w Czarnem ,której promotorem był prof. dr hab. inż. arch. JanTajchman. Autor i współautor opracowań oraz doku-mentacji konserwatorskich, jego zainteresowaniabadawcze skupiają się wokół historii technik budo-wlanych oraz architektury sakralnej, ze szczególnymuwzględnieniem historycznych konstrukcji dacho-wych z terenu dawnych Prus Wschodnich.

41

realizacjes. 97; Rocznik Diecezji Warmińskiej, Rok 1985, Olsztyn 1985, s. 320; Archiwum WUOZ w Olsztynie, Karta ewidencyjna za-bytków architektury i budownictwa, nr 6905, Kanigowo, Kościółparafialny pw. Podwyższenia Krzyża Św., oprac. mgr D. Chod-kowski, 2002; C. Herrmann, Mittelalterliche Architektur imPreussenland. Untersuchungen zur Frage der Kunstlandschaftund Kunstgeographie, Petersberg 2007, s. 502; W. Knercer, B. Zalewska, Architektura sakralna konstrukcji szkieletowej naterenie Warmii, Mazur i Powiśla, (w:) Architektura ryglowa –wspólne dziedzictwo. Antikon ’2007. Materiały konferencyjne,Szczecin 2008, s. 269.

4. C. Herrmann, jw., s. 501-502. W katalogu stanowiącym za-sadniczą część tegoż opracowania autor zestawił najważniejsząliteraturę przedmiotu oraz dotychczasowe datowanie kościoła.Wskazał również na potrzebę przeprowadzenia bardziej szcze-gółowych badań obiektu.

5. A. Boetticher, Die Bau- und Kunstdenkmäler der ProvinzOstpreussen, zesz. III, Das Oberland, Königsberg 1893, s. 96.

6. G. Dehio, jw., s. 262.

7. A. Harnoch, Chronik und Statistik der evangelischen Kirchenin den Provinzen Ost- und Westpreussen, Neidenburg 1890, s. 190-192; W. Hubatsch, jw., s. 126, il. 584-586.

8. Nidzica. Z dziejów miasta…, jw., s. 97-98, 115.

9. Rocznik Diecezji…, jw., s. 319-320.

10. W Archiwum Państwowym w Olsztynie [dalej: APO] dostępnesą m.in. akta kościoła ewangelickiego w Kanigowie, z których poczęści przydatne dla celów niniejszej pracy okazały się rachunkikasy kościelnej za lata 1747-1748 oraz 1768-1769. Niewielkizbiór ciekawych dokumentów oraz materiałów ikonograficznych,pochodzących z 1. poł. XX w., a dotyczących kościoła ewange-lickiego w Kanigowie, zawiera także zespół akt Urzędu Konser-watora Zabytków Sztuki i Historii Prowincji Prus Wschodnich.Zbiór akt zakonnych, zawierający m.in. informacje dotyczącelokacji wsi oraz uposażenia parafii w Kanigowie w XV w. znaj-duje się natomiast w Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kultur-besitz w Berlinie-Dahlem [dalej: GStA PK].

11. Jak sugerują niektórzy badacze, prawdopodobnie należy tuodnieść się do jakiegoś bliżej nieokreślonego „robactwa” – jakmole, roztocza i „inne kąśliwe stworzenia”. Zob. R. Przybytek,Hydronymia Europaea. Ortsnamen baltischer Herkunft im süd-lichen Teil Ostpreußens, Stuttgart 1993, s. 97.

12. Niszczycielskie najazdy stwarzały zazwyczaj silną motywacjędo rychłej odbudowy sieci osadniczej. U podstaw tego rodzajudecyzji leżał przede wszystkim aspekt ekonomiczny – chodziło o zachowanie ciągłości i ochronę lokalnego osadnictwa wiejskie-go, o zapobieżenie wyludnieniu wsi. Na początku XV stulecia,wobec braku perspektyw na dalszą nieograniczoną ekspansję terytorialną, ów aspekt ekonomiczny stanowił najważniejszy ele-ment polityki państwa zakonnego, które aby przetrwać dalsząkonfrontację ze sprzymierzonymi przeciwko niemu sąsiadami,musiało stale rosnąć w siłę i nie mogło sobie pozwolić na osłabie-nie gospodarki. Najważniejszym celem Zakonu stawało się jużwówczas utrzymanie za wszelką cenę ciągłości państwa stworzo-nego na podbitym terytorium Prus.

13. J. Gregorovius, Die Ordensstadt Neidenburg in Ostpreussen,Marienwerder 1883, Als Nachdruck für Quellen zur Geschichtedes Kreises Neidenburg Ostpreussen, Neu Herausgegeben mitZusätzen von Gerhard Knieß, Bremerhaven 1981, s. 35.

14. GStA PK, Ordensfolianten 120, 58 f.

15. A. Harnoch, jw., s. 190-192.

16. Znany jest portret pastora z 1711 r., na którym został przed-stawiony w wieku 77 lat [„aetatis suae 77”], zob. E. Celińska, K.Wróblewska, Nad ikonografią polskich pastorów ewangelickich,„Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 1969, nr 106, s. 478-479.

17. APO, Urząd Konserwatora Zabytków Sztuki i Historii Pro-wincji Prus Wschodnich, Evangelische Kirche in Kandien [1917-1937], sygn. 367/76.

18. APO, Evangelische Kirche zu Candien (Diözese Neidenburg)[1747 – 1748], sygn. 1339/I/1, s. 42, 46, 52.

19. Tamże, s. 40.

20. APO, Evangelische Kirche zu Candien (Diözese Neidenburg)[1768 – 1769], sygn. 1339/I/2, s. 1, 43, 45.

21. M. Krąpiec, jw.

22. APO, sygn. 367/76, s. 5.

23. Tamże, s. 1.

24. Tamże, s. 7.

25. Tamże, s. 14-17.

26. Przed przystąpieniem do badań architektonicznych kościoławykonano wprawdzie wcześniej badania konserwatorskie na-warstwień malarskich, jednak – jak się okazało – na tyle po-bieżnie, że w świetle omawianych tu odkryć należy podkreślićkonieczność ponownego przeprowadzenia kompleksowych ba-dań na obecność polichromii. W tym miejscu chciałbym równieżzłożyć serdeczne podziękowania pp. Justynie Dzieciątkowskiej i Szymonowi Konecko z Pracowni Konserwacji Zabytków„STIUK” w Olsztynie za pomoc w zabezpieczeniu fragmentugotyckich malowideł, odkrytych w trakcie prowadzenia badańarchitektonicznych kościoła.

27. J. Tajchman, Stolarka okienna w Polsce. Rozwój i prob-lematyka konserwatorska, Biblioteka Muzealnictwa i OchronyZabytków, Seria C, Studia i Materiały, t. V, Warszawa 1990, il.14, 15, 48. Należy zaznaczyć, że wskazane przykłady gotyckiejstolarki okiennej pochodzą z obszaru południowej Polski, nieznamy natomiast przykładów średniowiecznej drewnianej stolar-ki okiennej z terenów północnych.

28. A. Boetticher, jw., s. 96.

29. Tamże.

30. APO, sygn. 367/76, s. 5.

31. J. Tajchman, Kościół w Krupach. Próba odtworzenia pier-wotnej postaci, (w:) Ocalić dla przyszłości. Studia ofiarowaneprofesorowi Ryszardowi Brykowskiemu, pod red. P. Paszkiewicz,G. Ruszczyk, M. Dłutek, Warszawa 2003, s. 90 – tam dalsza bibliografia. Na terenie Żuław takie średniowieczne konstrukcjezachowały się jeszcze fragmentarycznie w kościołach w Kończe-wicach, Mątowach Wielkich, Krzyżanowie, Jezierniku i Leszko-wach. Zob. Gnojewo, pow. Malbork, Gotycki kościół śś. Szymo-na i Judy. Badania architektoniczne, oprac. Robert Paszkowskipod kierunkiem mgr inż. arch. Bożeny Zimnowody-Krajewskiej,Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Instytut Zabytko-znawstwa i Konserwatorstwa, Toruń 2004, mpis.

32. J. Tajchman, Kościół w Krupach, jw., s. 85.

33. J. Amelung, Fachwerkkirchen in Mecklenburg und Vor-pommern/Kościoły ryglowe w Meklemburgii i na Pomorzu Przed-nim, (w:) Architektura ryglowa – wspólne dziedzictwo. Antikon’2007. Materiały konferencyjne, Szczecin 2008, s. 13-14, 20, 33,35-36.

34. Tamże.

42

T he article is an attempt at recreating theoriginal appearance of a Gothic brick-skeleton

church in Kanigowo near Nidzica upon the basis of architectural research. The preserved parts of the skeleton walls made it possible to recreate theoriginal composition of the northern and southernelevation, and the retention of the mediaeval rooftruss permitted the establishment of the shape of theroof. Upon the basis of these elements it became feasible to define the architectural form of a churchwith a unique wall construction.

Up to now the church has not been the topic ofa separate monograph and has been examined onlyin brief mentions and notes. More, the majority ofthe heretofore publications have associated the origin of the skeleton construction visible inside thebuilding with an eighteenth-century Baroque recon-struction. Upon the basis of conducted architecturalstudies it has been ascertained that the basic outlineof the present-day solid of the church originatesfrom the fifteenth-century. Apparently, the preserv-ed fragments of the skeleton church walls comprisean integral element of its Gothic construction un-ambiguously confirmed by the dendrochronologicalresearch performed by Prof. Marek Krąpiec, andmade it possible to establish the date of the erectionof the brick-skeleton church as 1386.

The titular church was built from the onset withthe application of two types of construction. Three--fifths of the walls were made of stones and ceramicbrick, plastered on both sides. The upper part of thechurch walls was made out of parallel wooden constructions – from the outside with brick filling,and from the inside with timber framing. The skele-ton parts of the wall comprise a uniform construc-tion with the king-post roof truss and possess a singlesystem of joiners’ assembly signs. The fourteenth-

-century construction was covered with a high gableroof with monk-nun tiles and probably had skeletongables, which constituted a uniform constructionwith the roof truss. The brick ground floor of thenave featured two entrance portals – western andsouthern. The nave was additionally lit with threewindows arranged in the southern elevation wallwhile the northern elevation was devoid of all win-dows. The outer construction with the brick, non-plastered filling contrasted with the whitened wallsof the ground floor, comprising the prime visualaccent of the Gothic church elevations.

The monument possesses exceptional values ona regional and national scale. Quite probably, it isthe only preserved example of a mediaeval brick--skeleton sacral building in former eastern Prussia.Presumably, there is no analogous edifice in thewhole of Poland and possibly in Europe. Its otherdistinguishable features include artistic assets,which at present are not totally discernible. Theform of the Gothic outer construction of the walls – despite the fact that a major part was concealedbeneath plaster – is particularly noteworthy. Thanksto the application in each repeated span of cross--crossing elements it was possible to attain a decora-tive, almost ”ornamental” design of the woodenskeleton, contrasted with the brick filling. The configuration of the outer skeleton constructiondoes not limit itself to a mere technical role, butcomprises a sui generis decorative frieze crowningthe brick church walls. For those reasons, suitableemphasis on this extremely valuable original construction of the church wall in the course offuture conservation is to be regarded as a prioritytask during the revalorisation of the monument inquestion.

THE DISCOVERY OF A GOTHIC CHURCH WITH A UNIQUE BRICK-SKELETON CONSTRUCTION IN KANIGOWO